[3,0] LIBER TERTIVS. 

[3,1] I. Quoniam in libro secundo quaesitum est quid esset rhetorice et quis finis 
eius, artem quoque esse eam et utilem et uirtutem, ut uires nostrae tulerunt, 
ostendimus, materiamque ei res omnes de quibus dicere oporteret subiecimus: iam 
hinc unde coeperit, quibus constet, quo quaeque in ea modo inuenienda atque 
tractanda sint exsequar: intra quem modum plerique scriptores artium 
constiterunt, adeo ut Apollodorus contentus solis iudicialibus fuerit. II. Nec 
sum ignarus hoc a me praecipue quod hic liber inchoat opus studiosos eius 
desiderasse, ut inquisitione opinionum, quae diuersissimae fuerunt, longe 
difficillimum, ita nescio an minimae legentibus futurum uoluptati, quippe quod 
prope nudam praeceptorum traditionem desideret. III. In ceteris enim admiscere 
temptauimus aliquid nitoris, non iactandi ingenii gratia (namque in id eligi 
materia poterat uberior), sed ut hoc ipso adliceremus magis iuuentutem ad 
cognitionem eorum quae necessaria studiis arbitrabamur, si ducti iucunditate 
aliqua lectionis libentius discerent ea quorum ne ieiuna atque arida traditio 
auerteret animos et aures praesertim tam delicatas raderet uerebamur. IV. Qua 
ratione se Lucretius dicit praecepta philosophiae carmine esse complexum; namque 
hac, ut est notum, similitudine utitur: 
          ac ueluti pueris absinthia taetra medentes 
          cum dare conantur, prius oras pocula circum 
          adspirant mellis dulci flauoque liquore 
et quae secuntur. V. Sed nos ueremur ne parum hic liber mellis et absinthii 
multum habere uideatur, sitque salubrior studiis quam dulcior. Quin etiam hoc 
timeo, ne ex eo minorem gratiam ineat, quod pleraque non inuenta per me sed ab 
allis tradita continebit, habeat etiam quosdam qui contra sentiant et 
aduersentur, propterea quod plurimi auctores, quamuis eodem tenderent, diuersas 
tamen uias munierunt atque in suam quisque induxit sequentes. VI. Illi autem 
probant qualecumque ingressi sunt iter, nec facile inculcatas pueris 
persuasiones mutaueris, quia nemo non didicisse mauult quam discere. VII. Est 
autem, ut procedente libro patebit, infinita dissensio auctorum, primo ad ea 
quae rudia atque inperfecta adhuc erant adicientibus quod inuenissent 
scriptoribus, mox, ut aliquid sui uiderentur adferre, etiam recta mutantibus.

VIII. Nam primus post eos quos poetae tradiderunt mouisse aliqua circa 
rhetoricen Empedocles dicitur. Artium autem scriptores antiquissimi Corax et 
Tisias Siculi, quos insecutus est uir eiusdem insulae Gorgias Leontinus, 
Empedoclis, ut traditur, discipulus. IX. Is beneficio longissimae aetatis (nam 
centum et nouem uixit annos) cum multis simul floruit, ideoque et illorum de 
quibus supra dixi fuit aemulus et ultra Socraten usque durauit. X. Thrasymachus 
Calchedonius cum hoc et Prodicus Cius et Abderites Protagoras, a quo decem 
milibus denariorum didicisse artem quam edidit Euathlus dicitur, et Hippias 
Elius, et, quem Palameden Plato appellat, Alcidamas Elaites. XI. Antiphon 
quoque, qui et orationem primus omnium scripsit et nihilo minus artem et ipse 
composuit et pro se dixisse optime est creditus. Etiam Polycrates, a quo 
scriptam in Socraten diximus orationem, et Theodorus Byzantius, ex iis et ipse 
quos Plato appellat g-logodaidalous. XII. Horum primi communis locos tractasse 
dicuntur Protagoras, Gorgias, adfectus Prodicus, Hippias et idem Protagoras et 
Thrasymachus. Cicero in Bruto negat ante Periclea scriptum quicquam quod ornatum 
oratorium habeat: eius aliqua ferri. Equidem non reperio quicquam tanta 
eloquentiae fama dignum, ideoque minus miror esse qui nihil ab eo scriptum 
putent, haec autem quae feruntur ab aliis esse composita. XIII. His successere 
multi, sed clarissimus Gorgiae auditor Isocrates (quamquam de praeceptore eius 
inter auctores non conuenit: nos tamen Aristoteli credimus). XIV. Hinc uelut 
diuersae secari coeperunt uiae. Nam et Isocratis praestantissimi discipuli 
fuerunt in omni studiorum genere, eoque iam seniore (octauum enim et nonagesimum 
impleuit annum) postmeridianis scholis Aristoteles praecipere artem oratoriam 
coepit, noto quidem illo, ut traditur, uersu ex Philocteta frequenter usus: 
g-Aischron g-siohpan, g-kai g-Isokratehn g-ean g-legein.
"turpe esse tacere et Isocraten pati dicere". 
Ars est utriusque, sed pluribus 
eam libris Aristoteles complexus est. Eodem tempore Theodectes fuit, de cuius 
opere supra dictum est. XV. Theophrastus quoque, Aristotelis discipulus, de 
rhetorice diligenter scripsit, atque hinc uel studiosius philosophi quam 
rhetores praecipueque Stoicorum ac Peripateticorum principes. XVI. Fecit deinde 
uelut propriam Hermagoras uiam, quam plurimi sunt secuti. Cui maxime par atque 
aemulus uidetur Athenaeus fuisse. Multa post Apollonius Molon, multa Areus, 
multa Caecilius et Halicarnasseus Dionysius. XVII. Praecipue tamen in se 
conuerterunt studia Apollodorus Pergamenus, qui praeceptor Apolloniae Caesaris 
Augusti fuit, et Theodorus Gadareus, qui se dici maluit Rhodium: quem studiose 
audisse cum in eam insulam secessisset dicitur Tiberius Caesar. XVIII. Hi 
diuersas opiniones tradiderunt appellatique inde Apollodorei ac Theodorei ad 
morem certas in philosophia sectas sequendi. Sed Apollodori praecepta magis ex 
discipulis cognoscas, quorum diligentissimus in tradendo fuit Latine C- Valgius, 
Graece Atticus. Nam ipsius sola uidetur ars edita ad Matium, quia ceteras missa 
ad Domitium epistula non agnoscit. Plura scripsit Theodorus, cuius auditorem 
Hermagoran sunt qui uiderint.

XIX. Romanorum primus, quantum ego quidem sciam, condidit aliqua in hanc 
materiam M- Cato, post M- Antonius {ille censorius} inchoauit: nam hoc solum 
opus eius atque id ipsum inperfectum manet. Secuti minus celebres, quorum 
memoriam, si quo loco res poscet, non omittam. XX. Praecipuum uero lumen sicut 
eloquentiae, ita praeceptis quoque eius dedit unicum apud nos specimen orandi 
docendique oratorias artes M- Tullius, post quem tacere modestissimum foret, 
nisi et rhetoricos suos ipse adulescenti sibi elapsos diceret, et in oratoriis 
haec minora, quae plerumque desiderantur, sciens omisisset. XXI. Scripsit de 
eadem materia non pauca Cornificius, aliqua Stertinius, non nihil pater Gallio, 
accuratius uero priores Gallione Celsus et Laenas et aetatis nostrae Verginius 
Plinius tutilius. sunt et hodie clari eiusdem operis auctores, qui si omnia 
complexi forent, consuluissent labori meo: sed parco nominibus uiuentium; ueniet 
eorum laudi suum tempus: ad posteros enim uirtus durabit, non perueniet inuidia.

XXII. Non tamen post tot ac tantos auctores pigebit meam quibusdam locis 
posuisse sententiam. Neque enim me cuiusquam sectae uelut quadam superstitione 
inbutus addixi, et electuris quae uolent facienda copia fuit, sicut ipse plurium 
in unum confero inuenta, ubicumque ingenio non erit locus curae testimonium 
meruisse contentus. 

[3,2] I. Nec diu nos moretur quaestio quae rhetorices origo sit. Nam cui dubium 
est quin sermonem ab ipsa rerum natura geniti protinus homines acceperint (quod 
certe principium est eius rei), huic studium et incrementum dederit utilitas, 
summam ratio et exercitatio? II. Nec uideo quare curam dicendi putent quidam 
inde coepisse, quod ii qui in discrimen aliquod uocabantur accuratius loqui 
defendendi sui gratia instituerint. Haec enim ut honestior causa, ita non utique 
prior est, cum praesertim accusatio praecedat defensionem, nisi quis dicet etiam 
gladium fabricatum ab eo prius qui ferrum in tutelam sui quam qui in perniciem 
alterius compararit. III. Initium ergo dicendi dedit natura, initium artis 
obseruatio. Homines enim sicut in medicina, cum uiderent alia salubria, alia 
insalubria, ex obseruatione eorum effecerunt artem, ita cum in dicendo alia 
utilia, alia inutilia deprenderent, notarunt ea ad imitandum uitandumque, et 
quaedam secundum rationem eorum adiecerunt ipsi quoque: haec confirmata sunt 
usu. Tum quae sciebat quisque docuit. IV. Cicero quidem initium orandi 
conditoribus urbium ac legum latoribus dedit, in quibus fuisse uim dicendi 
necesse est: cur tamen hanc primam originem putet non uideo, cum sint adhuc 
quaedam uagae et sine urbibus ac sine legibus gentes, et tamen qui sunt in iis 
nati et legationibus fungantur et accusent aliqua atque defendant et denique 
alium alio melius loqui credant. 

[3,3] I. Omnis autem orandi ratio, ut plurimi maximique auctores tradiderunt, 
quinque partibus constat: inuentione, dispositione, elocutione, memoria, 
pronuntiatione siue actione (utroque enim modo dicitur). Omnis uero sermo, quo 
quidem uoluntas aliqua enuntiatur, habeat necesse est rem et uerba. II. Ac si 
est breuis et una conclusione finitus, nihil fortasse ultra desideret: at oratio 
longior plura exigit. Non enim tantum refert quid et quo modo dicamus, sed etiam 
quo loco: opus ergo est et dispositione. Sed neque omnia quae res postulat 
dicere neque suo quaeque loco poterimus nisi adiuuante memoria, quapropter ea 
quoque pars quarta erit. III. Verum haec cuncta corrumpit ac propemodum perdit 
indecora uel uoce uel gestu pronuntiatio: huic quoque igitur tribuendus est 
necessario quintus locus.

IV. Nec audiendi quidam, quorum est Albucius, qui tris modo primas esse partis 
uolunt quoniam memoria atque actio natura, non arte contingant: quarum nos 
praecepta suo loco dabimus; licet Thrasymachus quoque idem de actione 
crediderit. V. His adiecerunt quidam sextam partem, ita ut inuentioni iudicium 
subnecterent, quia primum esset inuenire, deinde iudicare. Ego porro ne 
inuenisse quidem credo eum qui non iudicauit; neque enim contraria communia 
stulta inuenisse dicitur quisquam, sed non uitasse. VI. Et Cicero quidem in 
rhetoricis iudicium subiecit inuentioni: mihi autem adeo tribus primis partibus 
uidetur esse permixtum (nam neque dispositio sine eo neque elocutio fuerit) ut 
pronuntiationem quoque uel plurimum ex eo mutuari putem. VII. Quod hoc audacius 
dixerim quod in Partitionibus Oratoriis ad easdem de quibus supra dictum est 
quinque peruenit partes. Nam cum dupliciter primum diuisisset in inuentionem 
atque elocutionem, res ac dispositionem inuentioni, uerba et pronuntiationem 
elocutioni dedit, quintamque constituit communem ac uelut custodem omnium 
memoriam; idem in Oratore quinque rebus constare eloquentiam dicit: in quibus 
postea scriptis certior eius sententia est. VIII. Non minus mihi cupidi 
nouitatis alicuius uidentur fuisse qui adiecerunt ordinem cum dispositionem 
dixissent, quasi aliud sit dispositio quam rerum ordine quam optimo conlocatio. 
Dion inuentionem modo et dispositionem tradidit, sed utramque duplicem rerum et 
uerborum, ut sit elocutio inuentionis, pronuntiatio dispositionis, his quinta 
pars memoriae accedat. Theodorei fere inuentionem duplicem rerum atque 
elocutionis, deinde tris ceteras partes. IX. Hermagoras iudicium partitionem 
ordinem quaeque sunt elocutionis subicit oeconomiae, quae Graece appellata ex 
cura rerum domesticarum et hic per abusionem posita nomine Latino caret.

X. Est et circa hoc quaestio, quod memoriam in ordine partium quidam inuentioni, 
quidam dispositioni subiunxerunt: nobis quartus eius locus maxime placet. Non 
enim tantum inuenta tenere ut disponamus, nec disposita ut eloquamur, sed etiam 
uerbis formata memoriae mandare debemus; hac enim omnia quaecumque in orationem 
conlata sunt continentur.

XI. Fuerunt etiam in hac opinione non pauci, ut has non rhetorices partis esse 
existimarent, sed opera oratoris; eius enim esse inuenire disponere eloqui et 
cetera. Quod si accipimus, nihil arti relinquemus. XII. Nam bene dicere est 
oratoris, rhetorice tamen erit bene dicendi scientia: uel (ut alli putant) 
artificis est persuadere, uis autem persuadendi artis. Ita inuenire quidem et 
disponere oratoris, inuentio autem et dispositio rhetorices propria uideri 
potest. XIII. In eo plures dissenserunt, utrumne hae partes essent rhetorices an 
eiusdem opera an, ut Athenaeus credit, elementa, quae uocant g-stoicheia. Sed 
neque elementa recte quis dixerit: alioqui tantum initia erunt, ut mundi uel 
umor uel ignis uel materia uel corpora insecabilia; nec operum recte nomen 
accipient quae non ab aliis perficiuntur, sed aliud ipsa perficiunt; partes 
igitur. XIV. Nam cum sit ex his rhetorice, fieri non potest ut, cum totum ex 
partibus constet, non sint partes totius ex quibus constat. Videntur autem mihi 
qui haec opera dixerant eo quoque moti, quod in alia rursus diuisione nollent in 
idem nomen incidere; partes enim rhetorices esse dicebant laudatiuam 
deliberatiuam iudicialem. Quae si partes sunt, materiae sunt potius quam artis. 
XV. Namque in his singulis rhetorice tota est, quia et inuentionem et 
dispositionem et elocutionem et memoriam et pronuntiationem quaecumque earum 
desiderat. Itaque quidam genera tria rhetorices dicere maluerunt, optime autem 
ii quos secutus est Cicero, genera causarum. 

