[12,0] LIBER DUODECIMUS.

[12,1]
I. Anno ab Incarnatione Domini 1118, indictione XI, uigilia Natalis Domini, uehemens uentus aedificia et nemora in partibus Occiduis plurima prostrauit. Defuncto Paschali papa, Ioannes Caietanus, Romanorum pontificum antiquus cancellarius et magister, in Gelasium papam electus est; et, contradicente imperatore, a Romano clero canonice consecratus est. Tunc etiam Burdinus, Bragarum archiepiscopus, qui suis a fautoribus Gregorius VIII uocitatus est, imperatore conniuente, in Ecclesiam Dei intrusus est. Tunc grauis inde dissensio inoleuit, saeua persecutio inhorruit, et catholicam plebem uehementer perturbauit. Tunc inter Ludouicum, regem Francorum, et Henricum, regem Anglorum, grauis inimicitia erat, et tantorum principum hostilitas frequentibus damnis sua mutuo rura destruebat. Ludouicus rex Guillelmum exsulem ad nanciscendam haereditatem suam iuuabat, eique magna pars Normannorum adminiculari toto nisu satagebat. Henricus autem castrum Sancti Clari subripuit, diuque contra Odmundum, aliosque collimitaneos praedones tenuit, et Gallos multum grauauit. Porro, Ludouicus Vadum Nigasii, quod Vani uulgo uocatur, fraudulenter adiit, ac ueluti monachus, cum sociis militibus qui nigris cappis amicti erant, ex insperato intrauit, ibique in cella monachorum Sancti Audoeni castrum muniuit, et in domo Domini, ubi solummodo preces offerri Deo debent, speluncam latronum turpiter effecit. Hoc uero rex Anglorum ut audiuit, illuc cum exercitu uelociter accessit, ibique duo castra firmauit, quae hostilis derisio turpibus uocabulis infamauit; unum enim Malassis, et aliud nuncupatur Trulla Leporis. Bellica igitur rabies fere quatuor annis male furuit, incendiis et rapinis, saeuisque caedibus utramque regionem afflixit.
Gelasius papa eruditione litterarum apprime instructus fuit, et longa exercitatione, utpote qui praesulum apocrisiarius fere XL annis enituerat, calluit. Sed non plene duobus annis Romanae Ecclesiae praefuit. Hic, auaritia nimis aestuans, Gallias uenit, et ecclesias illis in partibus immoderata superfluitate Quiritum opprimere coepit; sed cito instar gelu matutini, flante Deo, pertransiit.
Tunc in Britannia cuidam mulieri, post partum decubanti, diabolus apparuit, et in specie uiri sui, a quo petierat escas, detulit. Illa uero specie mariti sui uisa decepta est, et comedit, et ille post prandium euanuit. Paulo post uir eius uenit, quod contigerat audiuit, nimis expauit, ac presbytero retulit. Presbyter autem, inuocato nomine Domini, feminam tetigit, aqua benedicta aspersit, et, si rursus delusor accederet, docuit quid diceret. Iterum Satan uenit, et illa quod edocta fuerat inquisiuit: « Nimius, inquit, uentus, qui nuper ante Natale Domini terribiliter personuit, et nos grauiter perterruit, quid portendit? Templa domosque detexit, et fastigia turrium deiecit, et innumera siluarum robora prostrauit. » At ille ait: « Decretum fuit a Domino, ut magna periret hominum portio. Sed efficax superorum obtinuit supplicatio ut parceretur hominibus, et lapsus ingens immineret arboribus. Formidanda tamen ante tres erit annos in terra tribulatio, et quamplurimae sublimes personae succumbent excidio. » His dictis, mulier aquam benedictam sparsit, et mox daemon euanuit. 
Eodem tempore, monstrum in Anglia uisum est. Apud Heli a quodam rustico empta est praegnans uacca, et iussu Heruei Britonis, eiusdem dioecesis episcopi, mactata est et aperta. Sed, mirum dictu! tres porcelli pro uitulo reperti sunt in ea. Hoc nimirum quidam Ierosolymitanus, qui forte de mercato animal deducenti obuiarat, intimauit, et episcopo, aliisque astantibus addidit quod tres eodem anno sublimes personae de potestate Henrici regis morerentur, plurimaeque postmodum tribulationes acerbae sequerentur. Haec eo tempore quae peregrinus uates praedixit, rerum exitus comprobauit.
Guillelmus enim, Ebroicensis comes, XIV Kalendas Maii <1118> mortuus est, et Fontinellae in coenobio Santi Guandregisili cum Richardo, patre suo, sepultus est. Deinde Mathildis regina, quae in baptismate Edit dicta fuit, Kalendis Maii obiit, et in basilica Sancti Petri Westmonasterio tumulata quiescit. Rodbertus autem, comes Mellenti, Nonis Iunii obiit, et Pratellis in capitulo monachorum, cum patre suo et fratre, requiescit. His itaque decedentibus, ingens tribulatio Normannis orta est
Amalricus enim de Monteforti, Simonis et Agnetis filius, ex sorore nepos Guillelmi comitis, Ebroicensem comitatum expetiit, quem prorsus ei rex Henricus, consilio Audini, eiusdem urbis episcopi, denegauit. Ille igitur totis nisibus insurrexit, et pene totam Galliam in regem Henricum exciuit. Militaris enim et potens erat, utpote qui castella munitissima et potentes oppidanos habebat; parentibus quoque diuitiis et potentia uigentibus, inter summos Francorum proceres sublimis florebat. 
Eodem anno, Guillelmus Punctellus in Octobri arcem ei Ebroicensem tradidit, et tota ciuitas praedonibus patuit. Episcopium quoque totum depraedatum est, et Audinus praesul cum clericis et clientibus suis fugere compulsus est. Tunc etiam Hugo de Gornaco, et Stephanus comes de Albamarla, Eustachius de Britolio, et Richerius de Aquila, Rodbertus quoque de Nouoburgo, aliique plures contra Henricum regem rebellauerunt, et Guillelmum exsulem, Rodberti ducis filium, in paternum honorem restituere conati sunt.
Balduinus, acer iuuenis, Flandrensis satrapa, totis uiribus insurrexit in regem Henricum, ut cognatum suum in paternam haereditatem reuocaret Guillelmum. Henricus, Aucensis comes, in primis consensu rebelles adiuuit. Sed prouidus rex, hoc comperiens, ipsum cum Hugone de Gornaco Rothomagi comprehendit, ac ad reddendas munitiones suas uinculis coarctauit. Tunc Balduinus cum multitudine Morinorum in Normanniam usque ad Archas uenit, et uillas in Talogio, rege cum Normannis flammas spectante, combussit. Moderatus igitur rex Buras muniuit, ibique, quia plerosque Normannorum suspectos habuit, stipendiarios Britones et Anglos cum apparatu copioso constituit. Illuc, nimia feritate frendens, Balduinus saepe ueniebat, et Britones ad exercitium militare lacessebat. Tandem a quodam Hugone Boterello uulneratus est, et inde Albamarlam, quia Stephanus comes et Haduisa comitissa ei summopere fauebant, regressus est. Ibi, ut dictum, sequenti nocte teneras carnes manducauit, mulsum bibit, ac cum muliere concubuit. Inde lethifera aegritudo incontinentem saucium corripuit, et a Septembri usque in Iunium miserabiliter languentem ad ultima coegit. Omnes itaque qui sperabant in illo, experiri potuere continuo quod non in homine sperandum sit, sed in Domino.
Mortuo Balduino, Carolus de Anchora, ex filia Rodberti Frisionis cognatus eius, successit, et de suis sollicitus, cum rege Anglorum aliisque affinibus suis pacem habuit.
Hugo, filius Girardi de Gornaco, quem rex ut filium nutrierat, adultum militaribus armis instruxerat, patrio honore reddito, quem Drogo, uitricus eius, aliquandiu gubernarat, inter magnates sublimarat, regia credulitate munitiones fidei suae commissas ut amicus recepit. Sed beneficiis magnifici altoris condignas grates non recompensauit. Proditoribus enim coniunctus est, et in dominum nutritiumque suum rebellare ausus est.
Mense Iunio <1118>, de sorore sua, nomine Gundrea, cum rege tractauit, ipsamque, consilio regis, Nigello de Albinneio, potenti uiro, nuptum tradidit. Desponsatione uero facta, sponsus cum sponsa nuptias suas celebrauit; sed Hugo cum suis complicibus festinanter inde recessit, ipsoque die contra regem arma sustulit. Municipium namque Plessicii ex insperato intrauit, hominemque probum, Bertrannum, cognomento Rumicen, qui regi, sibique fidus tutor erat, repente occidit, et nepoti eius, Hugoni Talabot, munitionem commisit. Verum rex non multo post idem castrum recuperauit, fortiter muniuit, ibique Rodbertum et Guillelmum, filios Amalrici, cum insigni militum caterua pro tuitione regionis constituit.
Porro inceptam rebellionem Hugo contumaciter tenuit, et castella sua, Gornacum et Firmitatem, atque Goisleni Fontem, militibus et armis muniuit, et incendiis ac rapinis inter Sequanam et pelagum totam regionem oppido deuastauit. Rodbertus enim cognomento Hachet, et Girardus de Fiscanno, Engerrannus de Guascolio, Antelmus ac Gislebertus de Cresseio, aliique cupidi praedones illi adhaerebant, qui crudelissimam in Talou et Caletensi pago guerram faciebant. Hiemalibus quippe noctibus longe discurrebant, et milites atque pagenses cum uxoribus et infantibus etiam in cunabulis rapiebant, et ab eis ingentem in carceribus redemptionem immaniter exigebant. Consentientes ibidem plurimos habebant, quorum hospitio refoti, et diutius, si necesse fuit, occultati, ad nefas subito proruebant, et damnis ingentibus undique colonos proterebant. Sic Braiherii Rodomensem prouinciam laedebant, et minitando peiora, nimis inquietabant, multiplicibusque auxiliis adiuti Francorum et Normannorum, affines suos uexabant.
Solus Guillelmus de Rolmara, Noui Mercatus municeps, et commanipulares eius illis obstabant. Plerumque praedas, quas illi de longinquo adduxerant, isti de pratis quae secus Eptam uirent, ad penates suos perducebant. Tunc decem et octo castellani proceres Neustriae, quorum fama et potestas caeteris praeeminebat praecipue, perfidiae gelu torpebant, exsulis Guillelmi partibus fauebant, et super regiae partis debilitatione gaudebant. 

[12,2] II. 
Ea tempestate Fulco, Andegauensis comes, a Rodberto Geroio, qui castrum Sancti Serenici contra regem defensabat, inuitatus uenit, et cum quingentis militibus Motam Gualterii, quam rex munierat, obsedit, ingentique instantia crescentes exercitus per octo dies in fine Iulii expugnauit Hoc audiens Henricus rex Alencionem uenit, missisque ueredariis, phalanges totius Normanniae ad pugnam congregauit. Interea crebris assultibus Andegauini Normannos fatigauerunt, ualidisque saxorum ictibus munimentum contriuerunt. Sic nimirum CXL milites sine damno membrorum et armorum ad deditionem coacti sunt, quorum principes Rogerius de Sancto Ioanne et Ioannes, frater eius, a rege electi fuerunt. Andegauenses autem Kalendis Augusti <1118> munitionem solo tenus diruerunt, et uictores in patriam suam laeti redierunt. Castrenses uero, pro infortunio suo moesti, Alencionem uenerunt, sed, irato rege pro deditione, satis erubuerunt. Defectum tamen suum rationabiliter excusauerunt, dum crebro per nuntios quaesitus, diuque exspectatus cum necessariis uiribus auxiliator nimis tardasset, et ingens uiolentia iugiter insilientium inclusis incubuisset. Tunc rex Henricus Sagium et Alencionem et totam in illa regione terram Rodberti Belesmensis Tedbaldo comiti dedit. Ipse uero eumdem honorem, permittente rege, Stephano, fratri suo, pro portione paternae baereditatis, quae in Gallia est, donauit. Stephanus itaque iuuenis Sagium et Alencionem, Merulamque super Sartam, et Almaniscas, cum Rupe de Ialgeio possedit; mutatisque armis, propriisque satellitibus muniuit, angariis et exactionibus indigenas oppressit, mutatisque consuetudinibus, quas hactenus sub rege habuerant, sese odibilem, ipsosque infidos effecit. 
In diebus illis filii malitiae in cathedra pestilentiae sedebant, et multa nefaria per eos in terra fiebant. Tunc Richerius de Aquila patris sui terram de Anglia requisiuit; sed ei rex omnino denegauit, dicens quia Goisfredus et Engenulfus, fratres eius, in regis familia seruiebant, et eumdem honorem haereditario iure fiducialiter exspectabant. Cumque iuuenis ius suum saepius requireret, et procaciter frequentans regi molestus esset, ille, multis occupatus, ei quae petebat omnino denegauit, insuper eum infamibus uerbis deturpauit. Turgidus ergo adolescens iratus de curia recessit Normannorum, et mox pactum fecit cum rege Francorum, quod nisi patrium ius sibi redderetur, regem desereret Anglorum. Spopondit Ludouicus rex Richerio quod si suae parti faueret, ipse LX et Almaricus L milites in Aquilae castro assidue teneret. Securus itaque Richerius curiam adiit, regem Angliae de haereditate sua iterum requisiuit; sed nihil obtinuit, moestusque recessit. Sequenti uero die, Rotro comes, auunculus eius, regem de praedicta re repetiit, consiliumque, ne seditio augmentaretur, ei benigniter dedit. Cuius monitis rex acquieuit, et per eumdem Richerio se omnia quae petierat redditurum mandauit. His auditis, Richerius gauisus est, et Ludouico regi cum magno exercitu iam properanti obuiam profectus est. « Tecum, inquit, domine mi, nuper feci pactum, quod tenere nequeo. Dominus enim meus, rex Anglorum, mihi totum restituit quod petebam. Unde iustum est ut in omnibus conseruem ei fidem integram. » Ludouicus rex ait: « Vade, et faciam quod potero. » Confestim Richerius proprios lares repetiit, et rex pedetentim cum omni uirtute sua ad portas Aquilae accessit. Oppidanis autem sese defendere uolentibus rex institit, nimiusque uentus ignem, nescio a quo immissum, admodum aluit; quo flante flamma uorax totum oppidum concremauit. Richerius itaque, tali coactus infortunio, ad regem accessit, et foedere confirmato, III Nonas Septembris <1118> munimentum Francis reddidit. Porro, rex Franciae cum suis ibi tribus diebus in magna egestate permansit, et quarto recedens, Amalricum comitem et Guillelmum Crispinum et Hugonem de Nouo Castello ad tutandum castrum dimisit. Tunc Guillelmus de Rete et Sencio, Guillelmus de Fontenillis et Isnellardus de Scublaio, pro fidelitate Henrici regis, ad Pontem Erchenfredi abierunt, et relictis omnibus quae sub praeuaricatore pacis habuerunt, Radulfo Rufo contra hostes regis adhaeserunt. Galli, combustionem totius uillae cernentes, non pauidi ut fugaces lepores, sed fortitudine securi ut leones, uacuas domibus plateas seruauerunt, ibique, uictum armis quaesituri, tentoria fixerunt.
His itaque gestis diuulgatis, Henricus rex cum ingenti exercitu sequenti die conuolauit, et Aquilam, quae nimis desolata erat, omnibus qui intus erant contremiscentibus, obsidere festinauit. Verum conatus eius tristis nuntius impediuit, Guillelmus de Tancardi Villa, cui rex nimis credulus acquieuit. Is enim regem in uilla quae Liued dicitur assecutus, ait: « Quo tendis, domine rex? Ecce Caletenses mittunt me ad te, ut festines ad illos cum copiis tuis remeare. Hugo enim de Gornaco et Stephanus de Albamarla, cum complicibus suis, in monte Rothomagi consistunt, et in coenobio Sanctae Trinitatis castellum construere satagunt, ibique nepotem tuum, cum multitudine Francorum uenientem, praestolantur, ut a ciuibus ei ciuitas prodatur. » Protinus, his auditis, rex inde reuersus est, et cuneus castrensium in diuersa diuertentes insecutus est. Tunc de Molinensibus fere XL comprehenderunt, et praedis undique collectis corroborati, castrum Aquilae munierunt, et per annum integrum fortiter tenuerunt.
Rex Henricus Rothomagum celeriter uenit; sed hostes ut audierat ibi non inuenit, deceptus a camerario suo, qui de Aquila illum reduxerat. Magnum utique illis qui sub diro frigore et tremore contremiscebant suffragium contulit, dum, alia occasione falso protensa, regem frustra cum turmis suis abegerit.
Deinde rex cum mille militibus contra Hugonem in Braium expeditionem fecit, et castellum Hugonis, quod Firmitas uocatur, expugnare coepit. Sed pluuiae mira mox inundatio erupit. Denique, prouincia funditus deuastata, recessit, et inde contra Rodbertum, qui rebellauerat, Nouum Burgum expetiit, impugnauit, penitusque concremauit. Praefatus enim Rodbertus Henrici comitis et Margaritae filius erat, et contra Gualerannum, comiteur de Mellento, filium Rodberti comitis, patrui scilicet sui, calumnias faciebat. Sed uirtute regia consobrinum suum protegente, concionari ad uoluntatem suam non poterat. Illectus ergo a publicis hostibus contra regem insurrexit; sed multis opibus depopulatione seu combustione amissis, nihil recuperauit. Facundia quidem est praeditus, sed dextra frigidus, et plus lingua quam lancea lucratus.
Eo tempore, rex Henricus diuturnam obsidionem tenere nolebat, quia ipse, turbatis omnibus, ut in fraternis conflictibus fieri assolet, in suis non confidebat. Illi enim qui cum eo manducabant, nepoti suo, aliisque inimicis eius fauebant, eiusque secretis denudatis, adminiculum illis summopere procurabant. Hoc nempe plus quam ciuile bellum erat, et necessitudo fratres et amicos atque parentes in utraque parte concatenabat, unde neuter alteri nocere studebat. Tunc plurimi Achitophel et Semei, aliosque desertores in Neustria imitabantur, et operibus illorum similia operabantur qui, relicto rege per Samuelem diuinitus ordinato, Absalon parricidae iungebantur. Sic nimirum plerique faciebant, qui pacificum principem, pontificali electione et benedictione consecratum, deserebant, et mentita fide quam illi ut domino spoponderant, imberbi satrapae ad nefas agendum non ex debito, sed sponte sua gratanter adhaerebant. 

[12,3] III.
Indictione XI, Nonas Octobris <1118>, concilium Rothomagi congregatum est. Ibi rex Henricus de pace regni tractauit cum Radulpho, Cantuariae archiepiscopo, aliisque baronibus quos aggregauerat. Ibi Goisfredus, Rothomagensis archiepiscopus, de statu Ecclesiae Dei locutus est cum quatuor suffraganeis praesulibus, Richardo Baiocensi et Ioanne Lexouiensi, Turgiso Abrincatensi et Rogerio Constanciensi, et abbatibus multis. Ibi enim adfuerunt Rogerius Fiscannensis et Ursus Gemmeticensis, Guillelmus Beccensis et Eudo Cadomensis, Richardus Pratellensis et Andreas Troarnensis, Guillelmus de Cruce et Osbernus Ultrisportensis et alii plures, quos nominare necesse non est. 
Ibi tunc Conracius, Romanus clericus, Gelasii papae legatus, eloquentissimo sermone, utpote latiali fonte a pueritia inebriatus, querimoniam facit de Carolo imperatore, Paschalis papae bonorum operum et aedificiorum prauo destructore, et catholicorum diro persecutore. Addidit etiam planctum de Burdino pseudopapa, apostolicae sedis inuasore, et de multimoda in Tusciae partibus Ecclesiae tribulatione. Retulit etiam Gelasii papae, qui iam cis Alpes uenerat insurgentibus procellis, exsilium, et a Normannica Ecclesia subsidium petiit orationum, magisque pecuniarum. 
Serlo autem, Sagiensis episcopus, huic synodo non interfuit, sed legatus eius infirmitatis seniique causa cum defuisse asserit.
Audinus uero, praesul Ebroicensis, per legatum suum mandauit quod pro tutela patriae contra publicos hostes non interfuerit. Sed nisi Dominus custodierit ciuitatem, frustra uigilat qui custodit eam; eadem enim die turris Amalrico Ebroicensis tradita est.
Guillelmus Punctellus, nepos Radulphi de Guitot, cui rex Ebroicae urbis arcem commendauerat, memor antiquae societatis quam in curia Guillelmi comitis cum Amalrico habuerat, pro intellectu suo autumans quod tantus uir auorum haereditate suorum iniuste priuatus fuerat, ex insperato fidos sodales in turrim secum intromisit, et communem totius populi pacem floccipendens, dimisso rege Amalrico se contulit. Cui mox Elinancius de Altoilo cum aliis pluribus adhaesit, et ingens seditio totam regionem undique turbauit. Inuasores arcis episcopium et urbem inuaserunt, et omnem episcopi supellectilem cum libris et ornamentis diripuerunt, sibique bellica ui circumiacentem prouinciam subegerunt. 
Audinus autem episcopus, ne occideretur, cum domesticis suis aufugit, et per unum annum hac et illac peruagatus exsulauit. Barbam uero suam non rasit, habituque suo luctum ecclesiasticae desolationis monstrauit. Tribulatio huiusmodi Ebroas afflixit, et fugatis inde clericis, per unum annum ibidem diuinum officium cessauit.
Secunda septimana Nouembris <1118>, Henricus rex cum ualida manu militum peditumque Aquilam adiit, et prouinciam in circuitu deuastauit. Porro castellani, qui probitate plurimum gloriabantur, egressi sunt, et cum regalibus militari more haud segniter semet exercuerunt. Ibi Tedbaldum comitem, de cornipede deiectum, rapuerunt; sed rex, Stephanusque comes cum uirtute militum insecuti sunt, comitemque de manibus hostium nobiliter eripuerunt. Tunc tam acris concertatio facta est, et tam ualide, ut ipse rex de lapide percuteretur in capite; sed aerea cassis ictum lapidis respuit impune.
In illo tempore, burgenses Alencionis contra regem Henricum rebellauerunt, causamque notabo cur regem tanto facinore offenderunt. Stephanus, Moritolii comes, qui tunc eis dominabatur, adolescens erat, et burgenses non ut decuisset diligebat, seu competenti iure honorabat. Adulantium fauori, non senum consilio, more Roboam, acquiescebat, et oppidanos infideles sibi et regi autumabat. Unde iniuriis eos et insolitis exactionibus opprimebat, minusque quam oporteret, quid inde sequeretur praeuidebat. Denique omnes conuenit, et ab eis ut filios suos sibi obsides darent, exegit. Inuiti et coacti imperanti obsecundauerunt; sed maleuolentia pleni, ultionis tempus desiderauerunt. Iracundiam quippe suam callide occultarunt; sed manifestam non multo post uindictam machinati sunt. Comes autem obsides accepit, sed honorifice non tractauit. Uxorem cuiusdam probi hominis, filiam Pagani de Caceio famosi equitis, in turri custodiendam posuit, quae lenonibus ibidem commissa uehementer ingemuit. Amiotus autem, uir eius, nimis iratus erubuit, multosque sibi similis querelae clam fide sociauit. Regem uero, iustitiae amatorem, imprudentes timuerunt interpellare, ne clamorem eorum de nepote suo dedignaretur audire. Unde Arnulfum de Monte Gomerici, fratrem Rodberti Belesmensis, adierunt, et per eum Fulconem, Andegauis comitem, requisierunt ut Alencionem, quam tradere parati erant, reciperent, comitisque custodibus de turri expulsis, libertatem incolis impetrarent. Comes autem haec gaudenter accepit, militesque suos et sagittarios peditesque aggregauit, Alencionem uenit, cum suis nocte intrauit, eosque qui in turri erant acriter aggrediens obsedit. Quod fama, qua nil in terra uelocius mouetur, longe lateque diuulgauit, et protinus ad aures solliciti regis de regni curis peruenit. Magnanimus rex, ut certos rumores agnouit, Normannos et Anglos, aliosque multos regali iure asciuit, Tedbaldum etiam, Carnotensium comitem, cum suis ad auxilium conuocauit. Denique, mense Decembri, prope Alencionem innumeri conuenerunt, qui summopere inclusis suffragari conati sunt. Praeclari quippe fratres, Tedbaldus et Stephanus regem praecesserunt, militumque ui pugnantium in turrim inferre uictualia uoluerunt, sed non praeualuerunt. Comes enim Andegauorum contra eos exiuit, acies disposuit, et cum illis ualide praeliari coepit. Ibi tunc quosdam occidit, plures captos uinculauit, aliisque fugatis, laetus ad oppidum cum spoliis multis remeauit. Deinde securius obsessos infestauit, eisque aquam per subterranea machinamenta occultis abscisionibus abstulit. Indigenae siquidem meatum nouerant per quem constructores arcis aquae ductum de Sarta illuc effecerant. Illi uero qui claudebantur in arce, uidentes sibi cibaria deesse, nullumque auxilium ex aliqua parte prouenire, pacem fecerunt, turrimque reddentes cum omnibus salui exierunt. Haec infortunia multos ad depraedationes excitauerunt, multique obseruantiam aduentus Domini uiolauerunt. Sic ubique mala creuerunt, et Neustriam caedibus et praedis, incendiisque undique foedauerunt, et, sicuti filii nepae, ante statutum nascendi tempus matrem suam erumpendo perimunt, sic Normanni ante legitimum principatus Guillelmi terminum tellurem suam contaminauerunt, et enormibus ausis misere pessumdederunt.
Apostoli Thomae solemnitatem dum plebs Christiana festiue recolit, nimius uentus maxima terrigenis damna fecit, et in futuro tempore turbationes hominum et mutationes potestatum portendit. Non multo post tribulationes in mundo maximae prosecutae sunt, multique de sublimi ceciderunt, aliique, disponente Deo, qui de stercore eleuat pauperem, honorifice sublimati sunt. 

