[1,0] HISTORIA ECCLESIASTICA.
ORDERICI VITALIS ANGLIGENAE COENOBII UTICENSIS MONACHI, PROLOGUS IN ECCLESIASTICAM HISTORIAM.
Anteriores nostri ab antiquis temporibus labentis saeculi excursus prudenter inspexerunt, et bona seu mala mortalibus contingentia pro cautela hominum notauerunt, et futuris semper prodesse uolentes, scripta scriptis accumulauerunt. Hoc nimirum uidemus a Moyse et Daniele factum, aliisque hagiographis. Hoc in Darete Phrygio et Pompeio Trogo comperimus, aliisque gentilium historiographis. Hoc etiam aduertimus in Eusebio, et Orosio de Ormesta mundi, Anglicoque Beda, et Paulo Cassinensi, aliisque scriptoribus ecclesiasticis. Horum allegationes delectabiliter intueor, elegantiam et utilitatem syntagmatum laudo et admiror, nostrique temporis sapientes eorum notabile sedimen sequi cohortor. Verum, quia non est meum aliis imperare, inutile saltem nitor otium declinare, et, memetipsum exercens, aliquid actitare quod meis debeat simplicibus symmaticis placere. relatione, quam de restauratione Uticensis coenobii, iubente Rogerio abbate, simpliciter prout possum facere institui, libet ueraciter tangere nonnulla de bonis seu malis primatibus huius nequam saeculi. Non arte litteratoria fultus, nec facundia praeditus, sed bonae uoluntatis intentione prouocatus, appeto nunc dictare de his quae uidemus seu toleramus. Decet utique ut, sicut nouae res mundo quotidie accidunt, sic ad laudem Dei assidue scripto tradantur; ut et, sicut ab anterioribus praeterita gesta usque ad nos transmissa sunt, sic etiam praesentia nunc a praesentibus futurae posteritati litterarum notamine transmittantur.
De rebus ecclesiasticis, ut simplex Ecclesiae filius, sincere fari dispono; et priscos patres pro posse moduloque meo nisu sequens sedulo, modernos Christianorum euentus rimari et propalare satago. Unde praesens opusculum Ecclesiasticam Historiam appellari affecto. Quamuis enim res Alexandrinas, seu Graecas, uel Romanas, aliasque relatu dignas indagare nequeam, quia claustralis coenobita ex proprio uoto cogor irrefragabiliter ferre monachilem obseruantiam; ea tamen quae nostro tempore uidi, uel in uicinis regionibus accidisse comperi, elaboro, coadiuuante Deo, simpliciter et ueraciter enucleare posterorum indagini. Firmiter ex coniectura praeteritorum opinor quod exsurget quis me multo perspicacior, ac ad indagandos multimodarum, quae per orbem fiunt, rerum euentus, potentior; qui forsitan de meis aliorumque mei similium schedulis hauriet quod chronographiae narrationique suae dignanter ad notitiam futurorum inseret.
Praecipuam nempe in hoc fiduciam habeo, quod hoc opus incoepi uenerandi senis Rogerii abbatis simplici praecepto, tibique, Pater Guarine , qui secundum Ecclesiae ritum ei legitime succedis, exhibeo, ut superflua deleas, incomposita corrigas, et emendata uestrae sagacitatis auctoritate munias. In primis ordior de principio sine principio, cuius ope ad ipsum finem sine fine peruenire desidero, deuotas laudes cum superis in aeternum cantaturus  : ALPHA ET OMEGA. 

[1,1] LIBER PRIMUS.
Omnipotens Verbum per quod Deus Pater omnia condidit, uitis uera, summusque paterfamilias, qui uineam plantauit, et a mane usque ad undecimam horam intromissis operariis excolit, ut uberem fructum ex eadem colligere possit, eamdem uineam, id est sanctam Ecclesiam, nullo tempore desistit colere eiusque palmites per omnia mundi climata nobiliter propagare. Ipse nimirum, qui est omnium uerus rex saeculorum, et uerus pontifex futurorum bonorum, uerusque propheta, hominumque dominus et angelorum, oleo laetitiae prae participibus suis ineffabiliter unctus, inaestimabilisque consilii paternae dispensationis angelus (secundum oracula prophetarum, qui Spiritu sancto edocti, ceu stellae in huius saeculi nocte fulserunt, et uelut galli somnolentos antelucanum canendo excitantes, Dominici aduentus mysteria uaticinati sunt), regiam uirginem Mariam, de familia regis Dauid ortam, de multis millibus unam elegit, omniumque uirtutum copia gloriose insignitam sibi matrem effecit. Generosa Virgo uirtutum insigniis adornata, Ioseph iusto diuinitus desponsata, a Gabriele archangelo salutata, de Spiritu sancto impraegnata, desideratum cunctis gentibus Saluatorem, quem sine delicto concepit, VIII Kal. Ianuarii sine dolore mundo peperit. 
Sic Dominus noster Iesus Christus prima census ascriptione, Cirino Syriae praesidente, secundum ordinem totius prophetiae quae de ipso praedicta est, in Bethleem Iudae oppido natus est. Praeclara, ut ueraces Scripturae referunt, signa nascente Christo coelitus ostensa sunt; et angeli de salute hominum pie gratulantes cecinerunt: Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis!
Anno itaque Caesaris Augusti XLII, ab interitu uero Cleopatrae et Antonii, quando et Aegyptus in prouinciam uersa est, XXVIII; olympiadis uero centesimae nonagesimae tertiae anno tertio, ab Urbe autem condita 752, id est eo anno quo compressis cunctarum per orbem terrae gentium motibus, firmissimam uerissimamque pacem, ordinatione Dei, Caesar Octauianus composuit, Iesus Christus Filius Dei sextam mundi aetatem aduentu suo consecrauit.
Ab initio mundi usque ad natiuitatem Christi, secundum Hebraicam ueritatem, anni 3952 numerantur; iuxta computationem uero Isidori Hispalensis episcopi, aliorumque quorumdam doctorum, 5154 supputantur. Porro secundum computationem Eusebii Caesariensis et Hieronymi, ab Adam usque ad XVIII annum Tiberii Caesaris, quando Christus passus est, anni 5231 fiunt.
Omnis credentium multitudo in Spiritu sancto exsultet, aeternumque Creatorem indesinenter adoret; eique tota uirtute sacrificium laudis immolet, qui unicum Filium suum, sibi sanctoque Spiritui coaeternum et consubstantialem, incarnari constituit, et a reatu mortis seruum indebita morte Filii absoluit! Clemens enim Conditor, qui plasma suum, quod ad imaginem et similitudinem sui fecerat, lapsum esse condoluit; inaestimabilique consilio inexhaustae profunditatis suae decreuit ut coaequalis sibi damnatum in ergastulo Filius seruum uisitaret, hominemque de captiuitate propriis ad gregem humeris pie reportaret, nouemque ordines angelorum sui restauratione numeri perfecte laetificaret! Filius itaque Dei homo factus id quod fuit permansit, et quod non erat assumpsit; non commistionem passus, neque diuisionem, cum Patre sanctoque Spiritu regens omnia per diuinitatem, infirma uero nostrae carnis tolerans per assumptam humanitatem. Legem, quam per Moysem dederat, inuiolabiliter seruauit, et omnem iustitiam ipse legifer per omnia impleuit. Nam octaua die circumcisus est, et quadragesima die cum legali oblatione in templo Patri oblatus est.
Sed, quamuis Virgo mater diuae prolis alligaret membra pannis inuoluta, et pedes manusque stricta cingeret fascia, tenerque infans inter arcta conditus praesepia uagiret pro humana, quam Patris uelle susceperat, miseria; sublimis tamen Deus, orto in aethere nouo sidere, monstratus est, et a magis orientalibus diuinitus illustratis in Bethleem requisitus, ibique in cunabulis inuentus, ac ut Deus adoratus est. Prudentes magi tria munera de thesauris suis pretiosa protulerunt, aurum, thus et myrrham Christo sponte obtulerunt; quibus ipsum summum regem, uerumque Deum, et mortalem hominem praeconati sunt. Electionis gentium primitiae in his consecratae sunt, quae de Saba aliisque nationibus late per orbem dispersis ad Christum in Bethleem properauerunt. In somnis ab angelo commoniti ne redirent ad Herodem, per aliud iter in suam laeti repedarunt regionem.
Tempore purgationis suae Virgo parens deuota templum adiit, Deoque Patri puerum praesentauit, quem Simeon senex iustus in ulnis suscepit. Felix silicernius in Deo exsultauit, quia diu exspectatum Saluatorem gentium uidit, per Spiritum sanctum agnouit, manibus gestauit, eumque populis uitae et mortis esse dominum praedicauit, et multis admirantibus cum ingenti tripudio benedixit. 
Anna prophetes, filia Phanuel gaudens adfuit; uidua uirtutibus pollens Christum agnouit, ipsumque palam omnibus qui redemptionem praestolabantur Ierusalem, iam uenisse praecinuit. 
Parentes pro eo par turturum aut duos pullos columbarum obtulerunt ; quibus Ecclesiae nitida castitas et blanda simplicitas praefiguratae sunt.
Ecce nato in carne Domino non solum angeli coelorum, sed et omnis aetas mortalium et sexus, reddit testimonium. Virgo Maria Spiritus sancti cooperatione concepit, peperit et lactauit; eique per omnia efficaciter ipsius ope ministrauit. Ioannes in utero matris Dominum laeto gestu suum salutauit, et repleta Spiritu sancto Elisabeth triplici prophetiae modo Ecclesiae de Messia et eius genitrice prophetauit. Glorificauerunt angeli Deum, pro humana redemptione incarnatum; qui dum nos conspiciunt redimi, suum gaudent numerum repleri. Angelica uisitatione pastores instructi Bethleem accurrunt; panem uiuum, qui de coelo descendit, in praesepio quaerunt; infantem, qui coelis praesidet, pannis inuolutum inueniunt. Pastorum praeconiis audientium corda de Christi notitia gaudium et admirationem concipiunt. Zacharias et Simeon iusti senes Christum confitentur, et de illo futura uaticinantur; quibus in Christi amore anus beata fideliter Anna comitatur. 
Bonis itaque felici iucunditate gratulantibus, Herodes, inusitatis rumoribus auditis, contristatur impius, et iubet omnes a bimatu et infra in Bethleem perimi, et in cunctis eius finibus. Translato Iesu cum intacta matre a Ioseph in Aegyptum, Herodis furia crudeliter effusus est sanguis infantum, et campi Bethleem maduerunt cruore innocentum. Christus autem pro se trucidatos in suum transtulit thalamum, ubi feliciter laureati tripudiant in perpetuum. 

[1,2] II. Vita eius.
Saluator XXXII annis et III mensibus in terris conuersatus est, sed peccati expers dolum locutus non est, solusque inter mortuos liber ab omni culpa repertus est.
In initio XXX anni Iordanis alueum expetiit, a Ioanne baptismate intinctus aquas sanctificauit, et sic exemplum totius humilitatis sequacibus suis ostendit. Iesu baptizato et orante, coelum apertum est. Corporali uero specie sicut columba super eum Spiritus sanctus descendere uisus est, et uox Patris de coelo audita est: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui. Merito Ioannes praecellit inter natos mulierum, cui se Christus credit baptizandum, inuisibilis se Spiritus exhibet uidendum, suum de coelo Pater commendat Filium. Sic beato praecursori mysterium Trinitatis ostenditur in baptismo Saluatoris.
Dominus Iesus, qui duodecimo aetatis suae anno templo in medio doctorum sedit, nec docens sed interrogans inueniri uoluit, annorum XXX baptizatur et exinde prodigiis Deus declaratur. Triennio signa facit et discipulos erudit. Triennalis aetas nostri Saluatoris intimat sacramentum nostri baptismatis, propter fidem sanctae Trinitatis et operationem Decalogi legalis. Legifer etiam noster sic admonet homines ne audeant infirma aetate praedicare, seu temere praelationes appetere; sed legitimum et maturum tempus ad sacerdotium, uel ad docendum studeant humiliter exspectare.
Amodo continuationem miraculorum Domini nostri Iesu Christi, quae in quatuor Euangeliorum libris scripta sunt, libet intueri, et ueraciter compendioseque paginis adnotare. Ut facilius ibidem perspecta passim ad mentem reuocentur, seriem rerum, prout quatuor euangelistae descripserunt, inuestigo; ipsoque, qui linguas infantium facit disertas donante, breuiter propinare peropto. 
Et quia chronographiam decreui contexere, iustum est ut in primis certitudinem temporum diligenti designem conamine, prout sancti euangelistae, aliique historiographi scriptis suis iamdudum enodauere.
Octauianus Caesar Augustus, Caii Iulii Caesaris ex sorore Octauia nepos et haeres, Romanorum secundus, regnauit annis LVI et mensibus VI. Cuius XLII anno Christus natus est.
Tiberius priuignus Augusti, Liuiae uxoris eius ex priore marito filius, annis XXIII regnauit. Cuius XVIII anno Christus passione sua mundum redemit.
Post mortem Herodis Antipatri Ascalonitae prolis, qui XXXIV annis in Iudaea regnum usurpauit, Archelaus filius eius X annis super Iudaeos tyrannidem exercuit. Cuius pro metu, Ioseph, ut Matthaeus astruit, postquam angeli iussu de Aegypto rediit, cum puero et matre eius in Galilaeam secessit, et Nazareth habitauit. Archelaus autem a Iudaeis, ob intolerabilem animi ferocitatem, apud Augustum criminatus, decidit, et aeterno apud Viennam Galliae urbem exsilio disperiit. Regnum uero Iudaeae, quo minus ualidum fieret, fratribus eius idem Augustus per tetrarchias scindere curauit. 
Porro Pilatus XII anno Tiberii Caesaris Iudaeam missus, procurationem gentis suscepit, et inibi per X continuos annos usque ad ipsum pene finem Tiberii perdurauit. 
Herodes, Philippus et Lysanias, ut Lucas refert, cum illo Iudaeam regebant, filii Herodis senioris, sub quo Dominus natus est.
Omne tempus, quo Dominus noster in terris docuisse describitur, intra quadriennii spatia coarctatur. Nam tunc, ut Iosephus refert, Anna deturbato, pontificatum Iudaeorum per successiones tenuerunt Ismael filius Baffi, Eleazarus Ananiae pontificis filius, et Simon Canufi filius, atque Iosephus Caiphas, qui Iesum pro gente moriturum prophetauit. 
Eusebius Caesariensis a VI anno Darii, qui post Cyrum et Cambisem regnauit, quando opera templi consummata sunt, usque ad Herodem et Augustum, numerat in Daniele hebdomades VII et LX duas, quae faciunt annos 483, quando Christus, id est Hyrcanus, de genere Machabaeorum nouissimus pontifex, ab Herode iugulatus est, et iuxta legem successio pontificum cessauit. Hippolytus uero regni Persarum 230 supputat annos, et Macedonum 300, 
et post illos usque ad Christum 30, id est ab initio Cyri regis Persarum usque ad aduentum Domini 560 numerat annos. Haec de temporum serie studioso lectori rimatus intimaui, quod sol iustitiae sexta aetate ortus est in nouissima hora huius saeculi. Amodo propositum opus de meo aggrediar Domino, cuius in omnipotenti benignitate confido, et opem, ut incoeptum digne peragam ad laudem ipsius, fideliter inuoco. 

[1,3] III. Miracula et prodigia eius.
Iesus, plenus Spiritu sancto, a Iordane in Galilaeam regressus est, ibique tertio die cum discipulis suis ad nuptias in Cana uocatus est. Deficiente uino, a matre rogatus, sex hydrias aqua repleri iussit, et mutatam in uinum deferri a ministris architriclino praecepit. Hoc signo gloriam suam discipulis suis primum manifestauit, per quod commutationem carnalis intellectus in ueteri lege designauit, et per Spiritus sancti gratiam in nouitatem uitae transtulit. 
In desertum a Spiritu sancto ad agonem ductus est, et a Satana, qui hominem incomparabilis iustitiae uidens, admirabatur, tentatus est. Quadragenis diebus ac noctibus ieiunauit, et sic, per ieiunium et orationem omne genus daemoniorum a bonis uincendum, exemplo docuit. 
Antiquus serpens, gula, et uana gloria, et cupiditate, quibus primum Adam superauit, secundum nihilominus Adam tentauit; sed ab illo tripliciter uictus refugit. Et ecce accesserunt angeli, et ministrauerunt Filio Dei, qui uictores Satanae in coelis remunerabit gaudio perenni.
Saluator cum matre et fratribus Capharnaum descendit, ibique non multis diebus mansit. Inde, appropinquante Pascha, Ierosolymam ascendit, et in templum intrauit. Vendentes oues, et boues, et columbas, et nummularios sedentes in templo inuenit, et fulgore deitatis mire rutilans omnes eiecit.
In die festo Paschae multi signa, quae Iesus faciebat, uiderunt et in nomine eius crediderunt. Tunc Nicodemus Pharisaeus, princeps Iudaeorum, uenit ad Iesum nocte, cupiens eius secreta perfrui allocutione. Meruit ergo instrui de uirtute baptismi, de regeneratione ex aqua et Spiritu, de sui descensione et ascensione, de serpentis aenei typica exaltatione et Filii hominis indebita passione.
Post haec, Dominus uenit in Iudaeam. Illic cum discipulis suis demorabatur, et plura salutis insignia operabatur. Ioannes autem erat baptizans in Ennon iuxta Salim, ubi multae aquae erant; et conquaerentibus discipulis eius et Iudaeis, de Christo uerax perhibuit testimonium. Deinde Iesus reliquit Iudaeam et abiit iterum in Galilaeam, transiuitque per Samariam. 
In ciuitate Samariae quae dicitur Sichar, iuxta praedium quod dedit Iacob Ioseph filio suo, erat fons Iacob. Iesus ergo fatigatus ex itinere sedit super fontem hora sexta, et mystica uerba locutus est cum muliere Samaritana. Samaritani cum gaudio Saluatorem susceperunt, et duobus secum prece multa diebus detinuerunt, deuotique plures in eum crediderunt. 
Inde Iesus in Galilaeam in uirtute Spiritus abiit, et fama de illo per uniuersam regionem exiit. Ipse in synagogis eorum docebat et magnificabatur ab omnibus. 
Nazareth Sabbato in synagogam intrauit ad legendum. Optimus lector surrexit, librum Isaiae prophetae reuoluit, et inuentum pronosticon legit: Spiritus Domini super me, propter quod unxit me; euangelizare pauperibus misit me, et reliqua. Et cum plicuisset librum, ministro reddidit, resedit et dixit: Quia hodie completa est haec scriptura in auribus uestris. Mirabantur in uerbis gratiae quae procedebant eius ab ore. 
Ipse Iesus testimonium perhibuit, quia propheta in sua patria honorem non habet. Exemplum esse uerax de anterioribus protulit, quod ad solam, licet multae in Israel uiduae essent, Sareptanam mulierem tempore famis Elias missus fuerit; multisque leprosis in egestate et aerumna relictis, solus, Eliseo uaticinante, Naaman Syrus in Iordane mundatus fuerit. 
Omnes in synagoga uerbum Domini audientes ira repleti sunt. Quod dictum fuerat, opere sacrilego uerum esse comprobantes, surrexerunt. Amentes efficacem archiatrum extra ciuitatem eiecerunt, 
et usque ad supercilium montis super quo constructa est urbs, ut praecipitarent eum, duxerunt. Ipse autem transiens per medium illorum, inde descendit Capharnaum. Venit iterum in Cana Galilaeae. Regulus, cuius filius infirmabatur Capharnaum, Iesum uenientem a Iudaea in Galilaeam rogabat ut descenderet, et filium eius sanaret. Dixit ei Iesus: Vade, filius tuus uiuit. Protinus aeger conualuit, pater credidit, domumque in crastinum remeauit, et sospite filio gaudentem familiam reperit, et cognoscens quod contigerat cum tota domo credidit. Hoc, ut Ioannes perhibet, secundum fuit signum quod fecit Iesus, cum uenisset a Iudaea in Galilaeam.
Cum audisset Iesus quod Ioannes traditus esset, relicta Nazareth, quae dicitur flos, habitauit in Capharnaum, quae uilla pulcherrima interpretatur, qua Ecclesia designatur. Nazareth quippe, unde Christus Nazaraeus dictus est, in Galilaea iuxta montem Thabor uiculus est. Capharnaum uero oppidum est in Galilaea gentium iuxta stagnum Genesar situm, in finibus Zabulon et Nephthalim, ubi prima captiuitas Hebraeorum facta fuit ab Assyriis. 
Exinde, id est tradito Ioanne, coepit Iesus praedicare, quia euacuata uoce sequitur uerbum, et desinente lege sequitur Euangelium, ut sol auroram. Poenitentiam, inquit, agite; appropinquauit enim regnum coelorum. Ambulans Iesus iuxta mare Galilaeae inuenit Simonem Petrum, et Andream fratrem eius, et filios Zebedaei, Iacobum et Ioannem, et uocauit eos. At illi continuo, relictis retibus, secuti sunt eum. Simon interpretatur obediens, Petrus agnoscens, Andreas fortis uel uirilis, Iacobus supplantator, Ioannes Dei gratia. Interpretationes istae sanctis praedicatoribus apte congruunt. Nam sine obedientia nullus ad Dominum intrat, absque fortitudine nullus perseuerat, et qui uitia supplantat, Dei gratiae omne bonum quod habet ascribat
Circuibat Iesus totam Galilaeam, docens in synagogis eorum et praedicans euangelium regni, et sanans omnem languorem et omnem infirmitatem in populo. Et abiit opinio eius in totam Syriam, quae regio pertingit ab Euphrate usque ad mare magnum, a Cappadocia usque ad Aegyptum. Et obtulerunt ei omnes male habentes, uariis languoribus animarum et corporum, et tormentis, id est acutis passionibus, comprehensos, et qui daemonia habebant et lunaticos, et paralyticos, et curauit eos. 
Turbae ergo multae secutae sunt eum de Galilaea et Decapoli, de Ierosolymis et Iudaea, et de trans Iordanem, intentione quinquepartita. Alii enim propter coeleste magisterium, ut discipuli, alii propter curationem infirmitatum, alii sola fama et curiositate, uolentes experiri uerane essent quae dicebantur, alii propter inuidiam, uolentes eum in aliquo capere et accusare; quidam etiam sequebantur eum propter corporalem uictum.
Videns autem turbas Iesus, ascendit in montem; et cum sedisset, ad eum accesserunt discipuli eius. Et aperiens os suum, qui olim aperuerat ora prophetarum, edidit prolixum sermonem omni perfectione plenum, in quo pulchre et utiliter apostolos erudit et informat; ut, qui per Moysem in Sinai monte legem dederat, in Galilaea in monte Thabor, suos doceat et perfectione totius iustitiae imbuat. Nam de octo beatitudinibus plane disseruit et caeteris mandatis legis, quam non soluere, sed adimplere uenit ; et praecepta nouae legis arctiora quam Veteris Testamenti dicit, dum inimicos etiam diligi praecipit, et misericordiam in occulto faciendam, et multa alia perfectae uitae iussa depromit. De thesauro in coelo condendo, de eo quod nullus possit duobus dominis seruire, de uolatilibus et liliis agri, de festuca et trabe in oculo, de margaritis ante porcos non mittendis, de introitu ad uitam per angustam portam, de cauendo a falsis prophetis, de domo aedificanda supra petram, uerus Doctor doctorum incomparabiliter perorauit.
Cum consummasset Iesus perfectionis uerba, turbae admirabantur super eius doctrina. Erat enim eos docens, sicut Deus omnium potestatem habens, non sicut Scribae et Pharisaei, qui serui erant Moysi, et ea tantum docebant quae infirmis data erant.
Cum autem descendisset de monte, secutae sunt eum turbae multae. Leprosum uero suppliciter adorantem Saluator manu tetigit, et confestim mundauit, ipsumque se sacerdotibus ostendere cum legali sacrificio praecepit. Quo iussu confessionem et poenitentiam peccatorum insinuauit. Capharnaum fidem Centurionis approbauit, et puerum eius, pro quo suppliciter rogauit, iacentem paralyticum et male tortum, uerbo sanauit.
Sabbato, dum doceret in synagoga, daemon per hominem exclamauit: Quid nobis et tibi, Iesu Nazarene? Venisti perdere nos? Scio te, quia sis Sanctus Dei. Et comminatus est ei Iesus, dicens: Obmutesco, et exi de homine. Discerpens eum spiritus nequam, egressus est; et homo, cunctis qui aderant mirantibus, sanatus est. 
Mox de synagoga exiuit, in domum Simonis intrauit, socrum eius febricitantem uidit, et rogatus ab amicis eius manum tetigit. Protinus fugata febre, mulier sana surrexit, et coelesti medico gratanter ministrauit. Vespere autem facto, cum sol occubuisset, multos ei obtulerunt daemoniacos et uariis languoribus uexatos. Verus archiater singulis manus imposuit, uerbo spiritus eiecit, et omnes male habentes curauit. Occubitu solis mors Domini designatur; postquam gentiles, quos daemon possidebat, per fidem liberantur, et aegroti a morbis peccatorum, emendatioris uitae remedio sanantur.
Multas turbas uidens circum se, sero iussit discipulos suos ire trans fretum; eoque ascendente in nauiculam, discipuli eius secuti sunt eum. Dignum erat ut, sicut in terra fecerat miracula, sic etiam in mari faceret, ut se terrae marisque dominum esse comprobaret. Ingressus ergo in nauiculam, mare turbari fecit, uentos commouit, fluctusque concitauit. Ipse uero dormiebat corpore, sed uigilabat mente; quem orta tempestate discipuli suscitauerunt, dicentes: Domine, salua nos; perimus. Tunc surgens, imperauit uentis et mari, et facta est tranquillitas magna. Sic idem in salo huius saeculi Emmanuel quotidie operatur, dum nauis Ecclesiae suae diuersarum procellis tribulationum iactatur, et pene discriminum enormitate periclitatur. Sed quia cum fide flebiliter a suis inuocatur, praesto adest, et uirtute deitatis suae mirabiliter eis suffragatur, et continuo sedatis tentationibus fortiter opitulatur. 