[3,4] I. Sed tria an plura sint ambigitur. Nec dubie prope omnes utique summae 
apud antiquos auctoritatis scriptores Aristotelen secuti, qui nomine tantum alio 
contionalem pro deliberatiua appellat, hac partitione contenti fuerunt. II. 
Verum et tum leuiter est temptatum, cum apud Graecos quosdam tum apud Ciceronem 
in libris de Oratore, et nunc maximo temporum nostrorum auctore prope inpulsum, 
ut non modo plura haec genera sed paene innumerabilia uideantur. III. Nam si 
laudandi ac uituperandi officium in parte tertia ponimus, in quo genere uersari 
uidebimur cum querimur consolamur mitigamus concitamus terremus confirmamus 
praecipimus, obscure dicta interpretamur, narramus deprecamur, gratias agimus, 
gratulamur obiurgamus maledicimus describimus mandamus renuntiamus optamus 
opinamur, plurima alia? IV. Vt mihi in illa uetere persuasione permanenti uelut 
petenda sit uenia, quaerendumque quo moti priores rem tam late fusam tam 
breuiter adstrinxerint. Quos qui errasse putant, hoc secutos arbitrantur, quod 
in his fere uersari tum oratores uidebant; V. nam laudes ac uituperationes 
scribebantur, et epitaphious dicere erat moris, et plurimum in consiliis ac 
iudiciis insumebatur operae, ut scriptores artium pro solis comprenderint 
frequentissima. VI. Qui uero defendunt, tria faciunt genera auditorum: unum quod 
ad delectationem conueniat, alterum quod consilium accipiat, tertium quod de 
causis iudicet. Mihi cuncta rimanti et talis quaedam ratio succurrit, quod omne 
orationis officium aut in iudiciis est aut extra iudicia. VII. Eorum de quibus 
iudicio quaeritur manifestum est genus: ea quae ad iudicem non ueniunt aut 
praeteritum habent tempus aut futurum: praeterita laudamus aut uituperamus, de 
futuris deliberamus. VIII. Item omnia de quibus dicendum est aut certa sint 
necesse est aut dubia. Certa ut cuique est animus laudat aut culpat; ex dubiis 
partim nobis ipsis ad electionem sunt libera: de his deliberatur; partim aliorum 
sententiae commissa: de his lite contenditur. IX. Anaximenes iudicialem et 
contionalem generalis partes esse uoluit, septem autem species: hortandi 
dehortandi laudandi uituperandi accusandi defendendi exquirendi (quod 
g-exetastikon dicit): quarum duae primae deliberatiui, duae sequentes 
demonstratiui, tres ultimae iudicialis generis sunt partes. X. Protagoran 
transeo, qui interrogandi respondendi mandandi precandi (quod g-euchohlehn dixit) 
partes solas putat. Plato in Sophiste iudiciali et contionali tertiam adiecit 
g-prosomilehtikehn, quam sane permittamus nobis dicere. sermocinatricem: quae a 
forensi ratione diiungitur et est accommodata priuatis disputationibus, cuius 
uis eadem profecto est quae dialecticae. XI. Isocrates in omni genere inesse 
laudem ac uituperationem existimauit.

XII. Nobis et tutissimum est auctores plurimos sequi et ita uidetur ratio 
dictare. Est igitur, ut dixi, unum genus, quo laus ac uituperatio continetur, 
sed est appellatum a parte meliore laudatiuum: idem alii demonstratiuum uocant. 
Vtrumque nomen ex Graeco creditur fluxisse; nam g-enkohmiastikon aut g-epideiktikon 
dicunt. XIII. Sed mihi g-epideiktikon non tam demonstrationis uim habere quam 
ostentationis uidetur et multum ab illo g-enkohmiastikoh differre; nam ut continet 
laudatiuum in se genus, ita non intra hoc solum consistit. XIV. An quisquam 
negauerit panegyricos g-epideiktikous esse? Atqui formam suadendi habent et 
plerumque de utilitatibus Graeciae locuntur: ut causarum quidem genera tria 
sint, sed ea tum in negotiis, tum in ostentatione posita. Nisi forte non ex 
Graeco mutantes demonstratiuum uocant, uerum id secuntur, quod laus ac 
uituperatio quale sit quidque demonstrat. XV. Alterum est deliberatiuum, tertium 
iudiciale. Ceterae species in haec tria incident genera: nec inuenietur ex his 
ulla in qua non laudare aut uituperare, suadere aut dissuadere, intendere quid 
uel depellere debeamus. Illa quoque sunt communia, conciliare narrare docere 
augere minuere, concitandis componendisue adfectibus animos audientium fingere. 
XVI. Ne iis quidem accesserim, qui laudatiuam materiam honestorum, deliberatiuam 
utilium, iudicialem iustorum quaestione contineri putant, celeri magis ac 
rutunda usi distributione quam uera. Stant enim quodam modo mutuis auxiliis 
omnia; nam et in laude iustitia utilitasque tractatur et in consiliis honestas, 
et raro iudicialem inueneris causam in cuius non parte aliquid eorum quae supra 
diximus reperiatur. 

[3,5] I. Omnis autem oratio constat aut ex iis quae significantur aut ex iis quae 
significant, id est rebus et uerbis. Facultas orandi consummatur natura arte 
exercitatione, cui partem quartam adiciunt quidam imitationis, quam nos arti 
subicimus. II. Tria sunt item quae praestare debeat orator, ut doceat moueat 
delectet. Haec enim clarior diuisio quam eorum qui totum opus in res et in 
adfectus partiuntur. Non semper autem omnia in eam quae tractabitur materiam 
cadent. Erunt enim quaedam remotae ab adfectibus, qui ut non ubique habent 
locum, ita quocumque inruperunt plurimum ualent. III. Praestantissimis 
auctoribus placet alia in rhetorice esse quae probationem desiderent, alia quae 
non desiderent, cum quibus ipse consentio. Quidam uero, ut Celsus, de nulla re 
dicturum oratorem nisi de qua quaeratur existimant: cui cum maxima pars 
scriptorum repugnat, tum etiam ipsa partitio, nisi forte laudare quae constet 
esse honesta et uituperare quae ex confesso sint turpia non est oratoris 
officium.

IV. Illud iam omnes fatentur, esse quaestiones aut in scripto aut in non 
scripto. In scripto sunt de iure, in non scripto de re: illud rationale, hoc 
legale genus Hermagoras atque eum secuti uocant, id est g-nomikon et g-logikon. V. 
Idem sentiunt qui s omnem quaestionem ponunt in rebus et uerbis. Item conuenit 
quaestiones esse aut infinitas aut finitas. Infinitae sunt quae remotis personis 
et temporibus et locis ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod 
Graeci g-thesin dicunt, Cicero propositum, alii quaestiones uniuersales ciuiles, 
alii quaestiones philosopho conuenientis, Athenaeus partem causae appellat. VI. 
Hoc genus Cicero scientia et actione distinguit, ut sit scientiae "an 
prouidentia mundus regatur", actionis "an accedendum ad rem publicam 
administrandam". Prius trium generum, "an sit", "quid sit", "quale sit": omnia 
enim haec ignorari possunt; sequens duorum, "quo modo adipiscamur", "quo modo 
utamur". VII. Finitae autem sunt ex complexu rerum personarum temporum 
ceterorumque: hae g-hupotheseis a Graecis dicuntur, causae a nostris. In his omnis 
quaestio uidetur circa res personasque consistere. VIII. Amplior est semper 
infinita, inde enim finita descendit. Quod ut exemplo pateat, infinita est: "an 
uxor ducenda", finita: "an Catoni ducenda" ideoque esse suasoria potest. Sed 
etiam remotae a personis propriis ad aliquid referri solent. Est enim simplex: 
"an res publica administranda"; refertur ad aliquid: "an in tyrannide 
administranda". IX. Sed hic quoque subest uelut latens persona tyrannus enim 
geminat quaestionem), subestque et temporis et qualitatis tacita uis: nondum 
tamen hoc proprie dixeris causam. Hae autem quas infinitas uoco et generales 
appellantur: quod si est uerum, finitae speciales erunt. In omni autem speciali 
utique inest generalis, ut quae sit prior. X. Ac nescio an in causis quoque 
quidquid in quaestionem uenit qualitatis generale sit. Milo Clodium occidit, 
iure occidit insidiatorem: nonne hoc quaeritur, an sit ius insidiatorem 
occidendi? Quid in coniecturis? non illa generalia: "an causa sceleris odium, 
cupiditas", "an tormentis credendum", "testibus an argumentis maior fides 
habenda"? Nam finitione quidem comprendi nihil non in uniuersum certum erit. XI. 
Quidam putant etiam eas theseis posse aliquando nominari quae personis causisque 
contineantur, aliter tantummodo positas, ut causa sit cum Orestes accusatur, 
thesis an Orestes recte sit absolutus: cuius generis est: "an Cato recte Marciam 
Hortensio tradiderit". Hi thesin a causa sic distingunt ut illa sit spectatiuae 
partis, haec actiuae: illic enim ueritatis tantum gratia disputari, hic negotium agi.

XII. Quamquam inutiles quidam orationi putant uniuersales quaestiones, quia 
nihil prosit quod constet ducendam esse uxorem uel administrandam rem publicam 
si quis uel aetate uel ualetudine impediatur. Sed non omnibus eius modi 
quaestionibus sic occurri potest, ut illis: "sitne uirtus finis", "regaturne 
prouidentia mundus". XIII. Quin etiam in iis quae ad personam referuntur, ut non 
est satis generalem tractasse quaestionem, ita perueniri ad speciem nisi illa 
prius excussa non potest. Nam quo modo an sibi uxor ducenda sit deliberabit Cato 
nisi constiterit uxores esse ducendas? Et quo modo an ducere debeat Marciam 
quaeretur nisi Catoni ducenda uxor est? XIV. sunt tamen inscripti nomine 
Hermagorae libri qui confirment illam opinionem, siue falsus est titulus siue 
alius hic Hermagoras fuit. Nam eiusdem esse quo modo possunt, qui de hac arte 
mirabiliter multa composuit, cum, sicut ex Ciceronis quoque rhetorico primo 
manifestum est, materiam rhetorices in thesis et causas diuiserit? Quod 
reprehendit Cicero ac thesin nihil ad oratorem pertinere contendit totumque hoc 
genus quaestionis ad philosophos refert. XV. Sed me liberauit respondendi 
uerecundia et quod ipse hos libros improbat, et quod in Oratore atque iis quos 
de Oratore scripsit et Topicis praecipit ut a propriis personis atque temporibus 
auocemus controuersiam quia latius dicere liceat de genere quam de specie, et 
quod in uniuerso probatum sit in parte probatum esse necesse sit.

XVI. Status autem in hoc omne genus materiae idem qui in causas cadunt. Adhuc 
adicitur alias esse quaestiones in rebus ipsis, alias quae ad aliquid 
referantur, illud: "an uxor ducenda", hoc: "an seni ducenda"; illud: "an 
fortis", hoc: "an fortior", et similia.

XVII. Causam finit Apollodorus, ut interpretatione,Valgi discipuli eius utar, 
ita: "causa est negotium omnibus suis partibus spectans ad quaestionem", aut: 
"causa est negotium cuius finis est controuersia." Ipsum deinde negotium sic 
finit: "negotium est congregatio personarum locorum temporum causarum modorum 
casuum factorum instrumentorum sermonum scriptorum et non scriptorum". XVIII. 
Causam nunc intellegamus g-hypothesin negotium g-peristasin. Sed et ipsam causam 
quidam similiter finierunt ut Apollodorus negotium. Isocrates autem causam esse 
ait quaestionem finitam ciuilem aut rem controuersam in personarum finitarum 
complexu, Cicero his uerbis: "causa certis personis locis temporibus actionibus 
negotiis cernitur, aut in omnibus aut in plerisque eorum". 