[12,4] IV.
Anno ab Incarnatione Domini 1119, indictione XII, Gelasius secundus papa IV Kalendas Februarii <1119> apud Cluniacum mortuus et sepultus est, et Guido, Viennensis archiepiscopus, in Calixtum papam IV Nonas Februarii electus est. Ibi Lambertus Ostiensis et Boso Portuensis, Cono Praenestinus et Ioannes Cremensis, aliique plures de Romano senatu clerici adfuere, quibus specialis praerogatiua concessa est papam eligere et consecrare. Inthronizatus est itaque Guido, ab adolescentia castus, religiosus, largus, in opere Dei feruidus, et multis pollens uirtutibus. Hic filius fuit Guillelmi Testardiae, ducis Burgundionum, quem Rainaldo duci peperit Adeliza, filia Richardi II, ducis Normannorum. Iste quidem Guido nepos fuit feri Guidonis, qui ducatum nisus est sibi uindicare Normannorum, ac apud Valesdunas pugnauit contra Guillelmum Nothum et Henricum, regem Francorum, et Vernonem atque Brionnam contra eosdem fortiter tenuit per triennium. Sic de regali progenie ortus, frater ducum, consanguineus regum et augustorum, laudabilium imbutus nectare morum, prouectus est ad summum pontificium. Quo strenue quinque annis potitus est, et multa bona in domo Dei statuit atque operatus est.
In eodem anno <1119> Eustachius de Britolio, gener regis, crebro commonitus fuit a contribulibus et consanguineis ut a rege recederet, nisi ipse turrim Ibreii, quae antecessorum eius fuerat, ei redderet. Rex autem ad praesens in hoc ei acquiescere distulit; sed in futuro promisit, et blandis eum uerbis redimendo pacificauit. Et quia discordiam eius habere nolebat, qui de potentioribus Neustriae proceribus erat, et amicis, hominibusque stipatus, firmissimas munitiones habebat, ut securiorem sibi et fideliorem faceret, filium Radulfi Harenc, qui turrim custodiebat, ei obsidem tradidit, et ab eo duas filias ipsius, neptes uidelicet suas, uersa uice obsides accepit. Porro Eustachius susceptum obsidem male tractauit. Nam consilio Amalrici de Monteforti qui augmenta malitiae callide machinabatur, qui Eustachio multa sub fide pollicitus est quae non impleuit, pueri oculos eruit, et patri, qui probissimus miles erat, misit. Unde pater iratus ad regem uenit, et infortunium filii sui nuntiauit. Rex uero uehementer inde doluit; pro qua re duas neptes suas ad uindictam in praesenti faciendam ei contradidit. Radulfus autem Harenc Eustachii filias permissu regis irati accepit, et earum oculos in ultionem filii sui crudeliter effodit, nariumque summitates truncauit. Innocens itaque infantia parentum nefas, proh dolor! miserabiliter luit, et utrobique genitorum affectus deformitatem sobolis cum detrimento luxit. Denique Radulphus, a rege confortatus et muneribus honoratus, ad Ibreii turrim conseruandam remeauit, et talionem regia seueritate repensum filiabus eius Eustachio nuntiari fecit. Comperta uero filiarum orbitate, pater cum matre nimis indoluit, et castella sua, Liram et Gloz, Pontemque Sancti Petri et Paceium muniuit; et ne rex, seu fideles eius in illa intrarent, diligenter obturauit. Iulianam autem, uxorem suam quae regis ex pellice filia erat, Britolium misit, eique ad seruandum oppidum necessarios milites associauit. Porro burgenses, quia regi fideles erant, nec illum aliquatenus offendere uolebant, ut Iulianae aduentum pluribus nociturum intellexerunt, protinus regi ut Britolium properanter ueniret, mandauerunt. Prouidus rex, illud recolens ab audaci curione Caesari dictum, in belli negotiis:
"Tolle moras: semper nocuit differre paratis",
auditis burgensium legationibus, Britolium concitus uenit, et portis ei gratanter apertis in uillam intrauit. Deinde fidelibus incolis pro fidei deuotione gratias egit, et ne sui milites aliquid ibi raperent prohibuit, municipiumque, in quo procax filia eius occluserat, obsedit. Tunc illa undique anxia fuit, et quid ageret nesciuit; pro certo cognoscens patrem suum sibi nimis iratum illuc aduenisse, et obsidionem circa castellum positam sine tropaeo non dimissurum fore, tandem, sicut Salomon ait: Non est malitia super malitiam mulieris, manum suam in christum Domini mittere praecogitauit. Unde loqui cum patre fraudulenter petiuit. Rex autem, tantae fraudis feminae nescius, ad colloquium uenit, quem infausta soboles interficere uoluit. Nam balistam tetendit, et sagittam ad patrem traxit; sed, protegente Deo, non laesit. Unde rex illico destrui pontem castelli fecit, ne ingrederetur aliquis uel egrederetur. Videns itaque Iuliana se undique circumuallari, neminemque sibi adminiculari, regi castellum reddidit; sed ab eo liberum nullatenus exitum adipisci potuit. Regio nempe iussu coacta, sine ponte et sustentamento de sublimi ruit, et nudis natibus usque in profundum fossati cum ignominia descendit. Hoc nimirum in capite Quadragesimae, in tertia septimana Februarii contigit, dum fossa castelli brumalibus aquis plena redundauit, et unda nimio gelu constricta tenerae carni lapsae mulieris ingens frigus iure subministrauit. Infausta bellatrix inde ut potuit cum dedecore exiuit, ac ad maritum suum, qui Paceio degebat, remeauit, eique tristis euentus uerax nuntium enodauit. Rex burgenses conuocauit, de fidelitate conseruata laudauit, promissis et beneficiis honorauit, et eorum consilio castrum Britolii tutandum commendauit.
Non multo post, Radulfo de Guader, audaci athletae, quia nepos ex sorore Guillelmi Britoliensis erat, reddidit totum honorem antecessorum eius, praeter Paceium, quod Eustachius tenebat. Ille uero castellum dono regis obtentum diligenter custodiuit, et in omnibus regi fidelis, multisque probitatibus laudabilis claruit, et hostes publicos undique audacter impugnauit.
Eodem tempore <1119>, Oximenses de rebellione tractauerunt. Nam Curceienses, aliique oppidani qui in uicinio erant, audientes quod pene omnes Normanni, relicto rege, nepoti eius fauerent, ipsi quoque decreuerunt similia perpetrare. Unde primus Rainaldus de Bailol Falesiam abiit, fidelitatem regi reliquit, eique poscenti ut domum suam de Mansione Renuardi redderet, superbe denegauit. Tunc rex ait: « Ad curiam meam uenisti; non capiam te. Sed poenitebit te nefas coepisse contra me. » Mox illo recedente, rex militiam suam conuocauit, et pene cum illo ad munitionem eius uespere uenit. Porro Rainaldus, uidens quod ad tantum onus sustentandum impos esset, mane exiuit, et clementiam regis postulans, munimentum reddidit. Protinus rex lapideam domum, cum apparatu ciborum et omnibus quae intus erant, incendio tradidit. His itaque compertis, Curceienses et de Grentemaisnilio ac de Monte Pincionis, rebellare nisi, siluerunt, et maleuolos conatus, ne similia paterentur, continuo compresserunt, nec ulterius in dominum regem sustollere cornua praesumpserunt. 

[12,5] V.
Goisfredus, archiepiscopus Rothomagensis, Ascelinum, Andreae filium, pluribus placitis acriter impetiuit, et iniuste demptis, ut quibusdam uisum est, rebus suis, ualde aggrauauit. Ille igitur, rancore diro stomachatus, Pontesiam ad regem accessit, et se Andeleium, si ueniret recepturus cum bellica ui, proditurum spopondit. Franci ergo nimis gauisi sunt, et regem ne pigritaretur exhortati sunt. Confirmato utrinque pacto, Ascelinus probissimos satellites secum adduxit, et in suarum apothecam segetum noctu intromisit, ibique sub stramine latenter abscondit. Ludouicus autem rex cum phalange bellatorum pedetentim eum insecutus est. Mane, uiso rege, uociferatio populi personuit, et nimia perturbatio pro tam insperata re repente incolas inuasit. Latitantes uero sub stramine subito proruperunt, et Regale, signum Anglorum, cum plebe uociferantes ad munitionem cucurrerunt; sed ingressi, Meum gaudium, quod Francorum signum est, uersa uice clamauerunt. Exclusis itaque indigenis, Galli castrum interius obtinuerunt, et turmae regis per portas uiolenter intrauerunt, totamque uillam nactae sunt. Richardus autem, filius regis, aliique municipes sic improuiso impetu praeuenti sunt, et amissa intus et extra omni defensionis spe, ad aulam Sanctae Virginis Mariae confugerunt. Denique Ludouicus rex, postquam praesidium cum toto burgo possedit, Richardum cum commilitonibus suis liberum abire quo uellet praecepit, pro reuerentia intemeratae matris, quae Saluatorem mundi peperit, cuius opem et basilicam fideliter expetiit. Franci, recedente rege, oppidum quod in corde regionis ceperunt, diligenter seruauerunt, totamque prouinciam circumiacentem super Sequanam sibi subiugauerunt. Ibi enim Godefredus de Serranz et Engelrannus de Tria, Albericus de Burriz et Baldricus de Braia, aliique praeclari milites Gallorum permanserunt. Ab archiepiscopo, propter ecclesiasticas res quas inuaserant, excommunicati fuerunt; sed ipsi, pro temporis opportunitate et causa belli pertinaciter indurati, aliquando restiterunt. 
Henricus rex contra Francos apud Nogionem castrum firmissimum muniuit, ibique centum milites, quibus princeps militiae Guillelmus, Theodorici filius, praeerat, constituit.
Richardus Fraxinellus, octo filiis ampliatus, sed Emmae, uxoris suae, futili stimulatione infatuatus, contra communem populi salutem tyrannidem cum filiis suis arripuit, iam morti contiguus. Nam in territorio Uncinis de censu regis firmitatem construxit, dominumque suum Eustachium sectatus, uicinorum agros depopulari studuit, et inter publicos hostes, quamuis senex, denotari non erubuit.
Tunc a filiis hominum quadragesimalis obseruantia damnabiliter contaminata est.--Rodbertus, Ascelini Goelli filius, inimicorum regis primus resipuit, et inchoatae factionis poenitens, amicitiam sceptrigeri principis expetiit, et obtentam usque ad mortem, quae sibi proxima erat, fideliter et commode seruauit. Plures eius exemplum salubriter secuti sunt.
Amalrico quoque rex mandauit ut secum pacem faceret, et, arce sibi reddita, omnem comitatum Ebroicensem quiete reciperet. At ille, quia irrequietus homo erat, stolide respuit quod ultro regali bonitate oblatum fuerat, et, quia maiorem belli causam pro ablata sibi patrum haereditate habebat, anhelus saepe per oppida noctibus discurrebat, nimia sollicitudine omnes commouens, foederatos sodales corroborans et commonens ut munitiones suas solerter seruarent, ut peruigiles contra ingeniosos exploratores excubarent, prudenter et impigre uicinia inquietarent, omnia, exceptis ecclesiis, nudarent, aut sibi uiriliter subiugarent. Bellicum quippe laborem peruicaciter exercebat pro haereditario consulatu, quem sibi rex non permittebat. Radulfus autem Rufus graue illis obstaculum se interdum praebebat, et conatus eorum uehementer impediebat. Animosus enim erat, militiaeque gnarus, probitate audaciaque insignis et famosus.
Is quondam, dum familia regis in regione Vilcassina expeditionem ageret, et Francorum uirtus, ut se habet euentus belli, superior hostes fugaret, Richardi, regis filii, subito sonipes sub eo peremptus est, et iuuenis ab hostibus pene retentus est. Quod Radulfus ut uidit, de caballo suo statim exsiliit, et filio regis ait: « Confestim ascende, et, ne capiaris, fuge. » Protinus illo recedente, Radulfus abductus est; sed usque ad XV dies pro Gualone de Tria relaxatus est. Idem enim miles Engelranni germanus erat, et paulo ante captus, in arcto carcere regis anhelus gemebat. Non multo post, uulneribus et flagris quae pertulerat, defunctus est, et Radulfus a rege fidelis probatus et honoratus est. Exinde inter praecipuos et familiares regis amicos habitus est, et rex multos honores ei, si aliquandiu uixisset, pollicitus est.
Quondam tres oppidani, Eustachius, et Richerius, et Guillelmus de Firmitate Porticena, cum suis copiis conuenerunt, et usque ad fontem Ternanti praedantes in Normanniam irruerunt, domosque Vernuciarum in terra Sancti Ebrulfi, immisso igne, combusserunt. Radulfus autem, ad Pontem Ercenfredi consistens, fumum uidit, et mox militibus undecunque collectis, in hostes pugnaturus perrexit. Rex quippe XXX equites Sappi, totidemque Orbecci propter incursus praedonum ad nefas undique confluentium constituerat. Porro Radulfus, omnibus illis in unum collectis, ad transitum Carentonae CCC equites cum parua suorum manu aggressus est, et, erepta grandi praeda quam illi ducebant, et quibusdam militibus captis, usque ad Firmitatem Fraxinelli persecutus est, et, nisi praesidium hostibus propinquum fuisset, plurimum illis damnum incubuisset.
Non multo post, idem animosus miles regem amicabiliter circumuenit, ac ut praesentiam solummodo suam contra Fraxinellos, qui imbelles et iniuriosi exstiterant, exhiberet, humiliter expetiit. Denique rex post Pentecosten multo Radulfi precatu adductus est ut municipium uideret, quo patria Uticensis profligata est. Adueniente uero rege, Fraxinelleii nimis territi sunt, et quid agerent uicissim indagare trepidi coeperunt. Rufo autem de Ponterchenfredo bellicosum assultum uiriliter ineunte, claues portarum regi exhibuerunt, et, sententia pro rebellionis incepto data et concessa, reconciliati sunt. Circa finem Iunii, Richardus senex Uticum uenit, et aeger monachatum accepit, et paulo post in initio Iulii obiit, ac in capitulo monachorum tumulatus quiescit. Portionem ecclesiae de Gumfredia et medietatem decimae suae Sancto Ebrulfo donauit, ac a Guillelmo, primogenito suo, aliisque filiis suis, ut concederent quod donauerat, impetrauit.
Inter tot et tam magnas tempestates admodum saeuientes, sceptriger Henricus regio stemmate rigidus perstitit, et omnes proprias munitiones, fidis custodibus illic callide locatis, optime seruauit; in quas hostilis uersutia nullatenus ad libitum suum introire potuit. Rothomagus enim metropolis et Baiocas, Constantia et Abrincas, Sagius et Arcas, Nonencors et Illias, Cadomus et Falesia, Oximus et Fiscannus ac Iuliabona, Vernon et Argentomus, aliaque oppida quae regiae ditioni duntaxat subdebantur, ab eius iusto dominatu auelli fraudulentis persuasionibus non patiebantur. Legitimi quoque optimates, Richardus comes Cestrensis et Rannulfus de Bricasard, cognatus et successor eius, Radulfus de Conchis et Guillelmus de Guarenna, Guillelmus de Rolmara et Guillelmus de Tancardiuilla, Radulfus de Sancto Victore et Gualterius Giffardus, Nigellus de Albinneio et Guillelmus frater eius, aliique praecipui heroes in aduersis et prosperis regi connectebantur, et opprobrii, proditionis ac periurii elogio notabiles esse dedignabantur. Imberbes quoque filii Rodberti consulis de Mellento, Gualerannus et Rodbertus, regi adhaerebant, eique optimates eorum cum munitissimis castellis in omnibus parebant, et incursantibus aduersariis acriter resistebant. Nam Pons Aldemari et Bellus mons ac Brionna et Guataeuilla regi applaudebant, proceresque praefatorum cum uiribus suis fideliter militando seruiebant.
Mense Maio <1119>, Guillelmus Adelinus, regis filius, de Anglia in Normanniam transfretauit, cuius aduentu pater gauisus, mox quod corde prius occultauerat, manifestauit. Pacificos concionatores ad Fulconem, Andegauensium comitem, direxit, commodisque pacis foederibus compactis, ipsum ad curiam suam benigniter inuitauit.
Mense Iunio, Guillelmus Adelinus filiam comitis apud Lexouium desponsauit, multisque tranquillitatem optantibus tam generosa copulatio complacuit, et, quamuis extrema sorte iuuenis mariti uitae filum in imo pelagi celeriter ocante parum durauerit, necessariam tamen ad instans tempus quietem inter dissidentes populos compaginauit. Tunc rex Guillelmum Talauacium, Rodberti Belesmensis filium, precatu comitis in amicitia recepit, et totam in Normannia patris sui terram reddidit. Alencionem et Almaniscas atque Vinacium, aliaque castra ei concessit, praeter dangiones quos propriis excubitoribus assignauit. 
Rodberto etiam de Sancto Serenico, qui consobrinus regis erat, ipse, precibus soceri prolis suae, indulsit quod nuper desertor iuris ad hostes transierit, et Monasteriolum et Excalfurnum reddidit.
Apud Lexouium congregatio magna praesulum procerumque conuenit, et ibi tunc immatura mors Balduini, satrapae Morinorum, cunctis innotuit, pro cuius animae absolutione et quiete rex clero signa pulsare et orare praecepit. In Neustria quibusdam gaudium, et nonnullis moeror prodiit, quod Flandrensis, inimicorum regis acerrimus, corruit, et Andegauensis amicus, trium urbium dominus, potenti coronato adhaesit. 
In aestate, post diutinam exspectationem, post multimodam ut periuri resipiscerent persuasionem, Henricus rex per Normanniam terribilem discursum fecit, et Pontem Sancti Petri, aliaque cum uillis hostium castra incendit, et austeram ultionem super inimicos et consentaneos eorum exercuit. 

[12,6] VI.
Inter haec, omnipotens Deus mirifica in orbe magnalia monstrauit, quibus intuentium corda, ut castigarentur a nequitia, commonuit. Nam in hieme praecedenti nimii imbres fluxerunt, et inundationes fluuiorum habitacula hominum plus solito inuaserunt. Rothomagenses inde et Parisiaci, aliique ciues seu rustici testes sunt, qui furentes redundantis Sequanae gurgites in damno domorum, segetumue suarum persenserunt.
In sequenti Quadragesima <1119> nimius in Sequana uentus efflauit, et aliquandiu exsiccauit. A ripa usque ad ripam quispiam pertransire potuisset, si attentare insolitum iter ausus fuisset. Hoc Pari sius uidit, et merito expauit.
In Augusto, luna quasi sanguis rubicunda sero, dum bruma esset, uisa est, et circulis eius quasi fundus dolii grandis hominibus in Gallia monstratus est. Deinde ueluti sapphirino colore secta est per medium, et tantum intuentibus inter aequas medietates apparuit spatium, ut, si res similis in terra panderetur, semita humano gressui apta censeretur. Peracto autem unius horae interuallo, iterum redintegrata apparuit, et, paulatim deficiente rubore, corniculus nascentis lunae solito more resplenduit. 
Eodem tempore, rubor maximus a Pexeio per Medantum uisus est in Neustriam discurrere, et per tres noctes huiusmodi signum multis Gallorum manifestatum est in aere. Diuersis uero modis uidentes hoc interpretati sunt, et uelle suum, prout cuique libuit, auscultantibus asseruerunt. Superborum quippe insipientia de futuris tanquam de transactis stolide gloriabatur, procaciter affirmans quod Ludouicus rex, qui tunc apud Andelium cum Francis morabatur ceu flamma Normannos absumeret, totamque sibi regionem Neustriae, rhomphaea secante, subigeret. Arrogantium itaque petulantia pro appetitu suo uaticinium procaciter sibi asseuerauit; sed rerum exitus multum aliud ipsis eisdem suppeditauit. His omissis, seriem prosequar narrationis. 
Henricus rex, rebellibus ultra parcere nolens, pagum Ebroicensem adiit, et Ebroas cum ualida manu impugnare coepit. Sed oppidanis, qui intrinsecus erant cum ciuibus uiriliter repugnantibus, introire nequiuit. Erant cum illo Richardus filius eius, et Stephanus comes nepos eius, Radulfus de Guader, et maxima uis Normannorum. Quibus ante regem conuocatis in unum, rex dixit ad Audinum episcopum: « Videsne, domine praesul, quod repellimur ab hostibus, nec eos nisi per ignem subiugare poterimus? Verum, si ignis immittitur, ecclesiae comburentur, et insontibus ingens damnum inferetur. Nunc ergo, pastor Ecclesiae, diligenter considera, et quod utilius perspexeris, prouide nobis insinua. Si uictoria nobis per incendium diuinitus conceditur, opitulante Deo, ecclesiae detrimenta restaurabuntur, quia de thesauris nostris commodos sumptus gratanter largiemur, unde domus Dei, ut reor, in melius raeedificabuntur. » 
Haesitat in tanto discrimine praesul anxius; ignorat quid iubeat diuinae dispositioni competentius; nescit quid debeat magis uelle uel eligere salubrius. Tandem, prudentum consultu, praecepit ignem immitti, et ciuitatem concremari, ut ab anathematizatis proditoribus liberaretur, et legitimis habitatoribus restitueretur. Radulfus igitur de Guader a parte aquilonali primus ignem iniecit, et effrenis flamma per urbem statim uolauit, et omnia, tempus enim autumni siccum erat, corripuit. Tunc combusta est basilica Sancti Saluatoris, quam sanctimoniales in colebant, et celebris aula gloriosae Virginis et Matris Mariae, cui praesul et clerus seruiebant, ubi pontificalem curiam parochiani frequentabant. Rex et cuncti optimates sui episcopo pro ecclesiarum combustione uadimonium suppliciter dederunt, et uberes impensas de opibus suis ad restaurationem earum palam spoponderunt.
Prouidus rex cum Rodberto Goello, ut praedictum est, pacem fecerat, et arcem de Ibreio pro fide seruanda illi commiserat, et fratres eius pro condigna securitate obsides receperat. Radulfus autem Rufus pacifici tenoris fuit utilis omasus, quia praefati militis erat sororius, tantaque necessitudine confoederatus. Huic nimirum rex, antequam Ebroas adiret, mandauit ut Amalricum et compatriotas commilitones ad militiam lacesseret, ac secus Aucturam fluuium prope Ibreium militares gyros agitaret. Diem quoque, quo haec fierent, denuntiauit. Ille uero in omnibus regi paruit, et casus, ut a rege peroptatus fuerat, contigit. Denique rex, ubi prorsus inflammatam urbem uidit, Rodberto legatum protinus direxit, et rem gestam mandauit. Mox ille in conflictu clamauit: « Domine Amalrice, audi rumores quos tibi dicam, in quibus nihil lucrabis nisi moestitiam: Ebroicam ciuitatem rex hodie concremauit, et custodibus arcis formido proximae necis incumbit. » Quod audiens, Amalricus commilitones suos conuocauit, ac pro desolatione urbis suae moestus ad sua remeauit.
Philippus et Florus, Philippi regis Francorum filii, et ex Bertrada sorore nepotes Amalrici, Guillelmus quoque Punctellus et Richardus Ebroicensis filius Fulconis praepositi, aliique strenui milites arcem defensabant, et tota urbe succensa securiores et alacriores resistebant, quia iam minus ad tutandum, fugatis ciuibus, habebant. Ciues enim destructae urbis passim dispersi sunt, et, amissis omnibus quae habuerant, per extera misere uagari mappalia coacti sunt. Modestus rex turrensibus ut sibi turrim redderent mandauit, et, indultis omnibus quae forisfecerant, multa promisit; quibus acquiescentibus, ad alia regni negotia festinauit. Caeterum, post aliquot dies cum ingenti militia noctu rediit, et repente castrum ante auroram, ardentibus candelis, firmare coepit, conditumque bellicosis pugnatoribus commisit. Illic enim Radulfus Rufus et Simon de Molinis constituti principes erant, cum Gisleberto de Oximis, aliisque quampluribus, qui probitate probatissimi pollebant. In illis nimirum rex fiduciam habuit, et hostes per eos coercuit, patriamque sibi subreptam recuperauit.
Amalricus et Eustachius, Odo de Gomerz et Guido Malus-Vicinus, aliique strenuissimi milites Paceii degebant, et cum ingenti audacia et uirtute suos uisitabant, uisitatione sua confortabant, regiosque castrenses seueris incursibus frequenter inquietabant. Illi nihilominus, qui nunquam imparati erant, quoniam assidue maleuolos hostes meti culosi praecauebant, loricati et galeati, aduersariis, saeui ut leones, occurrebant, et lanceis et mucronibus insignes ictus uicissim miscebant. Neuter enim ab altero uinci uolebat; sed quisque probissimus haberi ardebat, et ob id quotidiana concertatio plerosque prosternebat. Ibi Guillelmus eques, filius Rogerii de Sancto Laurentio, peremptus est, cuius cadauer in claustro Sancti Victoris martyris sepultum est. Huius nobilitas de illustrissimis Caletensium baronibus propagata est, et famosa strenuitas inter praecipuos pugiles Talou multoties approbata est. Sic frequens exercitium feri Martis multum cruorem effundit, et uita, speciosis iuuenibus crudeliter extorta, lugubre damnum pluribus ingerit.
Ludouicus rex castellum Dangu obsedit, et Rodbertum municipem ualida uirtute Francorum acriter coercuit. Tandem oppidanus, amicorum consilio qui extrinsecus obsidebant, castrum immisso igne combussit, et egressus, nihil hostibus nisi fauillas reliquit. Ipse in eadem septimana cum militia Gisortensi super Francos irruit, et ingentem praedam de Caluimonte et uiculis eius rapuit. Rex autem Franciae, concremento Dangu, elatus tripudiauit, et Nouum Castrum, quod Guillelmus Rufus apud Fuscellimontem prope Eptam construxerat, obsedit; sed ad uotum non omnia obtinuit. Gualterius enim Riblardus cum regiis satellitibus fortiter obstitit, et acerrima obsidentibus uulnera directis missilibus inflixit. Post XV dies, Amalricus regi nuntium direxit, per quem Ebroarum concremationem, aliaque infortunia illi mandauit, et festinum eius auxilium obnixe postulauit. His auditis, confestim rex abscessit, et, incensis mappalibus, gaudium inimicis dimisit. Ibi Engerrannus de Tria, probissimus miles, in supercilio uulneratus est, et post aliquot dies in amentiam uersus, miserabiliter mortuus est.
Interea Ludouicus rex in Galliam discursum ocius peregit, iterumque de Stampis Normanniam repente repetiit, et nonnullos secum bellicosos milites adduxit. In die XX mensis Augusti <1119>, Henricus rex Nogione missam audiuit, et cum summis optimatibus suis expeditionem facturus in hostes exiuit, ignorans quod rex Franciae Andeleium tunc uenerit. Albionis sceptriger cum insigni armatorum agmine processit, segetesque circa Strepinneium rapaci armigerorum manu messuit, et maximos fasces cornipedum dorsis ad castrum Leonis deuehi praecepit. Quatuor nempe milites super Guarcliuam a rege constituti speculabantur, ne quis aliunde impedimentum illis quolibet modo moliretur. Qui uidentes galeatos cum uexillis Nogionem tendere, confestim regi suo mandauere. 