[1,4] IV. Sequentia.
Trans fretum cum uenisset in regionem Gerasenorum, duo saeui nimis, habentes daemonia, de monumentis egressi sunt, et occurrentes ei exclamauerunt: Quid nobis et tibi, Iesu fili Dei? Venisti huc ante tempus torquere nos? Si eiicis nos, mitte nos in gregem porcorum. Et ait illis: Ite. At illi porcos inuaserunt totumque gregem in salum praecipitauerunt. Sic a legione daemonum ad duo millia porcorum grex praecipitatus est, et in mari suffocatus. Pastores autem fugerunt, et uenientes in urbem omnia nuntiauerunt. Hominibus itaque sanatis, porcisque praecipitatis, Geraseni de ista ciuitate nimis territi exierunt; Dominumque, ut a finibus eorum transiret, stulti rogauerunt.
Gerasa est urbs in Arabia trans Iordanem, iuncta monti Galaad, quam tenuit tribus Manasse, non longe a stagno Tiberiadis, ubi sues demersi sunt. Quae interpretatur colonum eiiciens, uel aduena appropinquans; gentiles significans, ad quos saluandos Filius Dei accessit, dum carnem humanam assumpsit. Duo, quos legio daemonum possidebat, duos figurant populos, Iudaeorum et gentilium; quibus dominabatur uniuersitas uitiorum. In sepulcris habitabant, quia mortuis operibus, id est peccatis, seruiebant. Satanae debilitas in hoc manifeste patescit, quod nec porcis sine permissu Dei nocere potuit.
Nota quod, dum praedestinati ad uitam ad Dominum conuertuntur, et sana ratione utentes saluantur, spurci tumidique idololatrae, et omnes reprobi nequitiis inhaerentes, qui per porcos designantur, in stagno lutulentorum actuum sorditati condemnantur.
Ascendens Iesus in nauiculam transfretauit et Capharnaum uenit. Ibi cum esset, multi ad eum conuenerunt; et domum implentes, uerbum eius audierunt. Tunc a quatuor uiris paralyticus delatus est, et grabatum in quo iacebat, nudato tecto, ante illum demissum est. Porro clemens Dominus fidem portitorum uidit et paralytico peccata dimisit, eique, murmurantibus Scribis, ait: Surge, tolle lectum tuum, et uade in domum tuam. Statim ille surrexit, et, sublato coram omnibus grabato, in domum suam abiit.
Inde Iesus transiens Matthaeum in teloneo sedentem uocauit, et secutum ex publicano apostolum et euangelistam sublimauit. Discumbente Domino in domo Leui, Pharisaei murmurabant; eique, quod cum publicanis et peccatoribus manducaret, derogabant; sed benignus doctor prauos eorum meditatus attendit, utilemque sententiam proferens, ait: Non est opus ualentibus medicus, sed male habentibus. Non ueni uocare iustos, sed peccatores. Dominus ideo peccatorum conuiuia frequentabat, ut inuitatores suos docendo inuitaret, et transferret ad coelestes epulas.
Dum loqueretur Iesus cum discipulis Ioannis, et reprehensus esset a Pharisaeis cur discipuli eius, ut Ioannis, non ieiunarent; aptam protulit similitudinem de filiis sponsi non lugentibus quandiu cum illis est sponsus, et de commissura panni rudis in uestimentum uetus, et de uino nouo in utres ueteres non mittendo. Sic probat arctas obseruationes nouae legis non esse carnalibus imponendas nondum renouatis, donec palam patesceret renouatio spiritualis per mysterium Dominicae passionis et resurrectionis.
Loquente Iesu ad turbas, Iairus archisynagogus accessit, ad pedes eius procidit, eumque adorans dixit: Domine, filia mea modo defuncta est; sed ueni, impone manum tuam super eam, et uiuet. Benignus opifex surrexit, et cum illo protinus abiit. Turba uero multa sequebatur illum, et comprimebat. Mulier autem quae fluxum sanguinis patiebatur duodecim annis, quae omnem substantiam suam erogauerat medicis, quibus falsi theologi, seu philosophi, legumque designantur saecularium doctores, nec ab ullo potuit curari, accessit retro, et tetigit fimbriam uestimenti eius. Dicebat enim intra se: Si tetigero fimbriam uestimenti eius tantum, salua ero. At Iesus conuersus et uidens eam, dixit: Confide, filia; fides tua te saluam fecit. Confestim fons sanguinis eius siccatus est, et salua facta est. Deinde Christus, cum in domum principis uenisset, et tibicines turbamque tumultuantem uidisset, dixit: Recedite; non est mortua puella, sed dormit. Et deridebant eum. Eiecta turba, conclauim intrauit, secumque Petrum et Iacobum et Ioannem et patrem et matrem puellae introduxit, manum eius tenuit, ipsoque iubente puella surrexit, illique dari manducare praecepit, et fama haec in uniuersam terram exiit. Iairus interpretatur illuminans, uel illuminatus, et significat Moysem aliosque legis doctores; duodennis autem filia, Synagogam; haemorreusa uero, gentium Ecclesiam, quae prius per Christum fidem tetigit et sanitatem a profluuio idololatriae, carnaliumque uoluptatum, gratiosa praeripuit. Tandem, sicut puella iussu Domini postea reuixisse dicitur, sic Israel, cum plenitudo gentium introierit, saluabitur. Inde Iesu transeunte, secuti sunt eum duo caeci, clamantes: Miserere nostri, fili Dauid. Oculos eorum tetigit, eosque illuminauit. Egressis illis, ecce obtulerunt ei hominem mutum et daemonium habentem. Eiecto autem daemone, locutus est mutus et admiratae sunt turbae, dicentes: Nunquam apparuit sic in Israel. Pharisaei uero dicebant: In Beelzebub principe daemoniorum eiicit daemones.
Iesum in deserto turbae requirebant, et inuentum, ne discederet, sibi detinere optabant. Cum turbae irruerent, ut uerbum Dei audirent, Iesus in nauem Simonis ascendit, eumque a terra in stagnum Genesareth reducere pusillum rogauit. Ibi sedens turbas docuit, et, ut loqui cessauit, Simoni, qui tota nocte frustra laborarat, dixit: Duc in altum, et laxate retia uestra in capturam. Quod cum fecissent, copiosam concluserunt multitudinem piscium, qua satis onustum rumpebatur rete eorum.
In diebus illis exiit in montem orare, et pernoctans erat in oratione Dei. Die facto, discipulos suos uocauit, et duodecim ex ipsis elegit, quos et apostolos, id est missos, nominauit. Duodecim autem apostolorum nomina haec sunt: Simon Petrus et Andreas frater eius, Iacobus Zebedaei et Ioannes frater eius, Philippus et Bartholomaeus, Thomas et Matthaeus, Iacobus Alphaei et Thaddaeus, Simon Chananaeus, et Iudas Iscariotes, qui et tradidit eum.
Sacratus apostolorum numerus non uacat a mysterio. Duodenarius enim numerus designat eos per quatuor climata mundi fidem sanctae Trinitatis praedicaturos. Quaternarius numerus triplicatus duodecim facit, quorum figura in multis antea praecessit. Apostoli figurati sunt XII filiis Iacob, XII principibus plebis Israel, XII fontibus repertis in Helim, XII lapidibus altaris, XII lapidibus de Iordane eleuatis, XII bobus sub mari aeneo, XII stellis in corona sponsae, XII fundamentis, XII portis supernae Ierusalem, quam refert Apocalypsis. Multis et aliis figuris praenotati sunt, quibus ad dispensanda populis Dei mysteria insigniter excellunt.
Gloriosus Emmanuel totam Galilaeam circuiuit; in uillis, castellis et urbibus, id est paruis et magnis, absque discretione personarum, euangelium praedicauit. Non potentiam nobilium, sed salutem credentium attendit, et post mellifluam praedicationem, curauit omnem languorem et infirmitatem; ut quibus non suaserat sermo, persuaderet operis magnitudo. Videns turbas Iesus, misertus est eis, quia uexati erant et iacentes, sicut oues pastorem non habentes. Duodecim itaque conuocauit, et potestatem illis dedit ut immundos spiritus eiicerent et omnem infirmitatem curarent. Euntes, inquit, praedicate, dicentes quia appropinquabit regnum coelorum. Infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, daemones eiicite. Gratis accepistis, gratis date. Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis uestris; non peram in uia, neque duas tunicas, neque calceamenta, neque uirgam. 

[1,5] V. Sequentia.
Multa quoque alia coelestis Magister saluberrima protulit monita, quae ueraces eius symmistae, Matthaeus et Lucas, scriptis memoriae commendauerunt.
Ibat Iesus in ciuitatem Galilaeae, quae uocatur Naim, quae in secundo milliario Thabor montis contra meridiem iuxta Endor sita est. Dum portae urbis appropinquaret cum copioso agmine, quod comitabatur; ecce defunctus iuuenis unicus uiduae filius efferebatur. Quam cum Dominus flentem uidisset, misericordia motus super illam, dixit: Noli flere. Baiulis stantibus accessit, loculum tetigit et exanimi dixit: Adolescens, dico tibi, surge. Illico reuixit, resedit et loqui coepit; uitaeque reparator illum matri sanum restituit. Timor omnes inuasit uidentes. Diuino nutu multa Dominum turba sequebatur, multa uiduam comitabatur; ut, uiso tanto miraculo, multi testes, multi fierent Dei laudatores. Ioanni renuntiantur in Herodis carcere miracula Christi. Unde ab ipso mittuntur duo discipuli, ut diligenter per ipsam perscrutentur Dei sophiam secreta de prouisione coelesti. Regressis Ioannis nuntiis, multa de eius magnitudine loquitur, et pueris in foro sedentibus generationem comparat Iudaeorum. Tunc coepit Iesus exprobrare ciuitatibus, in quibus factae sunt plurimae uirtutes eius, quia non egissent paenitentiam in praedicatione eius. Huc usque generationem Iudaicam communiter redarguerat, nunc quasi nominatim ciuitates eorum increpat; praecipue Corozaim, id est mysterium meum, Bethsaidam, id est domum fructuum, et Capharnaum, quia, uisis signis et operibus, conuerti noluerunt. Deinde Iesus Deo Patri gratias agit, quia sapientibus saeculi secreta sua abscondit et paruulis reuelauit.
Pharisaeis reprehendentibus quod discipuli Sabbatis, dum per sata irent, spicas uellerent, et manibus confricantes manducarent, Saluator eos excusauit, et exemplo de Dauid et Abiathar sacerdote prolato, dixit: Sabbatum propter hominem factum est, et non homo propter Sabbatum. Itaque Dominus est Filius hominis etiam Sabbati.
Introiuit iterum Sabbato in synagogam, et sanaui hominem qui habebat manum aridam. Pharisaei liuore commoti quod Iesus omnia gloriose agebat, exeuntes cum Herodianis consilium fecerunt quomodo eum perderent. Quapropter inde secessit et secuti sunt eum multi; et curauit omnes. Tunc oblatus est ei daemonium habens, caecus et mutus, et curauit eum, ita ut loqueretur et uideret. Scribis autem et Pharisaeis opera Christi deprauare sinistra interpretatione nitentibus, et ab eo signum de coelo petentibus, ipse profunda et spiritualia disseruit, quibus malos redarguit et bonos instruxit. Generationi quoque nequam nullum nisi Ionae signum esse dandum perhibuit; cui reginam Austri, quae de finibus terrae sapientiam Salomonis audire uenit, et poenitentes Niniuitas meriti comparatione praeposuit. 
Matre uero eius et fratribus foris stantibus, et cum illo loqui quaerentibus, extendens manum in discipulos suos, dixit: Quicunque fecerit uoluntatem Patris mei, qui est in coelis, ipse meus frater, et soror, et mater mihi est.
In illo die exiens Iesus de domo, sedebat secus mare, et congregatae sunt ad eum turbae multae. In nauiculam ascendens, sedit, et turbae stanti in littore multa in parabolis edidit. De agricola, qui exiit seminare, idoneam operationi suae similitudinem ostendit; et de ipsis seminibus, quorum pars periit, quia secus uiam aliud cecidit, et conculcatum est ab hominibus, et uolucres coeli comederunt; aliud in petrosa, aliud in spinas, et uariis euentibus suffocata sunt. Quid significent ista, breuiter et liquido mihi adnotabo. Semen est uerbum Dei, sator autem Christus, uolucres daemonia. Via est praua mens, malarum cogitationum sedulo meatu trita et arefacta. Petra est proteruae mentis duritia. Terra est lenitas animae obedientis. Sol uero feruor est persecutionis saeuientis. Spinae sunt corda diuitiarum ambitione sollicita. Bona terra est deuota et fidelis mens, quae fructum reddit centesimum, et sexagesimum, et tricesimum. Centesimum fructum reddit, qui uniuersa aeternitatis intentione facit; sexagesimum, id est opus perfectum cum doctrina, propter sex et decem; tricesimum, id est fidem cum doctrina, propter tria et decem. Item aliter: Centesimus fructus uirginum est, et martyrum pro societate uitae, seu contemptu mortis; sexagesimus uiduarum est, propter otium interius, quia non pugnant contra consuetudinem carnis. Solet enim otium sexagenariis concedi post militiam. Tricesimus uero coniugatorum est, quia haec aetas praeliantium est. Deinde uerus Propheta, confluentibus turbis, alias propinat parabolas, de bono semine seminato et de zizaniis, de grano sinapis, et de fermento, quod acceptum mulier in farinae satis tribus abscondit, donec fermentaretur totum. Saluator sedens in naui, quasi diues paterfamilias inuitatos diuersis reficit cibis, ut unusquisque secundum naturam stomachi alimenta susciperet uaria. Diuersis ergo utitur parabolis, ut satisfaciat uoluntatibus uariis.
Dimissis turbis, in domum uenit, et interrogantibus discipulis parabolam zizaniorum declarauit. 
Tunc etiam de thesauro abscondito in agro, de negotiatore et margarita, de retibus missis in mare adiecit, et quid figuraret exposuit. 
Inde in patriam suam transiit, et in synagogis eorum eos docuit, ita ut omnes mirarentur.
Rogatus a Pharisaeo, Saluator in domo eius manducat. Mulier uero, quae peccatrix fuerat, discumbentis Domini pedes lacrymis rigat, capillis capitis sui tersit et unguento unxit. Omnia, quibus illicite usa prius ad peccatum fuerat, Deo penitus deuota immolat. Quot in se habuit oblectamenta, tot de se inuenit holocausta. Falsa tumens iustitia Pharisaeus aegram reprehendit de aegritudine et medicum de subuentione, a quo duorum parabola redarguitur debitorum; proprioque iudicio ut freneticus conuincitur, qui funem portat ex quo ligetur. Peccatricis bona poenitentis enumerantur, et mala falsi iusti corriguntur a Iudice, cuius oculis intima quaeque nuda panduntur. Tandem Iesus Mariae peccata remisit, quoniam ipso teste multum dilexit. Fides, inquit, tua te saluam fecit: uade in pace.
Euangelizante Domino et discipulis eius, mulieres sequebantur, et de suis facultatibus eis obsequebantur, Maria scilicet Magdalene, et Ioanna uxor Cuzae procuratoris Herodis, et Susanna, et aliae multae diuinitus inspiratae. Consuetudinis Iudaicae fuit, nec ducebatur in culpam, more gentis antiquo, ut mulieres de substantia sua uictum atque uestitum praeceptoribus ministrarent. Hoc, quia scandalum facere poterat in nationibus, Paulus se abiecisse memorat. Susanna interpretatur lilium; Ioanna, Dominus gratia eius, uel Dominus misericors; Maria, amarum mare; Magdalene, turrensis. Interpretationibus nominum suorum euidenter depromitur, quibus praerogatiuis meritorum ministrae Domini decorantur.
Die festo Iudaeorum Iesus Ierosolymam ascendit, hominemque qui per XXXVIII annos languerat sanauit ad probaticam piscinam, quae cognominatur Hebraice Bethsaida, ubi sacerdotes lauabant carnes pecudum, unde legali ritu faciebant Deo sacrificia. Piscina haec quinque porticus habebat, in quibus multitudo magna languentium iacebat, caecorum, claudorum, aridorum, exspectantium aquae motum. Porro Angelus Domini descendebat in piscinam et mouebatur aqua; et qui prius descendisset in piscinam post motionem aquae, sanus fiebat a qua cunque tenebatur infirmitate. 
Iubente Christo, statim sanus factus est homo, grabatumque suum sustulit Sabbato. Murmurantibus inde Iudaeis et blasphemantibus, Sophia Patris respondit, arcana diuinitatis suae, ut Ioannes Theologus refert, multipliciter manifestauit, et lucernae suae Ioanni Moysique insigne testimonium perhibuit .
In illo tempore Herodes tetrarcha famam Iesu audiuit, puerisque suis dixit: Hic est Ioannes Baptista; ipse surrexit a mortuis; ideo uirtutes operantur in eo. Herodes enim Ioannem tenuit, eumque alligauit et in carcere posuit, propter Herodiadem quam Philippo fratri suo tulerat, sibique, contradicente Ioanne, sociauerat. Versipellis adulter praeconem ueritatis occidere uoluit, sed populum, a quo Dei uates uenerabatur, timuit. Ioannem etiam Herodes metuebat, quem uirum iustum et sanctum sciebat; sed amor mulieris eum uicit, cui districto Dei iudicio contigit ut propter appetitum adulterae sanguinem funderet sancti prophetae. Herodes die natalis sui coenam fecit principibus et tribunis et primis Galilaeae. Ibi filia Herodiadis, dum saltasset, et Herodi simulque recumbentibus placuisset, iuramento a rege sibi facto quod quidquid postularet ab eo impetraret, instinctu matris perfidae, in disco sibi petiit dari caput Ioannis Baptistae. Funestus rex spiculatorem misit, caput Praecursoris Christi amputari iussit, quod mox pro saltationis pretio allatum est in disco puellae, et in impuro conuiuio cruentae factae sunt epulae. Discipuli uero Ioannis corpus in Samaria sepelierunt, et uenientes ad Iesum, haec nuntiauerunt.
Saluator, audita nece Baptistae sui, inde secessit, et seorsum trans mare Galilaeae, quod est Tiberiadis, in desertum locum abiit; non timore mortis, sed parcens inimicis suis, ne homicidio iungerent homicidium, si crebro uisis eius miraculis in zelum irritarentur lethiferum. Distulit itaque in diem Paschae interitum suum, et nobis praebuit exemplum uitandi temeritatem tradentium. Cum audissent turbae, pedestres eum secutae sunt. Videns Iesus turbam multam, misertus est eius et curauit languidos eorum. Vespere facto, quinque panes hordeaceos et duos pisces accepit, aspiciens in coelum, benedixit, fregit, discipulisque, ut apponerent turbis, dedit. Turbas uero super fenum discumbere iussit. Ministrantibus apostolis, quinque millia uirorum, exceptis mulieribus et paruulis, manducauerunt et saturati sunt, et de reliquiis XII cophini fragmentorum pleni sublati sunt. Haec omnia mysteriis plena sunt. Iesus de Iudaea secedit, in desertum gentium uenit. Turbae sequuntur. Languidos, eorum misertus, curat. Quinque panibus hordeaceis Mosaicae legis, et duobus piscibus prophetiae et psalmorum, pauit. Et hoc uespere, id est fine saeculorum propinquante, peregit; cum ipse sol iustitiae pro nobis occubuit. 
Homines, cum uidissent quod fecerat signum, dicebant: Quia hic est uere propheta qui uenturus est in mundum. Iesus ergo, cum cognouisset quia uenturi essent ut eum raperent et regem facerent, discipulos iussit in nauiculam ascendere, eumque trans fretum praecedere, et ipse dimissa turba fugit in montem solus orare. Vespere facto, nauicula in medio mari iactabatur fluctibus, et pene tota nocte in remigando laborantibus uentus obstabat contrarius. Quarta uigilia noctis, cum remigassent quasi stadia uiginti quinque uel triginta, uenit ad eos ambulans super mare; et uidentes, timuere quia putabant eum phantasma esse. Prae timore clamantibus, statim dixit Iesus: Ego sum; nolite timere.--Domine, inquit Petrus, si tu es, iube me uenire ad te super aquas. At ipse ait: Veni. Descendens Petrus de nauicula, ambulat super aquam, ut ueniret ad Iesum. Videns uero uentum ualidum, timuit; et cum coepisset mergi, clamauit: Domine, saluum me fac. Continuo Iesus manum extendit, et se in periculo inuocantem apprehendit: Modicae, inquit, fidei, quare dubitasti?
Ascendente Iesu in nauiculam, cessauit uentus; et ista uidentes adorauerunt et Filium Dei confessi sunt. Nota quod Ioannes describit miraculum panum prope Pascha factum fuisse; Matthaeus uero et Marcus commemorant hoc statim occiso Ioanne factum esse. Unde colligitur Ioannem imminente Pascha decollatum, annoque sequenti, cum Pascha denuo rediret, mysterium Dominicae passionis esse completum. 