[3,6] I. Ergo cum omnis causa contineatur aliquo statu, prius quam dicere 
adgredior quo modo genus quodque causae sit tractandum, id quod est commune 
omnibus, quid sit status et unde ducatur et quot et qui sint intuendum puto. 
Quamquam id nonnulli ad iudiciales tantum pertinere materias putauerunt, quorum 
inscitiam, cum omnia tria genera fuero exsecutus, res ipsa deprendet. II. Quod 
nos statum, id quidam constitutionem uocant, alii quaestionem, alii quod ex 
quaestione appareat, Theodorus caput {id est g-kephalaion g-genikohtaton} ad quod 
referantur omnia, quorum diuersa appellatio, uis eadem est, nec interest 
discentium quibus quidque nominibus appelletur dum res ipsa manifesta sit. III. 
Statum Graeci g-stasin uocant, quod nomen non primum ab Hermagora traditum putant, 
sed alii a Naucrate Isocratis discipulo, alii a Zopyro Clazomenio; quamquam 
uidetur Aeschines quoque in oratione contra Ctesiphontem uti hoc uerbo, cum a 
iudicibus petit ne Demostheni permittant euagari sed eum dicere de ipso causae 
statu cogant. IV. Quae appellatio dicitur ducta uel ex eo quod ibi sit primus 
causae congressus, uel quod in hoc causa consistat. Et nominis quidem haec 
origo: nunc quid sit. Statum quidam dixerunt primam causarum conflictionem: quos 
recte sensisse, parum elocutos puto. V. Non enim est status prima conflictio: 
"fecisti", "non feci", sed quod ex prima conflictione nascitur, id est genus 
quaestionis: "fecisti", "non feci", "an fecerit": "hoc fecisti", "non hoc feci", 
"quid fecerit". Quia ex his apparet illud coniectura, hoc finitione quaerendum 
atque in eo pars utraque insistit, erit quaestio coniecturalis uel finitiui 
status. VI. Quid si enim dicat quis: "sonus est duorum inter se corporum 
conflictio"? Erret, ut opinor; non enim sonus est conflictio, sed ex 
conflictione. Et hoc leuius (intellegitur enim utcumque dictum): inde uero 
ingens male interpretantibus innatus est error, qui, quia primam conflictionem 
legerant, crediderunt statum semper ex prima quaestione ducendum, quod est 
uitiosissimum. VII. Nam quaestio nulla non habet utique statum (constat enim ex 
intentione et depulsione), sed aliae sunt propriae causarum de quibus ferenda 
sententia est, aliae adductae extrinsecus, aliquid tamen ad summam causae 
conferentes uelut auxilia quaedam: quo fit ut in controuersia una plures 
quaestiones esse dicantur. VIII. Harum porro plerumque leuissima quaeque primo 
loco fungitur. Namque et illud frequens est, ut ea quibus minus confidimus, cum 
tractata sunt, omittamus, interim sponte nostra uelut donantes, interim ad ea 
quae sunt potentiora gradum ex iis fecisse contenti. IX. Simplex autem causa, 
etiamsi uarie defenditur, non potest habere plus uno de quo pronuntietur, atque 
inde erit status causae, quod et orator praecipue sibi optinendum et iudex 
spectandum maxime intellegit; in hoc enim causa consistet. X. Ceterum 
quaestionum possunt esse diuersi. Quod ut breuissimo pateat exemplo, cum dicit 
reus: "etiam si feci, recte feci", qualitatis utitur statu; cum adicit: "sed non 
feci", coniecturam mouet. Semper autem firmius est non fecisse, ideoque in eo 
statum esse iudicabo quod dicerem si mihi plus quam unum dicere non liceret. XI. 
Recte igitur est appellata causarum prima conflictio, non quaestionum. Nam et 
pro Rabirio Postumo Cicero primam partem orationis in hoc intendit? ut actionem 
competere in equitem Romanum neget, secunda nullam ad eum pecuniam peruenisse 
confirmat: statum tamen in eo dicam fuisse quod est potentius. XII. Nec in causa 
Milonis circa primas quaestiones, quae sunt ante prohoemium positae, iudicabo 
conflixisse causam, sed ubi totis uiribus insidiator Clodius ideoque iure 
interfectus ostenditur. Et hoc est quod ante omnia constituere in animo suo 
debeat orator, etiam si pro causa plura dicturus est: quid maxime liquere iudici 
uelit. Quod tamen ut primum cogitandum, ita non utique primum dicendum erit.

XIII. Alii statum crediderunt primam eius cum quo ageretur deprecationem. Quam 
sententiam his uerbis Cicero complectitur: "in quo primum insistit quasi ad 
repugnandum congressa defensio". Vnde rursus alia quaestio, an eum semper is 
faciat qui respondet. cui rei praecipue repugnat Cornelius Celsus, dicens non a 
depulsione sumi, sed ab eo qui propositionem suam confirmet ut, si hominem 
occisum reus negat, status ab accusatore nascatur, quia is uelit probare; si 
iure occisum reus dicit, tralata probationis necessitate idem a reo fiat et sit 
eius intentio. XIV. cui non accedo equidem. Nam est uero propius quod contra 
dicitur, nullam esse litem si is cum quo agatur nihil respondeat, ideoque fieri 
statum a respondente. XV. Mea tamen sententia uarium id est et accidit pro 
condicione causarum, quia et uideri potest propositio aliquando statum facere, 
ut in coniecturalibus causis (utitur enim coniectura magis qui agit, quo moti 
quidam eundem a reo infitialem esse dixerunt) et in syllogismo tota ratiocinatio 
ab eo est qui intendit. XVI. Sed quia uidetur illis quoque necessitatem hos 
status exsequendi facere qui negat (is enim .gi dicat: "non feci", coget 
aduersarium coniectura uti, et si dicat: "non habes legem", syllogismo), 
concedamus ex depulsione nasci statum. Nihilo minus enim res eo reuertetur ut 
modo is qui agit, modo is cum quo agitur statum faciat. XVII. Sit enim 
accusatoris intentio: "hominem occidisti"; si negat reus, faciat statum qui 
negat. Quid si confitetur, sed iure a se adulterum dicit occisum (nempe legem 
esse certum est quae permittat)? Nisi aliquid accusator respondet, nulla lis 
est. "Non fuit" inquit "adulter": ergo depulsio incipit esse actoris, ille 
statum faciet. Ita erit quidem status ex prima depulsione, sed ea fiet ab 
accusatore, non a reo. XVIII. Quid quod eadem quaestio potest eundem uel 
accusatorem facere uel reum? "Qui artem ludicram exercuerit, in quattuordecim 
primis ordinibus ne sedeat: qui se praetori in hortis ostenderat neque erat 
productus, sedit in quattuordecim ordinibus". XIX. Nempe intentio est: "artem 
ludicram exercuisti", depulsio: "non exercui artem ludicram", quaestio: "quid 
sit artem ludicram exercere". Si accusabitur theatrali lege, depulsio erit rei; 
si excitatus fuerit de spectaculis et aget iniuriarum, depulsio erit 
accusatoris. XX. Frequentius tamen illud accidet quod est a plurimis traditum. 
Effugerunt has quaestiones qui dixerunt statum esse id quod appareat ex 
intentione et depulsione, ut: "fecisti"; "non feci" aut "recte feci". XXI. 
Viderimus tamen utrum id sit status an in eo status. Hermagoras statum uocat per 
quem subiecta res intellegatur et ad quem probationes etiam partium referantur. 
Nostra opinio semper haec fuit, cum essent frequenter in causa diuersi 
quaestionum status, in eo credere statum causae quod esset in ea potentissimum 
et in quo maxime res uerteretur. Id si quis generalem quaestionem uel caput 
generale dicere malet, cum hoc mihi non erit pugna, non magis quam si aliud 
adhuc quo idem intellegatur eius rei nomen inuenerit, quamquam tota uolumina in 
hanc disputationem inpendisse multos sciam: nobis statum dici placet.

XXII. Sed cum in aliis omnibus inter scriptores summa dissensio est, tum in hoc 
praecipue uidetur mihi studium quoque diuersa tradendi fuisse: adeo nec qui sit 
numerus nec quae nomina nec qui generales quiue speciales sint status conuenit. 
XXIII. Ac primum Aristoteles elementa decem constituit, circa quae uersari 
uideatur omnis quaestio: g-ousian, quam Plautus essentiam uocat (neque sane aliud 
est eius nomen Latinum), sed ea quaeritur "an sit": qualitatem, cuius apertus 
intellectus est: quantitatem, quae dupliciter a posterioribus diuisa est, quam 
magnum et quam multum sit: ad aliquid, unde ductae tralatio et comparatio: post 
haec ubi et quando: XXIV. deinde facere pati habere (quod est quasi armatum 
esse, uestitum esse): nouissime g-keisthai, quod est compositum esse quodam modo, 
ut iacere stare {irasci}. Sed ex his omnibus prima quattuor ad status pertinere, 
cetera ad quosdam locos argumentorum uidentur. XXV. Alli nouem elementa 
posuerunt: personam, in qua de animo, corpore, extra positis quaeratur, quod 
pertinere ad coniecturae et qualitatis instrumenta uideo: tempus, quod g-chronon 
uocant, ex quo questio an is quem dum addicta est mater peperit seruus sit 
natus: locum, unde controuersia uidetur an fas fuerit tyrannum in templo 
occidere, an exulauerit qui domi latuit: tempus iterum, XXVI. quod g-kairon 
appellant ; hanc autem uideri uolunt speciem illius temporis, ut aestatem uel 
hiemem; huic subicitur ille in pestilentia comissator: actum, id est g-praxin quod 
eo referunt, sciens commiserit an insciens, necessitate an casu, et talia: 
numerum, qui cadit in speciem quantitatis, an Thrasybulo triginta praemia 
debeantur, qui tot tyrannos sustulerit: XXVII. causam, cui plurimae subiacent 
lites, quotiens factum non negatur, sed quia iusta ratione sit factum 
defenditur: g-tropon, cum id, quod alio modo fieri licet, alio dicitur factum; 
hinc est adulter loris caesus uel fame necatus: occasionem factorum, quod est 
apertius quam ut uel interpretandum uel exemplo sit demonstrandum; tamen 
g-aphormas g-ergohn uocant. XXVIII. Hi quoque nullam quaestionem extra haec putant. 
Quidam detrahunt duas partis, numerum et occasionem, et pro illo quem dixi actu 
subiciunt res, id est g-pragmata. Quae ne praeterisse uiderer, satis habui 
attingere. Ceterum his nec status satis ostendi nec omnis contineri locos credo, 
quod apparebit diligentius legentibus quae de utraque re dicam; erunt enim plura 
multo quam quae his elementis comprehenduntur.

XXIX. Apud plures auctores legi placuisse quibusdam unum omnino statum esse 
coniecturalem, sed quibus placuerit neque illi tradiderunt neque ego usquam 
reperire potui. Rationem tamen hanc secuti dicuntur, quod res omnis signis 
colligeretur. Quo modo licet qualitatis quoque solum statum faciant, quia ubique 
qualis sit cuiusque rei natura quaeri potest. Sed utrocumque modo sequetur summa 
confusio. XXX. Neque interest unum quis statum faciat an nullum, si omnes causae 
sunt condicionis eiusdem. Coniectura dicta est a coniectu, id est directione 
quadam rationis ad ueritatem, unde etiam somniorum atque ominum interpretes 
coniectores uocantur. Appellatum tamen est hoc genus uarie, sicut sequentibus 
apparebit.

XXXI. Fuerunt qui duos status facerent: Archedemus coniecturalem et finitiuum 
exclusa qualitate, quia sic de ea quaeri existimabat: "quid esset inicum", "quid 
iniustum", "quid dicto audientem non esse". Quod uocat de eodem et alio. XXXII. 
huic diuersa sententia eorum fuit qui duos quidem status esse uoluerunt, sed 
unum infitialem, alterum iuridicialem. Infitialis est quem dicimus 
coniecturalem, cui ab infitiando nomen alii in totum dederunt, alii in partem, 
qui accusatorem coniectura, reum infitiatione uti putauerunt. XXXIII. 
Iuridicialis est qui Graece dicitur g-dikaiologikos. Sed quem ad modum ab 
Archedemo qualitas exclusa est, sic ab his repudiata finitio. Nam subiciunt eam 
iuridiciali, quaerendumque arbitrantur iustumne sit sacrilegium appellari quod 
obiciatur uel furtum uel amentiam. XXXIV. Qua in opinione Pamphilus fuit, sed 
qualitatem in plura partitus est. Plurimi deinceps, mutatis tantum nominibus, in 
rem de qua non constet et in rem de qua constet. Nam est uerum nec aliter fieri 
potest quam ut aut certum sit factum esse quid aut non sit; si non est certum, 
coniectura sit, si certum est, reliqui status. XXXV. Nam idem dicit Apollodorus, 
cum quaestionem aut in rebus extra positis, quibus coniectura explicatur, aut in 
nostris opinionibus existimat positam, quorum illud g-pragmatikon, hoc g-peri 
g-ennoias uocat: idem, qui g-aprolehpton et g-prolehptikon dicunt, id est dubium et 
praesumptum, quo significatur de quo liquet. XXXVI. Idem Theodorus, qui de eo an 
sit et de accidentibus ei quod esse constat, id est g-peri g-ousias g-kai 
g-symbebehkotohn, existimat quaeri. Nam in his omnibus prius genus coniecturam 
habet, sequens reliqua. Sed haec reliqua Apollodorus duo uult esse, qualitatem 
et de nomine, id est finitiuam: Theodorus, quid, quale, quantum, ad aliquid. 
XXXVII. sunt et qui de eodem et de alio modo qualitatem esse, modo finitionem 
uelint. In duo et Posidonius diuidit, uocem et res. In uoce quaeri putat an 
significet, quid, quam multa, quo modo: rebus coniecturam, quod g-kat' g-aisthesin 
uocat, et qualitatem et finitionem, cui nomen dat g-kat' g-ennoian, et ad aliquid. 
Vnde et illa diuisio est, alia esse scripta, alia inscripta. XXXVIII. Celsus 
Cornelius duos et ipse fecit status generales: an sit, quale sit. Priori 
subiecit finitionem, quia aeque quaeratur an sit sacrilegus qui nihil se 
sustulisse de templo dicit et qui priuatam pecuniam confitetur sustulisse. 
Qualitatem in rem et scriptum diuidit. Scripto quattuor partes legales exclusa 
tralatione, quantitatem et mentis quaestionem coniecturae subiecit. XXXIX. Est 
etiam illa in duos diuidendi status ratio, quae docet aut de substantia 
controuersiam esse aut de qualitate, ipsam porro qualitatem aut in summo genere 
consistere aut in succedentibus. XL- De substantia est coniectura; quaestio enim 
tractatur rei, an facta sit, an fiat, an futura sit, interdum etiam mentis: 
idque melius quam quod iis placuit qui statum eundem facti nominauerunt, tamquam 
de praeterito tantum et tantum de facto quaereretur. XLI. Pars qualitatis quae 
est de summo genere raro in iudicium uenit, quale est "idne sit honestum quod 
uulgo laudatur". succedentium autem aliae de communi appellatione, ut "sitne 
sacrilegus qui pecuniam priuatam ex templo furatus est", aut de re denominata, 
ubi et factum esse certum est nec dubitatur quid sit quod factum est. cui 
subiacent omnes de honestis iustis utilibus quaestiones. XLII. His etiam ceteri 
status contineri dicuntur, quia et quantitas modo ad coniecturam referatur, ut: 
"maiorne sol quam terra", modo ad qualitatem: "quanta poena quempiam quantoue 
praemio sit adfici iustum", et tralatio uersetur circa qualitatem et definitio 
pars sit tralationis, XLIII. quin et contrariae leges et ratiocinatiuus status, 
id est syllogismos, et plerumque scripti et uoluntatis aequo nitantur, nisi quod 
hic tertius aliquando coniecturam accipit: "quid senserit legis constitutor", 
ambiguitatem uero semper coniectura explicari necesse sit, quia, cum sit 
manifestum uerborum intellectum esse duplicem, de sola quaeritur uoluntate.