[12,7] VII.
Eodem die Ludouicus rex cum Francorum cuneis Andeleium egressus est, et multoties cum suis, quod Anglorum regem in aperto reperire campo nequiuissent, conquestus est. Nesciens quippe regem tam uicinum esse, Nogionem cum insigne militia festinus adiit, quia castrum illud eodem die per proditionem machinatam adipisci sperauit. Sed res multum aliter euenit, dum turgentes, auidosque belli pares in bello uictoria sequestrauit, et pompa triumphantes post deiectos et fugaces exagitauit. Burchardus de Monte-Morencii, aliique prudentes Ludouico in Neustria bellare dissuaserunt; sed furibundi Caluimontenses certamen inire coegerunt. Guillelmus quoque Camerarius Henricum conatus est a conflictu retrahere; sed Guillelmus de Guarenna et Rogerius de Benefacta uiriliter animauerunt. Tunc palam auditum est, nuntiis intercurrentibus, et rumigerulis famam passim spargentibus, quod ambo reges egressi essent cum suis coetibus, et si uellent iam certare, possent cominus. Franci iam Nogioni appropiauerant, et apothecam monachorum Buscheronensium concremauerant, cuius fumum ascendentem in excelsum Angli pro indice prospexerant. Prope montem qui Guarcliua nuncupatur, liber campus est et latissima planities, quae ab incolis Brenmula uocitatur. Illic Henricus, rex Anglorum, cum quingentis militibus descendit, arma bellica bellicosus heros assumpsit, et ferratas pugnatorum acies prudenter ordinauit. Ibi fuerunt duo filii eius, Rodbertus et Richardus, egregii milites, et tres consules, Henricus Aucensis, Guillelmus de Guarenna et Gualterius Gifardus. Rogerius quoque Richardi filius, et Gualterius de Alfagio, consanguineus eius, Guillelmus de Tancardiuilla, et Guillelmus de Rolmara, Nigellus de Albineio, aliique quamplures regem stipabant, qui Scipionibus, seu Mariis, siue Catonibus, Romanis censoribus, aequiparandi erant, quia laicali sensu et equestri probitate, ut exitus probauit, admodum pollebant. Eduardus de Salesburia ibi portauit uexillum, fortis agonista, cuius robur erat probatione notissimum, et constantia perseuerans usque ad exitium. Ludouicus rex, ut uidit quod diu peroptauerat, quadringentos milites asciuit, quos in promptu tunc habere poterat, eosque pro seruanda aequitate et regni libertate in bello fortiter agere imperat, ne illorum ignauia Francorum gloria depereat. Ibi Guillelmus Clito, Rodberti ducis Normannorum filius, armatus est, ut patrem suum de longo carcere liberaret, et auitam sibi haereditatem uindicaret. 
Illic Matthaeus, comes de Bellomonte, et Guido de Claromonte, atque Otmundus de Caluimonte, Guillelmus de Guarlanda, Francorum princeps militiae, Petrus de Manlia, et Philippus de Monte-Braii, ac Burchardus de Monte-Morencii ad pugnam parati fuerunt. De Normannis quoque Baldricus de Braio, et Guillelmus Crispinus, et plures alii Francis adiuncti sunt. Omnes hi turgentes Brenmulam conuenerunt, et fortiter praeliari contra Normannos adorsi sunt.
Primum utique in conflictu Galli acriter ferire coeperunt, sed inordinate properantes superati sunt, citoque fatiscentes terga uerterunt. Richardus, regis filius, et centum milites equis insidentes ad bellum parati erant. Reliqui uero cum rege pedites in campo dimicabant. In prima fronte Guillelmus Crispinus et LXXX equites super Normannos irruerunt, sed equis eorum protinus occisis, omnes inclusi et retenti sunt. Deinde Godefredus de Serranz, aliique Vilcassinii fortiter percusserunt, aciemque totam aliquantulum retro uacillare compulerunt. Caeterum, indurati bellatores animos et uires resumpserunt, et Burchardum ac Otmundum et Albericum de Marolio, aliosque plures Francorum deiectos ceperunt. Quod uidentes Franci, dixerunt regi: « Octoginta milites nostri, qui praecesserunt, non comparent; hostes numero et uiribus nobis praeualent; iam Burchardus et Otmundus, aliique praecipui pugiles capti sunt, et cunei nostri magna ex parte labantes diminuti sunt. Recede ergo, quaesumus, domine, ne contingat nobis damnum irreparabile. » 
His dictis Ludouicus acquieuit, et cum Baldrico de Bosco uelociter aufugit. Victores autem CXL milites comprehenderunt, et reliquos usque ad portas Andeleii persecuti sunt. Qui per unam uiam pompose uenerunt, per plures anfractus confusi fugerunt. Guillelmus autem Crispinus cum suis, ut dictum est, circumuallatus, ut regem prospexit, per medias acies ad eum, quem maxime odibat, cucurrit, gladioque super caput feralem ictum intulit; sed capitium loricae specialis patricii caput illaesum protexit. Mox temerarium percussorem Rogerius, Richardi filius, percussit, deiectum cepit, et super ipsum iacens, ne a circumstantibus amicis pro ultione regis mox enecaretur, defendit. A multis nempe impetitus est, et uix a Rogerio saluatus est. Nefariam enim temeritatem inchoauerat, qui dextram cum framea ferientem super caput leuauerat, quod per pontificale ministerium sacro chrismate delinitum fuerat, et regale diadema, populis gaudentibus, Dominoque Deo gratias et laudes concinentibus, baiulauerat.
In duorum certamine regum, ubi fuerunt milites ferme nongenti, tres solummodo interremptos fuisse comperi. Ferro enim undique uestiti erant, et pro timore Dei, notitiaque contubernii uicissim sibi parcebant, nec tantum occidere fugientes quam comprehendere satagebant. Christiani equidem bellatores non effusionem fraterni sanguinis sitiebant, sed legali triumpho ad utilitatem sanctae Ecclesiae et quietem fidelium, dante Deo, tripudiabant. Ibi strenuus Guido et Otmundus, Burchardus et Guillelmus Crispinus, aliique plures, ut supra dictum est, capti sunt, et a redeuntibus Nogionem ipsa die ducti sunt. Nogion quippe tribus leucis distat ab Andeleio, et eo tempore, guerris furentibus, deserta erat tota regio. In meditullio repentina principum facta est congressio, et ingens pugnatorum personuit uociferatio, armorumque turbulenta frenduit collisio, et nobilium baronum horruit deiectio.
Francorum rex fugiens in silua solus errauit; sed rusticus quidam, qui non cognoscebat eum, forte inuenit. Quem rex summopere rogauit, insuper iureiurando plurima promisit, ut compendiosius iter ad Andeleium sibi ostenderet, aut pro magna remuneratione secum illuc pergeret. Ille uero, de mercede certus optima, concessit, atque tremulum principem Andeleium deduxit, qui metuebat tam praeuium uiatorem ne ab eodem proderetur, quam aduersarios insequentes ne ab illis retineretur. Denique ruricola dum imperiale satellitium officiose regis occurrens Andeleii prospexit, paruipendens quidquid retributionis habuit, hebetudinemque suam condemnans multum doluit, cognito quanti per inscitiam emolumenti uirum perdiderit.
Henricus rex uexillum Ludouici regis ab athleta qui obtinuerat illud, uiginti marcis argenti redemit, et pro testimonio uictoriae coelitus datae sibi retinuit. Mannum autem regis in crastinum ei remisit, cum sella et freno et omni apparatu, ceu regem decuit. Guillelmus quoque Adelingus Guillelmo Clitoni, consobrino suo, palefridum, quem in bello pridie perdiderat, remisit, et alia munera exsulanti necessaria, prouidi genitoris instinctu, destinauit. Porro uinctos per oppida rex diuisit, et Burcardum ac Herueium de Gisortis, aliosque nonnullos, quia homines utriusque regis erant, omnino absoluit, et liberos a uinculis abire permisit. Inclytus Guido de Claromonte Rothomagi infirmatus est, et rege, qui famosum pugilem in carcere seruabat, moerente, defunctus est. Otmundus uero nequam silicernius Archas relegatus est, ibique, ut meruerat, usque ad concordiam regum ferreis compedibus et uinculis constrictus est. Huius enim infamia usque in Illyricum narrabatur, quia fures et praedones ad exaggerandum nefas tuebatur. Peregrinos et pauperes ac uiduas, et inermes monachos et clericos spoliabat, multisque modis incessere non erubescebat. 
Petrus de Manlia, aliique nonnulli fugientum, cognitiones suas, ne agnoscerentur, proiecerunt, et insectantibus callide misti signum triumphantium uociferati sunt, atque magnanimitatem Henrici regis, suorumque fictis laudibus praeconati sunt. Rodbertus de Curceio, iunior, usque in burgum Gallos persecutus est, ibique a conuiantibus, quos commilitones suos opinabatur, retentus est. Hic solus de Normannis captus est, nec ut ignauus, qui in hostium oppido solus a multis uallatus est, et in carcere retrusus est.
Infortunium quod Gallis in Normannia contigerat, longe lateque diuulgatum est, et per omnes prouincias cis Alpes a lugentibus siue subsannantibus passim diffusum est. Arrogantes erubescebant, et pugnaces qui bello interfuerant, uarias tergiuersationes contra cauillantes quaerebant, et diuersa diuersi ad excusationem sui dedecoris mendacia proferebant. 

[12,8] VIII.
Ludouicus rex, pro CXL militibus captis, quos alacres Nogionem adduxerat, tristis, Parisius abiit, ibique Amalricus, qui bello non interfuerat, gratia consolationis eum uisitauit, et de suorum fuga, capturaque plangenti, pluraque reuoluenti, ait: « Pro contrario euentu non moestificetur dominus meus, quia tales sunt bellorum casus, et plerumque summis incubuerunt ac famosissimis imperatoribus. Fortuna seu rota uergibilis est. Nam quem subito sustulit, in momento deiicit, et econtra prostratum et conculcatum spe melius erigit. Nunc ergo consideratis opibus Galliae, et immensis uiribus collectis undique, insurgens, ad reparanda laudis nostrae damna et potentiae, salubre quod edam consilium accipe. Episcopi et comites, aliaeque potestates regni tui ad te conueniant, et presbyteri cum omnibus parochianis suis tecum, quo iusseris, eant, ut communis exercitus communem uindictam super hostes publicos exerceant! Ego autem, qui peractae nuper expeditioni non adfui, cum meis interero, et consilium et auxilium cum saluo ducatu uobis praebebo. Est equidem mihi firma domus Cinctraii, ubi me praestolantur Gualchelinus de Taneio, aliique sodales fidissimi, et mihi circumiacentem patriam tuentur contra municipes Britolii. Illic securi congregabimur, et inde Britolium, quod in corde Normanniae est, aggrediemur. Quod si obtinere poterimus, Eustachio, qui pro nobis exhaeredatus est, restaurabimus; et Radulphus de Conchis, nepos meus, nobis adhaerebit, cum cunctis hominibus suis et munitionibus. Ipse fortia possidet castra, Conchas et Toeneium, Portas et Archinneium, probatique barones gestant eius dominium, qui per ipsum solum multipliciter nostrum augebunt numerum. His nimirum Britolio nunc coarctatur, nec nobis, quia non audet, nunc adminiculatur, ne tota statim terra eius deuastetur. » His itaque dictis exhilaratus rex omnia fieri decreuit ut praefatus heros insinuauit. Celeres igitur ueredarios direxit, et edictum suum episcopis mandauit. Illi uero gratanter ei paruerunt, et presbyteros dioecesis suae cum parochianis suis anathemate percusserunt, nisi regis in expeditionem statuto tempore festinarent, et totis uiribus rebelles Normannos protererent.
Burgundiones ergo et Bituricenses, Aluernici et Senonenses, Parisiaci et Aurelianenses, Veromandi et Beluacenses, Laudunenses et Stampenses, aliique plures, ut lupi ad praedam, auide perrexerunt, et mox ut de domibus suis egressi sunt, in suis etiam regionibus rapere quidquid poterant coeperunt. Indomita gens rapinis insatiabiliter inhiabat, et irreuerenter ecclesias per iter spoliabat, monachos et clericos sibi collimitaneos ut hostes affligebat. Principalis iustitia inter facinorosos nulla erat, pontificalis rigor ibi tunc omnino torpescebat, et impune quisquam agitabat quod libitus cuique fortuitu suggerebat. Nouiomensis episcopus, et Laudulensis, aliique plures in illa expeditione fuerunt, et pro maleuolentia quam in Normannos habebant, suis omne nefas permiserunt. Sacra etiam loca quasi ex diuina auctoritate uiolari concesserunt, ut ita legiones suas pluribus modis leniendo multiplicarent; fasque nefasque illis annuentes in aduersarios animarent. 
Ludouicus itaque rex Britolium adduxit numerosas acies de Parrona et Nigella, de Nouiomo et Insula, de Tornaco et Atrebate, de Gornaco et Claromonte, et de omnibus prouinciis Galliae et Flandriae, ut amissa Eustachio restitueret, aliosque, qui pro Guillelmo exsule pariter exsulabant, in pristinos honores reuocaret. Radulphus autem Brito cum turmis suis audacter illis obuiam processit, et fortiter pugnando illos excepit, et lancea, gladioque diros ictus dando luctuosa illis damna intulit. Omnes quoque castri portas aperiri praecepit; sed patentibus ianuis nullus inimicorum ingredi praesumpsit, quoniam mira uis obstantium efficaciter eos repulit. Ad tres portas atrox conflictus agebatur, et pugnaces agonistae frequenter utrinque deiiciebantur.
Rex Anglorum, ut rediuiuum in Neustriam reditum Francorum agnouit, Richardum, filium suum, cum CC militibus Radulfo de Guader suppetias misit, quibus Radulfum Rufum et Rualodum de Abrincis audaces et industrios stratores constituit. Acerrime siquidem concertantibus regalis familia superuenit; qua uisa, Gallorum uirtus iam fatigata deficere coepit. Insignis Badulphus de porta ad portam discurrebat, et arma saepe, ne cognosceretur, mutabat. Plures praeclaros athletas ea die deiecit, et, praecipitatis equitibus, equos eorum sociis indigentibus largiter donauit, sicque militari probitate inter praecipuos pugiles per saecula laudari promeruit.
Pulcher et probissimus Flandrita Radulfum Rufum et Lucam de Barra, aliosque strenuos equites prostrauit, et, abductis eorum equis, arroganter intumuit, nec uicinum sibi triste fatum callide praecauit. Inuictum Britonem, ut quempiam plebeium, solito more occurrit, et mox ab eo lethaliter percussus cecidit, et coram multis captus, post XV dies in carcere Britolii exspirauit.
Rex Anglorum filium suum Richardum aliosque praecursores suos secutus est cum ingenti caterua, denuo pugnaturus contra Francorum millia, si reperisset eos in terra sua. Verum ipsi, qui longa obsidione rati sunt oppidum obtinere, eadem die, frustrata, quasi turgidi uenerant, spe, cum ignominia et plagis in Galliam compulsi rediere. Sacerdotes quoque iusto iudicio Deus inglorios reduxit, tremore, damnis, luctu et confusione perfudit, qui sacra loca, quae sacerdotali censura debuissent praemunire, spurcis auidisque nebulonibus impudenter contaminanda tradidere.
Tunc Guillelmus de Caluimonte, gener regis, aliique superbi tirones, irati quod Britolii nihil lucrati fuissent, ad Tegulense castrum fere ducenti diuerterunt, ut sibi aliquid emolumenti seu laudis uindicarent. Porro Gislebertus, Tegulensis castellanus, in abdito loco cum satellitibus suis latitabat, et tramites, ne rura sua latrunculi depopularentur, explorabat. Venientibus uero Francis subito prosiliuit, generumque regis, Guillelmum, comprehendit, pro cuius redemptione CC argenti marcos habuit. Contubernalium autem eius quosdam cepit, reliquos uero cum dedecore fugauit.
Confracta itaque ceruicositate sobolis suae, Gallia satis ingemuit, recensitis euentibus damnosis, suisque futuris generationibus exprobrandis, quos nuper in Neustria pertulerit. Henricus autem rex, quia pacis amator erat, feliciter effloruit; pro quo supplicantem Ecclesiam Deus clementer exaudiuit, et crebras ei de inimicis uictorias pie contulit. Rediuiua prosperitas, illi blande fauens, saeuos perfectiales admodum terruit, et acerbam poenitudinem infortunatae factionis reipublicae hostibus incussit.
Richerius de Aquila XV Kalendas Octobris <1119> Odonem, totamque praedam de Ciseio rapuit, ea die qua Ludouicus rex cum multis millibus Britolium adiit; sed nihil nisi dedecus et uulnera uindicauit. Praefatus iuuenis in expeditione illa rem fecit perenni dignam memoria. Dum pagenses de Vaceio et circumiacentibus uicis raptores sequerentur, et armenta sua quolibet modo eripere seu redimere meditarentur, animosi milites, retro conuersi, super eos irruerunt, citoque terga dantes persecuti sunt. Cumque illi uires non haberent quibus contra ferratam aciem sese defenderent, nec proximum esset praesidium ad quod confugere potuissent, secus uiam crucem ligneam aspexerunt, ante quam omnes pariter humo tenus prostrati sunt. Quod uidens Richerius, timore Dei compunctus est, et pro dulci amore Saluatoris crucem eius pie reueritus est. Iussit ergo suis ut omnes consternatos incolumes sinerent, et ipsi, ne impedimentum aliquod paterentur, inceptum iter peragerent. Sic nobilis uir pro Creatoris metu fere centum uillanis pepercit, a quibus si prendere eos temere praesumpsisset, grande pretium exigere potuisset. Eadem septimana, per Rotronem, auunculum suum, regi reconciliatus est, et totam in Anglia seu Normannia terram patris sui adeptus est. Deinde rex Uticensem pagum cum exercitu adiit, et inimicos suos, qui Gloz et Liram tenebant, uisitauit. Tunc nimirum Rogerius, Guillelmi filii Barnonis filius, praetorium Gloz seruabat, et Ernaldus de Bosco Lirae municeps erat; qui, cum uidissent quod regia uirtus omnia conculcaret, et sibi omne ab Eustachio et Amalrico subsidium defecisset, cum Radulfo, qui uicinus sibi erat, locuti sunt, et per eum idoneam sibi pacem cum rege fecerunt, eique diu seruata fideliter castra reddiderunt. Rex autem Radulfo de Guader eadem restituit, et pacificata iam regione Uticensi, Rothomagum reuersus, Deo gratias retulit.
Interea, idem heros, quia Radulfum de Conchis suspectum habebat, nec ad rura sua quae ultra Sequanam sunt, nisi per terram eius ire poterat, consilio regis Pontem Sancti Petri, totamque uallem de Pistris dedit, ut sibi fidelis esset, et contra publicos hostes totis nisibus rempublicam defenderet. Radulfo quoque Rufo redditus de Gloz annuit, quem necessarium sibi in multis comprobauit, et profuturum adhuc aestimauit. 

[12,9] IX.
In Octobris medio <1119>, Calixtus papa cum Romano senatu Remis uenit, ibique XV diebus demoratus concilium tenuit, et de utilitatibus Ecclesiae cum pastoribus Dominici gregis solerter tractauit. Ibi nimirum fuerunt XV archiepiscopi et plus quam CC episcopi, cum multis abbatibus et aliis Ecclesiae dignitatibus. Apostolico enim iussu euocati de Italia et Germania, de Gallia et Hispania, de Britannia et Anglia, de insulis Oceani, et cunctis occidentalibus prouinciis, congregati sunt pro amore Saluatoris, eius parati gratanter obedire mandatis. Maguntinus archiepiscopus, cum VII praesulibus, Remis ad synodum properauit, quos quingentorum militum cohors secure uallauit. Quorum aduentu comperto, exsultauit, eisque Hugonem, Trecassinum comitem, cum turmis militum amicabiliter obuiam misit.
Rex Anglorum praelatis regni sui ad synodum quidem ire permisit; sed omnino, ne alicuius modi querimoniam alterutrum facerent, prohibuit. Dixit enim: « Omni plenariam rectitudinem conquerenti faciam in terra mea; redditus ab anterioribus meis constitutos Romanae Ecclesiae singulis annis erogo, et priuilegia nihilominus ab antiquis temporibus pari modo mihi concessa teneo. Ite, dominum papam de parte mea salutate, et apostolica tantum praecepta humiliter audite; sed superfluas adinuentiones regno meo inferre nolite. »
In ecclesia metropolitana synodus celebrata est. Ibi papa XIV Kalendas Nouembris Dominico missam cantauit, et Baiocensem Turstinum Eboracensibus archiepiscopum consecrauit, priuilegioque, ne Cantuariensi metropolitae ueluti magistro, sed quasi coepiscopo subiiceretur, donauit. Sequenti autem Dominico, Fredericum, Hermanni Namuri comitis fratrem, Leodicensibus episcopum benedixit; qui infra triennium ab aemulis ueneno infectus obiit, et nunc miraculis ad sepulcrum eius coruscantibus feliciter splendescit. 
In basilica Sanctae Virginis Mariae, ante crucifixum XII Kalendas Nouembris cathedrae praesulum appositae sunt, et singuli metropolitae, prout eis antiquitus a Romano pontifice constitutum est, ordinate consederunt. Radulfus cognomento, Viridis, archiepiscopus Remensis et Leotericus Bituricensis, Humbertus Lugdunensis et Goisfredus Rothomagensis, Turstinus Eboracensis et Daimbertus Senonensis, Gislebertus Turonensis et successor eius Hildebertus Cenomanensis, Baldricus Dolensis et alii octo archiepiscopi, cum suffraganeis suis et absentium legatis, cum multis abbatibus et monachorum ac clericorum multitudine, futurum examen praefigurauere, quod in spiritu intuens Isaias et quasi digito demonstrans, exclamat cum metu ac mentis alacritate: « Dominus ad iudicium ueniet, cum senibus populi sui et principibus eius. »
In sublimi consistorio apostolica sedes erat, ante ianuas ecclesiae. Finita missa, Calixtus papa resedit, et in prima fronte coram eo Romanus senatus constitit. Cono Praenestinus praesul, et Boso Portuensis, Lambertus Ostiensis, Ioannes Cremensis et Hato Viuariensis. Hi nimirum prae omnibus aliis quaestiones subtiliter discutiebant, et mira eruditione imbuti, responsa ubertim proferebant. Chrysogonus uero diaconus, dalmatica indutus, papae astabat, manuque canones gestabat, promptus propinare authenticas maiorum sententias, ut res exigebat. Porro alii sex ministri, tunicis seu dalmaticis uestiti, circumstabant, et frequenter, insurgente dissidentium tumultu, silentium imperabant. In primis, post litaniam et authenticas orationes, papa coepit simpliciter et sancte Latialibus uerbis Euangelium explanare, quod iusserit Iesus discipulos suos trans fretum praecedere. Eloquenter etiam retexuit quomodo, uespere facto, uentus oritur contrarius, et nauis sanctae Ecclesiae periclitatur in huius mundi fluctibus, multimodisque iactatur tentationum et tribulationum procellis; sed saeuientes impiorum flatus subito conquiescunt uisitatione Saluatoris, et optata tranquillitas reuertitur ad filios pacis. Deinde, ut papa sermonem finiuit, Cono cardinalis pontifex surrexit, et eloquentissime sacros archimandritas de cura pastorali admonuit. Ex libro quoque Geneseos uerba Iacob memoriter protulit, et praelatos Ecclesiae circa gregem Domini parem diligentiam habere spiritualiter debere asseruit, quam Iacob erga oues Laban, auunculi sui, se habuisse manifestauit.
Ludouicus rex, cum principibus Francorum, synodum introiuit. In consistorium ubi papa residens omnibus praeeminebat, conscendit, querimoniamque suam rationabiliter deprompsit. Erat enim ore facundus, statura procerus, pallidus et corpulentus. « Ad hanc, inquit, sanctam concionem pro inuestigando consilio cum baronibus meis uenio; domine papa, et uos, o seniores, audite me, obsecro. Rex Anglorum, qui iamdudum mihi confoederatus exstitit, mihi meisque subiectis plurimas infestationes et iniurias ingessit; Normanniam, quae de regno meo est, uiolenter inuasit, et Rodbertum, ducem Normannorum, contra omne ius et fas, detestabiliter tractauit. Hominem quippe meum, sed fratrem dominumque suum, multis modis molestauit, et ad ultimum cepit, et huc usque in carcere longo detinuit. Ecce Guillelmum, ducis filium, qui mecum ad uos huc accessit, funditus extorrem exhaereditauit! Per episcopos et consules, aliasque personas, ipsum ut captum ducem mihi redderet, requisiui; sed de hac re nihil ab eo impetrare potui. Rodbertum de Belismo, legatum meum, per quem mandaueram regi quae uolebam, in curia sua cepit, uinculis iniecit, et in ergastulo truci huc usque coercuit. Tedbaldus comes homo meus est; sed instinctu auunculi sui contra me nequiter erectus est. Eius enim diuitiis et potentia inflatus, in me rebellauit, et infidus mihi atrocem guerram fecit, regnumque meum ad detrimenta multorum conturbauit. Legitimum bonumque uirum, Guillelmum comitem Niuernensem, quem bene nostis, remeantem de obsidione castelli cuiusdam excommunicati furis, ubi uere spelunca latronum et fossa diaboli erat, comprehendit, et usque in hodiernum diem carceri mancipauit. Religiosi praesules Thomam de Marla seditiosum praedonem totius prouinciae merito aduersati sunt, ideoque mihi generalem inimicum peregrinorum et omnium simplicium obsidere praeceperunt, et ipsi mecum, legitimique barones Galliae ad comprimendos exleges conuenerunt, et cum communi collectione Christiani exercitus pro zelo Dei certauerunt. Inde praefatus heros cum mea licentia pacifice regrediens captus est, et a Tedbaldo comite usque hodie retentus est, licet eum multitudo procerum ex parte mea saepe pro liberatione comitis suppliciter requisierit, et tota terra eius ab episcopis anathematizata sit. »
Cumque rex haec et his similia dixisset, et Gallicana concio ueracem eius orationem allegasset, Goisfredus, Rothomagensis archiepiscopus, cum suffraganeis episcopis et abbatibus, surrexit, et pro rege Anglorum rationabiliter respondere coepit. Verum, orto tumultu dissidentium interceptus, conticuit, quia illic multi aderant inimicorum, quibus excusatio pro uictorioso principe displicuit. Interea Hildegardis, comitissa Pictauorum, cum suis pedisequis processit, et alta claraque uoce querimoniam suam eloquenter enodauit, quam omne concilium diligenter auscultauit. Se siquidem dixit a marito suo esse derelictam, sibique Malbergionem, uicecomitis de Castello Airaldi coniugem, in toro subrogatam. Cumque papa interrogaret utrum consul Pictauensis secundum suum edictum ad synodum uenisset, Guillelmus, eloquentissimus iuuenis, episcopus Sanctonensis, et plures episcopi et abbates de Aquitania surrexerunt, et eumdem Aquitanorum ducem excusauerunt, asseuerantes quod iter ad concilium inierit, sed aegritudine detentus obiter remanserit. Denique papa infirmitatis causa excusationem suscepit, inducias dedit, certumque terminum constituit, quo consul ad placitum in curiam papae ueniret, ac aut legitimam uxorem reciperet, aut pro illicito repudio sententiam anathematis subiret.
Deinde barbatus Audinus, Ebroicensis episcopus, clamorem de Amalrico fecit, a quo et se turpiter expulsum, et episcopium abominabiliter incensum denuntiauit. Protinus econtra capellanus Amalrici palam respondendo audacter occurrit, et mendacem episcopum liquido coram omni coetu uocitauit: « Non Amalricus, inquit, sed nequitia tua te merito expulit, et episcopium combussit. Ipse profecto, quem rex per fraudulentam malignitatem tuam exhaereditauit, ut strenuissimus miles, armis pollens et amicis, debitum honorem recuperauit. Rex siquidem cum pluribus cateruis suorum urbem obsedit, imperioque tuo ignem iniecit, et basilicas omnes cum aedibus concremauit. Tali tantoque damno peracto recessit, nec adhuc arcem seu ciuitatem obtinuit. Videat et iudicet haec sancta synodus: quis magis pro combustis ecclesiis condemnandus est, Audinus an Amalricus? »
Francis itaque contra Normannos adminiculantibus Amalrico, grandis ibi facta est uerborum altercatio. Tandem facto silentio, papa locutus est: « Nolite, quaeso, charissimi mei, multiplicitate uerborum inutiliter contendere, sed pacem, ut filii Dei, totis nisibus inquirite. Filius enim Dei pro pace de coelo descendit, et humanum corpus ex intacta Virgine Maria clementer assumpsit, ut lethalem guerram, per protoplasti reatum progressam, pie sedaret; ut pacem inter Deum et hominem, ipse sequester factus mitteret; ut angelicam et humanam naturam reconciliaret. Ipsum in omnibus sequi debemus, qui eius in populo suo uicarii qualescunque sumus. Pacem et salutem membris eius omnimodis procurare satagamus, quia ministri et dispensatores ministeriorum Dei sumus. Membra quippe Christi populum Christianum appello, quem ipse sanguinis sui redemit pretio. Inter bellicos tumultus in perturbatione positus saeculari, quis digne potest spiritualia contemplari, uel in lege Dei competenter meditari? Bellica seditio plebes commouet ac dissoluit, et per abrupta uitiorum lethaliter euagari cogit. Ecclesias uiolat, sacrata contaminat, et plura nefaria irreuerenter exaggerat. Clerum uehementer inquietat, et a studio religionis pluribus modis euocat. In cultu Dei consistentes territat, molestiis nequiter infestat, et quid agant prae timore nescientes eneruat. Regularem disciplinam confundit ac dissipat, et indisciplinatos in omne nefas praecipitat. Ecclesiasticus itaque rigor dissoluitur, lethifera dissolutio passim diffunditur, et castitatis pudor flebiliter exponitur. Furia uero malorum abominabiliter grassatur, et iniquorum phalanx ad inferos miserabiliter quotidie raptatur. Pacem igitur, quam bonorum nutricem lucide uidemus, in omnibus ubique feruenter amplecti debemus, indesinenter seruare, omnibus imperare, uerbis et exemplis praedicare. Hanc ipse Christus, ad passionem properans, suis reliquit, dicens: Pacem relinquo uobis, pacem meam do uobis. Hanc eamdem ipse resurgens ex mortuis repraesentauit, dicens: Pax uobis. Magna quies et securitas est ubi pax regnat; dolor et tribulatio terit omnes et cruciat quos ira rodit ac discordia stimulat. Pax est blanda et salubris concatenatio cohabitantium, omnique creaturae rationali generale bonum, quo indissolubiliter nexi coelestes gaudent, terrigenaeque simili nexu colligari iugiter indigent; sine qua pestilentes timentur et timent, et, nunquam securi, turbantur et moerent. Hanc igitur uirtutem, quam appeto, quam ex sanctarum auctoritate Scripturarum, et generali approbatione publicae commoditatis, summopere laudo, toto nisu inquirere, et in tota Dei Ecclesia, ipso iuuante, diffundere uiuaciter elaborabo. Treuiam Dei, sicut eam sanctae memoriae Urbanus papa in concilio Clarimontis tenendam constituit, praecipio, et reliqua decreta, quae ibi a sanctis Patribus sancita sunt, ex auctoritate Dei, et sancti Petri apostoli, omniumque sanctorum Dei, confirmo. Imperator Alemannorum mandauit mihi ut Mozonem castrum adeam, ibique pacem cum eo, ad utilitatem sanctae matris Ecclesiae, faciam. Illuc utique pro pace laboraturus nunc ibo, et coepiscopos meos Remensem et Rothomagensem, et alios quosdam de fratribus et coepiscopis nostris mecum minabo, quos prae caeteris ad hoc placitum necessarios aestimo. Aliis omnibus episcopis et abbatibus iubeo ut hic praestolentur nos quantocius redituros, auxiliante Conditore nostro. Omnes hic exspectare commendo, nec etiam Goisfredum, abbatem Sancti Theodorici, abire permitto, quamuis eius hospitium sit in proximo. Orate pro nobis, ut Deus et Dominus noster prosperum iter nobis concedat, et omnes conatus nostros ad pacem et utilitatem totius Ecclesiae benigniter dirigat. Cum autem reuersus fuero, clamores uestros et ratiocinationes, ut rectius potuero, diligenter discutiam, opitulante Domino, ut cum pace et exsultatione ad propria remittatur haec sacra concio. Deinde spiritualem filium meum, et originis propinquitate consobrinum, regem Anglorum adibo; precibus et alloquiis ipsum et Tedbaldum comitem, eius uidelicet nepotem, aliosque dissidentes admonebo ut in omnibus rectitudinem faciant et ab omnibus eamdem in amore Dei recipiant, et iuxta Dei legem pacificati, ab omni bellorum streptu sileant, atque cum subiectis plebibus securi quiescentes gaudeant. Porro illos qui persuasionibus nostris obtemperare noluerint, sed in sua procacitate contra ius et publicam quietem contumaciter perseuerauerint, terribili anathematis sententia feriam, nisi a prauitate sua resipuerint, et pro transactis reatibus canonice satisfecerint. » 
His dictis, coetus fidelium solutus est. 