[1,6] VI. Sequentia.
Iesus cum discipulis suis in terram Genesareth uenit, et ab incolis gratanter susceptus, languidos eorum curauit. Nempe Saluatoris benignitate illecti, in uniuersam regionem miserunt, eique omnes male habentes obtulerunt; eumque, ut uel fimbriam uestimenti eius tangerent, rogauerunt. Quicunque ergo tetigerunt, salui facti sunt. 
Ibi contra Scribas et Pharisaeos, qui de Ierosolymis accesserant, plura protulit, et superstitiosas seniorum traditiones redarguit.
Turbae in nauiculas ascenderunt, et Capharnaum, quaerentes Iesum, uenerunt Ierusalem. Quibus ipse dixit: Amen, amen, dico uobis: quaeritis me, non quia uidistis signa, sed quia manducastis ex panibus et saturati estis. Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in uitam aeternam, quem Filius hominis uobis dabit; hunc enim Pater signauit Deus. Haec et plura his similia de pane coelesti et uita aeterna docuit in synagoga Capharnaum, quae Iudaei non intellexerunt, habentes cor lapideum. Dixerunt ergo: Durus est hic sermo. Plures malitia excaecati murmurauerunt, et scandalizati ab illo recesserunt. Dixit ergo Iesus ad duodecim: Nunquid et uos uultis abire? Respondit Simon Petrus: Domine, ad quem ibimus? uerba uitae aeternae habes. Et nos credimus et cognouimus quia tu es Christus Filius Dei. Post haec ambulabat Iesus in Galilaeam; non enim uolebat in Iudaeam ire, quia Iudaei quaerebant eum interficere. 
Tunc, ut symmista Ioannes refert, cognati eius, qui pro ritu Iudaico fratres uocabantur, ipsum ad scenophegiam inuitauerunt, ut palam sese ostenderet mundo. Illis ascendentibus, qui mundi quaerebant gloriam, ipse mansit in Galilaea. Sed iam die festo mediante, ascendit in templum. Mirantibus cunctis de doctrina eius, docuit. Pharisaei turbam dissentientem de illo audierunt, et ministros ut eum apprehenderent miserunt. Sed nemo in eum misit manus, quia nondum uenerat hora eius. 
In nouissimo die magno festiuitatis, stabat Iesus et clamabat, dicens: Si quis sitit, ueniat ad me et bibat. Qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. Hoc dixit de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum. Nondum enim erat Spiritus datus, quia Iesus nondum fuerat glorificatus. 
Cum audissent sermones eius, quidam dicebant: Hic est uere propheta. Alii dicebant: Hic est Christus. Quidam autem dicebant: Nunquid a Galilaea Christus surgit? Nonne Scriptura dicit: Quia ex semine Dauid, et de Bethleem castello, ubi erat Dauid, uenit Christus? Dissensio itaque in turba propter eum facta est. Ministri uero, qui missi a pontificibus et Pharisaeis, ut Iesum comprehenderent, fuerant, auditis sermonibus eius, obliti sunt propter quod uenerant. Redierunt ergo immunes a crimine, pleni admiratione. Atrocibus magistris discutientibus proterue cur eorum clientes uinctum sibi non adduxissent Doctorem uitae, illi coelitus illustrati uerax testimonium perhibuerunt Christi doctrinae. Dixerunt enim: Nunquam sic locutus est homo, sicut hic loquitur homo. Quia nimirum ille, qui loquebatur, Deus erat et homo. Superbis principibus ueritati nequiter derogantibus, Nicodemus auctoritate legis compescuit eorum nefarios ausus. Denique nullo perfecto negotio, uacui fide et omni fraudati utilitate, suos lares repetierunt.
Iesus inde in montem Oliueti perrexit, iterumque diluculo in templum uenit. Ibi Domino sedente et docente, omnis populus ad eum uenit, et adductam mulierem in adulterio deprehensam iustitia condemnauit, sed dulcedine pietatis suae absoluit. Pharisaica fraus muscipulam Christo praestruere putauit, dum opinionem eius erga plebem offuscare tentauit, et ipsum aut crudelem aut iniustum probabiliter ostentare sategit. Nam si ream iuxta decretum Moysi condemnasset, quasi saeuum et oblitum misericordiae quam praedicabat, derisisset; et sic odiosum turbis, a quibus diligebatur, faceret. Si uero moecham pro clementia lapidari prohibuisset, quasi legis aduersarium et fautorem scelerum condemnasset. Vera Sophia uelut araneae fila dolos sceleratorum disrupit et, regia dignitate utrobique seruata, absque impedimento pertransiit. Ait enim: Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidem mittat. In primo commate temperantia est miserantis, in sequenti iustitia iudicantis. Inclinans se deorsum, digito scribebat in terram, ancipitique uerbi sui gladio penetrauit insidiatorum conscientiam. Sic seruauit ecce per omnia et iustitiae districtionem et pietatis mansuetudinem. Tandem fraudulenti quaesitores Domini sententia percussi erubuerunt, moecham reliquerunt et incipientes a senioribus exierunt. Deinde summus Iudex sibi derelictam, quae accusabatur, clementer subleuauit. Vade, inquit, et amplius noli peccare. Ecce tanquam pius praeterita peccata ignoscit, et quasi iustus, ne amplius peccare praesumat, interdicit. In gazophylacio Iesus plurima locutus est de uera luce et libertate, de exaltatione sui et de seruitio peccati, de mendacio et ueritate. Insanientes pro bonis a Christo benedictis responderunt Iudaei: Samaritanus es et daemonium habes. Iniuriatus patienter respondit, humiliter docuit et diuina saluandis protulit. Porro magis efferati ad lapides cucurrerunt, ac ut in eum iacerent tulerunt. Iesus autem abscondit se et exiuit de templo.
Praeteriens, hominem a natiuitate caecum uidit, in terram exspuit, lutum ex sputo fecit, et super oculos eius liuit, eique dixit: Vade, laua in natatoria Siloe. Abiit ergo et lauit, et uenit uidens. Hoc Sabbato factum est, unde inter Iudaeos ingens schisma exortum est. Illuminatus illuminatori suo testimonium perhibens, de synagoga eiectus est; sed ab illo, quem merito amabat, cognitus et receptus est. Tunc Iesus tractauit de ostio et ouili et ouibus, de bono pastore et mercenario. Verba eius multi susceperunt, et plures econtra perperam respuerunt.
Egressus inde Iesus secessit in partes Tyri et Sidonis, ibique a muliere Chananaea interpellatus est pro filia daemoniaca, precibus multis. A discipulis etiam rogatus, post aliquantulam difficultatem acquieuit; et, laudata matris fide et humilitate, filiam a daemonio liberauit.
Exiens de finibus Tyri, metropolis Chananaeorum, uenit per Sidonem Phoenicis urbem ad mare Galilaeae, inter medios fines Decapoleos. Ibi surdum et mutum de turba seorsum apprehendit, digitos que suos in auriculas eius misit; et exspuens, linguam eius tetigit. Suspiciens autem in coelum, ingemuit et ait illi: Ephpheta, quod est adaperire. Statim apertae sunt aures eius et solutum est uinculum linguae eius et loquebatur recte. Et mirati sunt qui nouerunt, dicentes: Bene omnia fecit; et surdos fecit audire, et mutos loqui.
Secus mare Galilaeae ueniens, in montem ascendit et multas turbas ad eum accedentes docuit. Ibi mutos et claudos, caecos, debiles et alios multos ad pedes eius proiectos curauit; ita ut turbae mirarentur, dum uiderent mutos loqui, claudos ambulare et caecos uidere.
Haec similiter in sancta Ecclesia Dominus spiritualiter operatur, cuius ope turba peccatorum quotidie saluatur. Muti sunt qui Dominum non laudant, nec fidem confitentur. Caeci sunt qui non intelligunt, etiamsi obtemperent iubentibus. Surdi sunt qui non obtemperant, etiamsi intelligant. Claudi sunt qui praecepta non implent diuina, et uadunt per praui operis deuia. Tales quotidie diuinitus sanantur, ac ad uiam salutis perducuntur.
imentes Dominum, qui signa corporalia uidebant, laeti regem sabaoth magnificabant. Nunc quoque pro conuersione reorum fideles exsultant, et Dominum Israel, qui bona cuncta facit, pie magnificant. 

[1,7] VII. Sequentia miraculorum. Transfiguratio.
Iesus, conuocatis discipulis suis, dixit: Misereor turbae, quia triduo iam perseuerant mecum, et non habent quod manducent; et dimittere eos ieiunos nolo, ne deficiant in uia. Deinde praecepit turbae super terram discumbere, septem panes ac pisciculos paucos accepit, gratias egit, fregit, discipulisque suis dedit. Discipuli autem populo dederunt, et comederunt omnes, et saturati sunt. Quod superfuit de fragmentis, tulerunt septem sportas plenas. Erant autem, qui manducauerunt, quatuor millia uirorum, extra paruulos et mulieres. Et dimissa turba, in nauiculam ascendit, et in fines Magedam uel Dalmanutha circa Genesar uenit. Illic Sadducaei et Pharisaei eum tentauerunt, ac ut eis de coelo signum ostenderet rogauerunt, paruipendentes quod de septem panibus quatuor millia hominum pauerit, et reliquiis septem sportas repleuerit. At ille proteruiam eorum redarguit, eisque signum, nisi signum Ionae prophetae, denegauit, et relictis illis nauem ascendit et trans fretum abiit. Bethsaidae rogatus est ut caecum tangeret. Ille uero manum caeci apprehendit, eum extra uicum eduxit; et, exspuens in oculos eius, manus suas imposuit; et ab eo, si aliquid uideret, interrogauit. At ille ait: Video homines quasi arbores ambulantes. Iterum manus super oculos eius imposuit. Ille coepit uidere et restitutus est, ita ut clare uideret omnia. Tunc ait illi: Vade in domum tuam, et, si in uicum introieris, nemini dixeris. Egressus Iesus, in castella Caesareae Philippi uenit, et a discipulis suis in uia, quid homines opinarentur de illo interrogauit. At illi dixerunt: Alii Ioannem Baptistam, alii Eliam, alii Ieremiam, aut unum ex prophetis. Dicit illis Iesus: Vos autem, quem me esse dicitis? Respondens Simon Petrus dixit: Tu es Christus, Filius Dei uiui. Respondens autem Iesus, dixit ei: Beatus es, Simon Bariona, quia caro et sanguis non reuelauit tibi, sed Pater meus qui in coelis est. Et ego dico tibi quia tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam; et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. Et tibi dabo claues regni coelorum, et quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in coelis; et quodcunque solueris super terram, erit solutum et in coelis. Tunc praecepit discipulis suis ut nemini dicerent quia ipse esset Iesus Christus. Exinde coepit Iesus ostendere discipulis suis quia oporteret eum ire Ierosolymam, et multa pati a senioribus et Scribis et principibus sacerdotum, et occidi et tertia die resurgere. Assumens eum Petrus separatim, coepit illum affectu amoris increpare, dicens: Absit a te, Domine! non erit tibi hoc. Qui conuersus, dixit Petro: Vade retro me, Satana. Scandalum mihi es, quia non sapis ea quae Dei sunt, sed quae hominum. Postquam Dominus mysterium suae passionis et resurrectionis ostendit, hortatur eos una cum turba ad sequendum suae passionis exemplum, promittens quod perpessos comitetur praemium. Post dies sex, assumpsit Petrum et Iacobum et Ioannem fratrem eius, et duxit illos in montem excelsum seorsum, et transfiguratus est ante eos. 
Et resplenduit facies eius sicut sol, uestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix. Et ecce apparuerunt illis Moyses et Elias, cum eo loquentes; et ecce nubes lucida obumbrauit eos. Et ecce uox de nube, dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui; ipsum audite. Audientes discipuli ceciderunt in faciem suam et timuerunt ualde. Et accessit Iesus et tetigit eos, dixitque ad eos: Surgite, et nolite timere. Leuantes autem oculos suos, neminem uiderunt nisi solum Iesum. Et descendentibus illis de monte praecepit Iesus, dicens: Nemini dixeritis uisionem, donec Filius hominis a mortuis resurgat. Tunc inquirentibus discipulis dixit quod Elias uenisset. Et intellexerunt quod ille de Ioanne Baptista dixisset. In sequenti die, cum ad turbam uenisset, confestim omnis populus uidens eum stupefactus est et accurrentes salutabant eum. Tunc quidam de turba ad eum accessit, et ante eum genibus prouolutus dixit: Domine, miserere filio meo, quia lunaticus est ab infantia et male patitur. Frequenter eum daemon in ignem et in aquas misit, ut illum perderet; et discipulis tuis obtuli eum et non potuerunt curare eum. Cumque Iesus illum afferri iussisset, et aeger allatus fuisset, statim spiritus conturbauit eum et elisus in terra uolutabatur spumans. Cumque Iesus daemonium increpasset, et exire ab eo, nec amplius introire iussisset, daemon clamans, multumque discerpens eum, exit. Et ille elisus ad terram corruit, ita ut multi dicerent quia mortuus est. Iesus autem tenens manum eius, eleuauit, patrique suo sanum reddidit. Deinde discipulis secreto interrogantibus cur non potuissent curare illum, dixit: Propter incredulitatem uestram. Amen dico uobis: si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis monti huic: Transi hinc; et transibit, et nihil impossibile erit uobis; hoc autem genus non eiicitur nisi per orationem et ieiunium. Conuersantibus illis in Galilaea, dixit: Filius hominis tradendus est in manus hominum et occident eum et tertia die resurget. Et contristati sunt uehementer. Et cum uenissent Capharnaum, accesserunt qui didrachma accipiebant, ad Petrum, dicentes: Magister uester non soluit didrachma? At ille ait: Etiam. Cum intrasset domum, praeuenit eum Iesus, dicens: Reges terrae, a quibus accipiunt tributum? a filiis an ab alienis? At ille: Ab alienis. Christus et secundum carnem, et secundum spiritum filius regis erat, uel ex stirpe Dauid genitus, uel omnipotentis Patris Verbum. Vectigal ergo, ut filius regis, non debebat, sed qui humilitatem carnis assumpserat, omnem iustitiam adimplere uolebat. In omni regno intelligendum est liberos esse filios, non uectigales. Dixit Iesus Petro: Liberi sunt filii. Sed ne scandalizemus eos, uade ad mare et mitte hamum; et eum piscem, qui primus ascenderit, tolle; et aperto ore eius, inuenies staterem; illum sumens, da eis pro me et te. Piscis iste Christus est in mari, id est in uita mortali. Stater, id est didrachma, significat confessionem, quae pro Petro datur quasi pro peccatore, pro Christo uero quasi pro Agno immaculato, qui peccatum non fecit.
Orta inter apostolos quaestione quis eorum maior esset in regno coelorum, aduocans Iesus paruulum, statuit eum in medio eorum: Amen dico uobis, nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut paruuli, non intrabitis in regnum coelorum. Quicunque ergo humiliauerit se sicut paruulus iste, hic est maior in regno coelorum, et reliqua, quae locutus est de humilitate et mansuetudine, de cauendis pusillorum scandalis et fratribus benigne castigandis. Deinde de indulgentia fraterna tractauit, et parabolam de rege proposuit, qui seruo supplicanti decem millia talenta indulsit, et de eodem seruo qui centum denarios conseruo suo condonare noluit.
Consummatis sermonibus post tributum, de humilitate commendanda et innocentia, de correctione et uenia, pius doctor a Galilaea migrauit et in fines Iudaeae trans Iordanem uenit. Ibi sequentes turbas curauit.
Interrogantibus Pharisaeis si licet uiro uxorem dimittere, firmam legem coniugii protulit, dicens: Quod Deus coniunxit, homo non separet. Tunc oblati sunt ei paruuli, ut manus eis imponeret et oraret. Discipuli autem comminabantur offerentibus. Iesus uero indigne ferens ait: Sinite paruulos uenire ad me et nolite eos prohibere; talium est enim regnum coelorum. Genu flexo adolescenti, uiam salutis aeternae quaerenti, postquam praecepta legis intimarat, adiecit: Si uis perfectus esse, uade, uende quae habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo; et ueni, sequere me. Ille autem his auditis, quia multas habebat possessiones, abiit tristis. Tunc dixit Iesus: Amen dico uobis quia diues difficile intrabit in regnum coelorum. Facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitem intrare in regnum coelorum. 
Petrus, audita spontaneae paupertatis laude, dulciter exhilaratus ait ad Dominum: Ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus te. Quid ergo erit nobis? Iesus autem dixit eis: Amen dico uobis quod uos, qui secuti estis me, in regeneratione cum sederit Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et uos super sedes duodecim iudicantes duodecim tribus Israel. Et omnis qui reliquerit domum, uel fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet et uitam aeternam possidebit. Multi autem erunt primi nouissimi et nouissimi primi.
Deinde parabolam proposuit de patrefamilias, qui conduxit operarios in uineam suam diuersis horis, et aequalem mercedem unius denarii dedit unicuique, incipiens a nouissimis usque ad primos. Varietates horarum typice intelliguntur secundum aetates labentis saeculi. Mane primo laborauit Abel, tertia Noe, sexta Abraham, nona legislator Moyses. Undecima hora Christus uenit, et gentiles populos, cur in foro huius mundi otio uacarent, redarguit; et per fidem in Ecclesiae suae uinea operari praecepit. Aliter etiam possunt diuersitates horarum ad unumquemque distingui per momenta aetatum. Mane, pueritia est; tertia, adolescentia; sexta, iuuentus; nona, senectus; undecima est decrepita aetas, uel ueterana. In his omnibus aliqui ad conuersionem perducuntur, et denario perennis uitae remunerantur. 
De similitudine hac modernus uersificator sic ait:
"Vinea culta fuit; cultores praemia quaerunt.
Non labor aequalis, aequalia dona fuerunt.
Qui uenit extremus, dispensatore uocante,
Tantumdem recipit quantum qui uenerat ante.
Sic Deus ostendit quod, quandocunque uelimus,
Aggrediamur opus, certi de munere sumus". 

[1,8] VIII. Sequentia.
Hactenus opera quae Dominus in initio praedicationis suae fecit per biennium, prout ex dictis ediscere potui euangelistarum, pro salubri exercitatione perscrutatus sum, breuique relatu mihi adnotare conatus sum. Amodo libet anni tertii gesta inuestigare, insigniumque pondus rerum compendiose coarctare; 
postquam ipse Dominus de Galilaea coepit in Iudaeam migrare, ut mysterium paternae dispensationis in Ierusalem consummaret, et arcana legis et prophetarum sua nobis ineffabili operatione reseraret. Primo quidem in Iudaea docuit, trans Iordanem, ad orientem; post et citra Iordanem, quando uenit Iericho et Ierusalem. 
Nam cum omnis Iudaeorum prouincia generaliter ad distinctionem aliarum gentium Iudaea sit, specialius tamen meridiana eius plaga appellabatur Iudaea; ad distinctionem Samariae, Galilaeae, Decapolis, et caeterarum in eadem prouincia regionum. Ascendens Iesus in Ierusalem, secreto suis praedixit discipulis passionem. Tunc mater filiorum Zebedaei petiit ut unus filiorum eius ad dexteram et alius sederet in regno eius ad sinistram. Ille uero ad patientiam et humilitatem eos inuitauit, et se ipsum totius exemplum iustitiae sequendum ostendit. Ioannem docuit interrogantem ne prohibeat uirtutes in eius nomine facientem. Dum iret in Ierusalem, ante conspectum suum in ciuitatem Samaritanorum misit nuntios; sed non receperunt eos. Iacobum uero et Ioannem, quia ignem de coelo super contemptores petere uoluerunt, increpauit, dicens: Nescitis cuius spiritus estis. Filius hominis non uenit animas perdere, sed saluare.
Septuaginta duos designauit, illosque binos in omnem ciuitatem et locum, quo erat ipse uenturus, misit; illisque praecepta, quibus et quomodo praedicare deberent, intimauit. Incredulas ciuitates increpauit. Septuaginta duobus reuersis atque gaudentibus, praecepit non de subiectione daemonum, sed de suorum in coelo nominum scriptione gaudere. Confessio laudis refertur ad Patrem. Beatos dicit Dominus discipulorum oculos, quia uident quae priores iusti et reges uoluerunt uidere et non uiderunt. Tentanti legis perito dogmata uerae salutis insinuauit, et paradigma de homine descendente de Ierusalem in Iericho et de casibus eius protulit; et Samaritanum qui, transeuntibus sacerdote et leuita, uulnerato a latronibus subuenit, proximum misericordiam faciendo illi fuisse palam monstrauit.
In castello Iesus hospitium subiit, et querelam ministrantis Marthae de sorore non eam adiuuante compescuit, quia optimam cam partem elegisse asseruit.
Matthaeus in oratione Dominica septem petitiones ita describit: Pater noster qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum. Adueniat regnum tuum. Fiat uoluntas tua, sicut in coelo et in terra. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Et ne nos inducas in tentationem. Sed libera nos a malo. Amen. In tribus primis petitionibus poscuntur aeterna, in reliquis quatuor temporalia, quae tamen ob aeterna consequenda sunt necessaria.
Porro Lucas quinque petitiones ita complexus est: Pater, sanctificetur nomen tuum. Adueniat regnum tuum. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis peccata nostra, siquidem et ipsi dimittimus omni debenti nobis. Et ne nos inducas in tentationem.
Ecce septem petitiones secundum Matthaeum, abbreuiatae sunt in quinque secundum Lucam. Nomen quippe Dei sanctificatur in spiritu. Dei autem regnum in carnis resurrectione uenturum est. Deinde tres alias adiungit, de pane quotidiano, de remissione peccatorum, de tentatione uitanda. In his competenter intelligi possunt quaecunque in hac et alia uita homini necessaria sunt.
Rogatus itaque Iesus a discipulis: Domine, doce nos orare, non solum formam orandi, sed instantiam frequentiamque tradit orandi. De perseuerantia orationis assiduae suos admonet, et amici tres panes media nocte petentis parabolam exhibet; petendum, quaerendum, pulsandum persuadet. Hortatur enim petere epulas uerbi Dei, quibus alatur amicus, id est animus; quaerere amicum, qui det affluenter, id est Dominum; pulsare ostium diuinae clementiae, per quod ingrediatur in thesaurum sapientiae, quo seruantur coelestes deliciae. Panis intelligitur charitas, cui opponitur lapis, id est auaritiae duritia. Piscis est fides inuisibilis propter aquam baptismi, uel quia de inuisibilibus locis capitur, nec in huius mundi fluctibus circumlata frangitur; cui uenenosus serpens opponitur, quo perfidialis incredulitas figuratur. In ouo spes indicatur. Ouum enim nondum est fetus perfectus, sed fouendo speratur. Spei uero desperatio contraria est, quae scorpione figuratur, cuius aculeus uenenatus in tantum retro percutit, et clancula punctione subitam perniciem ingerit.
Blasphemos et ingratos beneficiis quae uidebant, Saluator redarguit. De armato a fortiore deuicto exemplum contulit, et de immundo spiritu septempliciter in hominem regresso tractauit. Exclamanti mulieri beatum esse uentrem qui eum portasset, respondit eum esse beatum qui seruauerit uerbum Dei. Post curationem hominis in quo tria simul signa perpetrata sunt; caecus enim uidet, mutus loquitur, possessus a daemone liberatur, Veritas plurima salutis uerba edidit, tentantes Pharisaeos ratione compescuit, lucernam sub modio non esse ponendam, sed super candelabrum, dixit, oculumque simplicem esse debere docuit.
Apud Pharisaeum prandere rogatus, cogitantem cur ante prandium Iudaico more non esset baptizatus, de exteriori baptismate, dum interiora sordibus scelerum plena sint, notauit, et uae sexies Pharisaeis dicens, multa eorum mala coaddit. 
Discipulis quoque praecipit a fermento hypocrisis cauere, et eos qui corpus occidunt non metuere, nec in persecutione quid locuturi sint cogitare.
Petente quodam inter se et fratrem suum diuidi haereditatem, parabolam ponit de diuite auaro. Mox et discipulis sollicitudinem cibi uestisque, qua carent aues, praecipit euitandam. 
Pusillo gregi regnum promittens, possidenda uel possessa propter eleemosynam uendi, lumbosque praecinctos et lucernas ardentes esse debere iubet. Vigilandum quoque, serui boni malique mentione facta, imperat. Seruum scientem uoluntatem domini sui, nec facientem, multis; ignorantem uero, paucis uapulare confirmat. 
Ignem in terram se dicit necessitudine diuisorum missurum, et faciem coeli probantes debere tempus intelligere manifestum, atque consentiendum aduersario in uia pronuntiat. Nuntiatis quibusdam a Pilato occisis, ait omnes, nisi poenitentiam agant, similiter perituros; uel sicut illi XVIII turris ruina oppressi. Parabolam quoque de sterili arbore fici ponens, indicat poenitentiam differentes. Mulierem ab annis XVIII curuatam Sabbato erigit, et de cura Sabbati murmurantes bouis adaquandi exemplo depellit, gaudente populo de gloriosis eius miraculis.
Regnum Dei grano sinapis comparans et fermento, de angusta quoque uitae uia paucorum loquens: Erunt, inquit, nouissimi primi, et primi nouissimi.
Herodem Dominus uulpem, quo propter dolos et insidias haeretici designantur, appellat; et Ierusalem alis eius protegi respuentem increpat. Hydropicum Sabbato curat, et uelut de humoris puteo liberat. 
Murmurantes Pharisaeos asini uel bouis in puteum cadentis extractione confundit. Humilitatem quoque sectandam docens, in conuiuio primum accubitum non esse quaerendum, nec diuites, sed pauperes, qui non retribuant, esse pascendos.
Multis modis Dominus Iesus Christus consulens humanae saluti, ponit parabolam de inuitatis, qui se excusare studentes, coena non fuerunt digni. Primus propter uillam quam emerat, uenire noluit; quo designantur terrenae amatores substantiae, pro qua paruipendunt coelestibus inhiare. Alter pro quinque iugis boum detentus, non iuit; quo figurantur curiosi, qui corporeis sensibus illecti sola exteriora cognoscere curant; et, dum aliorum uitam inuestigant, sui curam negligentes aeternae salutis epulas appetere refutant. Tertius pro uxore recusauit uenire; quo demonstrantur hi qui carnis irretiuntur uoluptate. Sic dum hunc terrena cura occupat, illum alieni actus sagax cogitatio deuastat, alterius etiam mentem uoluptas carnis inquinat, fastidiosus quisque ad epulas perennis uitae non festinat.
Saluator sequentibus turbis necessitudines insuper et animam suam relicturis, et assumpta cruce ipsum secuturis, similitudinem aedificandae turris ne deficiant suggerit, et de bello duorum regum exemplum proponit.