XLIV. A plurimis tres sunt facti generales status, quibus et Cicero in Oratore 
utitur et omnia quae aut in controuersiam aut in contentionem ueniant contineri 
putat: sitne, quid sit, quale sit. Quorum nomina apertiora sunt quam ut dicenda 
sint. XLV. Idem Iatrocles sentit. Tres fecit et M- Antonius his quidem uerbis: 
"paucae res sunt quibus ex rebus omnes orationes nascuntur, factum non factum, 
ius iniuria, bonum malum". Sed quoniam quod iure dicimur fecisse non hunc solum 
intellectum habet, ut lege, sed illum quoque, ut iuste fecisse uideamur, secuti 
Antonium apertius uoluerunt eosdem status distinguere, itaque dixerunt 
coniecturalem, legalem, iuridicialem: qui et Verginio placent. XLVI. Horum 
deinde fecerunt species, ita ut legali subicerent finitionem et alios qui ex 
scripto ducuntur, legum contrariarum, quae g-antinomia dicitur, et scripti et 
sententiae uel uoluntatis, id est g-kata g-rhehton g-kai g-dianoian, et g-metalehpsin, quam 
nos uarie tralatiuam, transumptiuam, transpositiuam uocamus, g-sullogismon, quem 
accipimus ratiocinatiuum uel collectiuum ambiguitatis, quae g-amphibolia 
nominatur: quos posui quia et ipsi a plerisque status appellantur, cum quibusdam 
legales potius quaestiones eas dici placuerit.

XLVII. Quattuor fecit Athenaeus, g-protreptikehn g-stasin uel g-parormehtikehn, id est 
exhortatiuum, qui suasoriae est proprius, g-suntelikehn, qua coniecturam 
significari magis ex his quae secuntur quam ex ipso nomine apparet, 
g-hupallaktikehn (ea finitio est, mutatione enim nominis constat), iuridicialem, 
eadem appellatione Graeca qua ceteri usus; nam est, ut dixi, multa in nominibus 
differentia. XLVIII. sunt qui g-hupallaktikehn tralationem esse existiment, secuti 
hanc mutationis significationem. Fecerunt alii totidem status, sed alios, an 
sit, quid sit, quale sit, quantum sit, ut Caecilius et Theon. XLIX. Aristoteles 
in rhetoricis an sit, quale, quantum et quam multum sit quaerendum putat. Quodam 
tamen loco finitionis quoque uim intellegit, quo dicit quaedam sic defendi: 
"sustuli, sed non furtum feci", "percussi, sed non iniuriam feci". L- Posuerat 
et Cicero in libris rhetoricis facti, nominis, generis, actionis, ut in facto 
coniectura, in nomine finitio, in genere qualitas, in actione ius 
intellegeretur: iuri subiecerat tralationem. Veram hic legales quoque 
quaestiones alio loco tractat ut species actionis.

LI. Fuerunt qui facerent quinque: coniecturam, finitionem, qualitatem, 
quantitatem, ad aliquid. Theodorus quoque, ut dixi, isdem generalibus capitibus 
utitur: an sit, quid sit, quale sit, quantum sit, ad aliquid. Hoc ultimum maxime 
in comparatiuo genere uersari putat, quoniam melius ac peius, maius et minus 
nisi alio relata non intelleguntur; LII. sed in illas quoque tralatiuas, ut 
supra significaui, quaestiones incidit: "an huic ius agendi sit" uel "facere 
aliquid conueniat", "an contra hunc", "an hoc tempore", "an sic". Omnia enim 
ista referri ad aliquid necesse est. LIII. Alii sex status putant: coniecturam, 
quam genesin uocant, et qualitatem et proprietatem, id est idioteta, quo uerbo 
finitio ostenditur, et quantitatem, quam axeian dicunt, et comparationem et 
tralationem, cuius adhuc nouum nomen inuentum est metastasin, nouum tamquam in 
statu, alioqui ab Hermagora inter species iuridicialis usitatum. LIV. Aliis 
septem esse placuit, a quibus nec tralatio nec quantitas nec comparatio recepta 
est, sed in horum trium locum subditae quattuor legales adiectaeque tribus illis 
rationalibus. LV. Alii peruenerunt usque ad octo tralatione ad septem superiores 
adiecta. A quibusdam deinde diuisa ratio est, ut status rationales appellarent, 
quaestiones, quem ad modum supra dixi, legales, in illis de re, in his de 
scripto quaereretur. Quidam in diuersum hos status esse, illas quaestiones 
maluerunt. LVI. Sed alii rationales tres putauerunt, an sit, quid sit, quale 
sit, Hermagoras solus quattuor, coniecturam, proprietatem, tralationem, 
qualitatem, quam per accidentia, id est g-kata sumbebehkota, uocat hac 
interpretatione: "an illi accidat uiro bono esse uel malo". Hanc ita diuidit: de 
adpetendis et fugiendis, quae est pars deliberatiua; de persona (ea ostenditur 
laudatiua); LVII. negotialem (g-pragmatikehn uocat), in qua de rebus ipsis 
quaeritur remoto personarum complexu, ut "sitne liber qui est in adsertione", 
"an diuitiae superbiam pariant", "an iustum quid, an bonum sit"; iuridicialem, 
in qua fere eadem, sed certis destinatisque personis quaerantur: "an ille iuste 
hoc fecerit uel bene".

LVIII. Nec me fallit in primo Ciceronis rhetorico aliam esse loci negotialis 
interpretationem, cum ita scriptum sit: "negotialis est in qua quid iuris ex 
ciuili more et aequitate sit consideratur: cui diligentiae praeesse apud nos 
iure consulti existimantur". LIX. Sed quod ipsius de his libris iudicium fuerit 
supra dixi. sunt enim uelut regestae in hos commentarios quos adulescens 
deduxerat scholae, et si qua est in his culpa, tradentis est, siue eum mouit 
quod Hermagoras prima in hoc loco posuit exempla ex quaestionibus iuris, siue 
quod Graeci g-pragmatikous uocant iuris interpretes. LX. Sed Cicero quidem his 
pulcherrimos illos de Oratore substituit, ideoque culpari tamquam falsa 
praecipiat non potest. Nos ad Hermagoran. Tralationem hic primus omnium 
tradidit, quamquam semina eius quaedam citra nomen ipsum apud Aristotelen 
reperiuntur. LXI. Legales autem quaestiones has fecit: scripti et uoluntatis 
(quam ipse uocat g-kata g-rhehton kai g-hupexairesin, id est dictum et exceptionem: 
quorum prius ei cum omnibus commune est, exceptionis nomen minus usitatum), 
ratiocinatiuum, ambiguitatis, legum contrariarum. LXII. Albucius eadem diuisione 
usus detrahit tralationem, subiciens eam iuridiciali. In legalibus quoque 
quaestionibus nullum putat esse qui dicatur ratiocinatiuus. Scio plura 
inuenturos adhuc qui legere antiquos studiosius uolent, sed ne haec quoque 
excesserint modum uereor. LXIII. Ipse me paulum in alia quam prius habuerim 
opinione nunc esse confiteor. Et fortasse tutissimum erat famae modo studenti 
nihil ex eo mutare quod multis annis non sensissem modo uerum etiam adprobassem. 
LXIV. Sed non sustineo esse conscius mihi dissimulati, in eo praesertim opere 
quod ad bonorum iuuenum aliquam utilitatem componimus, in ulla parte iudicii 
meI. Nam et Hippocrates clarus arte medicinae uidetur honestissime fecisse quod 
quosdam errores suos, ne posteri errarent, confessus est, et M- tullius non 
dubitauit aliquos iam editos libros aliis postea scriptis ipse damnare, sicut 
Catulum atque Lucullum et hos ipsos de quibus modo sum locutus, artis 
rhetoricae. LXV. Etenim superuacuus foret in studiis longior labor si nihil 
liceret melius inuenire praeteritis. Neque tamen quicquam ex iis quae tum 
praecepi superuacuum fuit; ad easdem enim particulas haec quoque quae nunc 
praecipiam reuertentur. Ita neminem didicisse paeniteat: colligere tantum eadem 
ac disponere paulo significantius conor. Omnibus autem satis factum uolo non me 
hoc serius demonstrare aliis quam mihi ipse persuaserim. LXVI. Secundum plurimos 
auctores seruabam tris rationales status: coniecturam, qualitatem, finitionem, 
unum legalem. Hi mihi status generales erant. Legalem in quinque species 
partiebar: scripti et uoluntatis, legum contrariarum, couectiuum, ambiguitatis, 
tralationis. LXVII. Nunc quartum ex generalibus intellego posse remoueri; 
sufficit enim prima diuisio, qua diximus alios rationales, alios legales esse: 
ita non erit status, sed quaestionum genus; alioqui et rationalis status esset. 
LXVIII. Ex iis etiam quos speciales uocabam remoui tralationem, frequenter 
quidem (sicut omnes qui me secuti sunt meminisse possunt) testatus, et in ipsis 
etiam illis sermonibus me nolente uulgatis hoc tamen complexus, uix in una 
controuersia tralationis statum posse reperiri ut non et alius in eadem recte 
dici uideretur, ideoque a quibusdam eum exclusum. LXIX. Neque ignoro multa 
transferri, cum in omnibus fere causis in quibus cecidisse quis formula dicitur 
hae sint quaestiones: "an huic, an cum hoc, an hac lege, an apud hunc, an hoc 
tempore liceat agere", et si qua sunt talia. LXX. Sed personae tempora actiones 
ceteraque propter aliquam causam transferuntur: ita non est in tralatione 
quaestio, sed in eo propter quod transferuntur. "Non debes apud praetorem petere 
fidei commissum, sed apud consules: maior enim praetoria cognitione summa est". 
Quaeritur an maior summa sit: facti controuersia est. LXXI. "Non licet tibi 
agere mecum: cognitor enim fieri non potuisti": iudicatio an potuerit. "Non 
debuisti interdicere, sed petere": an recte interdictum sit ambigitur. Quae 
omnia succidunt legitimis quaestionibus. LXXII. An non praescriptiones etiam, in 
quibus maxime uidetur manifesta tralatio, easdem omnes species habent quas eae 
leges quibus agitur, ut aut de nomine aut scripto et sententia uel 
ratiocinatione quaeratur? Deinde status ex quaestione oritur: tralatio non habet 
quaestionem de qua contendit orator, sed propter quam contendit. LXXIII. Hoc 
apertius: "occidisti hominem:" "non occidi": quaestio an occiderit, status 
coniectura. Non est tale "habeo ius actionis": "non habes", ut sit quaestio an 
habeat, et inde status. Accipiat enim actionem necne ad euentum pertinet, non ad 
causam, et ad id quod pronuntiat iudex, non id propter quod pronuntiat. LXXIV. 
Hoc illi simile est "puniendus es": "non sum": uidebit iudex an puniendus sit, 
sed non hic erit quaestio nec hic status. Vbi ergo? "Puniendus es, hominem 
occidisti": "non occidi": an occiderit. "Honorandus sum": "non es" num statum 
habet? Non, ut puto. "Honorandus sum quia tyrannum occidi": "non occidisti": 
quaestio et status. Similiter "non recte agis": "recte ago" non habet statum. 
LXXV. Vbi est ergo? "Non recte agis ignominiosus". Quaeritur an ignominiosus 
sit, aut an agere ignominioso liceat: quaestiones et status. Ergo tralatiuum 
genus causae, ut comparatiuum et mutuae accusationis. LXXVI. At enim simile est 
illi "habeo ius": "non habes" "occidisti": "recte occidi". Non nego, sed nec 
haec res statum facit: non enim sunt hae propositiones (alioqui causa non 
explicabitur), sed cum suis rationibus. "Scelus commisit Horatius, sororem enim 
occidit": "non commisit, debuit enim occidere eam quae hostis morte maerebat": 
quaestio an haec iusta causa; ita qualitas. LXXVII. Ac similiter in tralatione: 
"non habes ius abdicandi, quia ignominioso non est actio": "habeo ius, quia 
abdicatio actio non est": quaeritur quid sit actio; finiemus. +Non licet 
abdicare syllogismo.+ Item cetera per omnes et rationales et legales status. 
LXXVIII. Nec ignoro fuisse quosdam qui tralationem in rationali quoque genere 
ponerent hoc modo: "hominem occidi iussus ab imperatore": "dona templi cogenti 
tyranno dedi": "deserui tempestatibus, fluminibus, ualetudine impeditus", id 
est, non per me stetit, sed per illud. LXXIX. A quibus etiam liberius dissentio; 
non enim actio transfertur, sed causa facti, quod accidit paene in omni 
defensione. Deinde is qui tali utitur patrocinio non recedit a forma qualitatis; 
dicit enim se culpa uacare, ut magis qualitatis duplex ratio facienda sit, 
altera qua et factum defenditur, altera qua tantum reus.