[12,10] X.
In crastinum, feria quarta, cum insigni comitatu Mozonem profectus est, et Dominico sequenti, prae labore et metu lassus et aeger, Remis regressus est. Interea multitudo magistratuum papae reditum aegre praestolata est. Nam qui de longinquis regionibus illuc apostolici iussu conuenerant, ibi nihil agentes, infructuose sua distrahebant, suarumque curam domorum cum moerore intermittebant. Denique reuersus papa per quatuor dies synodum tenuit, et de diuersis ecclesiarum negotiis tractauit.
Igitur, feria secunda, postquam papa consedit, Ioannes Cremensis eruditus et eloquens presbyter, surrexit, et peracti euentus itineris seriatim enucleare coepit: « Notum est, inquit, sanctitati uestrae quod Mozonem perreximus. Sed infortuniis contra nos insurgentibus, nil commoditatis perpetrauimus. Illuc festinanter iuimus, sed inde festinantius rediuimus. Imperator enim cum ingenti exercitu ad praedictum locum aduenit, et quasi pugnaturus armatorum ferme XXX millia secum habuit. Hoc itaque ut animaduertimus, dominum papam in praefato castro, quod in Remensis archiepiscopi dominio est, inclusimus, et nos inde ad constitutum colloquium egredientes, ipsum exire omnino prohibuimus. Secretius fari cum imperatore multoties quaesiuimus; sed mox ut a turba segregati, cum illo seorsum migraremus, innumeri satellites, uoluntatis eius et fraudis conscii, nos circumdabant, et lanceas gladiosque suos uibrantes, ingentem nobis metum incutiebant. Non enim ad bellum instructi ueneramus, sed inermes pacem uniuersali Ecclesiae procurabamus. Imperator dolosus per diuersas ambages cauillabatur, fraudulenter nobiscum loquebatur; sed praesentiam papae, ut eumdem caperet, summopere operiebatur. Sic totum diem inutiliter exegimus; sed Patrem patrum ab oculis eius solerter occultauimus, memores quam fraudulenter idem ipse Romam intrauerit, et ante aram in basilica Sancti Petri apostoli, Paschalem papam ceperit. Denique nos tetra nox diremit, et unusquisque sua mappalia repetiit. Nos utique, formidantes ne peiora incurreremus, iter repedandi, imo fugiendi, uelociter iniuimus. Quin etiam, ne formidabilis tyrannus cum multis legionibus, quas secum ducebat, persequeretur nos, ualde timuimus. » De his dixisse nunc sufficit.
Coloniensis archiepiscopus legatos et epistolas domino papae direxit, et professa subiectione, pacem et amicitiam cum illo pepigit. Filium quoque Petri Leonis, quem obsidem habebat ob amoris specimen gratis reddidit. Haec dicens, quasi ob insigne tripudium laetitiamque mirabilem, digito monstrauit nigrum et pallidum adolescentem, magis Iudaeo uel Agareno quam Christiano similem, uestibus quidem optimis indutum, sed corpore deformem. Quem Franci, aliique plures papae assistentem intuentes, deriserunt, eique dedecus perniciemque citam imprecati sunt, propter odium patris ipsius, quem nequissimum foeneratorem nouerunt.
Deinde Lugdunensis archiepiscopus cum suffraganeis suis surrexit, et ita loqui coepit: « Matisconensis episcopus ad hanc sanctam synodum clamorem facit, quod Poncius Cluniacensis ipsum ecclesiamque suam damnis multisque iniuriis affecit; ecclesias, decimasque suas, debitasque subiectiones sibi uiolenter abstulit, et congruas dignitates, suorumque ordinationes clericorum denegauit. » Questus huiucemodi ut Lugdunensis Primas expleuit, multi praesules et monachi atque clerici prosecuti sunt, et de rebus sibi uiolenter ablatis cum uociferatione clamores fecerunt, ac de iniustis inuasionibus quas a Cluniacensibus perpessi sunt. Plures ualde tumultuati sunt, diuque perstrepentes, acerba quae ruminauerant, euomuerunt.
Tandem facto silentio, Cluniacensis abbas cum grandi conuentu monachorum surrexit, breuique responso et modesta uoce ac tranquilla locutione querulosos impetitores compressit. Erat quippe magnanimus de Valle Brutiorum monachus, consulis, Merguliensis filius, et Paschalis papae filiolus, imperioque eius inter Cluniacenses educatus. Aetate quidem iuuenis, et statura mediocris, sed a pueritia docilis, in uirtutibus stabilis, et coessentibus alacritate affabilis; candida uero facie decorus, moribus et genere, ut dictum est, conspicuus, regum et imperatorum consanguinitate proximus, religione ac peritia litterarum praeditus, ideoque, tot charismatum praerogatiuis redimitus, fortis in aduersantes aemulos stabat ac rigidus. Multis, ut caraxatum est, clamoribus in synodo propulsatus, respondit: « Cluniacensis ecclesia soli Romanae Ecclesiae subdita est, et papae propria, et ex quo fundata est, a Romano pontifice obtinuit priuilegia quae proclamatores isti sua nituntur abolere et frustrari uiolentia. Notum autem sit uobis, beati Patres, qui adestis, omnibus, quod ego et fratres nostri monasticas res, quas iure seruandas suscepimus, sicut eas uenerabilis Hugo, aliique sancti praedecessores nostri habuerunt, seruare contendimus. Nulli damna uel iniurias ingessimus, res alienas non diripuimus, nec aliquatenus diripere sua cuilibet concupiscimus. Verum res pro amore Dei nobis datas a fidelibus quia pertinaciter defendimus a raptoribus, inuasores dicimur, et opprobria multa iniuste toleramus. Nimia de his ad me sollicitudo non pertinet. Ecclesiam suam dominus papa, si uult, defendat, et ecclesias, decimasque cum aliis possessionibus, quas ipse mihi commisit, patrocinetur et custodiat! »
Papa igitur de omnibus quae ab utrisque partibus audierat, in crastinum perendinari iudicium imperat. Sequenti uero die, Ioannes Cremensis surrexit, et locutionis suae prooemium huiusmodi inchoauit: « Sicut iustum est ut dominus papa clamores uestros solerter audiat, uobisque sicut pater filiis sine fictione omnimodis subueniat, talique uobis obsequi famulatu non semel sed quotidie debeat: sic nimirum decet ac iustum est ut ipse idem in parochiis uestris aliquid proprietatis possideat, ecclesiamque, seu domum, uel aliquam possessionem, sua electione siue fidelium oblatione, liberam habeat. »
Postquam ab omnibus hoc gratanter concessum est, consequenter Ioannes adiecit: « Ducenti et eo amplius anni sunt ex quo Cluniacensis ecclesia fundata est, et ab ipso primordio fundationis suae Romano papae donata est, a quo utilibus priuilegiis in Romana synodo coram multis arbitris diuersae dignitatis euidenter insignita est. Ratum est, et in chartis insertum legentibus liquido patescit quod Geraldus Aquitanicus Cluniacense coenobium in alodio suo construxit, et illud, Romam pergens, Romano pontifici deuotissime commisit, nec id frustra fieri uoluit; nam ipse tunc XII aureos papae obtulit, et exinde totidem singulis annis dari decreuit. Praefata ergo ecclesia nulli principum seu praesulum usque nunc nisi papae subiacuit, Deoque largiter opitulante, fundis et religiosis habitatoribus feliciter creuit; unde bonus odor laudabilis famae longe lateque per orbem fragrauit, exemplumque sanctitatis pie quaerentibus disciplinam salubriter exuberauit. Conuentus monachorum secundum regulam sancti Patris Benedicti abbatem eligit, electum papae cum litteris attestantibus dirigit, quem ipse secundum ecclesiasticum morem consecrat ac benedicit.
« Omnis credentium multitudo credit ac perhibet quod qui apostolicae sedi, iubente Deo, praesidet, ligandi atque soluendi potestatem habet. Principis enim apostolorum Petri uicarius est, cui diuinitus dictum est: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam; et tibi dabo claues regni coelorum, et quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in coelis, et quodcunque solueris super terram, erit solutum et in coelis. Ergo apostolica sedes cardo et caput omnium ecclesiarum a Domino, et non ab alio, constituta est. Et sicut cardine ostium regitur, sic apostolicae sedis auctoritate omnes ecclesiae, Domino disponente, reguntur. Ecce beato Petro concessum est a Filio Dei ut caeteris praeemineret apostolis; unde Cephas uocatur, quia caput et primus est omnium apostolorum; et quod in capite praecessit, in membris sequi conuenit. Quis ei resistere potest, cui tanta potestas a Domino concessa est? Quis audet soluere quem Petrus ligauit, siue ligare quem ipse absoluit? Igitur, cum Cluniacensis abbatia soli papae subiiciatur, et ille, qui praecipiente Deo in terris super omnes est, ipsam patrocinetur, Romana auctoritas Cluniacensium priuilegia corroborat, et in uirtute Dei omnibus Ecclesiae filiis imperat ne quis eos temere pristina libertate priuet, nec possessionibus olim habitis spoliet, nec insolitis exactionibus praegrauet. In pace omnia possideant, ut quieti semper seruire Deo ualeant! »
Haec Ioanne dicente, plures praesulum et aliorum qui confines illis erant, tumultuati sunt; nec ea quae per cardinalem constanter edita sunt, quamuis aperte contradicere iussionibus papae non auderent, concessa sunt. In altercationibus multifluae iaculabantur sententiae, abundanter emanantes de profundo fonte diuitis sapientiae. Sed omnia concilii gesta nequeo sigillatim retexere. Arguti sophistae de multiplicibus Ecclesiae negotiis subtiliter tractauerunt, et multa studiosis auditoribus documenta luculenter intimauerunt. Ibi Girardus Engolismensis, Hato Viuariensis, Goisfredus Carnotensis, et Guillelmus Catalaunensis, duces uerbi prae caeteris intonuerunt, et dicacibus scholasticis, atque feruidis amatoribus Sophiae inuidiosi enituerunt. Nuntius de morte Tusculani cardinalis episcopi, nuper in itinere defuncti, locutus est, et epistola Clementiae, sororis papae, pro Balduino comite Flandrensium, filio suo, recitata est. Pro quibus, et pro cunctis fidelibus defunctis lugubris pastor cum uenerabili coetu Deum deprecatus est.
In nouissimo concilii die, Barcinonensis episcopus, corpore quidem mediocris et macilentus, sed eruditione cum facundia et religione praecipuus, subtilem satisque profundum sermonem fecit de regali et sacerdotali dignitate, quem summa cuncti qui percipere poterant hauserunt auiditate. Tunc papa Carolum Henricum imperatorem, Theomachum, et Burdinum pseudopapam, et fautores eorum moerens excommunicauit, aliosque scelerosos qui manifeste saepius correpti, sed inemendabiles perdurabant, illis associauit, parique anathematis percussione usque ad emendationem multauit. Denique decretalia synodi Remensis capitula propalari imperauit. Ioannes Cremensis ex consultu Romani senatus dictauit. Ioannes, Rothomagensis Sancti Audoeni monachus, in charta notauit, et Chrysogonus, sanctae Romanae Ecclesiae diaconus, distincte et aperte recitauit. Textus autem concilii huiusmodi est:
« Quae sanctorum Patrum sanctionibus de prauitate Simoniaca stabilita sunt, Spiritus sancti iudicio et auctoritate sedis apostolicae confirmamus. Si quis ergo uendiderit aut emerit, uel per se uel per submissam personam quamlibet, episcopatum, abbatiam, decanatum, archidiaconatum, presbyteratum, praeposituram, praebendam, altaria, uel quaelibet ecclesiastica beneficia, promotiones, ordinationes, consecrationes, ecclesiarum dedicationes, clericalem tonsuram, sedes in choro, aut quaelibet ecclesiastica officia, et uendens, et emens, dignitatis et officii sui et beneficii periculo subiaceat. Quod nisi resipuerit, anathematis mucrone perfossus, ab Ecclesia Dei, quam laesit, modis omnibus abscindatur. « Episcopatuum, abbatiarum inuestituram per manum laicam fieri penitus prohibemus. Quicunque igitur laicorum deinceps inuestire praesumpserit, anathematis ultioni subiaceat. Porro, qui inuestitus fuerit, honore quo inuestitus est, absque ulla recuperationis spe, omnimodo careat. « Uniuersarum ecclesiarum possessiones, quae liberalitate regum, largitione principum, uel oblatione qualiumlibet fidelium, eis concessae sunt, inconcussas in perpetuum et inuiolatas permanere decernimus. Quod si quis eas abstulerit, inuaserit, aut potestate tyrannica detinuerit, iuxta illud beati Symmachi capitulum, anathemate perpetuo feriatur. Nullus episcopus, nullus presbyter, nullus omnino de clero ecclesiasticas dignitates uel beneficia cuilibet, quasi iure haereditario, derelinquat. « Illud etiam adiicientes, praecipimus ut pro baptismatis, chrismatis, olei sacri et sepulturae acceptione, et infirmorum uisitatione uel unctione, nullum omnino pretium exigatur. « Presbyteris, diaconibus et subdiaconibus, concubinarum et uxorum contubernia prorsus interdicimus. Si qui autem huiusmodi reperti fuerint, ecclesiasticis officiis priuentur et beneficiis. Sane, si neque sic immunditiam suam correxerint, communione careant Christiana. »
Haec III Kalendas Nouembris <1119> scita Calixtus II papa cum omni concilio sanxit, et omnes qui conuenerant illuc, in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti benedixit. Deinde sacrum illud collegium solutum est, et unusquisque laudans Deum ad propria regressus est. 

[12,11] XI.
Interea Henricus rex Ebroas potenter obsedit, ipsiusque nepos Tedbaldus, comes palatinus, pacificare discordantes sategit; unde solerti consilio fiduciaque Amalricum ad regem adduxit, qui protinus reconciliatus regi arcem ultro reddidit, et ipse totum auunculi sui comitatum gaudens recepit. Porro Eustachius et Iuliana, uxor eius, cum amicis consiliati sunt, et ad obsidionem, amicorum instinctu, properauerunt, nudisque pedibus ingressi tentorium regis ad pedes corruerunt. Quibus repente rex ait: « Cur super me sine meo conductu introire ausi estis, quem tot tantisque iniuriis exacerbastis? » Cui Eustachius respondit: « Tu meus es naturalis dominus. Ad te ergo, dominum meum, uenio securus, seruitium meum tibi fideliter exhibiturus, et rectitudinem pro erratibus, secundum examen pietatis tuae, per omnia facturus. » Amici pro genero regis supplicantes adfuerunt. Richardus quoque, filius regis, pro sorore sua supplex accessit. Clementia uero cor regis ad generum et filiam emolliuit, et benigniter reflexit. Mitigatus itaque socer genero dixit: « Iuliana reuertatur Paceium, et tu mecum uenies Rothomagum, ibique meum audies placitum. » Nec mora iussio regis completa est, et rex Eustachio sic locutus est: « Propter honorem Britolii quem Radulfo Britoni, cognato tuo, dedi, quem fidelem et probissimum in necessitatibus meis contra hostes comprobaui, in Anglia tibi per singulos annos recompensabo CCC marcos argenti. » Post haec praefatus heros in pace zetis et muris Paceium muniuit, multisque diuitiis abundans, plus quam XX annis uixit. Porro Iulianae post aliquot annos lasciuam quam duxerat uitam, habitumque mutauit, et sanctimonialis in nouo Fontis-Ebraldi coenobio facta, Domino Deo seruiuit.
Hugo de Gornaco, et Rodbertus de Nouo Burgo, caeterique rebelles, ut fortiores se uiderunt defecisse, et fortitudine ac sensu super omnes regem incessisse, comperta sociorum defectione, praeteritorum actuum poenitudinem egere, et tam per se quam per amicos misericordiam regis postulauere. Protinus ille, qui Deum timebat, et pacis iustitiaeque cultor erat, baronibus pro errore supplicibus pepercit, et indultis reatibus in amicitiam eos benigniter recepit.
In Stephanum, comitem de Albamarla, qui solus adhuc resistebat, exercitum rex aggregauit, et in loco qui Vetus Rothomagus dicitur, castrum condere coepit, quod Mata-Putenam, id est deuincens meretricem, pro despectu Haduisae comitissae nuncupauit. Eius enim instinctu praefatus consul contra dominum cognatumque suum regem rebellauit, et Guillelmum Clitonem atque Balduinum Flandritam in castris suis receptos diutius adiuuit. Qui, postquam regem super se cum exercitu uenire cognouit, prudentum consultu amicorum, regi humiliter satisfecit, et ille, condonatis omnibus, cum pace triumphans recessit.
De Veteri Rothomago, unde hic mentio iam facta est, tangam quod in priscis Quiritum historiis relatum est. Caius Iulius Caesar Caletum, unde Caletensis pagus adhuc uocabulum retinet, obsedit, diuque totis nisibus impugnauit. Et quia illuc de omni Gallia implacabiles inimici confluxerant, qui caedibus et incendiis ac frequentibus iniuriis offenderant, et irremissibiliter Caesarem irritauerant, ipse urbem pertinaciter impugnauit, cum incolis cepit funditusque destruxit. Caeterum ibi, ne prouincia praesidio nudaretur, munitionem construxit, quam a Iulia, filia sua, Iuliam Bonam nuncupauit; sed barbara locutio Illebonam, corrupto nomine, uocitauit. Inde IX fluuios, Guitefledam et Talam, quae Dun modo dicitur, Sedanam et Belnaium atque Sedam, Guarennam et Deppam et Earam pertransiuit, Oceanique littus usque ad Aucum flumen, quod uulgo dicitur Ou, perlustrauit. Solers denique princeps, postquam commoditatem patriae perscrutatus suis consulit, urbem ad subsidium Quiritum aedificare decreuit, quod Rodomum, quasi Romanorum domum, uocitauit. Accitis itaque artificibus, spatium quantitatis eius mensus est, latomisque cum macionibus illic ad opus agendum dispositis, profectus est. Interea Rutubus, potens saeuusque tyrannus, inexpugnabile, ut putabatur, municipium super montem iuxta Sequanam seruabat, per quod circumiacentem prouinciam, nauesque per proximum flumen meantes coercebat. Quod audiens Caesar, illuc cum exercitu festinauit, et castellum, quod Rutubi Portus appellabatur, expugnauit. Cuius oppidi specimen et ruinas solers indigena perspicue cognoscit. Caesar autem de praedicto loco caementarios et artifices alios reuocauit, nobilemque metropolim super Sequanam Rothomagum condidit, et priori uico super Aucum usque in hunc diem solum nomen reliquit.
Haec, quia de Veteri Rothomago, ubi Henricus rex castellum in hostes inchoauit, sed illis protinus reconciliatis inceptum opus intermisit, ad notitiam posteritatis mentionem feci, de priscorum relationibus adieci. Nunc autem ad res nuper gestas, ut coepi, redibo, et pro posse meo antiquos scriptores sequens, laborem meum aetati futurae offero.
Omnes Normanni qui contra regem, ut dictum est, rebellauerant, ipsum in omnibus fortiorem experti sunt, meliusque quam olim consilium captantes, tam per se quam per amicos ueniam petierunt, et supplices a rege indultis reatibus recepti sunt. Inuiti siquidem Guillelmum Clitonem cum Helia, paedagogo suo, in exsilio reliquerunt, sed aliter potentissimi principis pacem habere nequiuerunt. 

[12,12] XII.
Mense Nouembri, Calixtus papa in Neustriam uenit, et Gisortis cum rege colloquium de pace habuit. Magnificus rex illum honorifice suscepit, et eius ad pedes pronus accessit, eumque reuerenter honorauit, quem uniuersalis Ecclesiae pastorem, sibique consanguinitate propinquum agnouit. Quem papa humiliatum benigniter erexit, in nomine Domini benedixit, datoque pacis osculo, inter mutuos amplexus uterque exsultauit. Denique ad colloquium competenti hora uentum est, et sic papa regem alloqui exorsus est:
« In consilio Remensi cum sanctis praesulibus, aliisque proceribus et filiis Ecclesiae Dei, qui gratanter per nostram inuitationem illuc conuenerant, de salute fidelium tractaui, et pro pace communi me laboraturum summopere promisi. Ad has igitur partes, gloriose fili, festinus accessi, et oro clementiam omnipotentis Dei, ut ipse conatus nostros benigniter uideat, ac ad generalem totius Ecclesiae suae commoditatem salubriter dirigat. In primis magnificentiam tuam obsecro ut pie nobis consentias, et inimicis tuis pacem per nos poscentibus, ut ueri Salomonis haeres, pacificus fias. »
Cumque rex apostolicis iussionibus promisisset se libenter obtemperaturum, papa sermonis sui tale sumit exordium: « Lex Dei, cunctis prouide consulens, imperat ut unusquisque ius suum legitime possideat; sed res alienas non concupiscat, nec alii quod sibi fieri non uult faciat. Synodus ergo fidelium generaliter decernit, et a sublimitate tua, magne rex, humiliter deposcit ut Rodbertum, fratrem tuum, quem tu uinculis iamdiu tenuisti, absoluas, eique et filio eius ducatum Normanniae, quem abstulisti, restituas. »
His auditis, respondit rex: « Praeceptis uestris, reuerende Pater, rationabiliter obsecundabo, ut ab initio spopondi. Nunc tamen rogo ut diligenter audiatur quae uel qualiter egi. Fratrem meum ducatu Normanniae non priuaui; sed haereditarium ius patris nostri armis uindicaui, quod non frater meus neque nepos sibi possidebant, sed pessimi praedones et sacrilegi nebulones miserabiliter deuastabant. Nullus honor sacerdotibus, aliisque seruis Dei impendebatur; sed pene paganismus per Normanniam passim diffundebatur. Coenobia, quae antecessores nostri pro animabus suis fundauerant, destruebantur, et religiosi claustrales, deficiente alimonia, dispergebantur. Ecclesiae uero spoliabantur, et pleraeque cremabantur, et inde latitantes protrahebantur. Parochiani truces mutuis ictibus trucidabantur, et superstites, defensore carentes, in tot desolationibus lamentabantur. Talis itaque ferme VII annis aerumna Neustriam afflixit, nec ulli liberam intus uel extra securitatem habere permisit. Frequens autem religiosorum deprecatio ad me conuolauit, meque ut pro amore Dei desolatae plebi suffragarer incitauit, multisque precatibus ne pessimos latrones super innocuos debacchari diutius paterer, obsecrauit. Compulsus itaque in Normanniam transfretaui, et ab inclytis consulibus, Guillelmo Ebroicensi, atque Rodberto Mellentensi, aliisque legitimis optimatibus susceptus, desolationem paterni iuris uidens dolui; sed indigentibus subuenire nisi per arma bellica non potui. Frater enim meus incentores totius nequitiae tuebatur, et illorum consilia, per quos uilis et contemptibilis erat, admodum amplectebatur. Gunherius nimirum de Alneio et Rogerius de Laceio, Rodbertus quoque de Belismo, aliique scelesti Normannis dominabantur, et sub imaginatione ducis praesulibus omnique clero cum inermi populo principabantur. Illos siquidem quos ego de transmarina regione pro nefariis exturbaueram factionibus, intimos sibi consiliarios, et colonis praesides praefecit innocentibus. Innumerae caedes et incendia passim agebantur, et dira facinora, quae inexperti pene incredibilia putant. Fratri meo mandaui saepius ut meis uteretur consultibus, eique totis adminicularer nisibus. Sed ille, me contempto, meis contra me potitus est insidiatoribus. Ego autem, tanta uidens scelera praeualere, seruitium meum sanctae matri Ecclesiae nolui subtrahere, sed officium quod mihi diuinitus iniunctum est studui multis salubriter exercere. Fortiter igitur armis et ignibus praeliando, Baiocas Gunherio ahstuli, et Cadonum Engerranno filio Iberti, aliaque oppida, tyrannis pugnando compressis, conquisiui, quae pater meus in suo dominio possiderat; sed frater meus periuris lecatoribus ea tradiderat, et ipse tam pauper ut clientum suorum stipe indigeret remanserat. Tandem Tenerchebraicum, speluncam daemonum, obsedi, quo Guillelmus, Moritolii comes, fratrem meum adduxit contra me cum exercitu grandi; contra quos in campo Famelico in nomine Domini pro defensione patriae dimicaui. Ibi nimirum, iuuante Deo, qui beneuolos conatus meos nouit, aduersarios superaui, ambosque consules, fratrem meum et consobrinum, cum plurimis desertoribus nostris cepi, et huc usque, ne per eos mihi uel regno meo scandalum oriretur, diligenter custodiui. Sic haereditatem patris mei, totumque dominium eius recuperaui, paternasque leges obseruare secundum uoluntatem Dei ad quietem populi eius elaboraui. Fratrem uero meum non, ut captiuum hostem, uinculis mancipaui, sed ut nobilem peregrinum, multis angoribus fractum in arce regia collocaui, eique omnem abundantiam ciborum et aliarum deliciarum, uariamque supellectilem affluenter suppeditaui. Quinquennem uero filium eius Heliae, genero ducis, commendaui, optans ipsum sensus, omnisque probitatis et potentiae prouectu filio meo in omnibus adaequari. Helias autem, instinctu complicum suorum, nepotem meum mihi subripuit, totoque sancti Sidonii honore, quem possidebat, relicto, ad exteros aufugit, et quantum potuit multis incursibus me molestauit; sed, prohibente Deo, necdum praeualuit. Francos atque Burgundiones, aliasque gentes in me commouit; sed plura sibi, ni fallor, quam mihi detrimenta procurauit. Nepotem meum multoties accersiui, et per plures legatos amicabiliter rogaui ut ad curiam meam securus ueniret, et cum filio meo regalium diuitiarum particeps fieret. Tres etiam in Anglia comitatus obtuli, ut illis principaretur, et, inter aulicos oratores educatus, luculenter experiretur quanti sensus et probitatis erga diuites et egenos in futuro aestimaretur, et quam rigide principalem iustitiam et militarem disciplinam amplecteretur. Ille uero quae obtuleram respuit, et inter extraneos fures mendicus exsulare, quam mecum deliciis perfrui maluit. Malorum omnium quae commemoraui testes sunt agri inculti, domus combustae, uillae deuastatae, ecclesiae dirutae, populique moerentes pro amicorum interfectionibus, opumque suarum direptionibus. Haec, domine papa, Sanctitas uestra sapienter discutiat, et utile consilium his qui praesunt et qui subiacent sollicite conferat! »
Solerter auditis sermonibus regis, papa obstupuit, et facta eius, prout narrauerat, collaudauit. « Nunc, inquit, de duce et filio eius sufficienter audiuimus; sed, de his ad praesens silentes, ad alia tendamus. Rex Francorum conqueritur foedus quod inter uos erat, male ruptum esse, et multa sibi regnoque suo detrimenta iniuste per tuos satellites illata esse. » Respondit rex: « Pactum amicitiae quod inter nos erat, ipse prior uiolauit. Hostes meos pluribus modis contra me corroborauit, hominesque meos, ut in me ceruices suas erigerent, promissis et persuasionibus animauit. Commissa tamen si uult emendare, et amicitiae foedus amodo inuiolabiliter obseruare, paratus sum admonitionibus uestris in omnibus obsecundare. »
Gauisus papa super his, adiecit: « Conqueritur item rex de iniuria quam Tedbaldus comes, nepos tuus, ei fecit, cum Niuernensem comitem de obsidione remeantem comprehendit, quam rex ipse cum praesulibus Galliae super Thomam de Marla tenebat, ut coerceret eum a nequitiis quas innocuis infligebat. » « Nullas, inquit rex, occasiones requiram, quin ad quietem et pacem paternis admonitionibus uestris obediam, et Tedbaldum, nepotem meum, qui iustitiae uerus amator est, uobis ad omne bonum subiiciam. Guillelmum etiam, alium nepotem, ut pacem habeat commoneo, eique per uestram Sublimitatem illa quae per alios iam saepius obtuli, adhuc offero, quia et uobis in omnibus satisfacere cupio, et communem populi quietem, et nepotis ut prolis prosperitatem desidero. »
Denique papa legatos suos regi Francorum et optimatibus suis destinauit, et responsa regis Anglorum, paci competentia, renuntiauit. Omnes igitur gauisi sunt. Superfluum mihi uidetur orationem protelare, ut multa enodem loquacitate quanta fuerit laetitia plebi, guerris conquassatae, dum, sedata belli tempestate, blanda redierit serenitas pacis, diu desideratae. Confirmata itaque concordia principum, castella, quae ui seu dolo capta fuerant, dominis suis restituta sunt, et omnes capti tempore belli ex utraque parte milites liberati sunt, et de carcere proprios penates repetere cum gaudio permissi sunt. 