[1,9] IX. Sequentia.
Murmurantibus de peccatorum conuiuio parabolam ouis et drachmae ponit; quarum sicut perditio possessorem contristauit, sic inuentio laetificauit. Gaudium itaque de poenitentis salute futurum angelis commendatur. Poenitentia uero est perpetrata mala plangere et deflenda non iterare. Debet etiam qui commisit prohibita, sibimetipsi abscidere concessa, ut uoluntati satisfaciat diuinae.
Dominus parabolam ponit de frugi et luxurioso filio, et reuersione prodigi ad patrem, et benignitate qua pater eum suscepit et osculatus est; et induit stola prima, id est ueste innocentiae, et dedit annulum sincerae fidei et calceamenta, id est officium euangelizandi. Manus itaque et pedes conuersi, id est opus et cursum, Deus ornauit, 
et occiso uitulo saginato, conuiuium celebrauit. Unde senior filius, id est Iudaicus populus, de agro, id est exteriori obseruatione, ut domui appropinquauit, et symphoniam et chorum audiuit, id est Ecclesiae filios Spiritu sancto plenos consonis uocibus Euangelium praedicare aduertit, cognita laetitiae causa, patri indignatus est; et quod suae deuastatori substantiae cum meretricibus uitulum saginatum occiderit, sibique praeposuerit, conquestus est. Deinde Dominus de uillico iniquitatis ex dissimilitudine introducit exemplum, qui actu solertiore minuerat domini sui debitum. Non posse Deo seruire et mammonae asseruit. Auaros increpat Pharisaeos, legemque dicens uel prophetas usque ad Ioannem Baptistam, immisericordem diuitem purpuratum et pauperem introducit; ostendens qualia passuri sunt raptores, si sic merentur puniri tenaces. Vae dicit scandalizanti, poenitenti uero fratri etiam septuagies septies praecipit remittendum. Augeri sibi petunt apostoli fidem, et audiunt de translatione arboris facultatem; positaque similitudine de seruo arante uel pascente, docet ut inutiles se, etiam implentes quae praecepta sunt, fateantur.
Dum iret Iesus in Ierusalem, transibat per mediam Samariam et Galilaeam. In ingressu cuiusdam castelli decem leprosos mundauit, quorum unus tantum, et hic alienigena, ad gratias referendas rediit. 
Interrogatus de tempore regni Dei, respondit non cum obseruatione uenturum, et fulguri comparat Filii hominis aduentum. Repentino die iudicii dicit homines occupandos, et aequiparat illum diem diebus Noe uel Lot, quando uelox interitus superuenit mortalibus. Loquitur etiam de binis in lecto, in mola et in agro; singulos assumendos et singulos pronuntiat relinquendos. Lecti nomine figuratur quies Ecclesiae. De duobus loquitur, quasi de duobus hominibus; sed intelligendum est de duobus affectionum generibus. Qui enim pro Deo continentiae studet, ut sine ulla sollicitudine uiuens ea quae Domini sunt cogitet, assumetur a Deo ad aeternam beatitudinem. Qui uero humanae laudis amore, uel alia qualibet uitiorum corruptione calens statum monasticae uitae, qua imbutus est, laeserit, aeternae miseriae relinquendus est, ut in Lamentatione Ieremiae insinuatur, qui otiosae cuiuslibet et peccatricis animae sub Iudaeae specie lapsum describens, ait: Viderunt eam hostes, et deriserunt Sabbata eius. Duae molentes propter temporalium negotiorum orbem et circuitum significant plebes, quae sicut feminae a uiris, sic debent regi a doctoribus; et in uariis laborantes artibus, Ecclesiae deseruiunt usibus. Una pars assumetur, quae connubia propter amorem tantum generis exercet, terrenamque substantiam ob acquirenda coelestia dispensat. Relinquetur autem, quae coniugiis ob illecebras carnis seruierit; terrena uero si qua Ecclesiae, uel pauperibus obtulerit, ideo fecerit, ut quasi redempto Domino his amplius abundet. Duo in agro designant operantes in Ecclesiae ministerio, tanquam in agro Dei. Assumetur, qui sincere uerbum Dei praedicauerit; relinquetur, qui Christum non caste, sed ex occasione annuntiauerit.
His tribus hominum generibus constat Ecclesia, quae binas habent differentias, propter assumptionem et relictionem. Unde tres uiros Ezechiel propheta liberatos uidit, Noe, Daniel et Iob, in quibus designantur praedicatores, continentes et coniugati. Nam Noe arcam in undis rexit, ideoque figuram rectorum tenuit. Daniel in aula regia abstinentiae deditus fuit, et ideo uitam continentium designauit. Iob uero in coniugio positus, et curam propriae domus exercens, Deo placuit; per quem digne bonorum coniugum ordo figuratur. Quoniam oportet semper orare et non deficere, Dominus parabolam de Iuda ponit, quae de aduersario suo ultionem ab iniquo iudice postulauit, assiduisque precibus, propter taedium, quod petebat pertinaciter, impetrauit. Oratione Pharisaei in templo et publicani proposita, docet non iactanda merita, sed confitenda peccata. Boni iugiter orant, ut de inimicis talem uindictam obtineant ut omnes mali pereant. Duobus quippe modis mali pereunt, aut conuersione ad iustitiam, aut amissa per supplicium male faciendi potestate.
Tradendum se Ierosolymis, passurumque, Dominus praedicit; et iuxta Iericho mendicantem secus uiam audiuit, stans adduci eum ad se fecit, et poscenti lumen pie restituit. 
Perambulans Iericho, Zachaeum principem publicanorum super arborem uidit, et in eius, qui satis desiderabat eum uidere, domo hospitium suscepit. Murmurantibus Iudaeis, quod ad hominem diuertisset peccatorem, stans in fidei ueritate Zachaeus dixit ad Dominum: Ecce dimidium bonorum meorum, Domine, do pauperibus; et si quid aliquem defraudaui reddo quadruplum. Ait illi Iesus: Hodie salus domui huic facta est, eo quod et ipse filius sit Abrahae. Venit enim Filius hominis quaerere et saluare quod perierat. Deinde parabolam ponit de nobili quodam, qui abiit in regionem longinquam accipere regnum et reuerti; et de seruis, quibus decem mnas dedit, ut negotiarentur ex eis. Reuerso autem primus ait: Domine, mna tua decem mnas acquisiuit. Primus seruus ordo doctorum est in circumcisionem missorum, qui unam mnam negotiaturus accepit, quia unum Dominum, unam fidem, unum baptisma, unum Deum praedicare iussus est. Sed haec eadem mna decem mnas acquisiuit, quia populum sub lege constitutum sibi docendo sociauit. Illo feliciter remunerato, alter ait: Domine, mna tua fecit quinque mnas. Seruus iste, coetus est eorum qui in praeputio euangelizare missi sunt, meritoque illis diuinitus praeponuntur, qui per eos ad cultum unius Dei mortificatis sensibus carnis conuersi sunt. Porro alter seruus qui, negotiari iussus, acceptam Domini pecuniam in sudario reposuit, denotat eos qui, ad praedicandum idonei, praedicationis officium, iubente Domino, per Ecclesiam uel saltem suscipere, uel digne gerere detrectant. Pecuniam in sudario ligare est percepta dona sub otio lenti torporis abscondere. 
In hac parabola, per duos seruos fideles intellige utriusque populi doctores; per decem et quinque mnas, in Dominum credentes populos; per seruum nequam, malos catholicos; per inimicos, qui genuinum haeredem super se regnare noluerunt, impietatem eorum qui uerbum fidei aut nunquam audire, aut male interpretando corrumpere maluerunt; per missionem seminis non seminati, eorum etiam, quos uerbum Dei nec audire contigit, discussionem. His nimirum quinque personis omne genus humanum, quod in die iudicii futurum est, exprimitur. 

[1,10] X. Sequentia.
His dictis, Iesus praecedebat in Ierusalem. Solus Ioannes, cum encaenia hieme fierent Ierosolymis, commemorat Iudaeos dixisse ad Iesum ambulantem in porticu Salomonis: Quousque animam nostram tollis? Si tu es Christus, dic nobis palam. Inde sumpta opportunitate sermonis, dixit: Ego et Pater unum sumus; et alia sublimia protulit. Unde Iudaei malignitate caecati lapides sustulerunt, ut lapidarent eum. Deinde iterum trans Iordanem in locum ubi Ioannes primum baptizarat, abiit et illic mansit. Illuc multi uenerunt et in eum crediderunt.
Bethaniae Lazarus infirmabatur, pro quo sorores eius Maria et Martha miserunt ad Iesum, dicentes: Domine, ecce quem amas infirmatur. Audiens Iesus, dixit: Infirmitas haec non est ad mortem, sed pro gloria Dei, ut glorificetur Filius Dei per eam. Tunc duobus ibi diebus mansit, et postea cum discipulis suis in Iudaeam abiit, et Lazarum quatuor dies iam in monumento habentem inuenit. Martha, ut eius aduentum audiuit, fide fortis, occurrens illi, dixit: Domine, si fuisses hic, frater meus non fuisset mortuus. Moderatis utitur uerbis, quae intemperanter dolet interitum fratris. Martha post mutuam cum Christo collocutionem, ueramque fidei confessionem, qua credidit eum Dei Filium, uitam et resurrectionem, Mariam uocauit suam sororem, dicens suppressa uoce: Magister adest et uocat te. Illa cito surrexit, extra castellum, ubi Saluator substiterat, iuit; et uidens eum, ad pedes eius prostrata dixit: Domine, si hic fuisses, frater meus Lazarus non fuisset mortuus. Fons pietatis plorantibus amicis pro morte amici plorauit, sed flendo inexplebile gaudium suis peperit. Iesus fremens in semetipso, ad monumentum uenit, lapidem de spelunca tolli praecepit, et quatriduanum iam fetentem uoce magna uocauit: Lazare! ueni foras! Et statim prodiit, ligatus manus et pedes institis; quem Dominus mox iussit solui a discipulis. Facto tam glorioso et cunctis saeculis praedicando miraculo, non omnes crediderunt in Iesum, sed multi ex Iudaeis, qui uenerant Mariam et Martham consolari, et uiderant insperatam resurrectionem Lazari.
Plures mortuos Dominus suscitasse non dubitatur, sed in sancto Euangelio tres tantum certi causa mysterii suscitasse legitur. Per filiam archisynagogi, quae inter domesticos parietes paucis uidentibus resuscitata est, designantur peccatores, qui peccatum intus in conscientia clausum habent, et necdum ad opus erumpunt. Hos plerumque diuina inspiratio resuscitat, dum eos a prauo consensu priuata emendatione reuocat. Per filium uiduae, qui extra portas urbis elatus est, et multis cernentibus a Christo resuscitatus est, denotantur rei, qui post consensum ad perpetrandum facinus exeunt, et quasi mortuum de latebris animae proferunt; ut quod latebat in secreto, appareat in publico. Plerumque tales salubriter admonentur, et remedio dignae conuersionis diuinitus uiuificantur; multis scientibus, qui inde laetantur. Per Lazarum iam sepultum, iam fetidum, peccantes figurantur, qui praua etiam consuetudine implicantur; adeo ut ipsi mali consuetudo non permittat eos intelligere malum esse quod faciunt; unde crebro defendunt nefas quod agunt; iamque uelut ingenti mole peruersae consuetudinis obruti sunt. Procaciter irascuntur, cum reprehenduntur; et fetent, dum prauae opinionis elogio passim derogantur, proximique uidentes eos, eorum exemplo laeduntur. Illi tandem, qui humano iudicio damnandi censentur, intrinsecus a Deo uiuificantur, postea per sacerdotale ministerium absoluuntur.
Aliter, omnis homo mortuus nascitur originali peccato. Prima dies mortis est, quam dedit origo propaginis. Secunda dies est mortis, dum crescendo adolescit homo; uenit ad annos rationis capaces, incipit in se habere naturaliter legem, qua docentur naturaliter homines, ut quod sibi fieri noluerunt, aliis ne faciant, sed hanc transgredi audent. Tertia dies mortis est, dum scripta lex homini datur; sed ipsa quoque contemnitur. Post omnia Christus uenit, euangelium attulit, regnum coelorum praedicauit; male facientibus minatus est gehennam, et bene uiuentibus uitam promisit aeternam. Euangelium etiam contemnitur, et haec est quarta dies mortis, qua Lazarus in mausoleo iacuit.
Item aliter, primo est titillatio in corde, secundo consensus, tertio factum, quarto consuetudo. His itaque modis reus occidit et in sepulcro putrescit. Gratia Dei per peccatum elongatos reuocat, et multimoda peccatorum mole depressos ad uitam resuscitat.
Diuulgato Deitatis mirabili miraculo relatione multorum, qui praesentes curiose inspexerant insperata lege de tumulo processisse Lazarum, collegerunt pontifices et Pharisaei consilium aduersus Iesum, et prophetante Caipha decreuerunt ut interficerent eum. Abiit ergo Iesus in regionem iuxta desertum, in ciuitatem quae dicitur Ephrem, ibique morabatur cum discipulis suis. Principes enim sacerdotum et complices eorum dederant mandatum ut, si quis cognouerit ubi sit, indicet, ut apprehendant eum. Timebant quippe ne mundus totus sequeretur eum, et uenientes Romani tollerent eis regnum. Iesus ante sex dies Paschae uenit Bethaniam, ibique fecerunt ei coenam. Martha ministrabat, Lazarus uero discumbebat. Maria libram unguenti nardi pistici pretiosi accepit, pedes Iesu unxit et capillis suis extersit. Nardus aromatica species est. Pistis Graece, fides dicitur Latine; inde pisticum, id est fidele, dicitur unguentum, quia cadauer eo perunctum a putredine seruat illaesum. Domus impletur ex odore unguenti, cum Ecclesia respergitur religiosae uitae bona fama. Suauitate odoris, qua domus impleta est, Iudas infelix, qui fur erat et loculos habens, scandalizatus est, deuotae etiam mulieris ministerium reprehendit. Sed Dominus ei temere obiurganti mansuete respondit: Sine illam; bonum enim opus operata est in me. Amen dico tibi: narrabitur in toto mundo quod fecit haec in memoriam eius.
Plures, curiositate ducti, Bethaniam adierunt, et Lazarum manducantem cum Christo uiderunt, laetique testimonium mirandi operis perhibuerunt. Inuidentes ergo Pharisaei cogitauerunt resuscitatum interficere, sed frustra nitebantur obstare Christi omnipotentiae. 

[1,11] XI. Iesus intrat Ierusalem. Parabolae.
In crastinum turba multa, quae conuenerat ad diem festum, cum audisset quia Iesus uenit Ierusalem, acceperunt ramos palmarum, et processerunt ei obuiam. Appropinquante hora immolationis, Agnus Dei locum expetiit passionis. Qui cum uenisset Bethphage ad montem Oliueti, tunc duos ex discipulis suis misit, dicens: Ite in castellum quod contra uos est, et statim inuenietis asinam alligatam, et pullum cum ea. Soluite, et adducite mihi. Euntes autem discipuli, asinam et pullum adduxerunt; super eos uestimenta sua imposuerunt, eumque desuper sedere fecerunt. Ecce rex noster, sicut de illo iamdudum uaticinatum est, non sedet in curru aureo purpura fulgens, nec ascendit feruidum equum discordiae et litis amatorem; sed sedet super asinam tranquillitatis et pacis amicam. Non habet in circuitu suo splendentes gladios, sed uenit mansuetus; non ut per potentiam timeatur, sed ut propter mansuetudinem diligatur. Plurima turba strauerunt uestimenta sua in uia; alii autem caedebant frondes de arboribus et sternebant in uia. Turbae autem, quae praecedebant et quae sequebantur, clamabant, dicentes: Hosanna filio Dauid! benedictus qui uenit in nomine Domini! benedictum regnum patris nostri Dauid! Hosanna in excelsis! Quidam Pharisaeorum dixerunt ad illum: Magister, increpa discipulos tuos. Quibus ipse dixit: Dico uobis, quia si tacuerint hi, lapides clamabunt. 
Cum autem appropinquauit, uidens ciuitatem, super illam fleuit, et mala illi praescius futurorum praedixit imminentia, eo quod tempus uisitationis suae non cognouerit. 
Cum intrasset Ierusalem, commota est uniuersa ciuitas, dicens: Quis est hic? Populi autem dicebant: Hic est Iesus propheta a Nazareth Galilaeae. In templum Dei intrauit, omnes uendentes et ementes in illo eiecit; et mensas nummulariorum et cathedras uendentium columbas euertit, dicens: Scriptum est : Domus mea domus orationis uocabitur; uos autem fecistis illam speluncam latronum. Accedentes ad eum caecos et claudos in templo sanauit. Videntes autem principes sacerdotum et Scribae mirabilia quae fecit, et pueros gratulanter in templo clamantes: Hosanna filio Dauid! felle liuoris indignati, dixerunt ei: Audis quid isti dicunt? Iesus respondit: Audio. Nunquam legistis, quia ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem?
Circumspectis omnibus, maleuolos ciues reliquit, et cum XII in Bethaniam exiit, ibique mansit. Mane reuertens in ciuitatem, esuriit; ad arborem fici, quae secus uiam stabat, uenit. Sed in ea nihil, nisi folia tantum, inuenit, et maledicens, ait: Nunquam ex te fructus nascatur in sempiternum. Continuo ficulnea aruit, per quam Synagoga designatur, quae uerba legis, non fructus habuit. Interrogantes in qua potestate in templo tam praeclara faceret, interrogauit baptismum Ioannis de coelo erat, an ex hominibus. Tam breui quaestione Christus insidiantes sibi confudit et eorum ora obturauit. Nam quod e coelo uerum sciebant esse, confiteri noluerunt pro malignitate, nec palam negare ausi sunt pro turbarum timore.
Deinde parabolam ponit de duobus filiis, quos pater in uineam misit; quibus initium et finis diuersus fuit. Unus enim patri non uerbo, sed actu obediuit; alter uero non ore, sed opere spernens, contradixit.
Aliam quoque de agricola Dominus adiecit, qui uineam plantauit, et peregre profectus colonis eam locauit. Qui seruos eius, dum uineae fructus reposcerent, apprehenderunt. Alium ceciderunt, ut Ieremiam; alium occiderunt, ut Isaiam; alium uero lapidauerunt, ut Naboth et Zachariam; nouissime Filium Dei crucifixerunt. Mystice seruus unus et alter mittitur, cum lex, psalmus et prophetia legitur: quorum monitu bene operetur. Sed missus caeditur, eiicitur, cum sermo contemnitur, uel (quod peius est) blasphematur. Haeredem, quantum ad se, occidit qui Filium Dei conculcauerit et Spiritui gratiae contumeliam fecerit. Perdito malo cultore, alii uinea datur; dum donum gratiae, quod superbus perdit, humilis accipit.
Tertiam parabolam de nuptiis edidit, quas pater rex filio suo fecit, et inuitatos contemptores missis exercitibus puniit.
Pharisaei cum Herodianis tentauerunt si licet censum dari Caesari, an non. Delato numismate, respondit Iesus: Reddite Caesari quae sunt Caesaris, et Deo quae Dei sunt. 
Sadducaei quoque tentauerunt de muliere, quae septem uiros habuit, cuius in resurrectione futura sit. Iesus uero respondit: Erratis, nescientes Scripturas neque uirtutem Dei. In resurrectione uero neque nubent neque nubentur; sed erunt sicut angeli in coelo. Ecce bonus Magister securitatem insinuat filiis Ecclesiae, quod resurgentes perfruentur Dei uisione sine corruptionis labe. A legis doctore interrogatus quod esset mandatum magnum in lege, dixit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex omni mente tua. Hoc est maximum et primum mandatum. Secundum autem simile est huic: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. In his duobus mandatis uniuersa lex pendet et prophetae. Interrogantes de Christo, cuius esset filius, confutauit, et Christum Dauid dominum manifestauit, et illis silentium tale imposuit, ut nullus auderet eum ex illa die amplius interrogare; sed iam aperte niterentur Romanae potestati tradere.
Tunc Iesus ad turbas, discipulosque suos locutus est: Super cathedram Moysi sederunt Scribae et Pharisaei. Omnia ergo quaecunque dixerint uobis, seruate et facite; secundum uero opera eorum nolite facere. Dicunt enim et non faciunt. Alligant autem onera grauia et importabilia, et imponunt in humeros hominum; digito autem suo nolunt ea mouere. Omnia uero opera sua faciunt ut uideantur ab hominibus. Dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias. Amant autem primos recubitus in coenis, et primas cathedras in synagogis, et salutationes in foro, et uocari ab hominibus Rabbi. Vos autem nolite uocari Rabbi, unus est enim magister uester, omnes autem uos fratres estis. Et patrem nolite uocare uobis super terram; unus est enim Pater uester, qui in coelis est. Nec uocemini magistri, quia magister uester unus est Christus. Qui maior est uestrum, erit minister uester. Qui autem se exaltauerit, humiliabitur; et qui se humiliauerit, exaltabitur. Vae uobis, Scribae et Pharisaei hypocritae, qui clauditis regnum coelorum ante homines! Vos enim non intratis, nec introeuntes sinitis introire. Iesus itaque multa saluberrima edidit, simplices docuit, hypocritas reprehendit. Locutus est de iurantibus in templo, et auro quod in templo est; de altari et donis quae in ipso sunt; de diuina pietate, quae prophetas et sapientes et Scribas miserit; de crudelitate Iudaeorum, quae missos a Deo uariis generibus mortis peremerit. Super Ierusalem luctum edit; non saxa, sed homines plangit. Ierusalem flebiliter ingeminauit, quae prophetas occidit, et a malitia resipiscere negligit. 
De templo Iesus exiuit, et ostendentibus discipulis magnas aedificationes templi, respondit: Non relinquetur lapis super lapidem, qui non destruatur. Sedente eo super montem Oliueti, discipuli secreto, sicut Matthaeus Marcusque attestantur, tempus et signa praedictae destructionis interrogant. Ille, percunctantibus de fine, respondit mala plurima praecessura, gentium bella, terraemotus per loca, pestilentias et fames, terroresque de coelo et signa magna. Multa uaticinatus est de futuris persecutionibus, aduentuque suo; fidelibus non praecogitandum quid traditi loquantur, sed in patientia sua possideant animas suas. Circumdandam ab exercitu Ierusalem, et uae praegnantibus; gladium quoque et captiuitatem, signaque coeli futura; seque uenturum in nube cum potestate magna et maiestate praedixit. Respicite, inquit, quia appropinquat redemptio uestra. Ab ebrietate quoque et curis huius uitae prohibens, uigilandum praecipit et orandum. Elationem Scribarum reprehendit, uiduam in gazophylacium duo aera mittentem plus omnibus misisse confirmauit.
Sub exemplo fici arboris docet de aduentu consummationis. Parabolam profert de decem uirginibus, et de eo qui seruis suis bona sua tradidit et peregre profectus est; de aduentu Filii hominis in maiestate sua cum angelis suis; de segregatione ouium a dextris et haedorum a sinistris; de retributione reproborum in supplicium aeternum et remuneratione iustorum in uitam aeternam consummauit. 