LXXX. Credendum est igitur iis quorum auctoritatem secutus est Cicero, tria esse 
quae in omni disputatione quaerantur: an sit, quid sit, quale sit; quod ipsa 
nobis etiam natura praescribit: nam primum oportet subesse aliquid de quo 
ambigitur, quod quid sit et quale sit certe non potest aestimari nisi prius esse 
constiterit; ideoque ea prima quaestio. LXXXI. Sed non statim, quod esse 
manifestum est, etiam quid sit apparet. Hoc quoque constituto nouissima qualitas 
superest, neque his exploratis aliud est ultra. His infinitae quaestiones, his 
finitae continentur; horum aliqua in demonstratiua deliberatiua iudiciali 
materia utique tractatur; LXXXII. haec rursus iudicialis causas et rationali 
parte et legali continent: neque enim ulla iuris disceptatio nisi finitione 
qualitate coniectura potest explicari. LXXXIII. Sed instituentibus rudes non 
erit inutilis latius primo fusa ratio, et, si non statim rectissima linea tensa, 
facilior tamen et apertior uia. Discant igitur ante omnia quadripertitam in 
omnibus causis esse rationem, quam primam intueri debeat qui acturus est. Nam ut 
a defensore potissimum incipiam, longe fortissima tuendi se ratio est si quod 
obicitur negari potest: proxima, si non id quod obicitur factum esse dicitur: 
tertia honestissima, qua recte factum defenditur. Quibus si deficiamur, ultima 
quidem, sed iam sola superest salus aliquo iuris adiutorio elabendi ex crimine 
quod rieque negari neque defendi potest, ut non uideatur iure actio intendi: 
LXXXIV. hinc illae quaestiones siue actionis siue tralationis. sunt enim quaedam 
non laudabilia natura, sed iure concessa, ut in duodecim tabulis debitoris 
corpus inter creditores diuidi licuit, quam legem mos publicus repudiauit: et 
aliquid aecum, sed prohibitum iure, ut libertas testamentorum. LXXXV. Accusatori 
nihilo plura intuenda sunt, ut probet factum esse, hoc esse factum, non recte 
factum, iure se intendere. Ita circa species easdem lis omnis uersabitur, 
tralatis tantum aliquando partibus, ut in causis quibus de praemio agitur recte 
factum petitor probat.

LXXXVI. Haec quattuor uelut proposita formaeque actionis, quae tum generales 
status uocabam, in duo, ut ostendi, genera discedunt, rationale et legale. 
Rationale simplicius est, quia ipsius tantum naturae contemplatione constat: 
itaque in eo satis est ostendisse coniecturam finitionem qualitatem. LXXXVII. 
Legalium plures sint species necesse est, propterea quod multae sunt leges et 
uarias habent formas. Alia est cuius uerbis nitimur, alia cuius uoluntate: alias 
nobis, cum ipsi nullam habeamus, adiungimus, alias inter se comparamus, alias in 
diuersum interpretamur. LXXXVIII. Sic nascuntur haec uelut simulacra ex illis 
tribus, interim simplicia, interim et mixta, propriam tamen faciem ostendentia, 
ut scripti et uoluntatis, quae sine dubio aut qualitate aut coniectura 
continentur, et sillogismos, qui est maxime qualitatis, et leges contrariae, 
quae isdem quibus scriptum et uoluntas constant, et g-amphibolia, quae semper 
coniectura explicatur. LXXXIX. Finitio quoque utrique generi, quodque rerum 
quodque scripti contemplatione constat, communis est. Haec omnia, etiamsi in 
illos tres status ueniunt, tamen, quia, ut dixi, habent aliquid uelut proprium, 
uidentur demonstranda discentibus, et permittendum ea dicere uel status legales 
uel quaestiones uel capita quaedam minora, dum sciant nihil ne in his quidem 
praeter tria quae praediximus quaeri. XC- At quantum et quam multum et ad 
aliquid et, ut nonnulli putarunt, comparatiuus non eandem rationem habent: sunt 
enim haec non ad uarietatem iuris, sed ad solam rationem referenda. Ideoque 
semper in parte aut coniecturae aut qualitatis ponenda sunt, ut "qua mente?" et 
"quo tempore?" et "quo loco?"

XCI. Sed de singulis dicemus quaestionibus cum tractare praecepta diuisionis 
coeperimus. Hoc inter omnes conuenit, in causis simplicibus singulos status esse 
causarum, quaestionum autem, quae uelut subiacent his et ad illud quo iudicium 
continetur, referuntur, saepe in unam cadere plures posse; XCII. (etiam credo 
aliquando dubitari quo statu sit utendum cum aduersus unam intentionem plura 
opponuntur, et sicut in colore dicitur narrationis eum esse optimum quem actor 
optime tueatur, ita hic quoque posse dici eum statum esse faciendum in quo 
tuendo plurimum adhibere uirium possit orator; XCIII. ideoque pro Milone aliud 
Ciceroni agenti placuit, aliud Bruto cum exercitationis gratia componeret 
orationem, cum ille iure tamquam insidiatorem occisum et tamen non Milonis 
consilio dixerit, ille etiam gloriatus sit occiso malo ciue): XCIV. in 
coniunctis uero posse duos et tris inueniri, uel diuersos, ut si quis aliud se 
non fecisse, aliud recte fecisse defendat, uel generis eiusdem, ut si quis duo 
crimina uel omnia neget. XCV. Quod accidit etiam si de una re quaeratur aliqua, 
sed eam plures petant, uel eodem iure, ut proximitatis, uel diuerso, ut cum hic 
testamento, ille proximitate nitetur. Quotiens autem aliud alii petitori 
opponitur, dissimilis esse status necesse est, ut in illa controuersia: XCVI. 
"testamenta legibus facta rata sint: intestatorum parentium liberi heredes sint: 
abdicatus ne quid de bonis patris capiat: nothus ante legitimum natus legitimus 
filius sit, post legitimum natus tantum ciuis: in adoptionem dare liceat: in 
adoptionem dato redire in familiam liceat si pater naturalis sine liberis 
decesserit. XCVII. Qui ex duobus legitimis alterum in adoptionem dederat, 
alterum abdicauerat, sustulit nothum: instituto herede abdicato decessit. Tres 
omnes de bonis contendunt". g-Nothon qui non sit legitimus Graeci uocant, Latinum 
rei nomen, ut Cato quoque in oratione quadam testatus est, non habemus, ideoque 
utimur peregrino; sed ad propositum. XCVIII. Heredi scripto opponitur lex: 
"abdicatus ne quid de bonis patris capiat"; fit status scripti et uoluntatis, an 
ullo modo capere possit, an ex uoluntate patris, an heres scriptus. Notho duplex 
fit quaestio, quod post legitimos natus sit et quod non sit ante legitimum 
natus. XCIX. Pior sillogismon habet, an pro non natis sint habendi qui a familia 
sunt alienati; altera scripti et uoluntatis: non esse enim hunc natum ante 
legitimum conuenit, sed uoluntate legis se tuebitur, quam dicet talem fuisse ut 
legitimus esset nothus tum natus cum alius legitimus in domo non esset. C- 
Scriptum quoque legis excludet, dicens non utique si postea legitimus natus non 
sit notho nocere, uteturque hoc argumento: "Finge solum natum nothum, cuius 
condicionis erit? Tantum ciuis? Atqui non erit post legitimum natus. An filius? 
Atqui non erit ante legitimum natus. Quare si uerbis legis stari non potest, 
uoluntate standum est". CI. Nec quemquam turbet quod ex una lege duo status 
fiant: duplex est, ita uim duarum habet. Redire in familiam uolenti dicitur ab 
altero primum: "ut tibi redire liceat, heres sum". Idem status qui in petitione 
abdicati: quaeretur enim an possit esse heres abdicatus. CII. Adicitur 
communiter a duobus: "redire tibi in familiam non licet; non enim pater sine 
liberis decessit". Sed in hoc propria quisque eorum quaestione nitetur. Alter 
enim dicet abdicatum quoque inter liberos esse, et argumentum ducet ex ipsa qua 
repellitur lege; superuacuum enim fuisse prohiberi patris bonis abdicatum si 
esset numero alienorum: nunc, quia filii iure futurus fuerit intestati heres, 
oppositam esse legem, quae tamen non id efficiat ne filius sit, sed ne heres 
sit. CIII. Status finitiuus: quid sit filius. Rursus nothus eisdem colligit 
argumentis non sine liberis patrem decessisse quibus in petitione usus est ut 
probaret esse se filium, nisi forte et hic finitionem mouet: an liberi sint 
etiam non legitimI. Cadent ergo in unam controuersiam uel specialiter duo 
legitimi status, scripti et uoluntatis et syllogismos, et praeterea finitio, uel 
tres illi qui natura soli sunt, coniectura in scripto et uoluntate, qualitas in 
syllogismo et, quae per se est aperta, finitio.

CIV. Causa quoque et iudicatio et continens est in omni genere causarum. Nihil 
enim dicitur cui non insit ratio et quo iudicium referatur et quod rem maxime 
contineat. Sed quia magis haec uariantur in litibus et fere tradita sunt ab iis 
qui de iudicialibus causis aliqua composuerunt, in illam partem differantur. 
Nunc, quia in tria genera causas diuisi, ordinem sequar. 

[3,7] I. Ac potissimum incipiam ab ea quae constat laude ac uituperatione. Quod 
genus uidetur Aristoteles atque eum secutus Theophrastus a parte negotiali, hoc 
est g-pragmatikeh, remouisse totamque ad solos auditores relegasse; et id eius 
nominis quod ab ostentatione ducitur proprium est. II. Sed mos Romanus etiam 
negotiis hoc munus inseruit. Nam et funebres laudationes pendent frequenter ex 
aliquo publico officio atque ex senatus consulto magistratibus saepe mandantur, 
et laudare testem uel contra pertinet ad momentum iudiciorum, et ipsis etiam 
reis dare laudatores licet, et editi in competitores, in L- Pisonem, in Clodium 
et curionem libri uituperationem continent et tamen in senatu loco sunt habiti 
sententiae. III. Neque infitias eo quasdam esse ex hoc genere materias ad solam 
compositas ostentationem, ut laudes deorum uirorumque quos priora tempora 
tulerunt. Quo soluitur quaestio supra tractata manifestumque est errare eos qui 
numquam oratorem dicturum nisi de re dubia putauerunt. IV. An laudes Capitolini 
Iouis, perpetua sacri certaminis materia, uel dubiae sunt uel non oratorio 
genere tractantur?

Vt desiderat autem laus quae negotiis adhibetur probationem, sic etiam illa quae 
ostentationi componitur habet interim aliquam speciem probationis, V. ut qui 
Romulum Martis filium educatumque a lupa dicat in argumentum caelestis ortus 
utatur his, quod abiectus in profluentem non potuerit extingui, quod omnia sic 
egerit ut genitum praeside bellorum deo incredibile non esset, quod ipsum quoque 
caelo receptum temporis eius homines non dubitauerint. VI. Quaedam uero etiam in 
defensionis speciem cadent, ut si in laude Herculis permutatum cum regina Lydiae 
habitum et imperata, ut traditur, pensa orator excuset. Sed proprium laudis est 
res amplificare et ornare.

Quae materia praecipue quidem in deos et homines cadit, est tamen et aliorum 
animalium, et etiam carentium anima. VII. Verum in deis generaliter primum 
maiestatem ipsius eorum naturae uenerabimur, deinde proprie uim cuiusque et 
inuenta quae utile aliquid hominibus attulerint. VIII. Vis ostendetur ut in Ioue 
regendorum omnium, in Marte belli, in Neptuno maris: inuenta, ut artium in 
Minerua, Mercurio litterarum, medicinae Apolline, Cerere frugum, Libero uinI. 
tum si qua ab iis acta uetustas tradidit, commemoranda. Addunt etiam dis honorem 
parentes, ut si quis sit filius Iouis, addit antiquitas, ut iis qui sunt ex 
Chao, progenies quoque, ut Apollo ac Diana Latonae. IX. Laudandum in quibusdam 
quod geniti inmortales, quibusdam quod inmortalitatem uirtute sint consecuti: 
quod pietas principis nostri praesentium quoque temporum decus fecit.

X. Magis est uaria laus hominum. Nam primum diuiditur in tempora, quodque ante 
eos fuit quoque ipsi uixerunt, in iis autem qui fato sunt functi etiam quod est 
insecutum. Ante hominem patria ac parentes maioresque erunt, quorum duplex 
tractatus est: aut enim respondisse nobilitati pulchrum erit aut humilius genus 
inlustrasse factis. XI. Illa quoque interim ex eo quod ante ipsum fuit tempore 
trahentur quae responsis uel auguriis futuram claritatem promiserint, ut eum qui 
ex Thetide natus esset maiorem patre suo futurum cecinisse dicuntur oracula. 
XII. Ipsius uero laus hominis ex animo et corpore et extra positis peti debet. 
Et corporis quidem fortuitorumque cum leuior, tum non uno modo tractanda est. 
Nam et pulchritudinem interim roburque prosequimur honore uerborum, ut Homerus 
in Agamemnone atque Achille, interim confert admirationi multum etiam 
infirmitas, ut cum idem Tydea paruum sed bellatorem dicit fuisse. XIII. Fortuna 
uero tum dignitatem adfert, ut in regibus principibusque (namque est haec 
materia ostendendae uirtutis uberior), tum quo minores opes fuerunt, maiorem 
benefactis gloriam parit. Sed omnia quae extra nos bona sunt quaeque hominibus 
forte optigerunt non ideo laudantur quod habuerit quis ea, sed quod iis honeste 
sit usus. XIV. Nam diuitiae et potentia et gratia, cum plurimum uirium dent, in 
utramque partem certissimum faciunt morum experimentum: aut enim meliores 
propter haec aut peiores sumus. XV. Animi semper uera laus, sed non una per hoc 
opus uia ducitur. Namque alias aetatis gradus gestarumque rerum ordinem sequi 
speciosius fuit, ut in primis annis laudaretur indoles, tum disciplinae, post 
hoc operum (id est factorum dictorumque) contextus, alias in species uirtutum 
diuidere laudem, fortitudinis iustitiae continentiae ceterarumque, ac singulis 
adsignare quae secundum quamque earum gesta erunt. XVI. Vtra sit autem harum uia 
utilior cum materia deliberabimus, dum sciamus gratiora esse audientibus quae 
solus quis aut primus aut certe cum paucis fecisse dicetur, si quid praeterea 
supra spem aut expectationem, praecipue quod aliena potius causa quam sua. XVII. 
Tempus quod finem hominis insequitur non semper tractare contingit, non solum 
quod uiuentes aliquando laudamus, sed quod rara haec occasio est, ut referri 
possint diuini honores et decreta et publice statuae constitutae. XVIII. Inter 
quae numerauerim ingeniorum monumenta quae saeculis probarentur; nam quidam 
sicut Menander iustiora posterorum quam suae aetatis iudicia sunt consecuti. 
Adferunt laudem liberi parentibus, urbes conditoribus, leges latoribus, artes 
inuentoribus, nec non instituta quoque auctoribus, ut a Numa traditum deos 
colere, a publicola fasces populo summittere.