[12,13] XIII.
Verum inuidus et inquietus Satanas, qui primum nominem per serpentem decepit, postquam reges et armipotentes athletas gratia Dei pacificatos uidens doluit, zizania lethalis discordiae inter sacerdotes in templo Dei sparsit. 
Goisfredus enim archiepiscopus, postquam de concilio Remensi Rothomagum rediit, tertia Nouembris hebdomada synodum tenuit, et, institutionibus apostolicis exacuminatus, in presbyteros suae dioecesis acriter exarsit. Nam inter caetera concilii capitula quae protulit, omne consortium feminarum penitus eis interdixit, et in transgressores terribilem anathematis sententiam uibrauit. Cumque presbyteri tam graue pondus nimium abhorrerent, et inter se pro corporum et animarum discrimine conquerentes mussitarent, archiepiscopus Albertum quemdam eloquentem, quia nescio quid fari coeperat, iussit comprehendi, et mox in ergastulo carceris retrudi. Praefatus enim praesul erat Brito, in multis indiscretus, tenax et iracundus, uultu gestuque seuerus, in increpatione austerus, procax et uerbositate plenus. Cum autem reliqui sacerdotes, insolita re uisa, nimis obstupuissent, et presbyterum sine reatus accusatione et legitima examinatione uelut furem de templo trahi ad carcerem uidissent, nimiumque perterriti, quid agendum esset ignorarent, dubitantes utrum sese defendere seu fugere deberent, furibundus praesul de cathedra surrexit, de synodo concitus exiuit, satellitesque suos quos ad hoc prius instruxerat, aduocauit. Protinus illi cum fustibus et armis in ecclesiam irruerunt, et in conuenticulum clericorum mutuo colloquentium irreuerenter ferire coeperunt. Porro, quidam illorum, poderibus suis induti, per coenosos urbis uicos ad hospitia sua cucurrerunt; alii uero, podiis uel lapidibus, quos ibi forte inuenerant, arreptis, repugnare conati sunt. Clientes autem quod ab inermi coronatorum choro conuicti fugissent erubuerunt, et indignantes coquos ac pistores et uicinos asseclas actutum asciuerunt, et recidiuum certamen in sacris temere penetralibus reiterauerunt. Quoscunque in ecclesia uel coemeterio repererunt, iustos uel iniustos, percusserunt, uel impegerunt, uel alio quolibet modo iniuriati sunt. Tunc Hugo de Longauilla, et Anschetillus de Cropus, aliique nonnulli senes maturi et religiosi in aede sancta praestolabantur, et de confessione uel aliis utilibus causis uicissim loquebantur, seu diurnales horas ad laudem Dei ex debito modulabantur. Vecordes autem famuli stolide in eos impetum fecerunt, contumeliis affecerunt, et uix a caede retractis manibus illis pepercerunt, quia flexis genibus misericordiam flebiliter ipsi postulauerunt; ipsi protinus dimissi, cum sociis qui praecesserant, quantocius de urbe fugerunt, nec licentiam, nec benedictionem episcopi praestolati sunt; sed diros rumores parochianis et pellicibus suis retulerunt, atque ad comprobandam fidem uulnera et liuentes laesuras in corporibus suis ostenderunt. Archidiacones uero et canonici, ciuesque modesti, de infanda caede contristati sunt, et diuinis compatiebantur cultoribus, qui dedecus inauditum perpessi sunt. Sic in sinu sanctae matris Ecclesiae sacerdotum cruor effusus est, et sancta synodus in debacchationem et ludibrium conuersa est. Nimis conturbatus archipraesul in triclinio receptus delituit; sed paulo post, ubi fugatis, ut dictum est, clericis sedatus furor quieuit, progressus, aquam accepta stola benedixit, et ecclesiam quam contaminauerat, cum tristibus canonicis reconciliauit. Clamor seditionis exsecrabilis ad aures principis peruenit, sed ille, aliis intentus negotiis, rectitudinem laesis facere distulit. 

[12,14] XIV.
Henricus rex, <1120> in Normannia rebus post multos labores optime dispositis, decreuit transfretare, et tironibus ac praecipuis militibus, qui laboriose fideliterque militauerant, larga stipendia erogare, et quosdam, amplis honoribus datis in Anglia, sublimare. Unde classem continuo iussit praeparari, et copiosam omnis dignitatis militiam secum comitari.
Interea Radulfus de Guader, metuens perfidiam Normannorum, super quos, ipsis pro Eustachii fauore prioris heri nolentibus, agitabat dominatum, et pensans quod Guader et Montemfortem et alia oppida et ingentes haberet ex patrimonio suo possessiones in regione Britonum, consilio et uoluntate regis, Richardo, eius filio, filiam suam pepigit, et Britolium atque Gloz et Liram, totumque honorem in Neustria sibi debitum cum illa donauit. Verum istud consilium imbecille et friuolum fuit, quia Deus, qui cuncta bene gubernat, aliter ordinauit. Nam puella, de qua mentio fit, Rodberto, comiti Legrecestrae, postmodum nupsit, et plurimis cum illo annis uixit.
Ingenti classe in portu qui Barbaflot dicitur, praeparata et nobili legione in comitatu regis austro flante aggregata, VII Kalendas Decembris <1120>, prima statione noctis, rex et comites eius naues intrauerunt, et carbasa sursum leuata uentis in pelago commiserunt, et mane Angliam, quibus a Deo concessum fuit, amplexati sunt. 
In illa nauigatione triste infortunium contigit, quod multos luctus et innumerabiles lacrymas elicuit. Thomas, filius Stephani, regem adiit, eique marcum auri offerens, ait: « Stephanus, Airardi filius, genitor meus fuit, et ipse in omni uita sua patri tuo in mari seruiuit. Nam illum, in sua puppe uectum, in Angliam conduxit, quando contra Haraldum pugnaturus, in Angliam perrexit. Huiusmodi autem officio usque ad mortem famulando ei placuit, et ab eo multis honoratus exeniis, inter contribules suos magnifice floruit. Hoc feudum, domine rex, a te requiro, et uas quod Candida-Nauis appellatur, merito ad regalem famulatum optime instructum habeo. » Cui rex ait: « Gratum habeo quod petis. Mihi quidem aptam nauim elegi, quam non mutabo; sed filios meos, Guillelmum et Richardum, quos sicut me diligo, cum multa regni mei nobilitate, nunc tibi commendo. »
His auditis, nautae gauisi sunt, filioque regis adulantes, uinum ab eo ad bibendum postulauerunt. At ille tres uini modios ipsis dari praecepit. Quibus acceptis, biberunt, sociisque abundanter propinauerunt, nimiumque potantes inebriati sunt. Iussu regis multi barones cum filiis suis puppim ascenderunt, et fere trecenti, ut opinor, in infausta naue fuerunt. Duo siquidem monachi Tironis, et Stephanus comes cum duobus militibus, Guillelmus quoque de Rolmara, et Rabellus Camerarius, Eduardus de Salesburia, et alii plures inde exierunt, quia nimiam multitudinem lasciuae et pompaticae iuuentutis inesse conspicati sunt. Periti enim remiges quinquaginta ibi erant, et feroces epibatae, qui iam in naui sedes nacti turgebant, et suimet prae ebrietate immemores, uix aliquem reuerenter agnoscebant. Heu! quamplures illorum mentes pia deuotione erga Deum habebant uacuas,
"Qui maris immodicas moderatur et aeris iras". 
Unde sacerdotes, qui ad benedicendos illos illuc accesserant, aliosque ministros qui aquam benedictam deferebant, cum dedecore et cachinnis subsannantes abigerunt; sed paulo post derisionis suae ultionem receperunt Soli homines, cum thesauro regis et uasis merum ferentibus, Thomae carinam implebant, ipsumque ut regiam classem, quae iam aequora sulcabat, summopere prosequeretur, commonebant. Ipse uero, quia ebrietate desipiebat, in uirtute sua, satellitumque suorum confidebat, et audacter, quia omnes qui iam praecesserant praeiret, spondebat. Tandem nauigandi signum dedit. Porro schippae remos haud segniter arripuerunt, et alia laeti, quia quid eis ante oculos penderet nesciebant, armamenta coaptauerunt, nauemque cum impetu magno per pontum currere fecerunt. Cumque remiges ebrii totis nauigarent conatibus, et infelix gubernio male intenderet cursui dirigendo per pelagus, ingenti saxo quod quotidie fluctu recedente detegitur et rursus accessu maris cooperitur, sinistrum latus Candidae-Nauis uehementer illisum est, confractisque duabus tabulis, ex insperato, nauis, proh dolor! subuersa est. Omnes igitur in tanto discrimine simul exclamauerunt; sed aqua mox implente ora, pariter perierunt. Duo soli uirgae qua uelum pendebat manus iniecerunt, et magna noctis parte pendentes, auxilium quodlibet praestolati sunt. Unus erat Rothomagensis carnifex, nomine Beroldus, et alter generosus puer, nomine Goisfredus, Gisleberti de Aquila filius.
Tunc luna in signo Tauri nona decima fuit, et fere IX horis radiis suis mundum illustrauit, et nauigantibus mare lucidum reddidit. Thomas nauclerus post primam submersionem uires resumpsit, suique memor, super undas caput extulit, et uidens capita eorum qui ligno utcunque inhaerebant, interrogauit: « Filius regis quid deuenit? » Cumque naufragi respondissent illum cum omnibus collegis suis deperisse: « Miserum, inquit, est amodo meum uiuere. » Hoc dicto, male desperans, maluit illic occumbere, quam furore irati regis pro pernicie prolis oppetere, seu longas in uinculis poenas luere. In aquis penduli Deum inuocabant, et mutua sese cohortatione animabant, et finem sibi a Deo dispositum tremuli exspectabant. 
Frigida gelu nox illa fuit, unde tener albeolus post longam tolerantiam frigore uires amisit, sociumque suum Deo commendans, relapsus in pontum obiit, nec ulterius usquam comparuit. Beroldus autem, qui pauperior erat omnibus, renone amictus ex arietinis pellibus, de tanto solus consortio diem uidit, et mane a ternis piscatoribus faselo receptus, terram solus attigit. Deinde aliquantulum refocillatus, seriem tristis euentus curiose sciscitantibus enucleauit, et postea fere XX annis cum alacritate uixit. 
Rogerius, Constanciensis episcopus, Guillelmum, filium suum, quem rex unum ex quatuor principalibus capellanis iam suis effecerat, fratrem quoque suum, et tres egregios nepotes ad damnatam iudicio Dei nauem conduxerat, ipsosque et consortes eorum, licet floccipenderent, pontificali more benedixerat. Ipse, aliique multi qui adhuc simul in littore stabant, et rex, sociique eius, qui iam in freto elongati fuerant, terribilem uociferationem periclitantium audierunt; sed causam usque in crastinum ignorantes, mirati sunt, et inde mutuo indagantes tractauerunt.
Lugubris rumor, per ora uulgi cito uolitans, in maritimis littoribus perstrepit, ac ad notitiam Tedbaldi comitis, aliorumque procerum aulicorum peruenit. Sed in illa die sollicito regi, multumque percunctanti nuntiare nemo praesumpsit. Optimates uero seorsum ubertim plorabant, charos parentes et amicos inconsolabiliter lugebant; sed ante regem, ne doloris causa proderetur, uix lacrymas cohibebant. Tandem sequenti die, solertia Tedbaldi comitis, puer flens ad pedes regis corruit; a quo rex naufragium Candidae-Nauis causam esse luctus edidicit. Qui, nimia mox animi angustia correptus, ad terram cecidit; sed ab amicis subleuatus et in conclauim ductus, amaros planctus edidit. Non Iacob de amissione Ioseph tristior exstitit, nec Dauid pro interfectione Ammon uel Absalon acerbiores questus deprompsit. Tanto itaque patrono plorante, omnibus regni filiis palam flere licuit, et huiusmodi luctus multis diebus perdurauit. Guillelmum Adelingum, quem Anglici regni legitimum haeredem arbitrati sunt, tam subito lapsum cum flore specialis nobilitatis omnes generaliter plangunt. Iam adolescens fere XVII annorum pubescebat. Iam generosam Mathildem sibi pene coaeuam coniugem duxerat. Iam iussu patris hominium totius regni optimatum laetus acceperat. In illo paternus amor, populique spes secura quiescebat. Verum, quae superna maiestas de suo plasmate inculpabiliter disponit, rea peccatorum lippitudo inuestigare uel intueri nequit, donec scelerosa hominum captiuitas, sicut piscis hamo, uel auis laqueo, irretita sit, et miseriis undique irremediabiliter inuoluta sit. Dum enim praestolatur longaeuitatem, beatitudinem et sublimitatem, subito incurrit citam perniciem, miseriam et deiectionem, ut in quotidianis euentibus ab initio mundi usque in hodiernum diem, tam modernis quam antiquis approbationibus manifestam liquido aduertere possumus ostensionem.
Moestus rex filios et electos tirones, praecipuosque barones plangebat, maximeque Radulfum Rufum, et Gislebertum de Oximis lugebat, et eorum strenuitates saepius iterando cum fletibus recitabat. Optimates subiectaeque plebes plorabant dominos, pignora et cognatos, notos et amicos, sponsae sponsos, dilectaeque coniuges dulces maritos. Inutiles threnos non curo multiplicare. Unius tantum egregii uersificatoris breuem camoenam nitor hic adnotare:
Accidit hora grauis, Thomaeque miserrima nauis,
Quam male recta terit, rupe soluta perit.
Flebilis euentus, dum nobilis illa iuuentus
Est immersa mari perditione pari.
Iactatur pelago regum generosa propago,
Quosque duces plorant, monstra marina uorant.
O dolor immensus! Nec nobilitas, neque census
Ad uitam reuocat, quos maris unda necat.
Purpura cum bysso liquida putrescit abysso;
Rex quoque quem genuit, piscibus esca fuit;
Sic sibi fidentes ludit Fortuna potentes.
Nunc dat, nunc demit; nunc leuat, inde premit.
Quid numerus procerum, quid opes, quid gloria rerum,
Quid, Guillelme, tibi forma ualebat ibi?
Marcuit ille decor regalis et abstulit aequor
Quod factus fueras, quodque futurus eras.
Inter aquas istis instat damnatio tristis,
Ni pietas gratis coelica parcat eis.
Corporibus mercis animae si dona salutis
Nactae gauderent, moesta procul fierent
Certa salus animae uerum dat tripudiare
His bene qui charos commemorant proprios.
Hinc dolor est ingens humana quod inscia fit mens,
An requies sit eis quod quatit uda Thetis.
Quis mortalium potest sufficienter referre quot pro tam infausto casu plorauerint terrigenae, seu quot possessiones ad multorum damna genuinis haeredibus fuerint destitutae? Guillelmus enim et Richardus, ut dictum est, periclitati sunt filii regis, et soror eorum Mathildis, uxor Rotronis Moritoniae consulis; Richardus quoque, Cestrae comes iuuenis, multa probitate et benignitate laudabilis, cum uxore sua Mathilde, quae soror erat Tedbaldi, palatini comitis; Othuerus etiam, frater eius, Hugonis Cestrae comitis filius, tutor regiae prolis et paedagogus, ut fertur, dum repentina fieret ratis subuersio, nobiliumque irreparabilis demersio, adolescentulum illico amplexatus est, et cum ipso in profundum irremeabiliter prolapsus est. Theodericus puer, Henrici nepos imperatoris Alemannorum, et duo elegantes filii Yuonis de Grentemaisnil, ac Guillelmus de Rodelento, consobrinus eorum, qui iussu regis transfretabant pro recipiendis in Anglia fundis patrum suorum; Guillelmus cognomento Bigod, cum Guillelmo de Pirou, dapifero regis; Goisfredus Ridel et Hugo de Molinis, Rodbertus Malconductus et nequam Gisulfus, scriba regis, aliique plures multae ingenuitatis, fluctibus absorpti sunt; quorum miserabilem casum parentes, necessariique, consortes et amici planxerunt, qui desolationes et damna, per diuersas regiones, eorum in morte persenserunt. Ibi, ut fertur, decem et octo mulieres perierunt, quae filiae, uel sorores, aut neptes, seu coniuges regum uel comitum floruerunt. Sola pietas me compulit ista narrare, diligentiaque stimulor haec sequenti aeuo certis apicibus allegare, quoniam tetra uorago neminem absorbuit de mea consanguinitate, cui lacrymas affectu sanguinis effundam, nisi ex sola pietate.
Incolae maritimi, ut certitudinem infortunii compererunt, fractam nauem cum toto regis thesauro ad littus pertraxerunt, et omnia quae ibidem erant, praeter homines, salua prorsus reperta sunt. Deinde pernices uiri VII Kalendas Decembris 1120 dum Christiana plebs solemnia sanctae celebrat Catharinae, uirginis et martyris, quaerentes somata perditorum, auide discurrunt per littora maris; sed non inuenientes, muneribus fraudabantur peroptatis. Opulenti magnates nandi gnaros et famosos mersores obnixe quaerebant, et magnos census eis spondebant, si charorum suorum cadauera sibi redderent, ut ea dignae sepulturae traderent.
Municipes Moritolii prae caeteris suos obnixe quaesierunt, quia pene omnes illius comitatus barones et electi optiones perierunt. Solus comes, ut dictum est, quia diarria molestabatur, et duo milites, Rodbertus de Salcauilla et Gualterius, egressi sunt, Deique nutu, aliis qui remanserant pereuntibus, in puppe regis prospere transfretauerunt. Richardus autem comes et pauci alii post plurimos dies longe a loco perditionis inuenti sunt, sicuti fluctus quotidie saeuientes eos asportauerunt, et per uaria indumenta, quibus uestiti fuerant, a notis recogniti sunt. 

[12,15] XV.
Anno ab Incarnatione Domini 1120, indictione XIII, Calixtus papa, ecclesiasticis rebus in Gallia bene dispositis, Italiam adiit, et ingens nobilium utriusque ordinis agmen secum duxit, et a Romanis fauorabiliter susceptus, apostolicam sedem quinque annis rexit. Hic multa bona opera, iuuante Deo, peregit, et specialis Ecclesiae temporibus nostris, lux et uirtutum exemplar emicuit. Burdinum, pseudopapam, Sutriae tyrannidem contra Ecclesiam exercentem, comprehendit, et in coenobio quod Cauea dicitur, ne contra catholicorum pacem aliquo modo ganniret, intrusit. Ibi religiosorum habitatio est monachorum, quibus est secundum regularem ritum abundantia ciborum, et omnium quibus indiget humana necessitas, affluentia rerum. Ille uero locus extrinsecus inaccessibilis est, et nemo illuc nisi per unum aditum ingredi potest, ideoque monasterium istud Cauea praesagialiter appellatum est. Sicut enim leones uel ursi, aliaeque indomitae ferae in cauea coarctantur, ne, pro libitu suo libere discurrentes, in homines seu pecudes crudeliter grassentur, sic agrestes et indisciplinati, qui, sicut onagri solitudinis, per diuersa lasciuientes noxie uagantur, in hac scholari cauea sub iugo Dei regulariter uiuere coguntur.
Henricus rex, amissa coniuge et libero, uxorem ducere consultu sapientum decreuit, egregiamque puellam, Adelidem, filiam Godefredi Louenensium ducis, desponsauit. Regalibus insigniis celebre redimitus, eam sibi Christiano ritu copulauit, et regina, ministerio sacerdotum consecrata, XV annis in regno floruit; sed aliis rebus abundans, optata sobole huc usque caruit. 
Honores defunctorum prudens rex prouide uiuis distribuit. Uxores enim eorum, aut filias, siue neptes, tironibus suis cum patrimoniis coniunxit, et sic plures consolatus, ultra spem liberaliter sublimauit.
Rannulfus Baiocensis obtinuit comitatum Cestrae, cum toto patrimonio Richardi comitis, quia ipse contiguus haeres erat, utpote nepos ex Mathilda, sorore Hugonis comitis. Hic Luciam, Rogerii filii Geroldi relictam, coniugem habuit, de qua Guillelmum Rannulfum genuit, cui comitatum Cestrae, totumque citra mare uel ultra patrimonium suum moriens dimisit.
Fulco, Andegauorum comes, postquam pacem cum rege Anglorum pepigit, et coniunctione prolis utriusque, ut iam dictum est, amicitiam firmauit, de salute sua sollicitus, Deo nihilominus reconciliari peroptauit. Scelerum ergo quae fecerat, poenitentiam agere studuit, terraque sua coniugi tenerisque pueris, Ioffredo et Heliae, commissa, Ierusalem perrexit, ibique, militibus Templi associatus, aliquandiu permansit. Inde cum licentia eorum regressus, tributarius illis ultro factus est, annisque singulis XXX libras Andegauensium illis largitus est. Sic uenerandis militibus, quorum uita corpore et mente Deo militat, et, contemptis omnibus mundanis, sese martyrio quotidie praeparat, nobilis heros annuum uectigal diuino instinctu erogauit, et plures alios Gallorum proceres huiusmodi exemplo ad simile opus laudabiliter incitauit.
Post concilium Remense, de quo iam plura litteris caraxata sunt, Lugdunensis primas, et Masconensis, aliique plures episcopi Cluniacensibus molestissimi facti sunt. Nam plura quae alii dederant eis abstulerunt, et clericis, qui semper inuident monachis, farraginem rebellionis praestiterunt. Per dioeceses suas illis contumelias irrogarunt, et tam per se quam per suffectos perfectiales acriter oppresserunt. Unde fratres, damna et iniurias ferre impotes, contristati sunt, et quasi oues de faucibus luporum ad caulas monasterii confugerunt. Inter eos etiam ingens dissensio in penetralibus claustri exorta est. Quidam contra Poncium archimandritam zelo commoti sunt, ipsumque apud Calixtum papam Romae accusauerunt quod in actibus suis uehemens esset ac prodigus, et monasticos sumptus immoderate distraheret in causis inutilibus. Quod ille audiens, nimis iratus est, et, abbatis officio inconsulte coram papa relicto, peregre profectus est. Hierosolymis autem et in monte Thabor, aliisque sacris locis aliquandiu commoratus est in Palaestina, ubi Dominus Iesus cum pauperibus Nazaraeis corporaliter conuersatus est. 
Papa, Poncio sine licentia et benedictione sua imprudenter abeunte, ira incaluit, et Cluniacensibus ut idoneum sibi rectorem eligerent praecepit. Porro illi Hugonem, probatissimae uitae senem, sibi abbatem praefecerunt, quem, post tres menses defunctum, in aquilonali climate periboli sepelierunt, et in arcu lapideo, super eum constructo, epitaphium huiusmodi adnotauerunt:
Hic Cluniacensis iacet abbas Hugo secundus,
Patre Besontinus, Lugdunensis genitrice,
Relligione nitens, grandaeuus, amore, pioque
Semper ouans cultu, tibi, summe Creator, inhaesit.
In requie tecum modo felix uiuat in aeuum! 
Deinde Cluniacenses Petrum, religiosum monachum, nobilem et eruditum, sibi elegerunt magistrum, cuius iam plurimo tempore gessere magisterium.
Poncius uero abbas in Iudaea magnae opinionis habitus est, ac fama religionis eius et sublimitatis inter exteras etiam gentes diuulgata est. Deinde, ut se habet humana instabilitas, sponte relictis prophetarum et apostolorum sedibus, repedauit in Gallias, ubi aduentus eius causa multorum mentes effecit turbidas. Nam ipse, postquam de partibus Eois remeauit, Cluniacum, ut fratres et amicos uiseret, adiuit. Tunc instinctu Satanae foeda dissensio inter fratres exorta est. Bernardus Grossus eo tempore prior erat, qui, ut fertur, fomes et incentor seditionis erat. Quidam enim Poncium honorifice ut abbatem suum suscipere decreuerunt; alii uero contradicentes obnixe restiterunt. Milites autem et comprouinciales, tam rustici quam burgenses, illo ueniente gauisi sunt, quem pro affabilitate sua et dapsilitate oppido dilexerunt. Illi nimirum, schismate monachorum comperto, in monasterium irruerunt, et Poncium, licet ipse hoc noluisset, suosque uiolenter introduxerunt. Proh dolor! furibundi monastica septa irruperunt, et, uelut urbe armis capta hostium uiribus, ad praedam cucurrerunt, ac supellectilem et utensilia seruorum Dei nequiter diripuerunt. Dormitorium et crontochium et reliqua coenobitarum abdita, quae hactenus laicos latuerunt, nunc uiris et mulieribus, non solum honestis, sed etiam scurris ac meretricibus, patuerunt.
Ipsa die terribile prodigium illic contigit. Ingens basilicae nauis, quae nuper edita fuerat, corruit; sed, protegente Deo, neminem laesit. Sic pius Dominus omnes pro temeraria inuasione insperata ruina terruit, sua tamen omnes immensa benignitate saluauit. Populus itaque diffusus ubique discurrebat, et impudenter illicita exercebat. Porro diuina manu ab immanis casus contritione illaesus euasit, miroque modo reseruatus, poenitere postmodum potuit. Petrus uero abbas absens erat, et in longinquas regiones abierat, pro multorum utilitate fratrum, quorum curam susceperat. Ad quem suae partis monachi festinauerunt, et damna cum iniuriis Dei seruis turpiter illata, seriatim intimauerunt. Ille autem non Cluniacum, sed Romam impigre perrexit, et papae <Honorio II> rem gestam, attestantibus monachis quae perpessi fuerant, elucidauit. Quod audiens papa, nimis contristatus est, tam pro dedecore monachorum, quam pro reatu populi, qui legem Dei praeuaricatus est. Deinde Poncium protinus accersiit, ad examen apostolicae sedis astare praecepit, rationem redditurus unde impetitus fuerit. At ille Romam ueniens, papam adire distulit, dieque denominato ad placitum submonitus uenire renuit.
Romanus igitur pontifex Petrum cum apicibus apostolicis et dignitatibus Cluniacum destinauit, monachisque ut in omnibus ei secundum regulam sancti Patris Benedicti obsequerentur, mandauit. At illi, iussa complentes, abbatem uictoria elatum susceperunt, cuius imperii iugum, diuinae legi laudabiliter militantes, huc usque perferunt. Contemptorem uero Poncium post aliquot dies, missis satellitibus suis, comprehendit, et in carcere retrusit; qui non multo post, enormi moerore affectus, aegrotauit, ibique, multis illum lugentibus, uitam finiuit. Igitur, ut quidam dicit:
"Principium fini solet impar saepe uideri", 
quisque debet precibus et uotis Deo, qui summum bonum est, medullitus commendari, ut qui coepit in nobis bonum, perficiat, confirmet, ac inter aduersa seu prospera protegat, quatenus fidelis agonitheta brauium supernae haereditatis feliciter percipiat. 