[1,12] XII. Passio Domini nostri Iesu Christi.
Prima die azymorum accesserunt discipuli ad Iesum, dicentes: Ubi uis paremus tibi comedere pascha? At ipse dixit Petro et Ioanni: Ite in ciuitatem ad quemdam, quem uobis demonstrauerit homo, qui uobis occurrerit lagenam aquae portans. Sequimini eum in domum in quam intrat, et dicetis patrifamilias domus: Ubi est diuersorium, ubi pascha cum discipulis meis manducem? Et ipse uobis ostendet coenaculum magnum stratum, et ibi parate. Euntes, sicut dixit illis inuenerunt, et pascha parauerunt. Vespere facto, cum duodecim uenit, et discumbentibus illis dixit: Desiderio desideraui hoc pascha manducare uobiscum antequam patiar. Dico enim uobis quia ex hoc non manducabo illud, donec impleatur in regno Dei.
Secundum Ioannem, coena facta, cum diabolus iam misisset in cor ut traderet eum Iudas Simonis Iscariotis; sciens quia omnia dedit ei Pater in manus, et quia a Deo exiuit et ad Dominum uadit, surgit a coena et ponit uestimenta sua. Et cum accepisset linteum, praecinxit se. Deinde mittit aquam in peluim, et coepit lauare pedes discipulorum et extergere linteo, quo erat praecinctus. Postquam lauit pedes eorum et accepit uestimenta sua, cum recubuisset iterum, dixit eis: Scitis quid fecerim uobis? Vos uocatis me Magister et Domine, et bene dicitis; sum etenim. Si ergo ego laui pedes uestros Dominus et Magister, et uos debetis alter alterius lauare pedes, et reliqua usque ad illud, ubi dicit: Qui me accipit, accipit eum qui me misit.
Matthaeus refert quod edentibus discipulis ait Iesus: Amen dico uobis quia unus uestrum me traditurus est. Et contristati ualde, coeperunt singuli dicere: Nunquid ego sum, Domine? At ipse respondens, ait: Qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet. Coenantibus autem eis, accepit Iesus panem, benedixit ac fregit, deditque discipulis suis et ait: Accipite et comedite: hoc est corpus meum. Et accipiens calicem, gratias egit et dedit illis, dicens: Bibite ex hoc omnes: hic est sanguis meus noui testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Dico autem uobis: non bibam amodo de hoc genimine uitis usque in diem illum, cum illud bibam uobiscum nouum in regno Patris mei.
Dominus, nocte qua traditus est, tribus uicibus orauit, ut et nos a praeteritis peccatis ueniam, et a praesentibus malis tutelam, et a futuris periculis cautelam oremus, et ut omnem orationem ad Patrem et Filium et Spiritum sanctum dirigamus. Item notandum est quod, sicut trina est tentatio cupiditatis, ita et timoris. Concupiscentia carnis, concupiscentia oculorum, ambitio saecularis. Timor nihilominus est mortis, timor uilitatis et timor dolorum. Contra quae omnia docet nos debere oratione muniri. Unde et propter trinam tentationem passionis potest intelligi Dominus ter orasse.
Ioannes, insignis theologus, asserit quod Iesus postquam pedes Petri primo multum prohibentis, aliorumque lauit, inter mystica uerba propheticae Scripturae auctoritate proditorem adhuc occulte denotauit, dicens: Qui manducat mecum panem, leuabit contra me calcaneum suum. Deinde cum decreuisset eum secundo manifestare, turbatus est spiritu et protestatus est, et dixit: Amen, amen dico uobis, quia unus ex uobis tradet me. Aspiciebant ergo ad inuicem discipuli, haesitantes de quo diceret. Simon Petrus Ioanni, qui supra pectus Iesu recumbebat, innuit, et Ioannes interrogauit: Domine, quis est? Ille, inquit, est cui ego intinctum panem porrexero. Et cum intinxisset panem, dedit Iudae Simonis Iscariotis. Et post buccellam, tunc introiuit in illum Satanas et dicit ei Iesus: Quod facis, fac citius. Hoc autem nemo sciuit discumbentium ad quid dixerit ei. Ille post haec exiit continuo. Erat autem nox. 
Cum ergo exiisset, dixit Iesus: Nunc clarificatus est Filius hominis, et Deus clarificatus est in eo. Et alia multa dixit mirae profunditatis uerba de uera Dei et proximi charitate, de Trinitatis unitate, de trina Petri negatione, et Spiritus sancti Paracleti aduentu et consolatione; de mandatorum Dei obseruatione et felici bonorum remuneratione; de fidelium persecutione et infidelium inexcusabili damnatione; de discipulorum dispersione et instante iam sui passione.
Incomparabili finito sermone, Iesus oculos in coelum subleuauit, et exaudibilem Patri pro discipulis suis et pro omnibus qui credituri erant per uerbum eorum in Deum, orationem benigniter profudit; in qua multo maiora quam humana fragilitas petere praesumpsisset, pro nobis a Patre clementissimus orator postulauit. 
 
[1,13] XIII. Sequentia Passionis.
Tunc, secundum Lucam, contentio inter discipulos facta est, quis eorum uideretur esse maior. Sed coelestis doctor ad humilitatem eos exemplis omnino prouocauit et dictis. Imbecillium itaque discipulorum contentionem pie compescuit, et se ipsum sola pietate illorum ministrum astruit. 
Quibus cum illo permanentibus regnum etiam promittit, et post aliqua Petro improuide iactanti dicit: Simon, ecce Satanas expetiuit uos, ut cribraret sicut triticum. Ego autem rogaui pro te, ut non deficiat fides tua. Et tu aliquando conuersus, confirma fratres tuos. Qui dixit ei: Domine, tecum paratus sum et in carcerem et in mortem ire. Et ille: Dico tibi, Petre: non cantabit hodie gallus, donec ter abneges nosse me. Et dixit eis: Quando misi uos sine sacculo et pera et calceamentis, nunquid aliquid defuit uobis? At illi dixerunt: Nihil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum, tollat similiter et peram; et qui non habet, uendat tunicam suam et emat gladium. At illi: Ecce gladii duo hic. Qui dixit eis: Satis est.
Et hymno dicto, sicut Matthaeus Marcusque commemorant, exierunt in montem Oliueti; ibique tunc dixit illis: Omnes uos scandalum patiemini in me in ista nocte. Inde uenit in praedium Gethsemani, quod interpretatur uallis pinguium, siue pinguedinis. Et dixit discipulis suis: Sedete hic, et orate, ne intretis in tentationem. Et assumpto Petro et duobus filiis Zebedaei, coepit pauere et taedere uel contristari. Et ipse auulsus est ab eis, quantum iactus est lapidis; et positis genibus orabat, dicens: Pater, si uis transfer calicem hunc a me. Verumtamen non mea uoluntas, sed tua fiat.
Apparuit autem illi angelus de coelo, confortans eum, et factus in agonia prolixius orabat; et factus est sudor eius sicut guttae sanguinis decurrentis in terram. Ibi trans torrentem Cedron fuisse hortum intelligimus, in quem introiuit ipse et discipuli eius; quem locum Iudas sciebat. Qui cum accepisset cohortem, et a pontificibus et Pharisaeis ministros, uenit illuc cum laternis et facibus et armis. Et confestim accedens ad Iesum dixit: Aue, Rabbi. Et osculatus est eum. Tunc accesserunt, et manus in Iesum iniecerunt, eumque tenuerunt. Deinde, quod Ioannes commemorat, dixit eis: Quem quaeritis? Responderunt ei: Iesum Nazarenum. Ut dixit: Ego sum, abierunt retrorsum et ceciderunt in terram, et reliqua.
Videntes autem, sicut Lucas dicit, ii qui circa ipsum erant, quod futurum erat, dixerunt: Domine, si percutimus gladio? Tunc Petrus Malchum seruum principis sacerdotum percussit, et auriculam eius dextram amputauit. Interrogantibus respondit Iesus: Sinite usque huc ; et percutienti Petro protinus, quod Matthaeus commemorat, adiunxit: Conuerte gladium tuum in locum suum. Omnes enim qui acceperint gladium, gladio peribunt. An putas quia non possum rogare Patrem meum, et exhibebit mihi plus quam duodecim millia legiones angelorum? Quomodo ergo implebuntur Scripturae, quia sic oportet fieri? His uerbis adiungi potest, quod illum eo loco dixisse Ioannes commemorat: Calicem, quem dedit mihi Pater, non bibam illum? Tunc, sicut Lucas dicit, auriculam Malchi tetigit et sanauit. 
In illa hora dixit Iesus turbis: Tanquam ad latronem existis cum gladiis et fustibus comprehendere me. Quotidie apud uos sedebam, docens in templo, et non me tenuistis. Sed haec est hora uestra et potestas tenebrarum. Tunc discipuli omnes, relicto eo, fugerunt. Unus adolescens amictus sindone sequebatur, qui, cum tenuissent eum, reiecta sindone nudus profugit ab eis. In illa turba cum adessent tribunus et cohors et ministri Iadaeorum, Saluator ligatus est, et primo ad Annam pontificem socerum Caiphae ductus est. Petrus autem sequebatur a longe usque in atrium principis sacerdotum, et ingressus intro sedebat ad ignem, quia frigus erat, cum ministris, ut uideret finem. Accenso igni in medio atrio et circumsedentibus illis, erat Petrus in medio eorum. Maxima Petrus admiratione uenerandus est, quod Dominum, etiam cum timeret, secutus est. Quod timet naturae est, quod sequitur deuotionis, quod negat obreptionis, quod poenitet fidei.
Principes sacerdotum et omne concilium quaerebant falsum testimonium contra Iesum, ut eum morti traderent; et non inuenerunt, cum multi falsi testes accessissent. Princeps sacerdotum, tacente Iesu, dixit: Adiuro te per Deum uiuum, ut dicas nobis si tu es Christus Filius Dei. Dicit illi Iesus: Tu dixisti. Tunc princeps sacerdotum scidit uestimenta sua, dicens: Blasphemauit; quid adhuc egemus testibus? Ecce nunc audistis blasphemiam. Quid uobis uidetur? At illi responderunt: Reus est mortis. Tunc eius in faciem exspuerunt, et colaphis eum ceciderunt. Alii autem faciem ei uelauerunt, et palmas in faciem dederunt, dicentes: Prophetiza nobis, Christe, quis est qui te percussit? 
Haec intelligitur nocte passus Dominus in domo principis sacerdotum, quo prius adductus est; ubi etiam inter has Domini contumelias Petrus tentatus est. Trina negatio Petri coepta est ante primum galli cantum, et ante secundum peracta iuxta Marcum. Alii tres attenderunt quod ante primum affectione animi et timore Petri tota fuit concepta. Tandem Petrus recordatus est uerbi Iesu, quod dixerat: Priusquam gallus cantet, ter me negabis. Et egressus foras fleuit amare. Pontifex Iesum interrogauit de discipulis suis et doctrina eius. Respondit ei Iesus: Ego palam locutus sum in mundo, ego palam docui in synagoga et in templo, quo omnes Iudaei conueniunt; et in occulto locutus sum nihil. Quid me interrogas? Interroga eos qui audierunt quid locutus sum ipsis. Ecce hi sciunt quae dixerim ego. Haec autem cum dixisset, unus assistens ministrorum dedit alapam Iesu, dicens: Sic respondes pontifici? Respondit ei Iesus: Si male locutus sum, testimonium perhibe de malo; si autem bene, quid me caedis? 
Et misit eum Annas ad Caipham pontificem ligatum. Mane facto, ut Matthaeus refert, consilium inierunt omnes principes sacerdotum et seniores populi aduersus Iesum, ut eum morti traderent; et uinctum adduxerunt eum, et tradiderunt Pontio Pilato praesidi.

[1,14] XIV. Sequentia passionis D. N. Iesu Christi.
Lucas contexuit narrationem de his quae circa mane cum Domino gesta sunt, quando uiri, qui tenebant eum, illudebant ei, caedentes; et uelauerunt eum, et percutiebant faciem eius, et multa blasphemantes dicebant in eum. Facto autem die, seniores plebis et principes sacerdotum et Scribae conuenerunt, et in concilium suum illum duxerunt, dicentes: Si tu es Christus, dic nobis. Quibus ait: Si uobis dixero, non credetis mihi. Si autem et interrogauero, non respondebitis mihi, neque dimittetis. Ex hoc erit Filius hominis sedens a dextris uirtutis Dei. Dixerunt omnes: Tu ergo es Filius Dei? Qui ait: Vos dicitis, quia ego sum. At illi dixerunt: Quid adhuc desideramus testimonium? Ipsi enim audiuimus de ore eius. Et surgens omnis multitudo eorum, duxerunt illum ad Pilatum. Haec omnia Lucas narrauit. Matthaeus uero et Marcus narrauerunt ea quae cum Domino acta sunt usque ad mane. Sed postea redierunt ad narrandam Petri negationem. Qua terminata, redierunt ad mane, ut inde caetera contexerent quae cum Domino gesta erant. Ioannes quoque: Adducunt, inquit, Iesum ad Caipham in praetorium. Erat autem mane, et ipsi non introierunt, ut non contaminarentur, sed manducarent Pascha. Tunc illic iniqui coetus aggregati sunt, Dominumque quasi iam conuictum reum adduxerunt, adnitente Caipha, cui iam antea uisum fuerat ut Iesus moreretur; nulla mora interponitur, quin damnandus Pilato traderetur. Solus Matthaeus exitum Iudae traditoris narrauit, ita dicens: Tunc uidens Iudas, qui tradidit eum, quod damnatus esset, poenitentia ductus, retulit triginta argenteos principibus sacerdotum et senioribus, dicens: Peccaui, tradens sanguinem iustum. At illi dixerunt: Quid ad nos? tu uideris. Et proiectis argenteis in templo, recessit; et abiens, laqueo se suspendit. Principes sacerdotum, acceptis argenteis, dixerunt: Non licet eos mittere in corbanan, quia pretium sanguinis est. 
Consilio autem inito, emerunt ex illis agrum figuli in sepulturam peregrinorum. Propter hoc uocatus est ager ille Acheldemach, hoc est ager sanguinis, usque in hodiernum diem. Sic impletum est quod antea prophetatum est.
Exinde, sancti euangelistae quae per Pilatum cum Domino gesta sunt seriatim enarrare satagunt; quae studiosi lectores debent diligenter inuestigare, et singula suis in locis rationabiliter coaptare. In passione Christi, ut solers Augustinus Hipponensis episcopus in libro tertio De consensu euangelistarum scribit, multa dicta sunt et multa responsa sunt. Unde quisque eorum quantum sibi uisum est decerpsit, et in narratione sua posuit quod satis esse iudicauit. Iesus, ut Matthaeus asserit, ante praesidem stetit, et interrogatus ab eo si rex Iudaeorum esset, respondit: Tu dicis. Exiit Pilatus, ut Ioannes refert, ad eos foras qui non introierunt in praetorium, et dixit: Quam accusationem affertis aduersus hominem hunc? Responderunt: Si non esset hic malefactor, non tibi tradidissemus eum. Dixit eis Pilatus: Accipite eum uos, et secundum legem uestram iudicate eum. Dixerunt Iudaei: Nobis non licet interficere quemquam. Introiit iterum Pilatus in praetorium, et uocauit Iesum, et dixit: Tu es rex Iudaeorum? Respondit Iesus: A temetipso hoc dicis, an alii tibi dixerunt de me? Respondit Pilatus: Nunquid ego Iudaeus sum? Gens tua, et pontifices tui, tradiderunt te mihi. Quid fecisti? Respondit Iesus: Regnum meum non est de hoc mundo. Si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei decertarent ut non traderer Iudaeis. Nunc autem regnum meum non est hinc. Dixit ergo Pilatus: Ergo rex es tu? Respondit Iesus: Tu dicis, quia rex sum ego. Ego in hoc natus sum, et ad hoc ueni in mundum, ut testimonium perhibeam ueritati. Omnis qui est ex ueritate audit uocem meam. Dixit ei Pilatus: Quid est ueritas? Et cum hoc dixisset, iterum exiit ad Iudaeos, et dixit eis: Ego nullam in eo inuenio causam. Tunc amaricantes Iudaei, ut Lucas refert, coeperunt accusare, dicentes: Hunc inuenimus subuertentem gentem nostram, et prohibentem tributa dari Caesari, et dicentem se Christum regem esse. Et cum accusaretur, ut Matthaeus ait, a principibus sacerdotum et senioribus populi, nihil respondit, quod ex mansuetudine fecit. Tunc ait illi Pilatus: Non audis quanta aduersum te dicunt testimonia? Et nullum ei uerbum respondit, ita ut miraretur praeses uehementer. Sedente illo pro tribunali, misit ad illum uxor eius, dicens: Nihil tibi et iusto illi. Multa enim passa sum hodie per uisum propter eum. Dicente Pilato: Nihil inuenio causae in homine, Iudaei, ut Lucas scribit, inualescebant, dicentes: Commouit populum per uniuersam Iudaeam, docens et incipiens a Galilaea usque huc. Pilatus autem audiens Galilaeam, interrogauit si homo Galilaeus esset; et ut cognouit quod de Herodis potestate esset, remisit eum ad Herodem, qui et ipse Ierosolymis erat illis diebus. Herodes autem, uiso Iesu, gauisus est ualde. Erat enim cupiens ex multo tempore uidere eum, eo quod audiret multa de illo, et sperabat signum aliquod uidere ab eo fieri. Interrogabat illum multis sermonibus. At ipse nihil ei respondebat. Stabant principes sacerdotum et Scribae, constanter accusantes eum. Spreuit illum Herodes cum exercitu suo, et illusit indutum ueste alba, et remisit ad Pilatum. Et facti sunt amici Herodes et Pilatus in ipsa die, nam antea inimici erant ad inuicem.
Pilatus, conuocatis magistratibus et plebe, dixit ad illos: Obtulistis mihi hunc hominem quasi euertentem populum; et ecce ego coram uobis interrogans, nullam causam inueni in homine isto, ex his in quibus eum accusatis. Sed neque Herodes. Nam remisi uos ad illum, et ecce nihil dignum morte actum est illi. Emendatum ergo illum dimittam. Sciebat enim quod per inuidiam tradidissent eum. In die festo consueuerat praeses unum dimittere uinctum populo, quem uoluissent. Congregatis autem illis, dixit: Quem uultis dimittam uobis, Barabbam, an Iesum qui dicitur Christus? Principes autem sacerdotum et seniores persuaserunt populis ut peterent Barabbam, Iesum uero perderent. Erat autem Barabbas latro insignis, qui propter seditionem factam in ciuitate et homicidium, missus erat in carcerem. Praeses ait: Quem uultis uobis de duobus dimitti? At illi dixerunt: Barabbam. Dicit illis Pilatus: Quid igitur faciam de Iesu, qui dicitur Christus? Dicunt omnes: Crucifigatur. Ait illis praeses: Quid enim mali fecit? At illi magis clamabant, dicentes: Crucifigatur. Videns autem Pilatus quia nihil proficeret, sed magis tumultus fieret, accepta aqua, lauit manus coram populo, dicens: Innocens ego sum a sanguine iusti huius; uos uideritis. Et respondit uniuersus populus: Sanguis eius super nos et super filios nostros. Tunc Pilatus Barabbam illis dimisit, Iesum uero apprehendit et flagellauit. Ioannes refert quod tunc milites plectentes coronam de spinis capiti eius imposuerunt, et ueste purpurea eum circumdederunt. Et ueniebant ad eum et dicebant: Aue, rex Iudaeorum. Et dabant ei alapas. Exiit iterum Pilatus foras et dixit eis: Ecce adduco eum uobis foras, ut cognoscatis quia in eo nullam causam inuenio. Exiit ergo Iesus, portans spineam coronam et purpureum uestimentum. Et dixit eis: Ecce homo. Cum ergo uidissent eum pontifices et ministri, clamabant, dicentes: Crucifige, crucifige eum. Dixit eis Pilatus: Accipite eum uos et crucifigite; ego enim non inuenio causam in eo. Responderunt Iudaei: Nos legem habemus et secundum legem debet mori, quia Filium Dei se fecit. 
Cum ergo audisset Pilatus hunc sermonem, magis timuit. Et ingressus est praetorium iterum, et dixit ad Iesum: Unde es tu? Iesus autem responsum non dedit illi. Dicit ergo ei Pilatus: Mihi non loqueris? Nescis quia potestatem habeo crucifigere te, et potestatem habeo dimittere te? Respondit Iesus: Non haberes potestatem aduersum me ullam, nisi tibi esset datum desuper. Propterea qui me tradidit tibi, maius peccatum habet. Exinde quaerebat Pilatus dimittere eum. Iudaei autem clamabant, dicentes: Si hunc dimittis, non es amicus Caesaris; omnis enim qui se regem facit contradicit Caesari.
Pilatus ergo, cum audisset hos sermones, adduxit foras Iesum, et sedit pro tribunali in locum qui dicitur Lithostrotos, Hebraice autem Gabbatha. Erat autem parasceue Paschae hora quasi sexta. Et dicit Iudaeis: Ecce rex uester. Illi autem clamabant: Tolle, tolle, crucifige eum. Dicit eis Pilatus: Regem uestrum crucifigam? Responderunt pontifices: Non habemus regem, nisi Caesarem. Tunc ergo tradidit eis illum, ut crucifigeretur.
Haec narrauit Ioannes per Pilatum gesta, quae Matthaeus et Marcus quia praeterierant recoluerunt. 
Sic enim Matthaeus dicit: Tunc milites praesidis suscipientes Iesum in praetorio, congregauerunt ad eum uniuersam cohortem; et exuentes eum, chlamidem coccineam circumdederunt ei. Et plectentes coronam de spinis, posuerunt super caput eius, et arundinem in dextera eius. Et genu flexo ante eum, illudebant dicentes: Aue, rex Iudaeorum. Et exspuentes in eum, acceperunt arundinem, et percutiebant caput eius. Et postquam illuserunt ei, exuerunt eum chlamide, uel purpura secundum Marcum ; induerunt eum uestimentis suis, et duxerunt eum ut crucifigerent. 
Ioannes narrat quod baiulans sibi crucem Iesus exiit in Golgotha, id est Caluariae locum. Sed Simon Cyrenaeus pater Alexandri et Rufi, de quo tres euangelistae commemorant, de uilla ueniens angariatus est; cui postea crux data est usque in locum portanda memoratum. 