XIX. Qui omnis etiam in uituperatione ordo constabit, tantum in diuersum. Nam et 
turpitudo generis opprobrio multis fuit et quosdam claritas ipsa notiores circa 
uitia et inuisos magis fecit, et in quibusdam, ut in Paride traditur, est 
praedicta pernicies, et corporis ac fortunae quibusdam mala contemptum, sicut 
Thersitae atque Iro, quibusdam bona uitiis corrupta odium attulerunt, XX. ut 
Nirea inbellem, Plisthenen inpudicum a poetis accepimus, et animi totidem uitia 
quot uirtutes sunt, nec minus quam in laudibus duplici ratione tractantur; et 
post mortem adiecta quibusdam ignominia est, ut Maelio, cuius domus solo 
aequata, Marcoque Manlio, cuius praenomen e familia in posterum exemptum est. 
XXI. Et parentes malorum odimus: et est conditoribus urbium infame contraxisse 
aliquam perniciosam ceteris gentem, qualis est primus Iudaicae superstitionis 
auctor: et Gracchorum leges inuisae: et si quod est exemplum deforme posteris 
traditum, quale libidinis uir Perses in muliere Samia instituere ausus dicitur 
primus. XXII. Sed in uiuentibus quoque iudicia hominum uelut argumenta sunt 
morum, et honos aut ignominia ueram esse laudem uel uituperationem probat.

XXIII. Interesse tamen Aristoteles putat ubi quidque laudetur aut uituperetur. 
Nam plurimum refert qui sint audientium mores, quae publice recepta persuasio, 
ut illa maxime quae probant esse in eo qui laudabitur credant, aut in eo contra 
quem dicemus ea quae oderunt: ita non dubium erit iudicium quod orationem 
praecesserit. XXIV. Ipsorum etiam permiscenda laus semper (nam id beniuolos 
facit), quotiens autem fieri poterit, cum materiae utilitate iungenda. Minus 
Lacedaemone studia litterarum quam Athenis honoris merebuntur, plus patientia ac 
fortitudo. Rapto uiuere quibusdam honestum, aliis cura legum. Frugalitas apud 
Sybaritas forsitan odio foret, ueteribus Romanis summum luxuria crimen. Eadem in 
singulis differentia. XXV. Maxime fauet iudex qui sibi dicentem adsentari putat. 
Idem praecipit illud quoque, quod mox Cornelius Celsus prope supra modum 
inuasit, quia sit quaedam uirtutibus ac uitiis uicinitas, utendum proxima 
deriuatione uerborum, ut pro temerario fortem, prodigo liberalem, auaro parcum 
uocemus: quae eadem etiam contra ualent. Quod quidem orator, id est uir bonus, 
numquam faciet, nisi forte communi utilitate ducetur.

XXVI. Laudantur autem urbes similiter atque homines. Nam pro parente est 
conditor, et multum auctoritatis adfert uetustas, ut iis qui terra dicuntur 
orti, et uirtutes ac uitia circa res gestas eadem quae in singulis: illa propria 
quae ex loci positione ac munitione sunt. Ciues illis ut hominibus liberi sunt 
decori. XXVII. Est laus et operum, in quibus honor utilitas pulchritudo auctor 
spectari solet: honor ut in templis, utilitas ut in muris, pulchritudo uel 
auctor utrubique. Est et locorum, qualis Siciliae apud Ciceronem: in quibus 
similiter speciem et utilitatem intuemur, speciem maritimis planis amoenis, 
utilitatem salubribus fertilibus. Erit et dictorum honestorum factorumque laus 
generalis, erit et rerum omnis modi. XXVIII. Nam et somni et mortis scriptae 
laudes et quorundam a medicis ciborum.

Itaque, ut non consensi hoc laudatiuum genus circa solam uersari honesti 
quaestionem, sic qualitate maxime contineri puto, quamquam tres status omnes 
cadere in hoc opus possint, iisque usum C- Caesarem in uituperando Catone 
notauerit Cicero. Totum autem habet aliquid simile suasoriis, quia plerumque 
eadem illic suaderi, hic laudari solent. 

[3,8] I. Deliberatiuas quoque miror a quibusdam sola utilitate finitas. Ac si quid 
in his unum sequi oporteret, potior fuisset apud me Ciceronis sententia, qui hoc 
materiae genus dignitate maxime contineri putat. Nec dubito quin ii qui sunt in 
illa priore sententia secundum opinionem pulcherrimam ne utile quidem nisi quod 
honestum esset existimarint. II. Et est haec ratio uerissima, si consilium 
contingat semper bonorum atque sapientium. Verum apud imperitos, apud quos 
frequenter dicenda sententia est, populumque praecipue, qui ex pluribus constat 
indoctis, discernenda sunt haec et secundum communes magis intellectus 
loquendum. III. sunt enim multi qui etiam quae credunt honesta non tamen satis 
eadem utilia quoque existiment, quae turpia esse dubitare non possunt utilitatis 
specie ducti probent, ut foedus Numantinum iugumque Caudinum.

IV. Ne qualitatis quidem statu, in quo et honestorum et utilium quaestio est, 
complecti eas satis est. Nam frequenter in his etiam coniecturae locus est: 
nonnumquam tractatur aliqua finitio, aliquando etiam legales possunt incidere 
tractatus, in priuata maxime consilia, si quando ambigetur an liceat. V. De 
coniectura paulo post pluribus. Interim est finitio apud Demosthenen "det 
Halonnesum Philippus an reddat", apud Ciceronem in Philippicis "quid sit 
tumultus". Quid? non illa similis iudicialium quaestio de statua Serui Sulpici, 
"an iis demum ponenda sit qui in legatione ferro sunt interempti"? VI. Ergo pars 
deliberatiua, quae eadem suasoria dicitur, de tempore futuro consultans quaerit 
etiam de praeterito. Officiis constat duobus suadendi ac dissuadendi. Prohoemio 
quale est in iudicialibus non ubique eget, quia conciliatus est ei quisque quem 
consulit. Initium tamen quodcumque debet habere aliquam prohoemii speciem; neque 
enim abrupte nec unde libuit incipiendum, quia est aliquid in omni materia 
naturaliter primum. VII. In senatu et utique in contionibus eadem ratio quae 
apud iudices adquirendae sibi plerumque eorum apud quos dicendum sit 
beniuolentiae. Nec mirum, cum etiam in panegyricis petatur audientium fauor, ubi 
emolumentum non utilitate aliqua, sed in sola laude consistit. VIII. Aristoteles 
quidem, nec sine causa, putat et a nostra et ab eius qui dissentiet persona duci 
frequenter in consiliis exordium, quasi mutuantibus hoc nobis a iudiciali 
genere, nonnumquam etiam ut minor res maiorue uideatur: in demonstratiuis uero 
prohoemia esse maxime libera existimat: IX. nam et longe a materia duci, ut in 
Helenae laude Isocrates fecerit, et ex aliqua rei uicinia, ut idem in 
Panegyrico, cum queritur plus honoris corporum quam animorum uirtutibus dari, et 
Gorgias in Olympico laudans eos qui primi tales instituerint conuentus. Quos 
secutus uidelicet C- Sallustius in bello Iugurthino et Catilinae nihil ad 
historiam pertinentibus principiis orsus est.

X. Sed nunc ad suasoriam: in qua, etiam cum prohoemio utemur, breuiore tamen et 
uelut quodam capite tantum et initio debebimus esse contenti. Narrationem uero 
numquam exigit priuata deliberatio, eius dumtaxat rei de qua dicenda sententia 
est, quia nemo ignorat id de quo consulit. XI. Extrinsecus possunt pertinentia 
ad deliberationem multa narrari. In contionibus saepe est etiam illa quae 
ordinem rei docet necessaria. XII. Adfectus ut quae maxime postulat: nam et 
concitanda et lenienda frequenter est ira, et ad metum cupiditatem odium 
conciliationem inpellendi animI. Nonnumquam etiam mouenda miseratio, siue ut 
auxilium obsessis feratur suadere oportebit, siue sociae ciuitatis euersionem 
deflebimus. Valet autem in consiliis auctoritas plurimum. XIII. Nam et 
prudentissimus esse haberique et optimus debet qui sententiae suae de utilibus 
atque honestis credere omnes uelit. In iudiciis enim uulgo fas habetur indulgere 
aliquid studio suo: consilia nemo est qui neget secundum mores dari.

XIV. Graecorum quidem plurimi omne hoc officium contionale esse iudicauerunt et 
in sola rei publicae administratione posuerunt; quin et Cicero in hac maxime 
parte uersatur. Ideoque suasuris de pace bello copiis operibus uectigalibus haec 
duo esse praecipue nota uoluit, uires ciuitatis et mores, ut ex natura cum 
ipsarum rerum, tum audientium ratio suadendi duceretur. XV. Nobis maior in re 
uidetur uarietas; nam et consultantium et consiliorum plura sunt genera.

Quare in suadendo ac dissuadendo tria primum spectanda erunt: quid sit de quo 
deliberetur, qui sint qui deliberent, qui sit qui suadeat. XVI. Rem de qua 
deliberatur aut certum est posse fieri aut incertum. Si incertum, haec erit 
quaestio sola aut potentissima; saepe enim accidet ut prius dicamus ne si possit 
quidem fieri esse faciendum, deinde fieri non posse. cum autem de hoc quaeritur, 
coniectura est: an Isthmos intercidi, an siccari palus Pomptina, an portus fieri 
Ostiae possit, an Alexander terras ultra Oceanum sit inuenturus. XVII. Sed in 
iis quoque quae constabit posse fieri coniectura aliquando erit, si quaeretur an 
utique futurum sit ut Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal si Scipio 
exercitum in Africam transtulerit, ut seruent fidem Samnites si Romani arma 
deposuerint. Quaedam et fieri posse et futura esse credibile est, sed aut alio 
tempore aut alio loco aut alio modo.

XVIII. Vbi coniecturae non erit locus, alia sunt intuenda. Et primum aut propter 
ipsam rem de qua sententiae rogantur consultabitur, aut propter alias 
interuenientes extrinsecus causas. Propter ipsam: "deliberant patres conscripti 
an stipendium militi constituant". XIX. Haec materia simplex erit. Accedunt 
causae aut faciendi (ut "deliberant patres conscripti an Fabios dedant Gallis 
bellum minitantibus") aut non faciendi: "deliberat C- Caesar an perseueret in 
Germaniam ire cum milites passim testamenta facerent". XX. Hae suasoriae 
duplices sunt. Nam et illic causa deliberandi est quod bellum Galli minitentur, 
esse tamen potest quaestio dedendine fuerint etiam citra hanc denuntiationem qui 
contra fas, cum legati missi essent, proelium inierint, regemque ad quem mandata 
acceperant trucidarint: XXI. et hic nihil Caesar sine dubio deliberaret nisi 
propter hanc militum perturbationem, est tamen locus quaerendi an citra hunc 
quoque casum penetrandum in Germaniam fuerit. Semper autem de eo prius loquemur 
de quo deliberari etiam detractis sequentibus possit.

XXII. Partes suadendi quidam putauerunt honestum utile necessarium. Ego non 
inuenio huic tertiae locum. Quantalibet enim uis ingruat, aliquid fortasse pati 
necesse sit, nihil facere, de faciendo autem deliberatur. XXIII. Quod si hanc 
uocant necessitatem in quam homines grauiorum metu coguntur, utilitatis erit 
quaestio, ut si obsessi et inpares et aqua ciboque defecti de facienda ad hostem 
deditione deliberent et dicatur "necesse est"; nempe sequitur ut hoc subiciatur: 
"alioqui pereundum est": ita propter id ipsum non est necesse, quia perire 
potius licet; denique non fecerunt Saguntini nec in rate Opitergina circumuenti. 
XXIV. Igitur in his quoque causis aut de sola utilitate ambigetur aut quaestio 
inter utile atque honestum habet ducere uxorem. Quis dubitat? Sed ei qui pater 
uult fieri liqueat necesse est uxorem esse ducendam. XXV. Itaque mihi ne 
consilium quidem uidetur ubi necessitas est, non magis quam ubi constat quid 
fieri non posse: omnis enim deliberatio de dubiis est. Melius igitur qui tertiam 
partem duxerunt g-dunaton, quod nostri "possibile" nominant: quae ut dura uideatur 
appellatio, tamen sola est. XXVI. Quas partes non omnes in omnem cadere 
suasoriam manifestius est quam ut docendum dum sit. Tamen apud plerosque earum 
numerus augetur: a quibus ponuntur ut partes quae superiorum species sunt 
partium. Nam fas iustum pium aecum, mansuetum quoque (sic enim sunt interpretati 
g-to g-hehmeron), et si qua adhuc adicere quis eiusdem generis uelit, subici possunt 
honestati. XXVII. An sit autem facile, magnum, iuctindum, sine periculo, ad 
quaestionem pertinet utilitatis. Qui loci oriuntur ex contradictione: est quidem 
utile sed difficile paruum iniucundum periculosum. XXVIII. Tamen quibusdam 
uidetur esse nonnumquam de iucunditate sola consultatio, ut si de aedificando 
theatro, instituendis ludis deliberetur. Sed neminem adeo solutum luxu puto ut 
nihil in causa suadendi sequatur praeter uoluptatem. XXIX. Praecedat enim semper 
aliquid necesse est, ut in ludis honor deorum, in theatro non inutilis laborum 
remissio, deformis et incommoda turbae, si id non sit, conflictatio, et nihilo 
minus eadem illa religio, cum theatrum ueluti quoddam illius sacri templum 
uocabimus. XXX. Saepe uero et utilitatem despiciendam esse dicimus ut honesta 
faciamus (ut cum illis Opiterginis damus consilium ne se hostibus dedant, 
quamquam perituri sint nisi fecerint) et utilia honestis praeferimus, ut cum 
suademus ut bello punico serui armentur. XXXI. Sed tamen neque hic plane 
concedendum est esse id inhonestum (liberos enim natura omnis et isdem constare 
elementis, et fortasse antiquis etiam nobilibus ortos dici potest), et illic, 
ubi manifestum periculum est, opponenda alia, ut crudelius etiam perituros 
adfirmemus si se dediderint, siue hostis non seruarit fidem, siue Caesar 
uicerit, quod est uero similius. XXXII. Haec autem quae tantum inter se pugnant 
plerumque nominibus deflecti solent. Nam et utilitas ipsa expugnatur ab iis qui 
dicunt non solum potiora esse honesta quam utilia, sed ne utilia quidem esse 
quae non sint honesta: et contra, quod nos honestum, illi uanum, ambitiosum, 
stolidum uerbis quam re probabilius uocant. XXXIII. Nec tantum inutilibus 
comparantur utilia, sed inter se quoque ipsa, ut si ex duobus eligamus, in 
altero quid sit magis, in altero quid sit minus. Crescit hoc adhuc; nam interim 
triplices etiam suasoriae incidunt, ut cum Pompeius deliberabat Parthos an 
Africam an Aegyptum peteret. Ita non tantum utrum melius sed quid sit optimum 
quaeritur, itemque contra. XXXIV. Nec umquam incidet in hoc genere materiae 
dubitatio rei quae undique secundum nos sit; nam ubi contradictioni locus non 
est, quae potest esse causa dubitandi? Ita fere omnis suasoria nihil est aliud 
quam comparatio, uidendumque quid consecuturi simus et per quid, ut aestimari 
possit plus in eo quod petimus sit commodi, an uero in eo per quod petimus 
incommodi. XXXV. Est utilitatis et in tempore quaestio: "expedit, sed non nunc", 
et in loco: "non hic", et in persona: "non nobis", "non contra hos", et in 
genere agendi: "non sic", et in modo: "non in tantum".