[12,16] XVI.
Indictione XIII, die Dominica, circa tertiam, dum missae canerentur, IV Kalendas Octobris <1119> terrae motus in Anglia magnus factus est, et muri, maceriaeque basilicarum per IV comitatus fissae sunt. Hoc nempe Cestra et Scrobesburia, Herforda et Gloucestra, eisque adiacentes prouinciae uiderunt et senserunt, nimioque terrore exsangues incolae contremuerunt. Sequenti tempore, plures ecclesiarum hierarchae in Anglia uel Neustria migrauerunt, et aliis onus praelationis, quod auide gestauerant, disponente Deo, dimiserunt.
Goisfredus Aurelianensis, Crulandiae abbas, uir pius et iucundus, Nonis Iunii migrauit; cui Gualleuus frater Gaii patricii, de nobili Anglorum prosapia, successit. Alboldus etiam Hierosolymitanus, Beccensis monachus, Sancti Edmundi, regis et martyris, de Bedrici-Rure abbas, subito mortuus est. Post quem Anselmus, Anselmi archiepiscopi nepos, regimen plurimo tempore sortitus est. Defuncto Rodberto de Limesia, Merciorum episcopo, Rodbertus cognomento Peccatum, successit. Quo mortuo, Rogerius, nepos Goisfredi de Clintona, regimen suscepit. Post obitum Turoldi, Burgensis abbas, egregius Mathias de monte Sancti Michaelis praefuit. Cui Ioannes, Sagiensis monachus, litteris admodum instructus, successit. Quo defuncto, rex Henrico, cognato suo, Burgum commendat, qui Sancti Ioannis Baptistae Angeliaci abbas exstiterat; sed a monachis et a Guillelmo, Pictauensi duce, expulsus fuerat. Post Fulcheredum, qui primus abbas Scrobesburiense coenobium in Dei cultu ordinauit, Godefredus, Sagiensis monachus, pastoralem curam suscepit. Quo paulo post morte subita praeuento, Herbertus gubernaculum rudis abbatiae usurpauit. Guntardo autem, Torneiensis ecclesiae strenuo rectore, defuncto, Rodbertus Pruneriensis subrogatus est, qui de Uticensi coenobio, quia bene litteratus et eloquens ac honestus erat, ad ecclesiae regimen assumptus est.
Tempore Paschalis papae, Radulfus, Doroberniae archiepiscopus, ad regem in Neustriam uenit, et inde Romam, licet iam tumore pedum infirmaretur, proficisci coepit. Caeterum, obiter auditis de occasu papae rumoribus, legatos Romam destinauit. Ipse uero Rothomagum remeauit, et fere tribus annis in Normannia deguit. Ibi quondam dum moraretur, in translatione Sancti Benedicti, quae a monachis festiue agitur, finita missa, dum uestimentis exueretur, acuta passione subito percussus obmutuit, et post aliquot dies, arte medicorum ei multipliciter impensa, loqui coepit; sed linguae officium nunquam plene postea recuperauit. Deinde duobus annis paralysi aegrotauit, et uehiculo satis opportune aptato delatus, ad sedem suam inter suorum manus decubuit.
Tandem, anno ab Incarnatione Domini 1123, indictione I, Radulfus achiepiscopus, XIII Kalendas Nouembris, Cantuariae obiit. Cui Guillelmus Curbuliensis, canonicus regularis, post aliquot annos successit. Ecce antiquus mos, pro inuidia qua clerici contra monachos urebantur, deprauatus fuit. Augustinus enim monachus, qui primus in Anglia Christum praedicauit, ac Edelbertum regem et Sabertum, nepotem eius, cum populis Cantiae et Lundoniae ad fidem Christi conuertit, iussu Gregorii papae primas metropolitanus totius Britanniae floruit. Omnes exinde usque ad Radulfum, Doroberniae archiepiscopum, praeter Frigeardum et Odam atque Stigandum, fuerunt monachi. Frigeardus quippe, capellanus Lotherae regis, ad praesulatum fuit electus, et Romam ut ab Agathone papa consecraretur destinatus; deinde, datis a papa induciis decem dierum, exspectans benedictionem, interea decidit in lectum, et sine praesulatus unctione exhalauit spiritum. Oda uero, pro nobilitate et morum benignitate, de clero assumptus, et archipraesul est consecratus; qui, postquam omnes antecessores suos monachos fuisse comperit, libenter ac deuote habitum mutauit, et religiosus monachus ac archipraesul usque ad mortem Deo militauit. Stigandus autem, Emmae reginae capellanus, admodum saecularis et ambitiosus exstitit; qui primum Lundoniae, postmodum Cantuariae cathedram inuasit. Verum a Romano papa nunquam pallium habuit, imo ab Alexandro papa interdictus, Haraldum profanauit, dum in regem benedicere debuit. Quapropter idem, sicut a se exaltatus intumuit, sic a Deo humiliatus et confusus ingemuit; nam, Guillelmo primo in regno confirmato, clarescentibus culpis iudicio synodi depositus est, unde nec in catalogo pontificum computandus est.
Angli monachos, quia per eos ad Deum conuersi sunt, indesinenter diligentes honorauerunt, ipsique clerici reuerenter et benigne sibi monachos praeferri gauisi sunt. Nunc autem mores et leges mutatae sunt, et clerici, ut monachos confutent et conculcent, clericos extollunt.
Circa haec tempora, Rogerius, Uticensis abbas, aeuo et aegritudine fractus, a pristino robore decidit, et pastoralis curae sarcina exonerari summopere desiderauit. Unde duos honorabiles monachos, Ernaldum de Telliolo et Gislebertum de Sartis, in Angliam misit, et per eos huiuscemodi litteras, quas Radulfo Laurentio edere iusserat, regi destinauit:
Glorioso suo domino, regi Anglorum HENRICO, humilis ROGERIUS, Uticensium indignus minister, ab eo saluari qui dat salutem regibus! Quoniam, ut ait Apostolus, « non est potestas nisi a Deo; quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt, » utilitati domus Dei ab omni potestate ordinate prouidendum est. Ego igitur, mi domine, qui huc usque, licet indignus, Deo disponente, sub uestrae moderationis nobili regimine, Uticensis ecclesiae fratribus abbatis uice ministraui, quique magis mihi oneri quam honori, uestra ope suffultus, iam per longa tempora aduersa et prospera incubui, modo senio fessus, corpore debilitatus, metuens ecclesiae magis obesse quam prodesse, dum et mores humani cum temporum uicissitudine uariantur, consilio Patrum spiritualium, archiepiscopi Rothomagensis, episcopi Lexouiensis, plurimorum insuper abbatum, et diuersorum ecclesiastici ordinis uirorum, uestram supplex deposco clementiam quatenus, mei miserendo quem hactenus, quantulumcunque licet, uos dilexisse probastis, me amodo inutilem et minus idoneum a tanto onere liberum reddatis, et iuxta uobis a Deo donatam sapientiam congruum et idoneum pastorem domui Dei prouideatis. Verum, ne praetextu talium uidear quasi indomitorum rabiem propriae requiei prouidendo subterfugere, eorum charitati et obedientiae et simplicitati testimonium coram Deo perhibeo; quippe qui, et lacte et solido cibo abundanter uberibus matris Ecclesiae educati, ad omnia Dei, patrisque spiritualis mandata tractabiles inueniuntur, et obedienter pacifici. Solam, praecellentissime rex, imbecillitatis et senectutis meae miseriam et impossibilitatem opponens, supplico ne id efficere differatis, orans obnixe, quantumlibet peccator, Regem regum quatenus ad hoc ipsum uobis cooperari dignetur. Valete.
Beneuolus utique rex, debilitate simplicis et religiosi senis audita, condoluit, et directis apicibus, ut bonum, sibique competentem eligerent abbatem, coetui monachorum imperauit. Legatis itaque reuersis, LXVI monachi in Dei nomine congregati sunt, et lectionem sancti Patris Benedicti de ordinando abbate diligenter audierunt. Denique uenerabilis abbas Rogerius et spirituales filii eius de salute animarum tractauerunt, et unum ex semetipsis in nomine Domini ad supplendas uices abbatis assumpserunt. Guarinum namque de Sartis, cognomento Paruum, sibi abbatem praeposuerunt, et in hoc apostolos imitati sunt, qui Mathiam Paruum Dei ad complendum duodenarium numerum, qui sacratus est, diuino nutu sortiti sunt. Supradicti autem duo senes electum fratrem Ioanni, episcopo Lexouiensi. iussu conuentus exhibuerunt, et cum eius licentia mare inter hiemis frigora et tempestates transfretauerunt, regemque, qui Nordanhymbriam tunc perlustrabat, per longa lutosaque itinera quaesierunt, eumque in festiuitate Sancti Nicolai, Myrrheorum praesulis, Eborachae repererunt. Porro illustris rex, auditis quae fecerant monachi, electionem concessit, et electo fratri per consilium Turstini, Eboracensis archiepiscopi, abbatiam donauit, attestante Stephano, Carnotensi abbate, qui postmodum patriarcha fuit. Deinde rex omnes monasticas res et dignitates ac priuilegia, quae praedecessores sui hactenus habuerant, ei concessit, et chartam huiusmodi, sigillo regali signatam, contra aemulos erogauit:
HENRICUS, rex Anglorum, IOANNI, episcopo Lexouiensi, et STEPHANO comiti Moritolii, et RODBERTO de Haya, et omnibus baronibus et fidelibus suis Normanniae, salutem. Sciatis me dedisse Guarino abbati et concessisse abbatiam Sancti Ebrulfi. Et uolo et praecipio firmiter ut bene et in pace et quiete et honorifice teneat, cum ecclesiis et decimis et terris et nemore et plano et omnibus rebus suis, sicut unquam aliquis antecessorum suorum melius et quietius et honorificentius tenuit. Testibus Turstino, archiepiscopo Eboracensi, et Guillelmo de Tancardiuilla, et Guillelmo de Albinneio. Apud Eboracum.
Guarinus itaque, sublimi auctoritate potentis sceptrigeri corroboratus, in Normanniam remeauit, Quadragesimalem obseruantiam cum fratribus peregit, et in die Dominicae Ascensionis a Ioanne, episcopo Lexouii, benedictionem recepit, et exinde labores et dolores pastoralis curae perpeti edidicit. In primis pie laudandus est quod uenerabili Rogerio seni benigniter seruiuit, eique per tres annos, quibus postmodum superuixit, in cunctis, ut patri filius et magistro discipulus, obsecundauit. Mansuetus enim senex in camera sua, ut pridem solebat, psalmis et orationibus, piisque colloquiis uacabat. Idoneum sacerdotem sibi capellanum et confabulatorem habebat, a quo missam, officiumque canonicum in oratorio Sancti Martini audiebat, et cum quo de mysticis Scripturarum aenigmatibus, uel syntagmatum floribus, interrogando uel respondendo, tractabat. Et quia pondus exteriorum curarum semper sibi noxium et importabile iudicauerat, nunc salubriter et honorifice liber Deo gratias agebat, et quanto liberior, tanto securior, supremae diei metam gaudens exspectabat.
Tandem anno Dominicae Incarnationis 1126, indictione IV, praefatus senior grauius solito aegrotauit, oleoque sacro perunctus, aliisque rebus quae seruo Dei competunt, pleniter expletis, Idus Ianuarii migrauit. Discipulus et successor didascali animam Deo cum suis consodalibus commendauit, et solemnes exsequias rite celebrauit. Sequenti uero die corpus eius in capitulum delatum est, ibique secus Osbernum abbatem reuerenter tumulatum est. Versibus hexametris epilogum breuem super illo edidi, in quo plus ueritati quam concinnae sonoritati intendere malui. Benigno quoque Saluatori pro illo sic orando, et bona diuinitus illi inserta recolendo, effudi.
Mitem, sincerumque Patrem, rex Christe, Rogerum
Salua, nam pro te tolerauit multa benigne.
Rura, domos et uelle suum dimisit egenus,
Teque sequi studuit per iter uirtutis anhelus.
Geruasiusque pater illi fuit, Emmaque mater,
In quibus emicuit morum iubar, et decus amplum.
Presbyter instructus documentis ultro Rogerus,
Sumpsit ouans almi monachile iugum Benedicti.
Multa diu mores eius possedit honestas,
Qua meruit sociis praeponi rector et abbas.
Praesule nam facto Serlone Salaribus, iste
Coenobii sancti regimen suscepit Ebrulfi.
Quinquies undenis monachus bene floruit annis,
Unde ter undenis Utici fit pastor ouilis.
Hic monachos nouies denos in discipulatu
Suscepit, rigidoque regi docuit monachatu.
Simplex et dulcis, studiisque nitens bonitatis,
Quos monuit uerbis, exemplis profuit almis.
Denique confectus senio, terris sua membra
Deposuit, Iani duodena luce peracta.
Abstersis culpis, bone Rex, da gaudia lucis.
Pacis amator erat; rogo, nunc in pace quiescat! Amen. 

[12,17] XVII.
Anno ab Incarnatione Domini 1122, indictione X, iterum malignitatis spiritu rediuiuus bellorum turbo exoritur, et uesanis caedibus bestialiter exagitatis humanus cruor flebiliter effunditur. Pessima Erynnis, inuenta sibi sede in cordibus pestilentum, debacchatur, et rursus homines in sui suorumque perniciem insurgere intendit et hortatur. Inquieti enim pace populique quiete contristantur, et ipsi, dum aliorum fastus pessundare conantur, iusto Dei iudicio, suis plerumque missilibus enecantur. Vere caeci et uecordes sunt qui bella in pace cupiunt, qui miseriam in beatitudine ut sitiens potum perquirunt, et bonum, quandiu habuerint, quid sit nesciunt; quod cum amiserit, summopere requirunt; sed, aerumnis afflicti, expiscantes reperire nequeunt. Unde pro irrecuperabili damno lugubres fiunt, et inconsolabiliter flebunt.
Plures itaque, cernentes quod legitimus haeres Henrici regis occubuerit, et ipse rex, in senium uergens, legitima prole caruerit, Guillelmum, nepotem eius, toto amore complectuntur, et ad ipsum sublimandum totis nisibus conuertuntur. Ipse rex filios Rodberti, comitis Mellenti, quem multum dilexerat et a quo ipse in primordio regni sui admodum adiutus et consolatus fuerat, post mortem patris ut propriam sobolem dulciter educauit, geminisque pubescentibus, Gualeranno et Rodberto, arma militaria dedit. Gualerannus quippe totum citra mare possedit patris sui patrimonium; in Gallia scilicet Mellenti consulatum, in Neustria uero Bellum-Montem, eique subiacens patrimonium. Porro frater eius Rodbertus, in Anglia comitatum Legrecestrae habuit; cui rex Amiciam, Radulfi de Guader filiam, quae Richardo, filio eius, pacta fuerat, donauit, et Britolium cum subiacentibus fundis adiecit.
Idem rex Mathildem, nurum suam, cum summa dulcedine coluit, et in Anglia, quandiu ipsa uoluit, cum honore maximo detinuit. Verum, post aliquot annos, ipsa parentes suos uidere desiderans, Andegauem adiit, ibique, natalis soli amore innexa, aliquantulum deguit. Tandem, instinctu Goisfredi, Carnotensis episcopi, post decem annos desponsationis suae saeculum reliquit, et sanctimonialis in coenobio Fontis-Ebraldi conelesti sponso libera inhaeret ac deseruit. Haec, ut dictum est, duodenis, ut reor, adolescentulo in aestate nupsit, et nondum sex mensibus expletis, imberbis maritus naufragio periit. Beneuolus uero rex illam quasi filiam suam enutriuit, eamque diutius penes se custodiuit, ut sublimi potentique marito copularet, ac super omnem parentelam suam diuitiis et honoribus sublimaret. Verum meliori consilio usa est, quae coelesti sponso, Dei Virginisque Filio, connexa est. Erat enim prudens et pulchra, eloquens et bene morigerata, multisque decenter honestatibus redimita. Cuius in bonis utinam consummatio sit hominibus optabilis, et Deo placita!
Eodem tempore, Amalricus, Ebroicensis comes, animi nimiam amaritudinem gerebat quod praepositos atque grauaringos in terra sua nimium furere uidebat. Insolitas enim exactiones imponebant, ac pro libitu suo iudicia peruertebant; summis et mediocribus multas grauedines inferebant; sed haec non sua uirtute, imo timore regis et potestate, agitabant. Nam ipse, talium nescius, in Anglia demorabatur; eius tamen metu militaris audacia comprimebatur, dolens quod tanta rabies gastaldorum super incolas grassaretur. Officiales mali praedonibus peiores sunt: pagenses nempe latrunculos, fugiendo seu diuertendo, deuitare possunt; uersipelles uero bedellos nullatenus sine damno declinare queunt.
Animosus igitur Amalricus Fulconem, Andegauorum comitem, suum scilicet nepotem, expetiit, ipsumque persuasibilibus uerbis commonuit ut Guillelmo, Rodberti ducis filio, Sibyllam, filiam suam, coniungeret, cuius probitas et pulchritudo ac summa ingenuitas imperio digna existeret. At ille auunculo suo facile acquieuit, et accersito iuuene cum paedagogis et pedisequis suis, natam ei suam pepigit, et cum eadem, donec haereditarium ius nancisceretur, Cenomannicum consulatum concessit. Deinde Amalricus omnes quoscunque potuit, ad consortium suae partis contraxit, multosque ad hoc, ut se leuitas habet Nomannorum, faciles et pronos inuenit.
Gualerannus itaque, comes Mellenti, et Guillelmus de Rolmara, Hugo de Monte-Forti et Hugo de Nouo-Castello, Guillelmus Lupellus et Baldricus de Braio, Paganus de Gisortis, et plures alii fraudulenter mussitantes, clam prius consiliati sunt; sed paulo post in manifestam rebellionem, ad detrimentum sui, proruperunt. Gualerannus comes specimen tirocinii sui ardenter ostentare optauit; sed hoc sine dubio insipienter inchoauit, dum contra dominum nutritiumque suum rebellauit, et, inimicorum eius adiutor, arma primum contra illum ferali dextra leuauit. Tres quippe sorores suas, ut illae legaliter consolarentur, et ipse nihilominus in omnes undique contribules suos corroboraretur, tribus praecipuis dederat oppidanis, quibus homines et municipia, multaeque diuitiae suppeditantur. Una scilicet data est Hugoni de Monte-Forti, et alia Hugoni de Nouo-Castello, filio Geruasii, tertia uero Guillelmo Lupello, Ascelini filio, qui post mortem Rodberti Goelli, fratris sui, adeptus est cum toto patrimonio arcem de Ibreio.
Guillelmus de Rolmara terram matris suae, quam Rannulfus Baiocensis, uitricus suus, pro comitatu Cestrae regi reddiderat, repetiit, aliamque possessionem, Coruiam nuncupatam, in Anglia requisiuit. Sed postulanti rex non acquieuit; imo iniuriosa illi respondit. Iratus itaque iuuenis protinus in Neustriam transfretauit, et opportuno tempore reperto, a rege recessit, multorumque adminiculo fretus, de Nouo-Mercato guerram in Normannos acerrime exercuit. Biennio utique praedis et incendiis, hominumque capturis irae suae satisfecit, nec ab huiusmodi molimine cessauit, donec ei rex competenter satisfecit, et magnam partem iuris quod poposcerat restituit.
Mense Septembri, Amalricus et Gualerannus, aliique quos supra memoraui ad Crucem Sancti Leudfredi conuenerunt, ibique generalem coniurationem pariter fecerunt.
Clandestinae fraudes regem non latuerunt. Mense igitur Octobri rex ingentem militiam Rothomagi asciuit, et de urbe progressus Dominico, postquam comedit, ignorantibus cunctis quo ire uellet, uel quid meditaretur, Hugonem de Monte-Forti uocauit, sibique mox assistenti, ut munitionem castri Montis-Fortis sibi redderet, imperauit. At ille, quia doli erat conscius, detecta fraude subito fit anxius, et, quid in tam breui ageret articulo temporis nescius, annuit tandem iussis regalibus. Timebat enim quod, si renuisset, protinus uinculis subiacuisset. Rex autem amicos cum illo praemisit fideles, qui reciperent munitionum claues. Ille uero ut a conspectu regis elongatus euanuit, celeri dextrario currente uectus, in introitu siluae socios reliquit. Deinde per compendium quod melius nouerat, illos praeuenit, nec de equo descendit, sed fratri suo et uxori, aliisque clientibus castrum diligenter seruare praecepit. « Rex, inquit, huc uenit cum sua uirtute; contra quem munitionem hanc fortiter tenete. » Inde festinus Brionnam conuolauit, et relatis casibus Gualerannum comitem ad apertum certamen armauit. Redeuntibus autem amicis, qui se dolebant fraudibus Hugonis delusos, animosus rex cito iussit armari milites suos, et aggredi castrenses imparatos. In duobus primis diebus tota uilla combusta est, et munitio usque ad arcem capta est. Rodbertus filius regis, et Nigellus de Albinneio magnum agmen de Constantino, aliisque prouinciis adduxerunt, et Radulfus de Ganda, aliique obsessi crebris assultibus acriter intus molestati sunt. Denique, ut se omni coniuratorum auxilio destitutos uiderunt, intra mensurnam obsidionem, saniori consilio potiti, pacem fecerunt, et in amicitia regis recepti, turrim ei reddiderunt. Inde rex Pontem-Aldemari adiit, et sex septimanis castrum uiriliter obsedit.
Adelinae uero, quia Rodberti, de Mellento comitis, filia fuit, et filio eius Gualeranno planam tellurem tali tenore rex concessit: si Hugo pacifice ad ipsum repedaret, sibique amodo fidelis et familiaris amicus existeret. Quod audiens, Hugo spreuit temere, et exhaeredatus maluit omnibus suis carere, quam  reconciliatus regi, a quo nutritus et sublimatus fuerat, feliciter inhaerere. 

[12,18] XVIII.
Eodem mense <1123>, uenerandus Serlo, postquam Salariensem episcopatum XXXII annis rexit, VII Kalendas Nouembris in ecclesia Sancti Geruasii, martyris, missam cantauit. Qua finita, clericis et ministris ecclesiae uocatis, dixit: « Aetate et debilitate frangor, finemque meum mihi iam imminere intueor. Domino Deo, qui me uobis sui uicarium praeposuit, uos commendo, ac ut pro me dignanter ei clementiam exoretis obsecro. Locus amodo sepulturae mihi praeparetur, quia tempus habitationis meae iam inter uos abbreuiatur. » Deinde cum clero ad aram Sanctae Dei Genitricis Mariae perrexit, ibique ante aram pastorali cambuta spatium loculi designauit, et, orationibus ad Dominum fusis, cum aspergine aquae benedictae sepulcrum sanctificauit. Protinus operarii foueam ligonibus foderunt, humumque palis egesserunt. Coementarii uero, latomique sarcofagum martulis cauarunt, et omnem apparatum ambulanti et loquenti episcopo, quasi exanimis iam iaceret, in feretro coaptarunt.
In crastinum, feria VI, in basilicam uenit. Missam quam frequentauerat, celebrare uoluit; plus animi quam corporis uiribus uigens, amictum super caput suum posuit; sed trementibus membris tam celebre seruitium inchoare timuit. Capellano igitur id officium explere Guillelmo praecepit, missaque celebrata omnes canonicos accersiuit: « Ante me, inquit, post prandium conuenite, quia thesaurum, quem ad usus humanos congessi de redditibus Ecclesiae, ad eiusdem nihilominus utilitatem uolo legaliter distrahere. Summopere cupio, adiuuante gratia Dei, deuitare ne pars iniqua inueniat aliquid super me, unde in conspectu Domini mei iure possit accusare me. Nam, sicut nudus in hunc mundum intraui, sic me decet nudum egredi, ut merear Agni uestigia liber sectari, pro cuius amore omnia iam dudum gaudens mundana reliqui. »
Ad mensam hora nona praesul resedit; sed, supernis iam anhelans, de praesentibus nil comedit. Alios autem non auide manducantes, quos nimirum tristitia repleuerit, pabulo doctrinae pascens ubertim instruxit, et semen uerbi Dei, utpote affluens seminiuerbius, largiter dispersit. Nullam, ut reor, elegantiorem Serlone, seu facundiorem Normannia prolem protulit. Statura enim erat mediocris, et omni decore spectabilis, prout humana species exigit, terrigenaeque qui multis repletur miseriis competit. In adolescentia uero rufus fuit, in iuuentute cito canuit, et ante obitum suum fere L annis niueus effulsit. Erat idem tam saecularium quam diuinarum eruditione litterarum doctissimus, ac ad uniuersa quae proponebantur respondere promptissimus. In malis pertinaci admodum erat austerus, sed cum fletu scelus suum confitenti clementissimus, et more pii patris erga languentem filium mitissimus. Multa de illo bona possem dicere; sed dicta mea nequeunt ab illo mortem remouere. Fatigatus ad alia tendo, incoeptique libri ad calcem ducere glisco.
Surgere de mensa post refectionem paratis nuntius adfuit, qui cardinales Romanos, Petrum et Gregorium, adesse retulit. Vigilia quippe Sanctorum Apostolorum Simonis et Iudae tunc agebatur. Mox praesul clericis et dispensatoribus suis dixit: « Velociter ite, et diligenter Romanis seruite, abundanter eis omnia dantes quae necessaria sunt, quia legationem domini papae, qui post Deum uniuersalis pater est, deferunt, ipsique, qualescunque sint, magistri nostri sunt. » Solers itaque senex in occursum eorum clientes suos destinauit, et ipse sine dolore seu manifesta aegritudine, ut solebat, in cathedra sedens solus remansit. Caeteri omnes, ut iusserat, cardinalibus occurrerunt, hospitio eos honorifice susceperunt, et omnimodis, ut decuit, iuxta pontificis mandatum honorauerunt. Interea, dum illis competens obsequium exhibitum est, episcopus in cathedra sedens, quasi obdormisset, defunctus est. Deinde ministri, completis omnibus, ad seniorem suum redierunt; sed ipsum iam in sede sua defunctum lacrymabiliter planxerunt. In crastinum corpus in sepulcro, iam tertia die, ut dixi, praeparato, tumulatum est a Ioanne, Lexouiensi episcopo, qui de obsidione Pontis-Aldemari a rege ad hoc agendum missus est.
Defuncto Serlone, Ioannes iuuenis, Harduini filius, nepos praefati Ioannis, episcopatum adeptus est, qui sicut aetate iunior, sic eruditione litterarum longe inferior praedecessore suo aestimandus est. Hic anno Dominicae Incarnationis 1124, post Pascha, consecratus est, officiumque pontificale in episcopatu Luxouiensi primum exercere iussu auunculi sui orsus est. Nam apud Ciseium, IV Nonas Maii, ecclesiam Sancti Albini dedicauit, et inde Uticum eadem die uenit. Deinde III Nonas Maii, feria II, nouum crucifixum benedixit, et aedem atque aram Sanctae Mariae Magdalenae dedicauit, quam Ernaldus, nobilis et antiquus coenobita, ex procuratione sua, fideliumque largitionibus aedificauit.
Regii satellites, ut subitam mortem praefati, ut dictum est, flaminis audierunt, de munitione quam seruabant, ceu corui ad cadauer, statim accurrerunt. Thesaurum uero et quaeque in episcopio reperta sunt, ecclesiis seu pauperibus nihil erogantes, in fiscum regis omnia transtulerunt. Porro ipse castrum hostile tunc obsidebat, et plures eorum qui sibi ut familiares asseclae blandiebantur, suspectos habebat, et cognitis illorum fraudibus occultis, infidos reuera censebat. Ludouicus Siluanectensis et Harcherius, regis Franciae coquus et miles insignis, Simon Trenel de Pexeio, et Lucas de Barra, aliique saeui pugnatores intus erant, multisque modis obsidentibus resistebant. Rex autem totam uillam, quae maxima et ditissima erat, concremauit, et castrum acriter impugnauit. Ipse profecto solerter omnia prouidebat, ut iuuenis tiro ubique discurrebat, et uiuaciter agendis rebus insistens cunctos animabat. Carpentarios berfredum facientes docebat, in operibus defectiuos improperiis subsannando redarguebat, et strenue agentes laudando ad maiora ciebat. Tandem machinas erexit, crebris assultibus castrenses laesit, et usque ad deditionem coercuit. Ludouicus autem et Radulfus Durandi filius, et complices eorum cum uictore pacem fecerunt, redditaque munitione, omnes cum rebus suis salui abire permissi sunt, et quidam eorum Bellum-Montem, ubi comes erat, cum Francis abierunt.
Illic Simon de Parrona et Simon de Nealpha, Guido cognomento Malus-Vicinus et Petrus de Manlia nepos eius, Guillelmus quoque Aculeus, aliique fere CC pugiles de Francia, comiti militabant, ad imperium eius per collimitanea rura discurrebant, et ingentia damna rapinis et incendiis fautoribus regis inferebant. Ipsa die qua praefatum castrum redditum est, triste nefas alibi actum regi relatum est. Bellicis enim dum idem, ut dictum est, occupationibus circa Rizelam detineretur, periurorum fraus eirca Eptam huiuscemodi factionem machinabatur. 