[1,15] XV. Mors D. N. Iesu Christi.
In Golgotha cum duobus latronibus Iesum crucifixerunt, et myrrhatum uinum ei bibere dederunt; et super caput eius causam ipsius scriptam imposuerunt: Hic est Iesus rex Iudaeorum. Hic uero titulus litteris Graecis et Latinis et Hebraicis scriptus est. Milites ergo, cum crucifixissent eum, acceperunt uestimenta eius et fecerunt quatuor partes, unicuique militi partem et tunicam. Erat autem tunica inconsutilis, desuper contexta per totum. Dixerunt ergo ad inuicem: Non scindamus eam, sed sortiamur de illa, cuius sit. Ut Scriptura impleretur, dicens: Partiti sunt uestimenta mea sibi, et in uestem meam miserunt sortem.
Principes et Scribae pendentem in cruce blasphemabant, et mouentes capita sua dicebant: Vah! qui destruis templum Dei, et in triduo illud reaedificas. Salua temetipsum. Si Filius Dei es, descende de cruce. 
Unus autem, secundum Lucam, de his qui pendebant latronibus, blasphemabat eum, dicens. Si tu es Christus, salua temetipsum et nos. Alter uero increpabat eum, dicens: Neque tu times Deum, quod in eadem damnatione es? Nos quidem iuste, nam digna factis recipimus; hic uero nihil mali gessit. Et dicebat ad Iesum: Domine, memento mei dum ueneris in regnum tuum. Dixit illi Iesus: Amen dico tibi: hodie mecum eris in paradiso.
Stabant iuxta crucem Iesu mater eius, et soror matris eius Maria Cleophae, et Maria Magdalene. Cum uidisset ergo Iesus matrem et discipulum stantem quem diligebat, dixit matri suae: Mulier, ecce filius tuus. Deinde dixit discipulo: Ecce mater tua. Et ex illa hora accepit eam discipulus in sua. A sexta hora tenebrae factae sunt super uniuersam terram usque ad horam nonam, et circa horam nonam clamauit Iesus uoce magna, dicens: Eli, Eli, lamazababdani? hoc est: Deus meus, Deus meus, utquid dereliquisti me? Postea sciens Iesus quia iam omnia consummata sunt, ut consummaretur Scriptura, dixit: Sitio. Vas ergo positum erat aceto plenum. Illi autem spongiam aceto plenam hyssopo circumponentes, ori eius obtulerunt. Et clamans uoce magna, secundum Lucam, dixit: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum.
Ad extremum, iuxta Ioannem, cum accepisset Iesus acetum, dixit: Consummatum est; et inclinato capite, tradidit spiritum. Et ecce uelum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum, et terra mota est, et petrae scissae sunt; et monumenta aperta sunt, et multa corpora sanctorum, qui dormierant, surrexerunt; et exeuntes de monumentis post resurrectionem eius, uenerunt in sanctam ciuitatem, et apparuerunt multis. Centurio et qui cum eo erant, custodientes Iesum, uiso terraemotu et his quae fiebant, timuerunt ualde, dicentes: Vere Filius Dei erat iste. Ibi Maria Magdalene, et Maria Iacobi, et Ioseph mater, et mater filiorum Zebedaei, et aliae multae mulieres a longe erant, quae, secutae Iesum a Galilaea, ei ministrabant. Omnes, qui simul ad spectaculum aderant, uidentes quae fiebant, tundentes pectora sua redibant.
Cum iam sero factum esset, Ioseph ab Arimathia nobilis decurio, uir bonus et iustus, exspectans regnum Dei, occultus tamen propter metum Iudaeorum, ad Pilatum audacter accessit, et ab eo corpus Iesu petiit. Cui praeses, cum eum obiisse a centurione cognouisset, permisit. Ioseph ergo uenit, et corpus Iesu tulit, et mercatus sindonem, depositum inuoluit. Venit autem et Nicodemus ferens misturam myrrhae et aloes quasi libras centum. Corpus ergo Iesu acceperunt, et linteis illud cum aromatibus, sicut mos est Iudaeis sepelire, ligauerunt. Erat autem in loco, ubi crucifixus est, hortus, et in horto monumentum nouum in petra excisum, in quo nondum quisquam positus fuerat. Ibi ergo propter Parasceuen Iudaeorum, quia iuxta erat monumentum, posuerunt Iesum. Praefatae mulieres, quae magis amabant, contra sepulcrum sedebant, et ubi poneretur aspiciebant.
Altera die sacerdotes et Pharisaei de dictis Domini Iesu quaedam male Pilato suggesserunt; eoque annuente lapidem signauerunt, adhibitisque custodibus sepulcrum munierunt. Quaedam in euangelica leguntur narratione, de his quae in Dominica facta sunt resurrectione, quae quo ordine gesta sint nisi diligenter considerentur, repugnantia sibi possunt uideri. Unde quid perspicax diuinae Scripturae inuestigator Augustinus dicat, et quid inde in libro III De concordia Euangeliorum disserat, libet indagare; et eamdem, sicut edidit, lectionem hic mihi adnotare. Sic enim post multas quaestiones declarans dicit: « Omnia, quae circa tempus resurrectionis Domini facta sunt, secundum omnium euangelistarum testimonia in una quadam narratione, quantum nos Dominus adiuuerit, quemadmodum geri potuerint ordinemus. 

[1,16] XVI. Resurrectio et ascensio eius.
« Prima Sabbati diluculo, sicut omnes consentiunt, uentum est ad monumentum. Iam factum erat quod solus Matthaeus commemorat de terraemotu et lapide reuoluto, conterritisque custodibus; ita ut in parte aliqua uelut mortui iacerent. Venit autem, sicut Ioannes dicit, Maria Magdalene sine dubio, cum caeteris mulieribus, quae Domino ministrauerant, plurimum dilectione feruentior, ut non immerito Ioannes solam commemoret, tacitis eis quae cum illa fuerunt, sicut alii testantur. Venit ergo, et ut uidit lapidem sublatum a monumento, antequam aliquid diligentius inspiceret, non dubitans ablatum inde esse corpus Iesu, cucurrit, sicut dicit idem Ioannes, et nuntiauit Petro atque ipsi Ioanni. Ipse est enim discipulus quem diligebat Iesus. At illi currere coeperunt ad monumentum, et praeueniens Ioannes inclinauit se, et uidit posita linteamina; non tamen intrauit. Petrus autem consecutus intrauit in monumentum, et uidit linteamina posita, et sudarium, quod fuerat super caput eius non cum linteaminibus positum, sed separatim inuolutum. Deinde et Ioannes intrauit et uidit similiter et credidit quod Maria dixerat, sublatum esse Dominum de monumento. Nondum enim sciebant Scripturas, quia oportebat eum a mortuis resurgere. Abierunt ergo ad semetipsos discipuli. Maria autem stabat ad monumentum foris plorans, id est ante illum saxei sepulcri locum; sed tamen intra illud spatium quo iam ingressae fuerant. Hortus quippe erat illic, sicut idem Ioannes commemorat. Tunc uiderunt angelum sedentem a dextris super lapidem reuolutum a monumento, de quo angelo narrant Matthaeus et Marcus: Tunc dixit eis: Nolite timere, uos. Scio enim quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Non est hic; surrexit enim sicut dixit. Venite et uidete locum ubi positus erat Dominus. Et cito euntes, dicite discipulis eius quia resurrexit; et ecce praecedit uos in Galilaeam. Ibi eum uidebitis; ecce praedixi uobis. 
Quibus similia Marcus quoque non tacuit.
« Ad haec uerba Maria, dum fleret, inclinauit se, et prospexit in monumentum; et uidit duos angelos, sicut dicit Ioannes, in albis sedentes, unum ad caput, et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus Iesu. Dicunt ei: Mulier, quid ploras? Dicit eis: Quia tulerunt Dominum meum, et nescio ubi posuerunt eum. Hic intelligendi sunt surrexisse angeli, ut etiam stantes uiderentur, sicut eos Lucas uisos fuisse commemorat, et dixisse timentibus feminis, et uultum in terram declinantibus: Quid quaeritis uiuentem cum mortuis? non est hic, sed surrexit. Recordamini qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset, dicens quia oportet Filium hominis tradi in manus hominum peccatorum, et crucifigi, et die tertia resurgere. Et recordatae sunt uerborum eius. « Post haec Maria conuersa est retrorsum, et uidit Iesum stantem, sicut dixit Ioannes, et non sciebat quia Iesus est. Dicit ei Iesus: Mulier, quid ploras? quem quaeris? Illa existimans quia hortulanus esset, dixit ei: Domine, si tu sustulisti eum, dicito mihi ubi posuisti eum, et ego eum tollam. Dixit ei Iesus: Maria! Conuersa illa, dixit: Rabboni, quod dicitur magister. Dicit ei Iesus: Noli me tangere. Nondum enim ascendi ad Patrem meum. Vade autem ad fratres meos, et dic eis: Ascendo ad Patrem meum et Patrem uestrum, ad Deum meum et Deum uestrum. 
Tunc egressa est a monumento, hoc est ab illo loco ubi erat horti spatium ante lapidem effossum; et aliae, quas, secundum Marcum, inuaserat tremor et pauor, cum illa; et nemini quidquam dicebant. Tunc iam, secundum Matthaeum, ecce Iesus occurrit illis, dicens: Auete. Illae autem accesserunt et tenuerunt pedes eius et adorauerunt eum. Sic enim colligimus et angelorum allocutionem bis numero eas habuisse uenientes ad monumentum, et ipsius Domini. Semel scilicet illic, quando Maria hortulanum putauit, et nunc iterum in uia, cum eis occurrit; ut eas ipsa repetitione firmaret, atque a timore recrearet. Tunc ergo ait illis: Nolite timere. Ite, nuntiate fratribus meis ut eant in Galilaeam. Ibi me uidebunt. Venit ergo Maria Magdalene annuntians discipulis quia uidit Dominum, et haec ei dixit; non solum ipsa, sed et aliae, quas Lucas commemorat. Quae nuntiauerunt haec discipulis undecim et caeteris omnibus. Et uisa sunt ante illos sicut deliramentum uerba ista, et non credebant illis. His et Marcus attestatur. Nam, postquam commemorauit eas trementes et pauentes a monumento exisse, et nemini quidquam dixisse, adiunxit quod resurgens Dominus apparuerit mane prima Sabbati primo Mariae Magdalenae, de qua eiecerat septem daemonia; et quia illa uadens nuntiauit iis, qui cum eo fuerant, lugentibus et flentibus; et quia illi, audientes quod uiueret et uisus esset ab ea, non crediderunt. Sane Matthaeus etiam illud inseruit, abscedentibus mulieribus, quae illa omnia uiderant et audierant, uenisse etiam quosdam in ciuitatem de illis custodibus qui uelut mortui iacuerant, et nuntiasse principibus sacerdotum omnia quae facta erant, ea scilicet quae illi sentire potuerunt; illos uero congregatos cum senioribus, consilio accepto, pecuniam copiosam dedisse militibus, ut dicerent quod discipuli eius ipsum furati essent illis dormientibus; pollicentes etiam securitatem a praeside, qui eos custodes dederat, et illos accepta pecunia fecisse sicut erant docti; diuulgatumque uerbum istud apud Iudaeos usque in hodiernum diem. Lucas solus quatuor euangelistarum non dicit a mulieribus uisum Dominum, sed tantummodo angelos. Matthaeus autem dicit, quod eis a monumento redeuntibus occurrerit. Marcus quoque dicit primo uisum esse Mariae Magdalenae, sicut et Ioannes. Sed quomodo ei sit uisus non dicit, quod explicatur a Ioanne.»
Omnes quatuor euangelistae, sicut in omnibus, quae omnipotens Emmanuel fecit ante passionem suam, ueraciter referendo concordant; sic nihilominus resurrectionem eius et ascensionem concorditer enarrant, deciesque Dominum a mortuis resurgentem uisum esse ab hominibus commemorant. Semel ad monumentum mulieribus, rursus eisdem in itinere a monumento regredientibus, tertio Simoni Petro apparuit; quod si euangelista quando uel ubi factum sit non designauerit, tamen quia factum sit liquido describit. Quarto duobus in castellum Emmaus euntibus, in alia effigie, ne cognosceretur, apparuit; ut peregrinus eis in uia comitatus, tristitiae querimoniaeque causam inquisiuit; auditoque a Cleopha lamento de Iesu Nazareno, qui fuit uir propheta, potens in opere et sermone coram Deo et omni populo, et de damnatione eius, eos pie increpauit; incipiens a Moyse et omnibus prophetis Scripturas explanauit, tractusque ad hospitium cum eis recubuit, in conuiuio panem accepit, benedixit, fregit, porrexit, et oculos eorum in fractione panis ad agnoscendum se aperuit, cognitusque mox ex oculis eorum euanuit. Quinto pluribus in Ierusalem, ut Lucas et Ioannes perhibent, sero congregatis, ubi non erat Thomas, Iesus ianuis clausis intrauit, manus et latus eis ostendit, partemque piscis assi, et fauum mellis coram eis manducauit, insufflauit, et dixit eis: Accipite Spiritum sanctum, et caetera. Sexto, post dies octo, ubi uidit eum Thomas, et dixit: Dominus meus et Deus meus. Septimo, ad mare Tiberiadis, ubi septem discipuli piscantes eum post nocturnum laborem mane uiderunt, et cum illo post miram CLIII piscium capturam panem et piscem in littore comederunt. Octauo, in monte Galilaeae secundum Matthaeum, ubi uidentes eum adorauerunt, quidam autem dubitauerunt. Tunc ait illis: Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti; docentes eos seruare omnia quaecunque mandaui uobis. Et ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Nono, quod Marcus dicit: Nouissime recumbentibus apparuit Iesus, et incredulitatem illorum exprobrauit durioribus. Ideo dicitur nouissime, quia iam non erant in terra cum illo conuiuaturi. Decimo, in ipso die non iam in terra, sed eleuatum in nube discipuli uiderunt, cum in coelum ascendit; quod Marcus et Lucas commemorant. Toties ergo in euangelicis libris commemoratus est uisus ab hominibus antequam ascendisset in coelum, in terra scilicet nouies, et in aere semel ascendens. Sed non omnia scripta sunt, sicut Ioannes dicit. Crebra enim erat eius cum illis conuersatio per dies XL pruisquam ascendisset in coelum ; non tamen eis per omnes XL continuos dies apparuerat. Nam post primum diem resurrectionis eius, alios octo dies interuenisse dicit Ioannes  ; post quos eis rursus apparuit. Sic per illos XL dies quoties uoluit, quibus uoluit, et quemadmodum uoluit, apparens, fidem in illis suae resurrectionis confirmauit. Duas siquidem ultimas apparitiones Marcus et Lucas commemorant, et ea quae ibi dicta uel acta fuerant. Secundum Marcum, duritiam cordis incredulorum redarguit, et confirmatis in fide ait: Euntes in mundum uniuersum, praedicate euangelium omni creaturae. Qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus erit. Qui uero non crediderit, condemnabitur. Signa autem eos qui crediderint haec sequentur. In nomine meo daemonia eiicient, linguis loquentur nouis, serpentes tollent; et si mortiferum quid biberint, non eis nocebit. Super aegros manus imponent, et bene habebunt. Dominus quidem Iesus, postquam locutus est eis, assumptus est in coelum, et sedet a dextris Dei. Porro Lucas in Euangelii sui fine sic ait: Eduxit eos foras in Bethaniam, et eleuatis manibus suis, benedixit eis. Et factum est, cum benediceret illis, recessit ab eis; et ferebatur in coelum.
Item etiam in initio Actuum apostolorum de ascensione Domini sic ait: Conuescens praecepit eis a Ierosolymis ne discederent, sed exspectarent promissionem Patris, quam audistis, inquit, per os meum. Quia Ioannes quidem baptizauit aqua, uos autem baptizabimini Spiritu sancto non post multos hos dies. Igitur qui conuenerant, interrogabant eum, dicentes: Domine, si in tempore hoc restitues regnum Israel? Dixit autem eis: Non est uestrum nosse tempora uel momenta quae Pater posuit in sua potestate, sed accipietis uirtutem superuenientis Spiritus sancti in uos, et eritis mihi testes in Ierusalem, et in omni Iudaea, Samaria, et usque ad ultimum terrae. Et cum hoc dixisset, uidentibus illis eleuatus est, et nubes suscepit eum ab oculis eorum. Cumque intuerentur in coelum euntem illum, ecce duo uiri astiterunt iuxta illos in uestibus albis, qui et dixerunt: Viri Galilaei, quid statis aspicientes in coelum? Hic Iesus, qui assumptus est a uobis in coelum, sic ueniet quemadmodum uidistis eum euntem in coelum. 
Tunc reuersi sunt Ierosolymam a monte Oliueti, qui est iuxta Ierusalem, Sabbati habens iter. Ibi, ut Lucas testatur, fideles discipuli triumpho coelestis magistri specialiter gaudebant, in templo et in coenaculo unanimiter in oratione perseuerabant, et promissum Patris per Filium, sicut ipse iusserat, securi exspectabant. Omnia enim, quae ab illo audierant, certa operum exhibitione comprobauerant, et oculis manifeste iam completa perspexerant. Nam sicut eum in passione dira toleraturum, ipsumque tertia die cum uictoria resurrecturum, ex ore illius plerumque audierant; sic deuicta morte iam immortalem uitae datorem laeti adspectant, ipsoque super coelos exaltato, et Patris ad dexteram sedente, feliciter tripudiant. Angeli quoque in albis uestibus apparentes, et Galilaeos cum admiratione coelis intentos alloquentes, angelorum hominumque gaudium designant, et generalem eius in fine saeculi aduentum ad iudicandas gentes denuntiant.
Petrus et Ioannes, Iacobus et Andreas, Philippus et Thomas, Bartholomaeus et Matthaeus, Iacobus Alphaei et Simon Zelotes et Iudas Iacobi, qui usque in finem cum Domino Iesu permanserunt, sal terrae et lux mundi ab ipso appellati sunt, meritoque, quia mundum contemnentes, uestigia eius tenuerunt, rectores orbis, et iudices saeculi diuinitus constituti sunt. Postquam uenerabilis conuentus, ubi fere centum uiginti erant, Ierusalem remeauit, Petrus, qui uocatione primus, et dignitate maximus erat, in medio fratrum surrexit, et de Iuda proditore disseruit, quomodo suspensus inter coelum et terram medius crepuit, et uiscera eius effusa sunt, quia nec coelo, nec terra dignus est; et ager pretio Christi emptus, haceldama, hoc est ager sanguinis uocatus est. Deinde admonuit ut, sicut Dauid praedixerat, alter pro eo ad praedicationis opus et coeleste ministerium eligeretur. Omnes itaque prioris sententiam concesserunt, et ne sacer numerus apostolorum imperfectus uideretur, Ioseph iustum et Mathiam praetulerunt, eisque sortes dederunt. Oratione autem a Petro facta, et ab aliis confirmata, sors super Mathiam cecidit, et connumeratus est cum XI apostolis. Hi sunt XII horae diei et perfecti XII menses anni, atque multis aenigmatibus a prophetis et patriarchis iamdudum designati apostoli. Hos uenerantur omnes fidelium nationes, meritoque censentur coeli senatores, et Ecclesiae gloriosi principes; quia uerae uiti Christo inhaeserunt fructuosi palmites. Eius enim in aruis uestigia specialiter imitati sunt spontanea paupertate inter homines, mirisque uirtutibus fulserunt insignes socii et consecretales, nunc uero in coelestibus thronis consessores, et XII tribuum Israelitarum iusti censores. Et sicut in terris assidue cucurrerunt ad brauium uitae Christi sequaces, et in Ecclesia laboriose desudarunt eius uicarii ac testes, sic nunc illius beati coruscant in coelis cohaeredes. 