Sed personam saepius decoris gratia intuemur: quae et in nobis et in iis qui 
deliberant spectanda est. XXXVI. Itaque quamuis exempla plurimum in consiliis 
possint, quia facillime ad consentiendum homines ducuntur experimentis, refert 
tamen quorum auctoritas et quibus adhibeatur: diuersi sunt enim deliberantium 
animi, duplex condicio. XXXVII. Nam consultant aut plures aut singuli, sed in 
utrisque differentia, quia et in pluribus multum interest senatus sit an 
populus, Romani an Fidenates, Graeci an barbari, et in singulis Catoni petendos 
honores suadeamus an C- Mario, de ratione belli Scipio prior an Fabius 
deliberet. XXXVIII. Proinde intuenda sexus dignitas aetas; sed mores praecipue 
discrimen dabunt. Et honesta quidem honestis suadere facillimum est; si uero 
apud turpes recta optinere conabimur, ne uideamur exprobrare diuersam uitae 
sectam cauendum, XXXIX. et animus deliberantis non ipsa honesti natura, quam 
ille non respicit, permouendus, sed laude, uulgi opinione, et, si parum 
proficiet haec uanitas, secutura ex his utilitate, aliquanto uero magis 
obiciendo aliquos, si diuersa fecerint, metus. XL- Nam praeter id, quod his 
leuissimi cuiusque animus facillime terretur nescio an etiam naturaliter apud 
plurimos plus ualeat malorum timor quam spes bonorum, sicut facilior eisdem 
turpium quam honestorum intellectus est. XLI. Aliquando bonis quoque suadentur 
parum decora, dantur parum bonis consilia in quibus ipsorum qui consulunt 
spectatur utilitas. Nec me fallit quae statim cogitatio subire possit legentem: 
hoc ergo praecipis et hoc fas putas? XLII. Poterat me liberare Cicero, qui ita 
scribit ad Brutum, praepositis plurimis quae honeste suaderi Caesari possint: 
"Simne bonus uir si haec suadeam? Minime. suasoris enim finis est utilitas eius 
cui quisque suadet. At recta sunt: quis negat? Sed non est semper rectis in 
suadendo locus". Sed quia est altior quaestio nec tantum ad suasorias pertinet, 
destinatus est mihi hic locus duodecimo, qui summus futurus est, libro. XLIII. 
Nec ego quicquam fieri turpiter uelim. Verum interim haec uel ad scholarum 
exercitationes pertinere credantur: nam et iniquorum ratio noscenda est, ut 
melius aequa tueamur. XLIV. Interim si quis bono inhonesta suadebit, meminerit 
non suadere tamquam inhonesta, ut quidam declamatores Sextum Pompeium ad 
piraticam propter hoc ipsum, quod turpis et crudelis sit, inpellunt, sed dandus 
illis deformibus color idque etiam apud malos: neque enim quisquam est tam malus 
ut uideri uelit. XLV. Sic Catilina apud Sallustium loquitur ut rem 
scelestissimam non malitia sed indignatione uideatur audere, sic Atreus apud 
Varium "iam fero" inquit "infandissima, iam facere cogor". Quanto magis eis 
quibus cura famae fuit conseruandus est hic uel ambitus. XLVI. Quare et cum 
Ciceroni dabimus consilium ut Antonium roget, uel etiam ut Philippicas, ita 
uitam pollicente eo, exurat, non cupiditatem lucis adlegabimus (haec enim si 
ualet in animo eius, tacentibus quoque nobis ualet), XLVII. sed ut se rei 
publicae seruet hortabimur - hac illi opus est occasione, ne eum talium precum 
pudeat: et C- Caesari suadentes regnum adfirmabimus stare iam rem publicam nisi 
uno regente non posse. Nam qui de re nefaria deliberat id solum quaerit, quo 
modo quam minimum peccare uideatur.

XLVIII. Multum refert etiam quae sit persona suadentis, quia, ante acta uita si 
inlustris fuit aut clarius genus aut aetas aut fortuna adfert expectationem, 
prouidendum est ne quae dicuntur ab eo qui dicit dissentiant. At his contraria 
summissiorem quendam modum postulant. Nam quae in aliis libertas est, in aliis 
licentia uocatur, et quibusdam sufficit auctoritas, quosdam ratio ipsa aegre 
tuetur.

XLIX. Ideoque longe mihi difficillimae uidentur prosopopoeiae, in quibus ad 
relicum suasoriae laborem accedit etiam personae difficultas: namque idem illud 
aliter Caesar, aliter Cicero, aliter Cato suadere debebit. Vtilissima uero haec 
exercitatio, uel quod duplicis est operis uel quod poetis quoque aut historiarum 
futuris scriptoribus plurimum confert: uerum et oratoribus necessaria. L- Nam 
sunt multae a Graecis Latinisque compositae orationes quibus alii uterentur, ad 
quorum condicionem uitamque aptanda quae dicebantur fuerunt. An eodem modo 
cogitauit aut eandem personam induit Cicero cum scriberet Cn- Pompeio et cum T- 
Ampio ceterisue, ac non unius cuiusque eorum fortunam, dignitatem, res gestas 
intuitus omnium quibus uocem dabat etiam imaginem expressit, ut melius quidem 
sed tamen ipsi dicere uiderentur? LI. Neque enim minus uitiosa est oratio si ab 
homine quam si a re cui accommodari debuit dissidet. Ideoque Lysias optime 
uidetur in iis quae scribebat indoctis seruasse ueritatis fidem. Enimuero 
praecipue declamatoribus considerandum est quid cuique personae conueniat, qui 
paucissimas controuersias ita dicunt ut aduocati: plerumque filii patres diuites 
senes asperi lenes auari, denique superstitiosi timidi derisores fiunt, ut uix 
comoediarum actoribus plures habitus in pronuntiando concipiendi sint quam his 
in dicendo. LII. Quae omnia possunt uideri prosopopoeiae, quam ego suasoriis 
subieci quia nullo alio ab his quam persona distat: quamquam haec aliquando 
etiam in controuersias ducitur quae ex historiis compositae certis agentium 
nominibus continentur. LIII. Neque ignoro plerumque exercitationis gratia poni 
et poeticas et historicas, ut Priami uerba apud Achillem aut sullae dictaturam 
deponentis in contione. Sed haec in partem cedent trium generum in quae causas 
diuisimus. Nam et rogare, indicare, rationem reddere et alia de quibus supra 
dictum est uarie atque ut res tulit in materia iudiciali deliberatiua 
demonstratiua solemus, LIV. frequentissime uero in his utimur ficta personarum 
quas ipsi substituimus oratione: ut apud Ciceronem pro Caelio Clodiam et Caecus 
Appius et Clodius frater, ille in castigationem, hic in exhortationem uitiorum 
compositus, adloquitur.

LV. Solent in scholis fingi materiae ad deliberandum similiores controuersiis et 
ex utroque genere commixtae, ut cum apud C- Caesarem consultatio de poena 
Theodoti ponitur; constat enim accusatione et defensione causa eius, quod est 
iudicialium proprium, LVI. permixta tamen est et utilitatis ratio: an pro 
Caesare fuerit occidi Pompeium, an timendum a rege bellum si Theodotus sit 
occisus, an id minime opportunum hoc tempore et periculosum et certe longum sit 
futurum. Quaeritur et de honesto: LVII. deceatne Caesarem ultio Pompei, an sit 
uerendum ne peiorem faciat suarum partitun causam si Pompeium indignum morte 
fateatur. LVIII. Quod genus accidere etiam ueritati potest.

Non simplex autem circa suasorias error in plerisque declamatoribus in totum 
illi iudiciali contrarium esse existimauerunt. Nam et principia abrupta et 
concitatam semper orationem et in uerbis effusiorem, ut ipsi uocant, cultum 
adfectauerunt, et earum breuiores utique commentarios quam legalis materiae 
facere elaborarunt. LIX. Ego porro ut prohoemio uideo non utique opus esse 
suasoriis propter quas dixi supra causas, ita cur initio furioso sit exclamandum 
non intellego, cum proposita consultatione rogatus sententiam, si modo est 
sanus, non quiritet, sed quam maxime potest ciuili et humano ingressu mereri 
adsensum deliberantis uelit. LX. cur autem torrens et utique aequaliter 
concitata sit in ea dicentis oratio cum uel praecipue moderationem rationemque 
consilia desiderent? Neque ego negauerim saepius subsidere in controuersiis 
impetum dicendi prohoemio narratione argumentis, quae si detrahas id fere 
supererit quo suasoriae constant, uerum id quoque aequalius erit, non 
tumultuosius atque turbidius. LXI. Verborum autem magnificentia non ualidius est 
adfectanda suasorias declamantibus, sed contingit magis. Nam et personae fere 
magnae fingentibus placent, regum principum senatus populi, et res ampliores: 
ita cum uerba rebus aptentur, ipso materiae nitore clarescunt. LXII. Alia ueri 
consilii ratio est, ideoque Theophrastus quam maxime remotum ab omni 
adfectatione in deliberatiuo genere uoluit esse sermonem, secutus in hoc 
auctoritatem praeceptoris sui, quamquam dissentire ab eo non timide solet. 
LXIII. Namque Aristoteles idoneam maxime ad scribendum demonstratiuam 
proximamque ab ea iudicialem putauit, uidelicet quoniam prior illa tota esset 
ostentationis, haec secunda egeret artis uel ad fallendum, si ita poposcisset 
utilitas, consilia fide prudentiaque constarent. LXIV. Quibus in demonstratiua 
consentio (nam et omnes alii scriptores idem tradiderunt), in iudiciis autem 
consiliisque secundum condicionem ipsius quae tractabitur rei accommodandam 
dicendi credo rationem. LXV. Nam et Philippicas Demosthenis isdem quibus habitas 
in iudiciis orationes uideo eminere uirtutibus, et Ciceronis sententiae et 
contiones non minus clarum quam est in accusationibus ac defensionibus 
eloquentiae lumen ostendunt. Dicit tamen idem de suasoria hoc modo: "tota autem 
oratio simplex et grauis et sententiis debet ornatior esse quam uerbis". LXVI. 
Vsum exemplorum nulli materiae magis conuenire merito fere omnes consentiunt, 
cum plerumque uideantur respondere futura praeteritis habeaturque experimentum 
uelut quoddam rationis testimonium. LXVII. Breuitas quoque aut copia non genere 
materiae sed modo constat; nam ut in consiliis plerumque simplicior quaestio 
est, ita saepe in causis minor.

Quae omnia uera esse sciet si quis non orationes modo sed historias etiam 
(namque in his contiones atque sententiae plerumque suadendi ac dissuadendi 
funguntur officio) legere maluerit quam in commentariis rhetorum consenescere; 
LXVIII. inueniet enim nec in consiliis abrupta initia et concitatius saepe in 
iudiciis dictum et uerba aptata rebus in utroque genere et breuiores aliquando 
causarum orationes quam sententiarum. LXIX. Ne illa quidem in iis uitia 
deprendet, quibus quidam declamatores laborant, quod et contra sentientibus 
inhumane conuiciantur et ita plerumque dicunt tamquam ab iis qui deliberat 
utique dissentiat: ideoque obiurgantibus similiores sunt quam suadentibus. LXX. 
Haec adulescentes sibi scripta sciant, ne aliter quam dicturi sunt exerceri 
uelint et in desuescendis morentur. Ceterum cum aduocari coeperint in consilia 
amicorum, dicere sententiam in senatu, suadere si quid consulet princeps, quod 
praeceptis fortasse non credant usu docebuntur. 