[12,19] XIX.
Placitum, feria secunda <1123>, quando mercatus agitur, statutum fuit in domo Pagani de Gisortis, ad quod inuitatus fuit Rodbertus de Candos, munio regii dangionis, ut a siccariis ibidem fraudulenter armatis repente inermis obtruncaretur, oppidumque protinus a latentibus cuneis totum undique inuaderetur. Ipsa uero die, milites, turbis rusticorum et feminarum de circumiacentibus uiculis ad forum properantium misti, burgum libere intrauerunt, et a burgensibus, quibus plurimi olim noti erant, in eorum domibus simpliciter hospitio suscepti sunt, suique multitudine uillam magna ex parte impleuerunt. Tandem, hora proditionis, crebri nuntii Rodbertum commonebant ut festinaret; sed religiosa Isabel, uxor eius, diu detinuit, ut de domesticis rebus tractaret. Hoc nimirum nutu Dei factum est. Rodberto itaque demorante, Baldricus ad placitum ultimus uenit, aliisque adhuc tacite praestolantibus in armis, primus amictum proiecit, et lorica indutus praepropere exclamauit: « Eia, milites, quod agendum est inite, et fortiter agite! » Protinus oppidanis proditio detecta est, et clamoso tumultu exorto, sibi propior ab hominibus Pagani porta uiolenter obtenta est. Cumque Rodbertus equum ascendisset, et proditionis ignarus ad forum uenisset, armatos praedones uillam depraedantes prospexit, terribilemque belli strepitum undique audiuit, et perterritus ad asylum, unde nondum elongatus fuerat, quantocius confugit. Ibi tunc Amalricus comes, et nepos eius Guillelmus Crispinus, cum suis coetibus, in montem contra munimentum armati ascenderunt, et minis plus quam factis terrere castrenses ausi sunt. Omnes pro certo qui ad hoc facinus innotuerunt, publici hostes et periurio rei contra regem adiudicati sunt. Rodbertus autem ut eos de uilla, quae munitissima erat, uiribus suis eiici non posse considerauit, immisso igne proximas domos incendit, et flamma uorax, flante uento, totum burgum corripuit. Hostes itaque de septis uillae proiecit, et ab assultu munitionis fugauit. In tanta rerum confusione liberales et honesti burgenses Gisortis multum perdiderunt, et, consumptis domibus cum gazis, egestate attenuati sunt. Ecclesia quoque Sancti Geruasii, quam ante paucos annos Goisfredus archiepiscopus dedicauerat, combusta est.
Rex autem, ut rumores huiuscemodi audiuit, de Ponte Aldemari cum exercitu suo Gisortis festinauit, ibique contra proditores suos, si reperiret eos, audacter praeliari optauit. Verum illi, ut triumphatorem, quem adhuc obsidione occupatum putabant, properare compererunt, cum timore et labore, multoque dedecore fugerunt. Deinde iustitiarii regis Ebroicensem consulatum et omnes fundos proditorum inuaserunt, et dominio regis mancipauerunt. Hugo, Pagani filius, cum Stephano, Moritolii consule, tunc erat, patrisque sui facinorum nescius, regi seruiebat. Rex ergo ille paternum honorem concessit, periurumque senem penitus cum Herueio, filio suo, exhaeredauit. Exinde foedus, quod papa nudius tertius inter reges pepigerat, ruptum est, et rediuiua guerra feraliter inardescens utrobique exorta est. Tunc hiems pluuialis erat. Rex autem plebium labores et anxietates discretus considerauit, eisque, ne nimis fatigati more iumentorum prae nimio labore fatiscentium deficerent, pepercit. Ergo, postquam duo munitissima cum subiacentibus fundis oppida, Pontem Aldemari et Montem Fortem obtinuit, in Aduentu Domini populos in pace quiescere iussit. Familias uero suas cum praecipuis ducibus per castella disposuit, eisque contra praedones tutelam prouinciarum commisit. Nam Rannulfum Baiocensem constituit in Ebroarum turri, Henricum uero, Goisleni de Pomereto filium, ad Pontem-Altouci, et Odonem, cognomento Borleugum, ad praesidium Bernaici, aliosque probos athletas in aliis locis ad tutandam regionem contra incursiones inimici. Guillelmus quoque, filius Rodberti de Harulfi-Corte, regi adhaerens seruiebat.
In subsequenti Quadragesima, Gualerannus comes confoederatos suos accersiit, ac nocte Dominicae Annuntiationis ad muniendam turrim de Guataeuilla perrexit. Tres quippe sororios suos secum habuit, Hugonem de Nouo-Castello filium Geruasii, et Hugonem de Monte-Forti, atque Guillelmum Lupellum, filium Ascelini Goelli. His omnibus comes Amalricus eminebat. Bellica cohors his ducibus uictualia obsessis conduxit, munitionem quoque regis, quae arcem coarctabat, ex insperato mane impugnauit. Gualterium autem, filium Guillelmi de Gualicheri Villa, quem rex principem custodum constituerat, qui castrum super aggerem loricatus ad sepem stans acriter defendebat, ingeniosa manus uncis ferreis implicuit, irremissibiliter extraxit, captumque secum adduxit. Gualerannus comes duobus fratribus, in quibus confidebat, Herberto scilicet de Lexouio et Rogerio, cum VIII clientibus arcem commiserat. Tunc rura in circumitu deuastauit, et quidquid ad cibum pertinebat, de domibus et ecclesiis rapuit, et in turrim pro subsidio custodum introduxit. Eadem etiam die, comes furibundus, ut spumans aper, Brotonam siluam intrauit, et rusticos qui ligna in saltu praecidebant inuenit, plurimos comprehendit, captos amputatis pedibus loripedes effecit, et sic almae festiuitatis stemma temere, sed non impune, uiolauit.
Interea Rannulfus Baiocensis, qui Ebroicae turris munio erat, et copiosas hostium acies Guataeuillam noctu isse per exploratores didicerat, continuo compares suos, Henricum et Odonem atque Guillelmum, impiger adiit, hostilem transitum eis notificauit, ac ut in reditu inimicis domini sui regium tramitem ferro calumniarentur, summopere persuasit. Illi autem cum subiectis centuriis gratanter acquieuerunt, et prope Burgum Thuroldi speciose armati cum CCC militibus conuenerunt, et in campo exeuntes de Brotona, et Bellum-Montem repetentes, VII Kalendas Aprilis praestolati sunt. Quos cum regii milites uidissent, et uirtute, potentiaque sese sublimiores censuissent, tantae strenuitatis uiros formidare coeperunt. Nonnulli tamen formidolosos corroborare ausi sunt; Odo siquidem Borleugus dixit: « Ecce aduersarii regis per terram eius debacchantur, et securi sunt, et unum de optimatibus eius, cui defensionem regni sui commisit, captum abducunt. Quid faciemus? Nunquid illos impune depopulari totam regionem sinemus? Oportet ut pars nostrum ad pugnam descendat, et pedes dimicare contendat, et altera pars praeliatura equis insideat. Agmen quoque sagittariorum in prima fronte consistat, et hostilem cuneum, cornipedes uulnerando, retardare compellat. In hoc hodie campo cuiusque pugilis audacia, uigorque palam apparebit. Si enim ignauia torpentes baronem regis ab hostibus duci uinctum sine ictu dimiserimus, quomodo ante uultum regis astare audebimus? Stipendia cum laude nostra merito perdemus, nec pane regio uesci ulterius, me iudice, debemus. » Igitur omnes reliqui praeclari pugilis hortatu animati sunt, eique commilitones sui descendere cum suis annuerunt. Quod ille non recusauit, sed cum suis, a quibus ualde diligebatur, pedes in armis conflictum hilariter exspectauit. Gualerannus, adolescens militiae cupidus, ubi aduersarios uidit, quasi iam superasset eos, pueriliter tripudiauit. Sed Amalricus, aeuo sensuque maturior, tam ipsi quam aliis minus prouidis bellum ita dissuasit: « Per omnes gentes! (sic enim iurabat Amalricus) laudo ut bellum deuitemus. Nam si pauci cum pluribus dimicare praesumpserimus, timeo quod dedecus et damnum incurremus. Ecce Odo Borleugus cum suis descendit; scitote quia superare pertinaciter contendit. Bellicosus eques, iam cum suis pedes factus, non fugiet, sed morietur aut uincet. » Caeteri uero dixerunt: « Nonne iam dudum in planitie Anglis obuiare desiderauimus? En adsunt. Pugnemus, ne turpis fuga nobis improperetur et nostris haeredibus. Ecce militaris flos totius Galliae et Normanniae hic consistit. Et quis obstare nobis poterit? Absit ut hos pagenses et gregarios adeo metuamus, ut pro illis callem diuertamus, aut cum ipsis praeliari dubitemus! » 
Acies ergo suas ordinauerunt. In primis Gualerannus comes cum XL militibus ad eos properare uoluit, sed a sagittariis equus illius sub eo sauciatus cecidit. In prima enim fronte XL architenentes caballos occiderunt, et antequam ferire possent, deiecti sunt. Comitum itaque pars cito contrita et in fugam conuersa, arma et quaecunque onerabant reliquit, et quisque, prout potuit, fugae praesidio salutem suam tutauit. Ibi tunc Gualerannus consul, et duo Hugones, sororii eius, et alii fere LXXX milites capti sunt, et in carcere regis, tenaci nexu constricti, temeritatis suae poenas diu lacrymabiliter luerunt.
Guillelmus de Grandi-Corte, filius Guillelmi Aucensis comitis, de familia regis probus eques, in hac pugna fuit, et Amalricum fugientem comprehendit. Sed uiro tantae strenuitatis humana miseratione condoluit, uerissime sciens quod si retineretur, de nexibus regis uix aut nunquam egrederetur. Elegit ergo, rege cum terra sua relicto, exsulare, quam egregium consulem inextricabilibus nodis nectere. Illum itaque usque ad Bellum-Montem conduxit, et extorris cum illo, ut ereptor eius, in Francia honorabiliter permansit.
Guillelmus uero Lupellus, a quodam rustico captus, arma sua illi pro redemptione sui dedit, et ab eo tonsus instar armigeri, manu palum gestans, ad Sequanam confugit, et incognitus ad transitum fluminis pro naulo caligas suas nauclero impertiuit, nudisque pedibus proprios lares reuisit, gaudens quod de manu hostili utcunque prolapsus euaserit.
Rex autem, post Pascha <1124>, iudicium de reis, qui capti fuerant, Rothomagi tenuit, ibique Goisfredum de Toruilla et Odardum de Pino pro periurii reatu oculis priuauit. Lucam quoque de Barra pro derisoriis cantionibus et temerariis nisibus orbari luminibus imperauit. Tunc Carolus, marchio Flandriae, qui Balduino iuueni in ducatu successit, cum multis nobilibus curiae regis interfuit. Infaustorum quoque condemnationi pie condoluit, atque, caeteris audacior, ait: « Rem nostris ritibus inusitatam, domine rex, facis, qui milites bello captos in seruitio domini sui debilitatione membrorum punis. » Cui respondit rex: « Rem iustam, domine consul, facio, et hoc manifesta ratione probabo. Goisfredus enim et Odardus consensu dominorum suorum legitimi homines mei fuerunt, periuriique nefas ultro committentes, mihi fidem suam mentiti sunt, et idcirco nece seu priuatione membrorum puniri meruerunt. Pro seruanda, quam mihi iurauerant, fidelitate, omnia potius quae in mundo habebant, debuissent deserere, quam ulli hominum contra ius aliquatenus inhaerere, fidemque suam nequiter prodendo, legalis heri foedus disrumpere. Lucas autem homagium mihi nunquam fecit; sed in castro Pontis Aldemari contra me nuper dimicauit. Ad postremum, pace facta, quidquid foris fecerat indulsi, et cum equis rebusque suis liberum abire permisi. At ille hostibus meis protinus adhaesit, rediuiuas, illis iunctus, inimicitias in me agitauit, et peiora prioribus addidit. Quin etiam indecentes de me cantilenas facetus coraula composuit, ad iniuriam mei palam cantauit, maleuolosque mihi hostes ad cachinnos ita saepe prouocauit. Nunc idcirco Deus illum mihi tradidit ut castigetur, ut a nefariis operibus cessare cogatur, aliique, dum temerarii ausus illius correptionem audierint, commode corrigantur. » His auditis, Flandriae dux conticuit, quia quid contra haec rationabiliter obiiceret non habuit. Carnifices itaque iussa compleuerunt. Porro Lucas ut aeternis in hac uita tenebris condemnatum se cognouit, miser, mori quam fuscatus uiuere maluit, et lanistis perurgentibus, in quantum potuit, ad detrimentum sui obstitit. Tandem inter manus eorum parietibus et saxis, ut amens, caput suum illisit, et sic multis moerentibus, qui probitates eius atque facetias nouerant, miserabiliter animam extorsit.
Interea Morinus de Pino, dapifer comitis, castella eius muniuit, et ipse animosus omnes quos poterat, pertinaciter ad resistendum regi animauit. Rex autem fortis, magno congregato exercitu, mense Aprili, Brionnam obsedit, ibique duo castella continuo construxit, quibus hostes paulo post ad deditionem coegit. Illam nimirum pacem temeritas dementium fieri sine ingenti damno innocentum non pertulit, quia tota cum ecclesiis uilla prius combusta fuit. Porro illi qui erant in arce de Guataeuilla, reconciliati sunt regi, munitione reddita, quam rex principali disciplina humotenus dirui paulo post praecepit.
Denique rex, postquam omnia comitis municipia, praeter Bellum-Montem, sibi subiugauit, tunc consuli, qui uinctus erat, operum euentus suorum notificauit, atque per eosdem rumigerulos, ut sibi Bellum-Montem in pace reddi iuberet, mandauit. Ille uero uidens se puerilis leuitatis friuola spe deceptum, et a fastigio pristinae potestatis merito peruersitatis deiectum, metuensque, si magnanimus censor per quamlibet peruicaciam offenderetur, iterum sibi periculosius incumberet scandalum, missis fidelibus legatis, obnixe iussit Morino, procuratori rerum suarum, ut sine mora saepe memoratum castellum triumphatori subigeret sceptrigero Angligenarum. Tunc Morinus, licet sero, iussa quidem compleuit, sed gratiam regis nullatenus impetrare potuit. Paedagogus enim adolescentis a rege ordinatus fuerat, eique rebellionis nequam consilium ultro suggesserat. Amisit opes quibus in Normannia nimis intumuerat, et elatus supra se, ambiens plus quam decebat, turbationem, multis insontibus nocituram, insolenter inuexerat. Regali ergo censura de paterno cespite proiectus, ad mortem usque in exteris exsulauit regionibus. 
Rex itaque totam possessionem ditissimi consulis obtinuit in Neustria, ipsumque cum duobus sororiis suis arcta seruauit custodia. Deinde post aliquod tempus ipsi tres in Angliam missi sunt, et comes atque Hugo filius Geruasii quinque annis in carcere coerciti sunt. Hugo autem de Monte-Forti iam XIII annis uinculatus gemuit, nec pro eo, quia sine occasione grauius offendit, aliquis amicorum eius regem interpellare praesumit.
Benedictus Deus, qui cuncta bene disponit, qui salubrius quam ipsi optant mortalium cursus dirigit, et aequitatis examen in territorio Rubri-Monasterii pie contemplantibus demonstrauit! Anno quippe Dominicae Incarnationis 1124 uictoriam pacis amatoribus contulit, et temerarios proturbatores totius prouinciae confudit, et complicum scelerosos conatus ipsorum impedimento celeri dissipauit. In illa enim septimana decreuerant oppidani VII castellorum quae consita sunt in Lexouino uel Uticensi pago, in confinio scilicet ipsorum, ut se illis coniungerent ad detrimentum multorum. Hugo quippe de Plessicio iam Pontem-Erchenfredi dolose inuaserat, et auxilium a confoederatis rebellibus fiducialiter exspectabat. Sic municipes Sappi, Benefactae et Orbecci, aliique plures prae timore placitum cum eis fecerunt, quoniam contra ingens robur eorum uires seu magnanimitatem defendendi se non habuerunt. Sed capitibus nequitiae, ut dictum est, conquassatis, coniurati sodales eorum siluerunt, et de consensu duntaxat perfidiae detegi coram iustitiariis et iurisperitis admodum timuerunt. Tunc bissextilis erat annus, ac, sicut uulgo dici audiuimus, super proditores reuera corruit bissextus. 
Paulatim uiribus effetis, Amalricus et Lupellus, aliique hostes pacem regis procurauerunt, et Guillelmum exsulem, quem nullatenus iuuare ualebant, inuiti deseruerunt. Tandem ipsi humiliter regi satisfecerunt, et amicitiam eius, cum praeteritorum indulgentia reatuum, recuperauerunt, atque pristinos honores adepti sunt.
His rebus ita peractis, pactum Guillelmi Andegauensibus disruptum est, et ipse cum Helia, paedagogo suo, et Tirello de Maineriis, externa mappalia in magno metu et egestate peruagatus est. Longa et ualida patrui sui brachia sibi formidanda erant, cuius potestas, seu diuitiae, potentiaeque fama passim ab Occidente usque in Orientem pertingebant. Ad laborem puer ille natus est, a quo, dum aduixit, nunquam bene liberatus est. Idem audax erat et superbus, pulcher ac ad militare facinus damnabiliter promptus, et deceptoria plus commendabat eum populis spes, quam sua uirtus. In coenobiis monachorum seu clericorum, ubi solebat hospitari, superfluitate sua, licet extorris, plus erat oneri quam honori, innumerisque cohaerentibus illi, miseriae magis quam saluti. Multorum in illo errabat opinio, ut euidenter postmodum coelesti patuit, ut in calce huius libelli ueraciter declarabo. 

[12,20] XX.
In diebus illis, multorum principum mutationes factae sunt, quibus in locis eorum moderni subrogati sunt. Radulfus, cognomento Viridis, Remorum archiepiscopus, eruditione et facundia inter patres praecipuus, studiisque bonis nostro tempore laudabiliter deditus, pater et institutor monachorum et clericorum, patronus et defensor pauperum et omnium sibi subiectorum, post multa laudabilia opera in senectute bona defunctus est. Post quem Rainaldus, Andegauorum episcopus, in pluribus priori dispar, sedem adeptus est. Andegauensis uero ecclesiae regimen Ulgerius suscepit, cuius uita, religione et scientia cluens, populis lumen ueritatis suggerit.
Anno ab Incarnatione Domini 1125, indictione III, Calixtus papa defunctus est, et Lambertus, Ostiensis episcopus, in papam Honorium assumptus est. Hic senex eruditissimus, et in obseruatione sacrae legis feruidus fuit, Ecclesiamque Romanam sex annis rexit. Eadem etiam septimana qua Calixtus papa hominem excessit, Gislebertus, Turonensis archiepiscopus, qui pro ecelesiasticis negotiis Romam perrexerat, illic obiit. Quod audientes Turonici, Ildebertum, Cenomanensem probatum praesulem, sibi asciuerunt, et, Honorii papae permissu, gaudentes in Turonicae metropolis cathedram transtulerunt. Ibi fere VII annis honorifice uixit, et subiectis profecit. Cenomanis uero Guimarum Britonem episcopum consecrauit.
Eodem anno, in hebdomada Pentecostes, Carolus Henricus quintus, imperator, mortuus est, et Spirae, metropoli Germaniae, sepultus est. Imperii uero insignia moriens Caesar imperatrici Mathildi dimisit, quibus postmodum, quia nulla soboles illi superfuit, Lotharius, dux Saxonum, generali plebis edicto intronizatus successit. Maguntinus enim archiepicopus, qui potentia et strenuitate pollebat, prouidentiaque sua ne schisma uel inordinata subreptio imperii fieret praecauebat, episcopos et proceres totius regni, cum exercitibus suis, conuocauit; cum quibus una collectis, de imperatore constituendo tractauit. Insignia siquidem ab imperatrice procurauerat ornamenta imperii, antequam de tanto praesumpsisset negotio fari: « Excellentissimi, inquit, barones, qui assistitis in hac planitie, me, quaeso, solerter audite, et, prudenter intendentes, his quae dicam obedite. Pro commoditate omnium uestrum et plurimorum qui non adsunt, laboro, et nocte, dieque anxius cogito. Multis sermonibus hic modo non opus est. Bene nostis: imperator noster sine prole defunctus est, cui Deo fidelis et deuotus, Ecclesiaeque filiis utillimus successor sapienter inquirendus est. Quadraginta igitur ex uobis sapientes et legitimi milites eligantur, et seorsum eant, ipsique secundum fidem suum et conscientiam optimum imperatorem eligant, qui merito uirtutum imperio praeferatur, omnique populo sibi subiecto summopere patrocinetur! » Sic ab omnibus concessum est. Ibi nempe plus quam LX millia pugnatorum aderant, et, in diuersa nitentes, exitum rei considerabant.
Denique spectabiles sophistae, qui de tot militibus segregati fuerunt, post diutinam collocutionem reuersi, dixerunt: « Fredericum ducem Alemannorum, Henricum ducem Lotharingorum, et Lotharium ducem Saxonum laudamus, et honorabiles uiros, imperioque dignos praedicamus. Hoc pro certo, non peculiari fauore illecti, dicimus, sed uniuersali salute perspecta, prout nobis uisum est, asserimus. De his tribus quemcunque uolueritis in nomine Domini sumite, quia omnes, ut iam dudum probatum est, laudabiles sunt personae, et merito strenuitatis toti mundo, ut arbitramur, praeponendae. »
His auditis, archiepiscopus dixit: « Vos gloriosi principes qui nominati estis, alacriter ite, et de uobis tribus unum eligite. Illi autem quemcunque elegeritis subiiciemur, in nomine Dei omnipotentis. Porro, si quis uestrum a communi discrepauerit edicto, decolletur continuo, ne per unius proteruiam Christianorum perturbetur sancta concio. » Animosi praesulis rigida conditio cunctis formidabilis exstitit, nec in tanta multitudine quisquam contra praelatum mutire praesumpsit.
Igitur praetitulati duces seorsum abierunt, et, circumstante legionum corona, in medio constiterunt, seseque inuicem contuentes aliquandiu siluerunt. Tandem binis silentibus, Henricus rupit silentium primus: « Quid hic, seniores, agimus? Nunquid huc directi sumus ut taciturnitati uacemus? Ingens negotium nobis iniunctum est. Non ut taceremus, sed ut de maximo bono loqueremur, huc conuenimus. Iam uestram satis loquelam exspectaui. Nunquid totum diem transigemus muti? De tractatu nobis iniuncto cogitate, et quid uobis placuerit edicite. » Sociis annuentibus ut proferret quid sibi, qui senior erat, placeret: « Optimum, inquit, nunc decet nostrum esse consilium, quia modo ad nostrum tota Latinitas suspirat arbitrium. Oremus ergo Dominum Deum, qui Moysen Hebraeis praefecit, eique uictoriosum successorem Iosue reuelauit, ut ipse clemens cooperator nobiscum sit, sicut fuit cum Samuele ad ungendum in regem Dauid. » His ita dictis, generum suum elegit Lotharium. Porro tertius contradicere formidat, ueritus sententiam quam archipraesul sanxerat. Deinde ad conuentum reuersi sunt. Henricus uero, diligenter intentus omnibus, dixit: « Lotharium ducem Saxonum, multis uirtutibus adornatum, militia, iustitiaque in sublimitate principali iamdiu probatum eligimus in regem Alemannorum, Lotharingorum, Teutonum et Baioariorum, Langobardorum et omnium Italiae populorum, et in imperatorem Romanorum. » Ab omnibus auditum est, et a pluribus libenter concessum est.
Tunc primas et ordinator huius collectae fuit, ut dixi, archiepiscopus Maguntiae. Qui mox iussit ut omnes summi proceres, antequam de illo campo migrarent, in conspectu omnium Lothario mox homagium facerent. Protinus gaudens Henricus, et moerens Fredericus, et omnes post illos praecipui magnates coram Lothario genua flexerunt, homagium illi fecerunt, eumque regem et augustum sibi praefecerunt.
Dissoluto conuentu, exercitus Frederici super Lotharium irruit, ipsumque et plurimos de parte illius uulnerauit, et terga uertentes fugauit. Fredericus enim armatorum fere XXX millia secum adduxerat, quia timore uel fauore sese regem fore autumabat. Sed, quia probi pontificis ingenio praeuentus, ut dictum est, uelle suum perpetrare nequiuit, per Conradum, fratrem suum, maximam postmodum guerram fecit. Lotharius tamen, auxiliante Deo, praeualuit, meritoque strenuitatis et religionis laudabilis iam X annis regnauit.
Anno ab Incarnatione Domini 1126, indictione IV, pontificalis basilica Sancti Geruasii, Mediolanensis martyris, apud Sagium XII Kalendas Aprilis dedicata est a domino Goisfredo, Rothomagensi archiepiscopo, et aliis quinque praesulibus. Ibi tunc Henricus rex Anglorum cum proceribus suis adfuit, et eidem ecclesiae redditus X librarum pro dote per singulos annos donauit. Ibi tunc interfuerunt Girardus Engolismensis episcopus, Romanae Ecclesiae legatus, Ioannes Lexouiensis, Ioannes Salariensis, Goisfredus Carnotensis, et Ulgerius Andegauensis.
Mense Octobri, basilica Sancti Petri apostoli in suburbio Rothomagi dedicata est, ubi corpus sancti Audoeni, archiepiscopi et confessoris, honeste conditum est.
Eodem anno, Guillelmus Pictauensis mortuus est. Guillelmus etiam dux Apuliae, filius Rogerii Bursae, sine filiis obiit, cuius ducatum Honorius papa dominio apostolicae sedis mancipare sategit. Verum Rogerius iuuenis, Siciliae comes, econtra surrexit, et multa in exercitum papae certamina commisit, consobrinique sui principatum uiolentia militari uindicauit, et, homagio papae facto, usque in hodiernum diem possedit. Hic nimirum Rogerii senis, filii Tancredi de Alta-Villa, filius fuit, ac strenuae Adelaidis, quae Bonifacii marchisi potentis Italiae fuit, et, post prioris mariti, fratris scilicet Guiscardi, obitum, priori Balduino regi Ierusalem nupsit. 