[1,17] XVII. Spiritus sanctus in apostolos descendit.
Cum complerentur dies Pentecostes, discipulique hora tertia in unum congregati essent fideles, factus est repente de coelo sonus, et in igneis linguis super sedentes descendit Spiritus sanctus, replens eos omni scientia diuinisque charismatibus. O quam uelox et efficax est iste artifex, et desiderantium unctionem eius animarum dulcis et uiuificus opifex! 
Ignis diuinus non comburens, sed illuminans, aduenit, corda discipulorum ubertim inflammauit, carnalium delectatione uoluptatum et formidine suppliciorum euacuauit. Eos in ore per diuersitatem linguarum subito docuit, in mente autem ex auctoritate roborauit, et in culmine uirtutum contra omnes astus inimici extulit. In uariis apostoli linguis magnalia Dei loquebantur, ita ut omnium gentium aduenae mirarentur quod indigenae Galilaei omnibus linguis diserte uterentur. Hoc ut inuidi Iudaei confusione digni compererunt, qui opera Christi et uerba sinistra interpretatione semper deprauare soliti sunt, magnalia Dei fantes musto plenos debacchando asseruerunt. Verum Petrus spirituali potu affatim debriatus in perfidos surrexit, uerba sapientiae salutaris eructauit, de incarnatione et passione ac resurrectione Christi eloquenter tractauit, et multitudinem malignantium cooperante Spiritu sancto confusam superauit. Sicut Malchum, qui seruus summi sacerdotis erat, gladio quondam percussit, et aurem eius amputauit, sic carnaliter famulantes soli litterae Mosaicae legis mystico Dei uerbo pupugit, ueteresque coeremonias et obseruationes ab intellectu neophytorum resecauit. Iudaeos itaque, quos ad necem Messiae perfidia saeuire paulo ante coegit, feruens Petri praedicatio ad poenitentiam et fidem atque baptisma inuitauit. Et tanquam pisces de pelago solitus fuerat extrahere retis ministerio, sic errantes de ignorantiae puteo ad uerae fidei soliditatem pertraxit sanctae praedicationis officio. Unde conuersorum ipso die tria millia baptizauit, et uetustatem carnalis uitae relinquentes in nouum hominem renouauit.
Ecce, iuuante Deo, simpliciter prosecutus sum continuationem quamdam a natiuitate Christi usque ad aduentum Spiritus Paracleti, et singula Saluatoris miracula ex euangelicis codicibus seriatim breuiterque congessi, prout ipse secundum intellectulum meum indagare potui, siue dicacem Augustinum, aliosque doctores sectatus caraxaui. In hoc nempe sedimine mihi meisque similibus prodesse curaui: eis scilicet, qui profunda doctorum prolixaque rimari fastidiunt, conferre uolens aliquid emolumenti; dum Dominica miracula per quatuor libros diffusa compaginaui, et in breui tomo examussim collecta adnotaui. Porro, nonnunquam eadem uerba, quae in libris authenticis uidebam, auidus hausi; plerumque uero breuitatis causa dictatum mutaui, sed inuictam ueritatem ubique sectari summepere laboraui, nec ab authentica unquam sponte sententia exorbitaui. 

[1,18] XVIII. Regna imperatorum Romanorum.
Nunc, quia certam proposui chronographiam scripto protolare, ut lectori clarius pateat ordo temporum, quaedam libet inserere, quae antiqui patres in opusculis suis ediderunt de eadem re. Eusebius enim Caesariensis, et trilinguis Hieronymus, Iberi quoque sophistae, Orosius et Hispalensis Isidorus, aliique plures multa scripserunt de saeculi excursibus; praecipueque apud nos Beda presbyter in libro De temporibus, qui postremus omnium Anglicae genti scripsit, stylumque priscorum ueraciter prosequi studuit.
Tiberius Octauiani Augusti priuignus, Liuiae uxoris eius ex priore marito filius, regnauit annis XXIII. Huius anno XII Pilatus Iudaeae procurator ab eodem dirigitur. Herodes tetrarcha, cum Iudaeorum principatum teneret annis XXIV, in honorem Tiberii et Liuiae matris eius Tiberiadem condidit Libiadem.
Anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris, Dominus Iesus post baptismum, quem Ioannes praedicauit, mundo regnum coelorum annuntiauit; peractis a mundi principio secundum Hebraeos annis, ut Eusebius in Chronicis suis signat, IV millibus, adnotando quod XVI anno Tiberii principium fuerit LXXX iubilaei secundum Hebraeos; iuxta Chronica eadem, quae ipse Eusebius de utraque editione, ut sibi uidebatur, composuit, anni sunt quinque millia ducenti uiginti octo.
Anno XVIII imperii Tiberii, Dominus sua passione mundum redemit, et uictor a mortuis tertia die resurgens, fidelibus suis manifestus apparuit, et XL die uidentibus illis in coelum ascendit. Agrippa, cognomento Herodes, filius Aristobuli filii Herodis regis, accusator Herodis tetrarchae, Romam profectus a Tiberio in uincula coniicitur; ubi plurimos sibi ad amicitiam asciuit, et maxime Caium Germanici filium. 
Caius, cognomento Caligula, regnauit annos III, menses X et dies VIII. Hic Herodem Agrippam amicum suum, uinculis liberatum, regem Iudaeae fecit; qui permanet in regno VII annis, id est usque ad quartum Claudii annum. Quo ab angelo percusso, Agrippa filius eius in regno successit, et usque ad exterminium Iudaeorum XXVI annis perseuerauit. Herodes tetrarcha et ipse Caii amicitiam petens, cogente Herodiade Romam uenit. Sed accusatus ab Agrippa etiam tetrarchiam perdidit, fugiensque in Hispaniam cum Herodiade moerore periit. Pilatus, qui sententiam damnationis in Christum dixerat, tantis irrogante Caio angoribus coarctatus est, ut sua se manu peremerit. Caius in deos se referens, Iudaeorum loca sancta idolorum sordibus profanat.
Claudius annos XIII, menses VII, dies XXVII. Ipse IV regni sui anno, dum fames grauissima, cuius Lucas in Actibus apostolorum meminit, facta est, Britanniam adiens quam neque ante Iulium Caesarem, neque post eum quisquam attingere ausus fuerat, sine ullo praelio ac sanguine intra paucissimos dies plurimam insulae partem in deditionem recipit. Orcadas etiam imperio Romano insulas adiecit, ac sexto mense, ex quo profectus erat, Romam rediit. Nono regni sui anno Iudaeos tumultuantes Roma expulit, quod et Lucas refert. Sequenti anno fames maxima Romam corripit.
Nero annos XIII, menses VII, dies XXVIII. Huius anno secundo Festus Iudaeae procurator Felici successit. Tunc Paulus Romam uinctus mittitur. Festo in magistratu Iudaeae successit Albinus, et Albino Gessius Florus, cuius luxuriam et auaritiam, caeteraque flagitia Iudaei tolerare nequiuerunt; unde contra Romanos rebellauerunt. Aduersum quos Vespasianus magister militiae transmissus, plurimas urbes Iudaeae capit. Primus Nerosuper omnia scelera sua etiam Christianos persequitur, quorum eximios Romae, Petrum cruce, et Paulum occidit gladio. Hic in re militari nihil omnino ausus, Britanniam pene amisit. Nam duo sub eo nobilissima oppida illic capta atque euersa sunt.
Vespasianus annos IX, menses XI, dies XXII. Hic apud Iudaeam imperator ab exercitu appellatur, et bellum Tito filio commendans, Romam per Alexandriam proficiscitur, et perempto Vitellio regnum nanciscitur. Qui secundo anno Iudaeae regnum subuertit, templumque solo strauit post annos primae aedificationis eius 1084. Hoc uero bellum consummatum est annis IV, duobus quidem Nerone uiuente, et duobus aliis postea. Vespasianus inter alia magnorum operum in priuata adhuc uita, in Germaniam, ac deinde in Britanniam a Claudio missus, tricies et bis cum hoste conflixit; duas ualidissimas gentes, XX oppida, insulam Vectam Britanniae proximam imperio Romano adiecit. Colossus erigitur habens altitudinis pedes CVII.
Titus annos II, menses II, uir omnium uirtutum genere mirabilis, adeo ut amor et deliciae humani generis diceretur. Hic amphitheatrum Romae aedificauit, et in dedicatione eius quinque millia ferarum occidit.
Domitianus, frater Titi iunior, annos XV, menses V. Hic secundus post Neronem Christianos persequitur, et paulo post pro mercede theomachiae a senatu interficitur.
Nerua anno uno, mensibus IV, diebus VIII. Hic primo edicto suo cunctos exsules reuocauit. Unde Ioannes apostolus hac generali liberatus indulgentia Ephesum remeauit.
Traianus annos XIX, menses VI, dies XV. Hic aduersum Christianos persecutionem mouit, eximiosque Dei seruos martyrizauit. Plinius Secundus Nouocomensis, orator et historicus insignis habetur, cuius plurima ingenii exstant opera. Pantheum Romae, quod Domitianus fecerat, fulmine concrematum; cui nomen inde datum est, quod ipsa domus omnium deorum sit habitaculum. Iudaei per diuersas terrarum partes seditionem mouentes, digna caede sternuntur. Traianus Romani imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat, quam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit.
Adrianus consobrinae Traiani filius annis XXI. Hic per Quadratum discipulum apostolorum, et Aristidem Atheniensem, uirum fide sapientiaque plenum, et per Serenum Granium legatum, libris de Christiana religione compositis instructus, praecepit per epistolam Christianos sine criminum obiectione non damnari. Idem Iudaeos secundo rebelles ultima caede perdomuit, etiam introeundi eis Ierosolymam licentia ablata; quam ipse in optimum statum exstructione murorum reparauit, et Aeliam uocari de nomine suo praecepit. Idem eruditissimus in utraque lingua, bibliothecam Athenis miri operis exstruxit. Ierosolymae primus ex gentibus constituitur episcopus Marcus, cessantibus his qui fuerant ex Iudaeis, quorum nomina haec sunt: Iacobus frater Domini, Simeon filius Cleophae, Iustus, Zachaeus, Tobias, Sextus, Ioannes, Mathias, Philippus, Seneca, Iustus, Leui, Ephrem, Ioseph et Iudas. Hi numero XV ex circumcisione prodierunt, in Ierusalem a passione Domini usque ad Aelium Adrianum per annos fere CVII praefuerunt, fideque et scientia cum sanctitate micuerunt. Dein ex gentibus eis hi successerunt: Marcus, Cassianus, Publius, Maximus, Iulianus, Caius, Iulianus, Capito, Valens, Dolicianus, Narcissus, Alexander, Mazabbanes, Hymenaeus, Zabdas, Hermon, Macharius, Maximus, Cyrillus et Ioannes. 

[1,19] XIX. Successio imperatorum Romanorum.
Antoninus, cognomento Pius, cum filiis suis, Aurelio et Lucio, annis XXII et mensibus III. Iustinus philosophus librum pro Christiana religione compositum Antonino tradidit, eumque benignum erga Christianos fecit. Qui non longe post suscitante persecutionem Crescente amico, pro Christo sanguinem fudit, sub Pio Romae episcopo. Hermes scripsit librum, qui dicitur Pastoris, in quo praeceptum Angeli continetur, ut Pascha die Dominico celebraretur. Polycarpus Romam ueniens multos ab haeretica labe castigauit, qui Valentini et Cerdonis fuerant nuper doctrina corrupti. Marcus Antoninus Verus, cum fratre Lucio Aurelio Commodo, annos XIX, menses II. Hi primum aequo iure imperium administrauerunt, cum usque ad hoc tempus singuli augusti fuerint. Bellum deinde contra Parthos admirabili uirtute et felicitate gesserunt. In Asia persecutione orta, Polycarpus et Pionius martyrium fecere. In Gallia quoque Photinus, Lugdunensis praesul, aliique plurimi pro Christo gloriose sanguinem fudere. Nec multo post uindex scelerum lues multas late prouincias, Italiam maxime Romamque uastauit. Defuncto Commodo fratre, Antoninus Commodum filium suum consortem regni facit. Antonino imperatori Melito Asianus Sardensis episcopus Apologeticum pro Christianis tradidit. Lucius Britanniae rex, missa ad Eleutherium Romae episcopum epistola, ut Christianus efficiatur impetrat. Apollinaris Asianus Hierapoli, et Dionysius Corinthi, clari habentur episcopi.
Lucius Antoninus Commodus post mortem patris regnauit annis XIII. Hic aduersum Germanos bellum feliciter gessit. Caeterum ipse per omnia luxuriae et obscenitati mancipatus, nil paternae uirtutis et pietatis simile gessit. Irenaeus Lugdunensis episcopus insignis habetur. Commodus imperator, Colossi capite sublato, imaginis suae caput ei iussit imponi.
Helius Pertinax mensibus VI. Hic Iuliani iurisperiti scelere periit, quem mense VII, postquam coeperat imperare, Seuerus apud Pontem Miluium bello ciuili uictum interficit. 
Victor Romae episcopus, datis late libellis, constituit Pascha die Dominico celebrari, sicut praedecessor eius Eleutherius, a XIV luna primi mensis usque ad XXI. Cuius decretis fauens Theophilus Caesareae Palaestinae episcopus, scripsit aduersus eos qui XIV luna cum Iudaeis Pascha celebrabant, cum caeteris, qui in eodem concilio aderant, episcopis synodicam et ualde utilem epistolam.
Seuerus Pertinax annis XVII fortiter quidem, sed laboriose imperium tenuit, et persecutionem in Christianos acerrimam exercuit. Clemens Alexandrinae Ecclesiae presbyter, et Pantaenus Stoicus philosophus, in disputatione dogmatis nostri disertissimi habentur. Narcissus Ierosolymorum episcopus, et Theophilus Caesariensis, Polycarpus quoque et Bacilus Asianae prouinciae episcopi, insignes habentur. Plurimi Christianorum per diuersas prouincias martyrio coronati sunt. Clodio Albino, qui se in Gallia Caesarem fecerat, apud Lugdunum interfecto, Seuerus in Britannias bellum transfert; ubi, ut et receptas prouincias ab incursione barbarica faceret securiores, magnam fossam firmissimumque uallum, crebris insuper turribus communitum, per CXXXII millia passuum a mari ad mare duxit, et Eburaci obiit.
Antoninus cognomento Caracalla, Seueri filius, annis VII. Alexander episcopus Cappadociae, cum sanctorum desiderio locorum Ierosolymam uenisset, uiuente adhuc Narcisso eiusdem urbis episcopo, persenilis aetatis uiro, ipse ibi ordinatur episcopus, Domino ut id fieri deberet per reuelationem monente. Tertullianus Afer centurionis proconsularis filius omnium Ecclesiarum sermone celebratur.
Macrinus anno uno regnauit, et cum filio Diadumeno, cum quo imperium inuasit, apud Archilaidem militari tumultu occiditur.
Marcus Aurelius Antoninus annis IV. In Palaestina Nicopolis, quae prius Emmaus uocabatur, urbs condita est; legationis industriam pro eo suscipiente Iulio Africano scriptore temporum. Haec est Emmaus quam Dominus post resurrectionem suo, sicut Lucas narrat, ingressu sanctificare dignatus est. Hippolytus episcopus, multorum conditor opusculorum, temporum canonem, quem scripsit, huc usque perduxit. Qui etiam se, decennoualem Paschae circulum reperiens, Eusebio, qui super eodem Pascha cyclum composuit, occasionem dedisse retulit.
Aurelius Alexander annis XIII. Hic in Mamaeam matrem suam unice pius fuit, et ob id omnibus amabilis. Urbanus Romae episcopus multos nobilium ad fidem Christi et martyrium perduxit. Origenes Alexandriae, imo toto orbe clarus habetur. Denique Mamaea mater Alexandri eum audire curauit, et Antiochiam accitum summo honore habuit.
Maximinus annis III. Hic aduersum sacerdotes ecclesiarum, et clericos atque doctores persecutionem exercet, maxime propter Christianam Alexandri, cui successerat, et Mamaeae matris eius familiam; uel praecipue propter Origenem presbyterum. Pontianus et Anteros, Romanae urbis episcopi, martyrio coronati, et in coemeterio Calixti sunt sepulti.
Gordianus annis VI. Iulius Africanus inter scriptores ecclesiasticos nobilis habetur. Qui in chronicis, quae conscripsit, refert se Alexandriam properare, Heraclae opinione celeberrima prouocatum; quem et in diuinis et philosophicis studiis, atque omni Graecorum doctrina instructissimum fama loqueretur.
Philippus, cum Philippo filio, VII annis regnauit. Hic primus omnium imperatorum admonitu fidelis Christi militis Pontii Christianus factus est; ac post tertium imperii eius annum, millesimus a conditione Romae annus expletus est. Ianuis delubrorum obturatis, sancta Ecclesia cum tripudio ad Dei laudem libere reserata est; et ita magnificis ludis augustissimus omnium praeteritorum hic natalis annus a Christiano imperatore celebratus est. 
Origenes Leonidae martyris filius in Caesarea Palaestinae Theodorum, cognomento Gregorium, et Athenodorum. adolescentulos fratres, Ponti postea nobilissimos episcopos diuina philosophia imbuit; aduersus quemdam Celsum Epicureum philosophum, qui contra nos scripserat, octo uoluminibus respondit. Qui, ut breuiter dicam, tantum scribendi sedulus fuit, ut Hieronymus quodam loco quinque millia librorum eius, se legisse meminerit Decius anno I, mensibus III. Hic cum Philippos, patrem et filium, interfecisset, ob odium eorum in Christianos persecutionem mouet; in qua Fabianus papa in urbe Roma martyrio coronatus, Cornelio reliquit sedem sui episcopatus. Alexander Ierosolymorum episcopus apud Caesaream Palaestinae, et Babylas Antiochiae interficiuntur.
Gallus cum Volusiano filio annos II, menses IV. Hic ut Dionysius Alexandriae antistes perhibet, cum regnum eius in initio floreret, et cuncta ei ex sententia cederent, sanctos uiros, qui pro pace regni eius Deo summo supplicabant, persecutus est, cum quibus et prosperitatem suam fugauit et pacem. Origenes LXX aetatis anno non ad integrum impleto defunctus, et in urbe Tyro sepultus est. Cornelius papa rogatus a quadam matrona Lucina, corpora apostolorum de catacumbis leuauit noctu, et posuit, Pauli quidem uia Ostiensi, ubi decollatus est; Petri autem, iuxta locum ubi crucifixus est, inter corpora sanctorum episcoporum in templum Apollinis, in monte Aureo, in Vaticano palatii Neroniani, III Kalendas Iulii. 
Valerianus cum filio Gallieno annis XV. Hic in Christianos persecutione commota, statim a Sapore Persarum rege capitur; ibique luminaribus orbatus, seruitute miserabili consenescit. Unde Gallienus tam claro Dei iudicio territus pacem nostris reddidit. Sed ob meritum tamen uel propriae libidinis uel paternae theomachiae, innumera, barbaris assurgentibus, Romani regni detrimenta sustinuit. Hac persecutione Cyprianus Carthaginiensis episcopus, cuius doctissima exstant opuscula, martyrio coronatur. Cuius uitae et passionis uolumen egregium Pontius diaconus eius reliquit, qui usque ad diem passionis eius cum ipso exsilium sustinuit. Theodorus Gregorius Neocaesareae Ponti episcopus magna uirtutum gloria claret; e quibus unum est, quod, ut ecclesiae faciendae locus sufficeret, montem precibus mouit. Stephanus et Sextus Romae episcopi martyrio passi sunt.
Claudius anno I, mensibus IX. Iste Gothos iam per annos XV Illyricum Macedoniamque uastantes superat; ob quae in curia clypeus aureus, et in Capitolio statua ei aurea collocata est. Marcion disertissimus Antiochenae presbyter Ecclesiae, qui in eadem urbe rhetoricam docuerat, aduersus Paulum de Samosate, qui Antiochiae episcopus dogmatizabat Christum communis naturae hominem fuisse, accipientibus notariis disputauit, qui dialogus usque hodie exstat.
Aurelianus annis V, mensibus VI. Hic cum aduersum nos persecutionem mouisset, fulmen ante eum magno pauore circumstantium ruit, ac non multo post a militibus occisus est itineris medio quod inter Constantinopolim et Heracleam est. Euticianus papa martyrio Romae coronatus, in coemeterio Calixti sepelitur; qui et ipse CCCXIII martyres manu sua sepeliuit.
Tacitus menses sex. Quo apud Pontum occiso, Florianus obtinuit imperium diebus LXXXVIII, et sic apud Tarsum occiditur. Anatolius, natione Alexandrinus, Laodiciae Syriae episcopus, philosophorum disciplinis eruditus, plurimo sermone celebratur; cuius ingenii magnitudo de libro, quem super Pascha composuit, et de decem libris arithmeticae institutionis potest apertissime cognosci. Insana Manichaeorum haeresis, et Sabellianorum oritur.
Probus annos VI et menses IV. Hic Gallias iamdudum a Barbaris occupatas, per multa et grauia praelia, deletis tandem hostibus, ad perfectum liberauit. Archelaus Mesopotamiae episcopus librum disputationis suae, quam habuit contra Manichaeum exeuntem de Perside, Syro sermone composuit, qui translatus a Graecis, habetur a multis.
Carus cum filiis Carino et Numeriano, annis II. Caius Romanae Ecclesiae episcopus fulget, qui a Diocletiano martyrio passus est. Pierius Alexandriae presbyter sub Theona episcopo florentissime populos docuit; et tantam sermonis diuersorumque tractatuum, qui usque hodie exstant, elegantiam inuenit, ut Origenes iunior uocaretur; uir mirae parcimoniae, et uoluntariae paupertatis appetitor, qui post persecutionem omni tempore uitae suae Romae conuersatus est. 