[3,9] I. Nunc de iudiciali genere, quod est praecipue multiplex sed officiis 
constat duobus, intentionis ac depulsionis. cuius partes, ut plurimis auctoribus 
placuit, quinque sunt: prohoemium narratio probatio refutatio peroratio. His 
adiecerunt quidam partitionem propositionem excessum; quorum priores duae 
probationi succidunt. II. Nam proponere quidem quae sis probaturus necesse est, 
sed et concludere: cur igitur, si illa pars causae est, non et haec sit? 
Partitio uero dispositionis est species, ipsa dispositio pars rhetorices et per 
omnis materias totumque earum corpus aequaliter fusa, sicut inuentio elocutio: 
III. ideoque eam non orationis totius partem unam esse credendum est, sed 
quaestionum etiam singularum. Quae est enim quaestio in qua non promittere 
possit orator quid primo, quid secundo, quid tertio sit loco dicturus? Quod est 
proprium partitionis. Quam ergo ridiculum est quaestionem quidem speciem esse 
probationis, partitionem autem, quae sit species quaestionis, partem totius 
orationis uocari! IV. Egressio uero uel, quod usitatius esse coepit, excessus, 
siue est extra causam, non potest esse pars causae, siue est in causa, 
adiutorium uel ornamentum partium est earum ex quibus egreditur. Nam si quidquid 
in causa est pars causae uocabitur, cur non argumentum, similitudo, locus 
communis, adfectus, exempla partes uocentur? V. Tamen nec iis adsentior qui 
detrahunt refutationem tamquam probationi subiectam, ut Aristoteles. Haec enim 
est quae constituat, illa quae destruat. Hoc quoque idem aliquatenus nouat, quod 
prohoemio non narrationem subiungit sed propositionem; uerum id facit quia 
propositio ei genus, narratio species uidetur, et hac non semper, illa semper et 
ubique credit opus esse.

VI. Verum ex his quas constitui partibus non ut quidque primum dicendum ita 
primum cogitandum est, sed ante omnia intueri oportet quod sit genus causae, 
quid in ea quaeratur, quae prosint, quae noceant, deinde quid confirmandum sit 
ac refellendum, tum quo modo narrandum: VII. expositio enim probationum est 
praeparatio nec esse utilis potest nisi prius constituerit quid debeat de 
probatione promittere. Postremo intuendum quem ad modum iudex sit conciliandus; 
neque enim nisi totis causae partibus diligenter inspectis scire possumus qualem 
nobis facere animum cognoscentis expediat, seuerum an mitem, concitatum an 
remissum, aduersum gratiae an obnoxium.

VIII. Neque ideo tamen eos probauerim qui scribendum quoque prohoemium nouissime 
putant. Nam ut conferri materiam omnem et quid quoque (loco) sit opus constare 
debet antequam dicere aut scribere ordiamur, ita incipiendum ab iis quae prima 
sunt. IX. Nam nec pingere quisquam aut fingere coepit a pedibus, nec denique ars 
ulla consummatur ibi unde ordiendum est. Quid fiet alioqui si spatium componendi 
orationem stilo non fuerit? Nonne nos haec inuersa consuetudo deceperit? 
Inspicienda igitur materia.est quo praecepimus ordine, scribenda quo dicimus. 

[3,10] I. Ceterum causa omnis in qua pars altera agentis est, altera recusantis, 
aut unius rei controuersia constat aut plurium: haec simplex dicitur, illa 
coniuncta. Vna controuersia est per se furti, per se adulterii. Plures aut 
eiusdem generis, ut in pecuniis repetundis, aut diuersi, ut si quis sacrilegii 
et homicidii simul accusetur. Quod nunc in publicis iudiciis non accidit, 
quoniam praetor certa lege sortitur, principum autem et senatus cognitionibus 
frequens est et populi fuit. Priuata quoque iudicia saepe unum iudicem habere 
multis et diuersis formulis solent. II. Nec aliae species erunt etiam si unus a 
duobus dumtaxat eandem rem atque ex eadem causa petet, aut duo ab uno, aut 
plures a pluribus (quod accidere in hereditariis litibus interim scimus): quia, 
quamuis in multis personis, causa tamen una est, nisi si condicio personarum 
quaestiones uariauerit.

III. Diuersum his tertium genus, quod dicitur comparatiuum. cuius rei tractatus 
in parte causae frequens est, ut cum apud centumuiros post alia quaeritur et 
hoc, uter dignior hereditate sit. Rarum est autem ut in foro iudicia propter id 
solum constituantur, sicut diuinationes, quae fiunt de accusatore constituendo, 
et nonnumquam inter delatores, uter praemium meruerit. IV. Adiecerunt quidam 
numero mutuam accusationem (g-antikatehgoria uocatur), aliis uidelicet succidere 
hanc quoque comparatiuo generi existimantibus. Cui similis erit petitionum 
inuicem diuersarum: quod accidit uel frequentissime. Id si et ipsum uocari debet 
g-antikatehgoria (nam proprio caret nomine), duo genera erunt eius: alterum quo 
litigatores idem crimen inuicem intentant, alterum quo aliud atque aliud: cui et 
petitionum condicio par est.

V. Cum apparuerit genus causae, tum intuebimur negeturne factum quod intenditur, 
an defendatur, an alio nomine appelletur, an a genere actionis repellatur: unde 
sunt status. 

[3,11] I. His inuentis intuendum deinceps Hermagorae uidetur quid sit quaestio 
ratio iudicatio continens, id est g-sunechon, (uel, ut alii uocant, firmamentum). Quaestio latius 
intellegitur omnis de qua in utramque partem uel in plures dici credibiliter 
potest. II. In iudiciali autem materia dupliciter accipienda est: altero modo 
quo dicimus multas quaestiones habere controuersiam, quo etiam minores omnis 
complectimur, altero quo significamus summam illam in qua causa uertitur. De hac 
nunc loquor, ex qua nascitur status, an factum sit, quid factum sit, an recte 
factum sit. III. Has Hermagoras et Apollodorus et alii plurimi scriptores 
proprie quaestiones uocant, Theodorus, ut dixi, capita generalia, sicut illas 
minores aut ex illis pendentes specialia: nam et quaestionem ex quaestione nasci 
et speciem in species diuidi conuenit. IV. Hanc igitur quaestionem ueluti 
principalem uocant g-zehtehma. Ratio autem est qua id quod factum esse constat 
defenditur. Et cur non utamur eodem quo sunt usi omnes fere exemplo? Orestes 
matrem occidit: hoc constat. Dicit se iuste fecisse: status erit qualitatis, 
quaestio an iuste fecerit, ratio quod Clytaemestra maritum suum, patrem Orestis, 
occidit: hoc aition dicitur, g-krinomenon autem iudicatio an oportuerit uel 
nocentem matrem a filio occidi. V. Quidam diuiserunt g-aition et g-aitian, ut esset 
altera propter quam iudicium constitutum est, ut occisa Clytaemestra, altera qua 
factum defenditur, ut occisus Agamemnon. Sed tanta est circa uerba dissensio ut 
alii g-aitian causam iudicii, g-aition autem facti uocent, alii eadem in contrarium 
uertant. Latinorum quidam haec initium et rationem uocauerunt, quidam utrumque 
eodem nomine appellant. VI. Causa quoque ex causa, id est g-aition g-ex g-aitiou, 
nasci uidetur, quale est: occidit Agamemnonem Clytaemestra quia ille filiam 
communem immolauerat et captiuam paelicem adducebat. Idem putant et sub una 
quaestione esse plures rationes, ut si Orestes et alteram adferat causam matris 
necatae, quod responsis sit inpulsus: quot autem causas faciendi, totidem 
iudicationes; nam et haec erit iudicatio, an responsis parere debuerit. VII. Sed 
et una causa plures habere quaestiones et iudicationes, ut ego arbitror, potest: 
ut in eo qui, cum adulteram deprensam occidisset, adulterum, qui tum effugerat, 
postea in foro occidit; causa enim est una: adulter fuit. Quaestiones et 
iudicationes an illo tempore, an illo loco licuerit occidere. VIII. Sed sicut, 
cum sint plures quaestiones omnesque suos status habeant, causae tamen status 
unus est ad quem referuntur omnia, ita iudicatio maxime propria de qua 
pronuntiatur. IX. Synechon autem, quod, ut dixi, continens alii, firmamentum 
alii putant, Cicero firmissimam argumentationem defensoris et adpositissimam ad 
iudicationem, quibusdam id uidetur esse post quod nihil quaeritur, quibusdam id 
quod ad iudicationem firmissimum adfertur. X. Causa facti non in omnis 
controuersias cadit; nam quae fuerit causa faciendi ubi factum negatur? At ubi 
causa tractetur, negant eodem loco esse iudicationem quo quaestionem, idque et 
in rhetoricis Cicero et in Partitionibus dicit. XI. Nam in coniectura est 
quaestio ex illo: factum, non factum, an factum sit. Ibi ergo iudicatio ubi 
quaestio, quia in eadem re prima quaestio et extrema disceptatio. At in 
qualitate: matrem Orestes occidit recte, non recte, an recte occiderit quaestio, 
nec statim iudicatio. Quando ergo? "Illa patrem meum occiderat." "Sed non ideo 
tu matrem debuisti occidere." An debuerit: hic iudicatio. XII. Firmamentum autem 
uerbis ipsius ponam: "si uelit Orestes dicere eius modi animum matris suae 
fuisse in patrem suum, in se ipsum ac sorores, in regnum, in famam generis et 
familiae, ut ab ea poenas liberi potissimum sui petere debuerint." XIII. Vtuntur 
alii et talibus exemplis: "qui bona paterna consumpserit, ne contionetur: in 
opera publica consumpsit": quaestio an quisquis consumpserit prohibendus sit, 
iudicatio an qui sic. XIV. Vel in causa militis Arrunti, qui Lusium tribunum uim 
sibi inferentem interfecit, quaestio an iure fecerit, ratio quod is uim 
adferebat, iudicatio an indemnatum, an tribunum a milite occidi oportuerit. XV. 
Alterius etiam status quaestionem, alterius iudicationem putant. Quaestio 
qualitatis, an recte Clodium Milo occiderit, iudicatio coniecturalis, an Clodius 
insidias fecerit. XVI. Ponunt et illud, saepe causam in aliquam rem dimitti quae 
non sit propria quaestionis, et de ea iudicari. A quibus multum dissentio. Nam 
et illa quaestio "an omnes qui paterna bona consumpserint contione sint 
prohibendi" habeat oportet suam iudicationem. Ergo non alia quaestio, aba 
iudicatio erit, sed plures quaestiones et plures iudicationes. XVII. Quid? non 
in causa Milonis ipsa coniectura refertur ad qualitatem? Nam si est insidiatus 
Clodius, sequitur ut recte sit occisus. cum uero in aliquam rem missa causa est, 
recessum est a quaestione quae erat, et hic constituta quaestio ubi iudicatio 
est.

XVIII. Paulum in his secum etiam Cicero dissentit. Nam in rhetoricis, quem ad 
modum supra dixi, Hermagoran est secutus: in Topicis ex statu effectam 
contentionem g-krinomenon existimat, idque Trebatio, qui iuris erat consultus, 
adludens "qua de re agitur" appellat: quibus id contineatur "continentia", 
"quasi firmamenta defensionis, quibus sublatis defensio nulla sit". XIX. At in 
Partitionibus Oratoriis firmamentum quod opponitur defensioni, quia continens, 
quod primum sit, ab accusatore dicatur, ratio a reo, ex rationis et firmamenti 
quaestione disceptatio sit iudicationum.

Verius igitur et breuius qui statum et continens et iudicationem esse uoluerunt: 
continens autem id esse quo sublato lis esse non possit. XX. Hoc mihi uidentur 
utramque causam complexi, et quod Orestes matrem et quod Clytaemestra 
Agamemnonem occiderit. Idem iudicationem et statum consentire semper 
existimarunt: neque enim aliud eorum rationi conueniens fuisset.

XXI. Verum haec adfectata subtilitas circa nomina rerum ambitiose laboret, a 
nobis in hoc adsumpta solum, ne param diligenter inquisisse de opere quod 
adgressi sumus uideremur. Simplicius autem instituenti non est necesse per tam 
minutas rerum particulas rationem docendi concidere. XXII. Quo uitio multi 
quidem laborarunt, praecipue tamen Hermagoras, uir alioqui subtilis et in 
plurimis admirandus, tantum diligentiae nimium sollicitae, ut ipsa eius 
reprehensio laude aliqua non indigna sit. XXIII. Haec autem breuior et uel ideo 
lucidior multo uia neque discentem per ambages fatigabit, nec corpus orationis 
in parua momenta diducendo consumet. Nam qui uiderit quid sit quod in 
controuersiam ueniat, quid in eo et per quae uelit efficere pars diuersa, quid 
nostra, quod in primis est intuendum, nihil eorum ignorare de quibus supra 
diximus poterit. XXIV. Neque est fere quisquam, modo non stultus atque ab omni 
prorsus usu dicendi remotus, quin sciat et quid litem faciat (quod ab illis 
causa uel continens dicitur), et quae sit inter litigantes quaestio, et de quo 
iudicari oporteat: quae omnia,idem sunt. Nam et de eo quaestio est quod in 
controuersiam uenit, et de eo iudicatur de quo quaestio est. XXV. Sed non 
perpetuo intendimus in haec animum et cupiditate laudis utcumque adquirendae uel 
dicendi uoluptate euagamur, quando uberior semper extra causam materia est, quia 
in controuersia pauca sunt, extra omnia, et hic dicitur de iis quae accepimus, 
illic de quibus uolumus. XXVI. Nec tam hoc praecipiendum est, ut quaestionem 
continens iudicationem inueniamus (nam id quidem facile est), quam ut intueamur 
semper, aut certe, si digressi fuerimus, saltem respiciamus, ne plausum 
adfectantibus arma excidant.

XXVII. Theodori schola, ut dixi, omnia refert ad capita. His plura 
intelleguntur, uno modo summa quaestio item ut status, altero ceterae quae ad 
summam referuntur, tertio propositio cum adfirmatione, ut dicimus "caput rei 
est" et apud Menandrum g-Kephalaion g-estin. In uniuersum autem quidquid probandum 
est erit caput, sed id maius aut minus.

XXVIII. Et quoniam quae de his erant a scriptoribus artium tradita uerbosius 
etiam quam necesse erat exposuimus, praeterea quae partes essent iudicialium 
causarum supra dictum est, proximus liber prooemia, id est exordio, concipiet.