[12,21] XXI.
Anno ab Incarnatione Domini 1127, indictione V, Ludouicus rex Francorum in Natale Domini ad curiam suam optimates regni allocutus est, eosque ut Guillelmo Normanno compaterentur, et subuenirent, summopere precatus est. Erat enim adolescens praeclarus, pulcher, audax et probus, sed multis infortuniis ab infantia praepeditus. Nam dum adhuc infantulus esset, mater eius Apuliensis Sibylla ueneno perempta est. Pater uero eius, Rodbertus dux Normannorum, in bello apud Tenerchebraicum captus est, et Henricus, frater eius, rex Anglorum, Normanniae ducatum adeptus est. Ipse quidem puerulus Heliae de Sancto Sidonio, suo uidelicet sororio, ad nutriendum regis iussu commendatus est, a quo pro timore praefati regis et fautorum eius in Galliam abductus est, ibique inter extraneos, in magna egestate, nec sine multa formidine, educatus est. A multis hostibus multum, multisque modis quaesitus est ut perimeretur; a multis econtra requisitus est ut honori paterno restitueretur. Frustra conatur id agere humana intentio quod aliter disposuit diuina ordinatio. Ludouicus rex et praecipui optimates regni Francorum, Balduinus accerrimus iuuenis et Carolus, satrapae, cum proceribus Flandrorum, Amalricus de Monte-Forti, comes Ebroicensium, Stephanus comes de Albamarla et Henricus comes Aucensium, Gualerannus comes de Mellento et Hugo de Nouo Castello, Hugo de Monte-Forti et Hugo de Gornaco, Guillelmus de Raumara et Baldricus de Bosco, Richerius de Aquila et Eustachius de Britolio, et multi alii Normannorum et Britonum, Rodbertus etiam de Belismo cum copiis Andegauensium et Cenomanorum, Guillelmum exsulem adiuuare moliti sunt; sed, Deo aduersante, qui profunditate sensus et uirtute bellica, copiisque facultatum et amicorum, praefatis omnibus Henricum regem praetulerat, nihil profecerunt. Multi eorum pro facinoroso incoeptu capti sunt, aut exhaeredati, aut occisi sunt. Rebelliones etiam hac de causa multae in regem Henricum exortae sunt, et castella, ruraque concremata sunt. Hoc attestantur Ebroica urbs et episcopalis ecclesia Sanctae Mariae, sanctimonialiumque abbatia Brionna, Mons-Fortis et Aquila, Pons-Aldemari et Bellismia, et multa alia quae per edacia perierunt incendia.
Tandem cum Guillelmus exsul XXVI esset annorum, et nemo potuisset ei de paterna haereditate recuperanda suffragari contra patruum suum, Adeles regina uterinam sororem suam dedit illi in coniugem, Rainerii scilicet marchionis sobolem. Ludouicus autem rex dedit ei Pontesiam et Caluimontem atque Medantum, totumque Vilcassinum. Hoc mense Ianuario factum est, et paulo post ante quadragesimam Gisortis uenit, cum militari manu, Normanniam calumniari; sed eum Normanni uelut dominum naturalem reueriti sunt.
Kalendas Martii, Carolus dux Flandriae, Cunuti regis Danorum filius, cum Tesnardo Brothburgi oppidano et XX militibus, ad ecclesiam Brugis, ut missam audiret, uenit, ibique, dum pronus in terra Deum oraret, a Burchardo de Insula, aliisque XXXII militibus peremptus est, et pene omnes qui cum illo erant ibidem crudeliter occisi sunt. Guillelmus autem de Ipro, tam graui facinore audito, mox castrum de Brugis obsedit, et ferales homicidas undique inclusit, donec Ludouicus rex Franciae cum Guillelmo Normanno uenit, et obsidione menstrua diros carnifices coarctauit, cepit et de altissima turre Brugis praecipitauit. Deinde Guillelmo Normanno ducatum Flandriae dedit, et Vilcassinum cum oppidis quae dederat recepit. Verum Guillelmus, ut ducatum Flandriae dono regis et haereditario iure obtinuit, solummodo XVI mensibus laboriose rexit.
In primis enim contra proditores Caroli ducis insurrexit, totisque nisibus eos indagauit, nullique pro qualibet causa nobilitatis, seu potentiae, uel ordinis, aut poenitentiae pepercit, fere C et XI condemnauit, et praecipitio uel aliis mortium generibus crudeliter puniit. Interfectorum ergo consanguinei uehementer contristati sunt, et detrimentum illi, perniciemque machinati sunt. Ipse paedagogo suo, Heliae de Sancto Sidonio, qui diutius pro illo exsulauit et cum Tirello de Maineriis exhaeredari pertulit, Monsteriolum castrum donauit. Mense Augusto, contra Stephanum, Boloniae comitem, exercitum duxit, eumque sibi subiicere uolens, terram eius ferro et flamma ferociter deuastare coepit. Denique fidi caduceatores missi sunt, et quia consobrini erant, sibi dextras dederunt, treuiisque triennalibus datis, pacificati sunt. 
Interea, dum Guillelmus dux in hac expeditione occupatus esset, eique aliquando laeta et plerumque tristis fortuna uariabiliter insisteret, Euuenus de Ganda et Daniel de Tenero-Monte, nepotes Balduini de Ganda, ultionem amicorum callide quaesierunt, et excogitatum facinus, ad multorum lamenta, perficere conati sunt. Nam Theodericum, comitem Auxentium, adierunt, ipsumque cur haereditarium ius negligenter et sine calumnia perderet increpauerunt, eique sese, aliosque plures, si suum ius calumniaretur, auxiliatores fore spoponderunt. Theodericus itaque Auxensis et Lambertus, Ardennensis comes, Flandriam expetierunt, et opinatissimum castrum quod Insula dicitur, et Fornas, atque Ganda, aliaque plura, Morinis assentientibus, receperunt. Guillelmus autem, his auditis, Stephano Boloniensi treuias dedit, et contra intestinos hostes usque ad mortem dimicauit. Erant enim uiri potentes et nobiles, audaciaque et multa probitate laudabiles, diuitiis et amicis et munitionibus et fauore contribulium formidabiles.
Mense Iulio, dux, aggregato exercitu, castrum Alost obsedit, et cum Godefredo, Louennensium duce, per dies aliquot coarctauit. Multi ad eum de Neustria uenerunt. Ipsum enim plures in tantum diligebant, et falsa spe decepti, tantam in eo fiduciam habebant, ut natale solum cum naturalibus heris ac parentibus et amicis ultro relinquerent; quidam uero, periuriis uel homicidiis polluti, exsules illi adhaererent.
Guillelmus de Ipro, Rodberti Morinorum marchionis filius, in primis ei obstitit; sed fortuna prodente, in manus eius apud Triam, Vilcassini castrum, incidit, quem seruandum Amalrico de Monte-Forti protinus destinauit. Denique non multo post dux eumdem per amicorum procurationem in amicitiam recepit, et a uinculis liberauit. Apud Iprum tres munitiones erant, quarum una ducis erat, altera Guillelmi, et tertia Danielis et Euueni. Ibi hostes ducis in mortem eius conspirauerunt, in arcem eius noctu irruere decreuerunt, et quatuor turmas, ut nullatenus exitium euaderet, extrinsecus constituerunt. Porro dux, qui tam feralem machinationem sibi paratam nesciebat, ad quamdam uenit iuuenculam quam amabat. Illa uero caput eius, ut solebat, lauit, et, cognita hostili coniuratione, lauando fleuit. Adolescens lacrymarum causam ab amica inquisiuit, precibus et minis solerter extorsit, quibus coacta seriatim detexit quidquid ab inimicis eius de morte compererit. Protinus ille cum suis arma, capillis adhuc impexis, arripuit, ipsamque secum, ne aliquo modo periclitaretur sustulit, et Guillelmo duci Pictauensium, coaeuo commilitoni suo, per quemdam abbatem destinauit, ipsumque ut liberatricem suam honorabili connubio, sicut sororem suam, donaret obsecrauit. Quod ita factum est.
Tunc Guillelmus omnes insidias incolumis pertransiuit, et iratus publicos hostes condemnauit. 
Bellicosus deinde iuuenis undique uires collegit, castrum Alost obsedit, acriter debellauit, et totis nisibus oppidanos ad deditionem cogere sategit. Ipse ducis et militis officio plerumque fungebatur, unde a charis tutoribus, pro illo formidantibus, crebro redarguebatur. Saepe centurias aduocabat, ut acer dux imperabat, sed crebrius ut tiro feruidus pugnabat. Quadam die <1128>, ad transitum cuiusdam aquae hostilis phalanx uenit, obsessis suffragari studuit, contra quod du<x repent>e CCC milites direxit. Sed, conflictu <nimis> durante, et hostium uirtute admodum crescente, milites ducis coeperunt aliquantulum relabi et uacillare. Quod uidens dux infremuit, suppetias aduolauit, audacter dimicauit, suos ita corroborauit, hostesque fugauit. Inde reuersus ad portas castri repente irruit, eoque ueniente turma satellitum qui egressi fuerant, dispersa confugit, quorum pars super aggerem exsiliuit. Quos ibidem dux dum uidisset, et lanceam cuiusdam peditis sibi obstantis apprehendisset, forte ferro quod capere dextera nisus est, in pinguedine manus quae inter pollicem et palmum est, usque in pulsum brachii subito perniciose punctus est. Grauiter itaque sauciatus inde recessit, familiaribus suis uulnus ostendit, cordetenusque dolens plangere coepit, nec multo post in lectum decubuit. Ignis enim, quem sacrum uocant, plagae immistus est, totumque brachium usque ad cubitum instar carbonis denigratum est. Quinque diebus aegrotauit, scelerumque poenitens monachatum petiit, et, Dominici corporis perceptione cum confessione munitus, obiit.
Helias et Tirellus, aliique domestici ducis, qui semper ei fideles fuerunt, lethale uulnus iuuenis heri Flandrensibus et omnibus extraneis celauerunt, et oppidanos ad deditionem expugnando coegerunt. Euuenus uero princeps castri reconciliatus est, et, datis obsidibus ac pace firmata, familiaris amicus factus est. Tunc Normanni ducis in tentorium eumdem duxerunt, dominumque suum in feretro mortuum lugubres ostenderunt: « En, inquiunt, potes uidere quid fecisti; dominum tuum occidisti, et innumeris sic militibus luctum inuexisti. » Quod ille uidens, contremuit, et uehementi moerore in lacrymas erupit. Cui Helias ait: « Desine, quaeso, <nunc flere, quia> amodo tuae inutiles sunt lacrymae <nec duci sunt> auxilio. Vade, arma tua <sumens tuos fac> milites armari, et defuncti corpus ducis ad Sanctum Bertinum fac honorifice deduci. » Quod ita mox completum est. Conuentus autem monachorum obuiam processit, et cadauer in basilica suscepit. Ibi secus Rodbertum ducem sepultum est, et in lapide superposito epitaphium huiuscemodi exaratum est:
Miles famosus, Guillelmus, uir generosus,
Marchio Flandrensis, iacet hic, monachus Sithiensis.
Rodbertus pater huic, materque Sibylla fuere,
Et Normannorum gentis frenum tenuere.
Luxque Kalendarum sextilis quinta rediuit,
Cum pugnax apud Alst ferro plagatus obiuit.
Ioannes, filius Odonis Baiocensis episcopi, primus Henricum regem adiuit, eique casum nepotis sui nuntiauit, et sigillatos apices de parte eius supplex obtulit, in quibus moriens adolescentulus a patruo suo malorum quae contra illum fecerat indulgentiam postulabat, eumque ut omnes qui ad se confugerant, si ad illum remearent, benigne susciperet, obsecrabat. His itaque rex perceptis annuit, et plures herili nece conturbati, crucem Domini sustulerunt, et exsules pro Christo sepulcrum eius in Ierusalem expetierunt. Theodericus autem Auxensis Morinorum dux factus est, et Ludouico regi Francorum, et Henrico regi Anglorum a secretis, confoederatus est. Stephanum comitem Boloniensium, aliosque Normannos qui terras habebant in Elandria, rex Henricus ei subiugauit regali iustitia. Denique pulcherrima uxor eius, quam tunc habebat, post aliquot annos occubuit, et ipse consilio regis Angliae Sibyllam Andegauensem, Guillelmi praedecessoris sui sponsam, in coniugem accepit. 

[12,22] XXII.
Auxilio superni dispensatoris fretus, rex Henricus inter tot aduersa rigidus in fastigio perstitit, et rebelles a temerario ausu deficientes, eumque suppliciter repetentes suscepit, et solerti benignitate secum reconciliari consensit. Primus itaque, ut supra dictum est, Guillelmus de Rolmara regi honorifice reconciliatus est, et exinde familiaris eius conuiua et amicus factus est. Generosam quoque Mathildem, filiam Richardi de Radueriis, illi rex coniugem dedit, quae filium ei speciosum, nomine Guillelmum Heliam, peperit. Praefatus miles in adolescentia lubricus, nimisque libidini deditus fuit; sed diuino uerbere plectendus, in grauissimam aegritudinem incidit. Unde cum Goisfredo archiepiscopo fatus, emendatiorem uitam Deo deuouit. Deinde Nouum-Mercatum reuersus, postquam conualuit, in ecclesia Sancti Petri, apostoli, ubi quatuor canonici saeculares seruierant, VII monachos constituit, eisque, praeter illa quae Hugo de Grentemaisnil ibi monachis Sancti-Ebrulfi dederat, plura libenter adiecit. Chartam confirmationis rerum quas dederat dictauit, et cancellum ecclesiae cum domibus monasticis renouauit.
Anno itaque XXVIII Henrici regis <1128>, Guillelmus adolescens Flandriae comes obiit, cum quo robur et audacia omnium qui suffragabantur ei contra patruum suum, corruit. Arrogantum temeritas cui adhaereret non habuit, postquam iuuenile caput, pro quo Normanniae rura ignibus et armis conturbauerat, perdidit. Tunc Rodbertus dux, qui ad Diuisas in carcere seruabatur, in somnio uiderat quod in brachio dextro lancea percutiebatur, eoque mox priuabatur. Mane autem exspergefactus, dixit astantibus: « Heu! filius meus mortuus est. » Nondum rumor illuc ore nuntiorum perlatus fuerat, dum pater eius in somniis istud edoctus coessentibus intimabat. Qui et ipse post VI annos Carduili defunctus est, et, de carcere tunc eiectus, Gloucestrae sepultus est.
Ecce Ambrosii Merlini prophetia, quam tempore Guortigerni regis Britanniae uaticinatus est, per DC annos in pluribus manifeste completa est. Unde libet mihi quaedam huic opusculo inserere, quae temporibus aetatis nostrae uidentur competere. Contemporaneus quippe beato Germano, Antissiodorensi episcopo, fuit, qui tempore Valentiniani imperatoris in Britanniam bis transfretauit, et contra Pelagium, eiusque sequaces, in gratiam Dei garrientes, disputauit, et pluribus signis in nomine Domini peractis, haereticos confutauit. Deinde, postquam Paschalia festa deuote celebrauit, contra Saxones-Anglos, qui tunc pagani Christicolas Britones oppugnabant, pugnauit, et, plus precibus quam armis robustus, cum exercitu nuper baptizatorum, Alleluia uociferans, ethnicum agmen fugauit. Si quis haec et alia de casibus Britonum plenius nosse desiderat, Gildae Britonis historiographi, et Bedae Anglici libros legat, in quibus de Guortemiro et fratribus eius, et de forti Arturo, qui XII bella contra Anglos fecit, luculenta narratio legentibus emicat. Fertur quod Merlinus Guortigerno monstrauerit stagnum in medio pauimento, et in stagno duo uasa, et in uasis tentorium complicatum, et in tentorio duos uermes, quorum unus erat albus et alter rufus. Qui mox admodum creuerunt, et, dracones facti, mutuo crudeliter pugnauerunt. Tandem rubeus uicit, et album usque ad marginem stagni fugauit. Haec nimirum rege spectante, cum Britonibus tristis plorauit. Merlinus, inquisitus uates ab attonitis spectatoribus, praesago spiritu disseruit quod stagno in medio pauimento figuraretur mundus; duobus uasis, insulae Oceani; tentorio, urbes Britanniae et uici in quibus humana est habitatio; duobus uero uermibus duo populi Britonum et Anglorum designantur, qui diris conflictibus uicissim uexabuntur, donec sanguinolenti Saxones, qui per rubeum draconem portenduntur, usque in Cornubiam et supra littus Oceani Britones fugabunt, qui per album uermem figurati sunt, quia fonte baptismatis a diebus Lucii regis et Eleutherii papae dealbati sunt. Iam dictus uates seriatim quae futura erant insulis Septentrionis praedixit, typicisque locutionibus memoriae litterarum tradidit. Deinde postquam de Germanico uerme et decimatione Neustriae locutus est, quae in Alfredo fratre Eduardi filii Egelredi regis, et sodalibus eius Gueleford facta est, sic de praesentis aeui uolubilitate, et rerum turbida uariatione uaticinatus est:
« Populus in ligno et ferreis tunicis superueniet, qui uindictam de nequitia ipsius sumet. Restaurabit pristinis incolis mansiones, et ruina alienigenarum patebit. Germen ipsius ex hortulis nostris abradetur, et reliquiae generationis eius decimabuntur. Iugum perpetuae seruitutis ferent, matremque suam ligonibus et aratris uulnerabunt. Succedent duo dracones, quorum alter inuidiae spiculo suffocabitur, alter uero sub umbra nominis redibit. Succedet leo iustitiae, ad cuius rugitum Gallicanae turres et insulani dracones tremebunt. In diebus eius aurum ex lilio et urtica extorquebitur, et argentum ex ungulis mugientum manabit. Calamistrati uaria uellera uestibunt, et exterior habitus interiora signabit. Pedes latrantium truncabuntur. Pacem habebunt ferae, humanitas supplicium dolebit. Findetur forma commercii, dimidium rotundum erit. Peribit miluorum rapacitas, et dentes luporum hebetabuntur. Catuli leonis in aequoreos pisces transformabuntur, et aquila eius super montes Araunium nidificabit. Venedocia rubebit materno sanguine, et domus Corrinnei VI fratres interficiet. Nocturnis lacrymis madebit insula, unde omnes ad omnia prouocabuntur. Nitentur posteri transuolare superna, sed fauor nouorum sublimabitur. Nocebit possidenti ex impiis pietas, donec sese genitorem induerit. Apri igitur dentibus accinctus, acumina montium et umbram galeati transcendet. Indignabitur Albania, et conuocatis translateralibus sanguinem effundere uacabit. Dabitur maxillis eius frenum, quod in Armorico sinu fabricabitur. Deaurabit illud aquila rupti foederis, et tertia nidificatione gaudebit. Euigilabunt regentis catuli, et postpositis nemoribus infra moenia ciuitatum uenabuntur. Stragem non minimam ex obstantibus facient, et linguas taurorum abscident. Colla rugientium onerabunt catenis, et auita tempora renouabunt. Exinde de primo in quartum, de quarto in tertium, de tertio in secundum, rorabitur pollex in oleo. Sextus Hiberniae moenia subuertet, et nemora in planitiem mutabit. Diuersas portiones in unum reducet, capite leonis coronabitur, principium eius uago affectui succumbet; sed finis ipsius ad superos conuolabit. Renouabit namque beatorum sedes per patrias, et pastores in congruis locis locabit. Duas urbes palliis induet, et uirginea munera uirginibus donabit. Promerebitur inde fauorem Tonantis, et inter beatos coronabitur. Egredietur ex eo lues penetrans omnia, qua ruina propriae gentis imminebit. Per illam enim utramque insulam amittet Neustria, et pristina dignitate spoliabitur. Deinde reuertentur ciues in insulam. »
Hanc lectiunculam de Merlini libello excerpsi, et studiosis, quibus propalatus non est, quantulamcunque stillam propinaui, cuius aliquam partem in rebus gestis intellexi. Plura uero, ni fallor, cum moerore seu gaudio experientur adhuc nascituri. Historiarum gnari eius dicta facile poterunt intelligere, qui nouerint ea quae contigerunt Hengist et Catigirno, Pascent et Arturo, Aedelberto ac Edwino, Oswaldo et Osuio, Cedwal et Elfredo, aliisque principibus Anglorum et Britonum usque ad tempora Henrici et Gritfridi, qui dubia sub sorte adhuc imminentia praestolantur, quae sibi diuinitus ineffabili dispositione ordinantur. Nam luce clarius patet callenti quod de duobus filiis Guillelmi dicitur: « Succedent, inquit, duo dracones, domini scilicet libidinosi et feroces, quorum alter inuidiae spiculo, id est Guillelmus Rufus, in uenatione sagitta suffocabitur; alter, id est Rodbertus dux, sub umbra carceris, stemma pristini nominis, id est ducis, gerens, peribit. Succedet leo iustitiae (quod refertur ad Henricum), ad cuius rugitum Gallicanae turres et insulani dracones contremiscunt, quia ipse diuitiis et potestate transcendit omnes qui ante illum in Anglia regnauerunt. » Sic caetera sophistae liquido discutiant. Multa possem explanando dicere, si commentarium niterer ut scirem super Merlinum edere. Sed his omissis, ad narrationis ordinem reuertar, et nostrorum casus ueraciter prosequar. 

[12,23] XXIII.
Anno ab Incarnatione Domini 1128, indictione VI, Germundus patriarcha Ierusalem obiit. Stephanus autem Carnotensis post illum sanctam Sion II annis rexit. Quo migrante, Guillelmus Flandrensis successit. Indictione VII, Goisfredus Rothomagensis archiepiscopus aegrotauit et post diuturnam aegritudinem VI Kalendas Decembris hominem exiuit. Interea dum praefatus archipraesul aegrotaret, et, de salute animae suae sollicitus, omnia quae habebat prudenter erogaret, Matthaeus, Cluniacensis monachus, Albanensis episcopus, Romanae Ecclesiae legatus, Rothomagum ad regem Henricum uenit, et cum eo de utilitatibus ecclesiasticis tractauit. Iussu igitur regis episcopi et abbates Normanniae asciti sunt, et in Rothomagensi capitulo scita, praesente rege, audierunt, quae per legatum Honorii papae sic propalata sunt: Ut nullus presbyter uxorem habeat. Qui uero a pellice abstinere noluerit, ecclesiam non teneat, nec portionem in beneficiis ecclesiasticis obtineat, nec aliquis fidelium missam eius audiat. Ut unus presbyter duabus ecclesiis non deseruiat, nec clericus quislibet in duabus ecclesiis praebendas possideat; sed in illa ecclesia cuius beneficiis fruitur Deo militet, eique pro benefactoribus suis quotidie supplicet. Ut monachi uel abbates ecclesias seu decimas de manu laicorum non recipiant, sed laici quae usurpauerant episcopo reddant, et ab episcopo monachi pro uoto possessorum oblata recipiant. Ea tamen quae antea quoquomodo obtinuerant, quiete per indulgentiam papae possideant; sed ulterius aliquid huiusmodi, sine praesulis in cuius dioecesi est licentia, usurpare non praesumant.
Tunc Romanus legatus de transactis transgressionibus omnes absoluit, et sequenti mense, ut iam dictum est, archiepiscopus migrauit. Ibi cum legato fuerunt Goisfredus Carnotensis episcopus, et Goislenus Rufus, Suessionis episcopus, et omnes episcopi Neustriae: Richardus Baiocensis, Turgisus Abrincatensis, Ioannes Lexouiensis, Richardus Constantiensis, et Ioannes Salariensis. Abbates etiam adfuerunt plures, Rogerius Fiscannensis, Guillelmus Gemmeticensis, Ragenfredus Sancti Audoeni, Guarinus Sancti Ebrulfi, Philippus Sancti Taurini, et Alannus electus Sancti Guandregisili, aliique plures, quorum fautor rex Henricus adfuit, qui nullum eis grauedinem ab episcopis imponi permisit.
Anno ab Incarnatione Domini 1129, indictione VII, Philippus puer a Ludouico patre suo electus est, et in die Paschae Remis a Rainaldo II Remorum archiepiscopo rex coronatus est; sed post biennium de equo lapsus et miserabiliter conquassatus apud Parisius mortuus est. Eodem anno, Henricus rex Iosfredo Andegauorum comiti Mathildem filiam suam dedit, quos Turgisus senex Abrincarum praesul pontificali benedictione coniunxit. Horum nuptiis legitime celebratis, Fulco comes iterum Ierusalem perrexit, et filiam Balduini regis II in coniugem accepit, regnumque Ierusalem, et principatum Antiochiae, quae famosissimi bellatores uix obtinuerant, facile possedit. Diadema quoque maturus socer illi obtulit, sed, illo uiuente, iunior ferre recusauit. Potestatem tamen per unum annum, quo postea senior superuixit, ut gener et haeres in toto imperio tutus agitauit. In primis minus callide quam decuisset futura praeuidit, nimisque festinus praeposituras, aliasque dignitates irrationabiliter mutauit. Primores enim qui ab initio contra Turcos obnixe certauerunt, et cum Godefredo ac duobus Balduinis urbes ac municipia sibi laboriose subegerunt, nouus princeps a sua familiaritate remouit, et, suffectis Andegauensibus aduenis, aliisque rudibus qui nuper accesserant, obaudiuit, consiliisque regni et custodiis munitionum modernos adulatores, ueteribus patronis repulsis, praefecit. Rancor inde nimius exortus est, et in rudem officiorum immutatorem ceruicositas magnatorum damnabiliter elata est. Studium bellandi, quod unanimes debuissent in ethnicos exercere, spiritu nequitiae inflati, diutius in sua uiscera moliti sunt agitare. Secum etiam gentiles utrinque contra se conglomerauerunt. Unde multa millia hominum et oppida nonnulla perdiderunt.
Anno ab Incarnatione Domini 1130, indictione VIII, Balduinus II, rex Ierusalem, XVIII Kalendas Septembris defunctus est, et Fulco Andegauensis regno iam annis VI potitus est. Eodem anno, Hugo Ambianensis, monachus Cluniacensis, abbas Radingiensis, factus est archiepiscopus Rothomagensis.
Anno ab Incarnatione Domini 1131, Romae Honorius papa mortuus est, et mox in Ecclesia Dei nimium schisma exortum est. Nam a quibusdam Gregorius diaconum in papam electus est, et Innocentius nominatus est; ab aliis uero Petrus Anacletus consecratus est.