[1,20] XX. Imperatores Romani. Persecutiones in Christianos. Constantini conuersio.
Diocletianus cum Herculio Maximiano annos XX. Carausius sumpta purpura Britannias occupauit. Narseus rex Persarum Orienti bellum intulit. Quinquegentiani Africam uastauerunt. Aegyptum Archilleus obtinuit; ob quae Constantius et Galerius Maximinus Caesares assumuntur in regnum. Constantius priuignam Herculei Theodoram accipit, ex qua sex liberos postea Constantini fratres habuit. Galerius filiam Diocletiani Valeriam accepit. Post decem annos, per Asclepiodotum praefectum praetorii, Britanniae receptae sunt
Nono decimo anno Diocletianus in Oriente, Maximianus Herculius in Occidente ecclesias uastari, affligi Christianos et interfici praecipiunt. Secundo autem persecutionis anno Diocletianus Nicomediae, Maximianus Mediolani purpuram deposuerunt. Attamen coepta semel persecutio usque ad septimum Constantini annum feruere non cessat. 
Constantius XVI imperii anno, summae mansuetudinis et ciuilitatis uir, in Britannia diem obiit Eboraci. Haec persecutio tam crudelis et crebra flagrabat, ut intra unum mensem decem et octo millia martyrum pro Christo passi inueniantur: nam et Oceani limbum transgressa, Albanum, Aaron et Iulium Britanniae, cum aliis pluribus uiris ac feminis felici cruore damnauit. Tunc passus est Pamphilus presbyter, Eusebii Caesariensis episcopi necessarius, cuius Vitam ipse tribus libris comprehendit.
Tertio persecutionis anno, quo et Constantius obiit, Maximinus et Seuerus a Galerio Maximo Caesares facti. E quibus Maximinus maleficia et stupra sua Christianorum persecutionibus accumulat. Passus est ea tempestate Petrus Alexandriae episcopus, cum pluribus Aegypti episcopis. Lucianus quoque, uir moribus et continentia et eruditione praecipuus, Antiochiae presbyter, et alii multi passi sunt.
Constantinus Constantii ex concubina Helena filius, in Britannia creatus imperator, regnauit annis XXX et mensibus X. Ab anno persecutionis quarto Maxentius, Herculii Maximiani filius, Romae Augustus appellatur. Licinius, Constantiae sororis Constantini uir, Carnunti imperator creatur. Constantinus de persecutore Christianus efficitur, et Ecclesiam Dei sublimare toto nisu conatur. In Nicaeno concilio fides Catholica exponitur. Constantinus multas Domino basilicas construxit. Romae, ubi baptizatus est, basilicam fecit in honore sancti Ioannis Baptistae, quae appellatur Constantiniana; beato Petro in templo Apollinis, et beato Paulo in uia Ostiensi. In palatio Sessoriano basilicam, quae cognominatur Ierusalem, fecit, ubi de ligno crucis Domini posuit. Ex rogatu filiae suae fecit ecclesiam Sanctae martyri Agnae, beato quoque Laurentio martyri uia Tiburtina in agro Verano. Item basilicam uia Lauicana inter duas lauros, beatis martyribus Marcellino et Petro fecit; et mausoleum, ubi matrem suam in sarcophago purpureo posuit. In ciuitate Ostia iuxta portum urbis Romae, Beatorum apostolorum Petri et Pauli et Ioannis Baptistae basilicam construxit. In Albanensi ciuitate, Sancti Ioannis Baptistae, et in urbe Neapoli, fecit ecclesias. Idem Constantinus Drepanam Bithyniae ciuitatem in honorem Luciani martyris ibi conditi instaurauit, et ex uocabulo matris suae Helenopolim nominauit. In Thracia uero nominis sui urbem statuit, et sedem Romani imperii et totius caput Orientis esse uoluit. Item statuit citra ullam hominum caedem paganorum templa claudi.
Constantius, cum Constantino et Constante fratribus, annos XXIV, menses V, dies XIII. Iacobus Nisibinus episcopus agnoscitur, ad cuius preces saepe urbs a discrimine liberata est. Impietas Ariana Constantii regis fulta praesidio, exsiliis, carceribus et uariis afflictionum modis, primum Athanasium, deinde omnes non suae partis episcopos persecuta est. Maximinus Treuerorum episcopus clarus habetur; a quo Athanasius Alexandriae episcopus, cum a Constantio quaereretur ad poenam, honorifice susceptus est. Antonius monachus centesimo quinto aetatis suae anno in eremo moritur. Constantio Romam ingresso, ossa Andreae apostoli et Lucae euangelistae a Constantinopolitanis miro fauore suscepta. Hilarius Pictauensis episcopus, qui pulsus ab Arianis in Phrygia exsulauerat, cum apud Constantinopolim librum pro se Constantio porrexisset, ad Gallias rediit.
Iulianus annos II, menses VIII. Hic baptizatus, et sacris ordinibus atque ad diaconatum sublimatus fuit; sed relicto clericatu, arma sustulit, imperioque arrepto, ad idolorum cultum conuersus Christianos persecutus est. Pagani apud Sebasten Palaestinae urbem sepulcrum Ioannis Baptistae inuadunt, et ossa dispergunt, eademque rursus collecta et cremata latius dispergunt. Sed Dei prouidentia quidam ex Ierosolymis monachi adfuerunt, qui misti colligentibus quaeque poterant ablata ad patrem suum Philippum pertulerunt. Ille confestim haec, quia supra se ducebat tantum thesaurum propriis seruare uigiliis, ad pontificem maximum tunc Athanasium, per Iulianum diaconem suum, misit. Quae ille suscepta, paucis arbitris, subcauato sacrarii pariete inclusit, et prophetico spiritu profutura generationi posterae consecrauit. Cuius praesagium sub Theodosio principe per Theophilum episcopum Alexandriae completur qui, destructo Serapis sepulcro, Sancti Ioannis ibidem ecclesiam consecrauit.
Iouinianus, menses VIII. Synodus Antiochiae a Meletio et suis facta est, in qua Macedonianum dogma Spiritum sanctum blasphemans condemnatum est. Iouinianus postquam in XXIX annos pacem cum Persis composuit, ad Romanum regressus est solum; lapsuque Constantii praedecessoris admonitus, honorificis et officiosissimis Athanasium litteris requirit, a quo formam fidei, et modum Ecclesiarum disponendarum suscepit. Sed eius pia laetaque principia mors immatura apud Ciliciam corrupit.
Valentinianus cum fratre Valente, annis XI. Apollinaris Laodicenus episcopus multimoda nostrae religionis scripta componit, qui postea a fide deuians sui nominis haeresim instituit. Damasus Romae episcopus basilicam iuxta theatrum sancto Laurentio fecit, et aliam in catacumbas, ubi corpora sanctorum apostolorum Petri et Pauli iacuerunt. In quo loco, platoniam ipsam, ubi iacuerunt, uersibus adornauit. 
Valens, ab Eudoxio Arianorum episcopo baptizatus, nostros persequitur. Gratianus Valentiniani filius tertio eius anno Ambianis imperator factus est. Constantinopoli apostolorum martyrium dedicatur. Post Auxentii seram mortem, Mediolani Ambrosius episcopus constituitur, cuius praedicatione omnis ad fidem Christi Wallia conuertitur.
Valens, cum Gratiano et Valentiniano, Valentiniani fratris sui filiis, annis IV. Valens, lege data ut monachi militarent, nolentes fustibus iussit interfici. Gens Hunorum diu inaccessis reclusa montibus, repentina rabie percita in Gothos exarsit, eosque sparsim conturbatos ab antiquis sedibus expulit, Gothi, transito Danubio, fugientes a Valente sine armorum depositione suscepti, mox per auaritiam Maximi ducis fame ad rebellandum coacti sunt; uictoque Valentis exercitu, per Thraciam sese miscentes, simul omnia caedibus, incendiis et rapinis fuderunt.
Gratianus cum fratre Valentiniano, annis VI. Theodosius a Gratiano imperator creatus, maximas illas Scythicas gentes, hoc est Alanos, Hunos et Gothos, magnis multisque praeliis uicit. Cuius concordiam non ferentes Ariani, post XL annos ecclesias, quas ui tenuere, reliquerunt. Synodus centum quinquaginta Patrum congregatur urbe Augusta, contra Macedonium, sub Damaso Romae episcopo. Theodosius Arcadium filium suum consortem facit imperii. A secundo Gratiani anno, ipso sexies et Theodosio consulibus, Theophilus paschalem computum scribit. Maximus, uir quidem strenuus et probus, atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Britannia inuitus propemodum ab exercitu imperator creatus, in Galliam transiit; ibique Gratianum Augustum dolis circumuentum apud Lugdunum occidit, fratremque eius Valentinianum Italia expulit; qui tamen iustissimam cum matre sua Iustina poenam exsilii luit. Quam et ipsum Ariana haeresis polluit, et eminentissimam Catholicae fidei arcem Ambrosium perfida obsidione uexauit; nec prius quam prolatis beatorum Geruasii et Protasii martyrum, Deo reuelante, reliquiis incorruptis, nefanda coepta deseruit.
Theodosius qui, uiuente Gratiano, sex annis iam Orientem regebat, post mortem eius regnauit annis XI. Ipse et Valentinianus, quem Italia expulsum benigne susceperat, Maximum tyrannum tertio ab Aquileia lapide interficiunt. Qui, quoniam Britanniam omni pene armata iuuentute copiisque militaribus spoliauerat, quae tyrannidis eius uestigia secutae in Gallias, nunquam ultra domum rediere; uidentes transmarinae gentes saeuissimae, Scotorum a Circio, et Pictorum ab Aquilone, destitutam milite ac defensore insulam, adueniunt, et uastatam direptamque per multos eam annos opprimunt. Hieronymus sacrae interpres Historiae librum, quem de illustribus Ecclesiae uiris scribit, usque ad XIV totius imperii Theodosii annum perduxit.
Arcadius, filius Theodosii, cum fratre Honorio, annis XIII. Corpora sanctorum Habacuc et Michaeae prophetarum diuina reuelatione produntur. Gothi Italiam, Vandali atque Alani Gallias aggrediuntur. Innocentius Romae episcopus dedicauit basilicam Beatissimorum martyrum Geruasii et Protasii, ex deuotione testamenti cuiusdam illustris feminae Vestinae. Tunc famulus Christi Alexis obiit. Pelagius Brito Dei gratiam impugnat.
Honorius cum Theodosio minore, fratris sui filio, annis XVI. Alaricus, rex Gothorum, Romam inuasit, partemque eius incendio cremauit IX Kalendas Septembris, anno conditionis eius 1164, ac sexto die quam ingressus fuerat, depraedata urbe egressus est.
Lucianus presbyter, cui reuelauit Dominus, VII Honorii principis anno, locum sepulcri et reliquiarum beati protomartyris Stephani et Gamalielis ac Nicodemi, qui in Euangelio et in Actibus apostolorum leguntur, scripsit ipsam reuelationem Graeco sermone ad omnium ecclesiarum personam. Quam reuelationem Auitus presbyter, homo Hispanus genere, in Latinum uertit, et adiecta epistola sua, per Orosium presbyterum, Occidentalibus dedit. Qui etiam Orosius ad loca sancta perueniens, quo eum Augustinus ad Hieronymum pro discenda animae ratione miserat, reliquias beati Stephani accepit, patriamque reuersus Occidenti primus intulit. 
Britanni Scotorum, Pictorumque infestationem non ferentes, Romam mittunt, et sui subiectione promissa, contra hostem auxilia flagitant. Quibus statim missa legio magnam babarorum multitudinem sternit, caeteros Britanniae finibus pellit, ac domum reuersura praecepit sociis ad arcendos hostes murum trans insulam inter duo maria statuere. Qui, absque artifice magistro magis cespite quam lapide factus, nil operantibus profuit. Nam mox ut discessere Romani, aduectus nauibus prior hostis, quasi maturam segetem, obuia quaeque sibi caedit, calcat, deuorat. Iterum petenti auxilia Romani aduolant, et caesum hostem trans maria fugant, coniunctisque sibi Britannis, murum non terra ut ante puluereum, sed saxo solidum, inter ciuitates, quae ibidem ob metum hostium factae fuerant, a mari usque ad mare collocant. Sed et littore meridiano maris, quia et inde hostis timebatur, turres per interualla ad prospectum magis statuunt. Sic ualedicunt sociis, tanquam ultra non reuersuri. Bonifacius Romae episcopus fecit oratorium in coemeterio Sanctae Felicitatis, et ornauit sepulcrum eius et Sancti Syluini. Hieronymus presbyter obiit XII Honorii anno, II Kalendas Octobris, anno aetatis suae XCI.
Theodosius minor, Arcadii filius, annis XXVI. Valentinianus iunior Constantii filius Rauennae imperator creatur. Placidia uero mater eius augusta nuncupatur. Effera gens Vandalorum, Alanorum et Gothorum, ab Hispaniis ad Africam transiens, omnia ferro, flamma, rapinis, simul et Ariana impietate foedauit. Sed beatus Augustinus Hipponensis episcopus, et omnium doctor eximius Ecclesiarum, ne ciuitatis suae ruinam uideret, tertio obsidionis eius mense migrauit ad Dominum, V Kalendas Septembris; cum uixisset annis LXXVI, in clericatu autem uel in episcopatu annos ferme XL complesset. Quo tempore Vandali, capta Carthagine, Siciliam quoque deleuerunt. Cuius captiuitatis Paschasinus Lilybitanus antistes in epistola meminit, quam de ratione paschali papae Leoni scripsit. Ad Scotos in Christum credentes ordinatus a Coelestino papa Palladius primus episcopus mittitur anno Theodosii VIII. Recedente a Britannia Romano exercitu, cognita, Scoti et Picti, reditus denegatione, redeunt ipsi; et totam ab Aquilone insulam pro indigenis muro tenus capessunt. Nec mora, caesis, captis fugatisque custodibus muri et ipso interrupto, etiam intra illum crudelis praedo grassatur. Mittitur epistola lacrymis aerumnisque referta ad Romanae potestatis uirum Aetium ter consulem, XXIII Theodosii principis anno, petens auxilium, nec impetrat. Interea fames dira ac famosissima profugos infestat. Qua coacti quidam hostibus dedere manus. Alii de montibus, speluncis ac saltibus strenue repugnabant, ac strages hostibus dabant. Reuertuntur Scoti domum, post non multum tempus reuersuri. Picti extremam insulae partem tum primum et deinceps inhabitaturi detinent. Famem praefatam magna frugum opulentia, opulentiam luxuria et negligentia, negligentiam lues acerrima, et acrior mox hostium nouorum, id est Anglorum, plaga secuta est. Quos illi unanimi consilio cum rege suo Wortigerno quasi defensores patriae ad se inuitandos elegerunt; sed exceptos mox impugnatores atque expugnatores senserunt. Sixtus Romae episcopus fecit basilicam Sanctae Mariae matris Domini, quae ab antiquis Liberii cognominabatur. Eudoxia, uxor Theodosii principis, a Ierosolymis remeauit, et beatissimi Stephani primi martyris reliquias, quae in basilica Sancti Laurentii positae uenerantur, secum detulit. Bleda et Attila fratres, multarum gentium reges, Illyricum Thraciamque depopulati sunt. 

[1,21] XXI. Imperatores Romani. Inuasiones Anglorum, Saxonum Francorumque. Fundatio Francorum regni.
Marcianus et Valentinianus, annis VII. Gens Anglorum siue Saxonum, Britanniam tribus longis nauibus aduehitur. Quibus dum iter prosperatum domi fama referret, mittitur exercitus fortior qui, iunctis prioribus, primo hostes quos patiebatur abigit; deinde in socios arma uertens, totam prope insulam ab orientali eius usque ad occidentalem igni uel ense subigit; conficta occasione, quod pro se militantibus Britones minus sufficienter stipendia darent. Ioannes Baptista duobus monachis orientalibus, qui ob orationem uenerant Ierosolymam, caput suum iuxta Herodis quondam regis habitaculum reuelat; quod deinceps Emissam Phoeniciae perlatum, et digno honore cultum est.
Haeresis Pelagiana Britannorum fidem turbat. Qui a Gallicanis episcopis auxilium quaerentes, Germanum Autissiodorensis Ecclesiae episcopum, et Lupum Trecassium aeque apostolicae gratiae antistitem fidei defensores accipiunt. Insignes autem Domini athletae fidem uerbo ueritatis simul et miraculorum signis confirmant, sed et bellum Saxonum Pictorumque aduersus Britones eo tempore iunctis uiribus susceptum diuina uirtute retundunt. Nam, cum Germanus ipse dux belli factus, non tubae clangore, sed clamore Alleluia, totius exercitus uoce ad sidera leuato, hostes in fugam uertit immanes. Qui deinceps ad Rauennam perueniens, summa reuerentia a Valentiniano et Placidia susceptus, migrauit ad Christum. Cuius corpus honorifico agmine, comitantibus uirtutum operibus, defertur Autissiodorum. Aetius patricius occidentalibus occidentalis reipublicae salus, et regi quondam Attilae terror, a Valentiniano occiditur, cum quo Hesperium regnum cecidit, neque hactenus releuari ualuit.
Circa haec tempora regnum Francorum exordium sumit. Nam tempore Theodosii iunioris filii Arcadii et Coelestini papae, Ferramundus, Sunnonis ducis filii Franci filius, Francorum regum primus, quinque annis regnauit. Quo defuncto, Clodio filius eius VII annis regnauit. Tunc diabolus Iudaeis in Creta in specie Moysi apparuit, eosque ad terram repromissionis pede sicco per mare perducere promisit; sicque plurimis necatis, reliqui ad Christi gratiam conuertuntur.
Anno II Marciani et Valentiniani, Meroueus rex, postquam XIII annis regnauit, mortuus est. Post quem Childericus filius eius per annos XXIII regno Francorum potitus est.
Leo annis XVII. Hic pro tomo Chalcedonensi per uniuersum orbem singulis orthodoxorum episcopis singulas consonantesque misit epistolas, quid de eodem tomo sentirent rescribi sibi postulans. Quorum adeo consonantia de uera Christi incarnatione suscepit omnium rescripta, ac si uno tempore, unoque dictante, fuissent uniuersa conscripta. 
Theodorus episcopus ciuitatis, quae a Cyro rege Persarum condita Cyriae nomen habet, scribit de uera incarnatione Domini Saluatoris aduersus Eutychem et Dioscorum Alexandriae episcopum, qui humanam in Christo carnem negant. Scripsit et Historiam Ecclesiasticam a fine librorum Eusebii usque ad suum tempus, id est usque ad imperium Leonis huius, sub quo et mortuus est. Victorius, iubente papa Hilario, scripsit Paschalem circulum 632 annorum.
Zenon annis XVII. Corpus Barnabae apostoli, et Euangelium Matthaei eius stylo scriptum, ipso reuelante, reperitur. Odoacer, rex Gothorum, Romam obtinuit, quam ex eo tempore diutius eorum reges tenuere. Mortuo Theodorico Triarii filio, alius Theodoricus cognomento Valamer Gothorum suscepit regnum qui utramque Macedoniam Thessaliamque depopulatus est, et plurima regiae ciuitatis loca igne succendens, Italiam quoque infestus occupauit. Hunericus rex Vandalorum Arianus, in Africa exsulatis diffugatisque plus quam 334 episcopis Catholicis, ecclesias eorum clausit, uariisque plebem suppliciis affecit; et quidem innumeris manus abscindens, linguas praecidit, nec tamen loquelam Catholicae confessionis eripere potuit. Britones, duce Ambrosio Aureliano, uiro modesto, qui solus forte Romanae gentis Saxonum caedi superfuerat, occisis in eadem parentibus purpura indutis, uictricem eorum gentem prouocantes ad praelium uincunt; et ex eo tempore nunc hi, nunc illi, palmam habuere, donec aduena potentior tota per longum potiretur insula.
Anno quo Zenon imperare coepit, mortuo Childerico Clodoueus filius eius in Gallia regnare coepit, annisque XIX fortiter agens regnauit.
Anastasius annis XXVIII. Transamundus rex Vandalorum ecclesias catholicas clausit, et CCXX episcopos exsilio Sardiniam misit. Symmachus papa inter multa ecclesiarum opera, quae uel a fundamentis creauit, uel prisca renouauit, ad Beatum Petrum et Paulum et Sanctum Laurentium, pauperibus habitacula construxit, et omni anno per Africam uel Sardiniam episcopis, qui in exsilio erant, pecunias et uestes ministrabat. Anastasius, quia haeresi fauens Eutychetis Catholicos insecutus est, diuino fulmine periit. 

[1,22] XXII. Clodoueus rex Francorum baptizatur. Reges Francorum. Reges Anglorum. Imperatores Romani.
Clodoueus rex Francorum XV anno regni sui, cum tribus nobilium millibus a beato Remigio Remorum archiepiscopo baptizatus est. Deinde post IV annos obiit, et Theodericus filius eius ei successit. Quo defuncto, Clotarius frater eius per annos LI in Gallia regnauit. Tunc Gildardus et Flauius in sede Rothomagensi floruerunt; et Mamertus Viennensis pro multimoda peste, qua populus angebatur, litanias, id est rogationes, ante Ascensionem Domini solemnes instituit.
Iustinus senior annis VIII. Ioannes papa Constantinopolim ueniens, ad portam quae uocatur Aurea, turbis ei occurrentibus, in conspectu omnium roganti caeco lumen reddidit. Qui dum rediens Rauennam uenisset, Theodericus eum cum comitibus carceris afflictione peremit; inuidia ductus, quia Catholicae pietatis defensor Iustinus eum honorifice suscepisset. Eodem anno Symmachum patricium Rauennae occidit, et ipse anno sequente ibidem subita morte periit, eique in regno Athalaricus nepos eius successit. Hildericus Vandalorum rex episcopos ab exsilio reuerti, et ecclesias instaurare praecepit, post annos LXXIV haereticae profanationis. Benedictus abbas uirtutum gloria claruit, quas beatus papa Gregorius in libro Dialogorum scripsit.
Iustinianus Iustini ex sorore nepos annis XXXVIII. Belisiarius patricius a Iustiniano in Africam missus gentem Vandalorum deleuit. Carthago quoque anno excessionis suae XCVI recepta est, pulsis deuictisque Vandalis, et Gelismero rege eorum capto, et Constantinopolim misso. Corpus sancti Antonii monachi diuina reuelatione repertum Alexandriam defertur et in ecclesia Beati Ioannis Baptistae humatur. Dionysius Paruus paschales scribit Circulos, incipiens ab anno Dominicae Incarnationis. Tunc orbi codex Iustiniani promulgatus est. Victor quoque Capuanus episcopus librum de Pascha scribens, Victorii arguit errores.
Clotarius rex grandaeuus mortuus est, et regnum Francorum in tetrarchias diuisum est. Parisius enim cessit Cariberto, Aurelianis Guntranno, Suessionis Hilperico et Mettis Sigiberto. Denique XXXVI anno imperii Iustiniani, Sigibertus rex fraude Hilperici fratris sui, cum quo bellum inierat, occisus est, et Childebertus filius eius adhuc puerulus, cum Brunichilde matre sua, regnum patris ad regendum suscepit, et XXV annis regnauit. 
Iustinus minor annis XI. Narses patricius Totilam regem Gothorum in Italia superauit et occidit. Qui deinde per inuidiam Romanorum, pro quibus multa contra Gothos laborauerat, accusatus apud Iustinum et coniugem eius Sophiam quod seruitio premeret Italiam, secessit Neapolim Campaniae, et scripsit genti Langobardorum ut uenirent et possiderent Italiam. Ioannes papa ecclesiam apostolorum Philippi et Iacobi, quam praedecessor eius Pelagius coeperat, fecit et dedicauit. Tunc bellicosus Albuinus, Audonis Langobardorum regis filius, de Pannonia in Italiam uenit, eamque, permittente Narsete patricio, cum Guinilis suis obtinuit.
Tiberius Constantinus annis VII. Gregorius tunc apocrisiarius in Constantinopolim, post Romanus episcopus, libros expositionis in Iob condit, et Euticium eiusdem urbis episcopum in fide nostrae resurrectionis errasse, Tiberio praesente conuicit; ita ut ipse Augustus librum eius, quem de resurrectione scripsit, suis quoque catholicis allegationibus destruens, deliberaret flammis cremari debuisse. Docebat enim idem Euticius corpus nostrum in illa resurrectionis gloria impalpabile, et uentis aereque subtilius esse futurum; contra illud Dominicum: Palpate, et uidete quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere. Gens Langobardorum, comitante fame et mortalitate, omnem inuadit Italiam, ipsamque Romanam uastatrix obsidet urbem. Quibus tunc rex praeerat Albuinus. 
Mauricius annis XXI. Herminegeldus Liuuigildiguissi Gothorum regis filius, ob fidei Catholicae confessionem inexpugnabilem, a patre Ariano regni priuatus infulis, et in carcerem ac uincula proiectus, ad extremum nocte secunda Dominicae resurrectionis securi in capite percussus, regnum coeleste pro terreno rex et martyr intrauit. Cuius frater Recharedus, mox ut regnum post patrem accepit, omnem Gothorum, cui praeerat, gentem, instante Leandro Hispalitano episcopo, qui et Herminegeldum docuerat, catholicam conuertit ad fidem. Mauricius filiam Tiberii Constantini coniugem habuit, et primus Graecorum fasces Romanorum gessit. Gregorius, Romanae Ecclesiae pontifex et doctor eximius, anno Mauricii imperii XIII, indictione XIII. synodum episcoporum XXIII ad corpus beati Petri apostoli congregans, de necessariis Ecclesiae decernit. Idem, missis Britanniam Augustino, Mellito, Ioanne, aliisque pluribus cum eis monachis timentibus Deum, ad Christum Anglos conuertit. Et quidem Edilbertus mox ad Christi gratiam conuersus cum gente Cantuariorum, cui praeerat, proximisque prouinciis, etiam episcopum doctoremque suum Augustinum, sed et caeteros sacros antistites episcopali sede donabat. Porro gentes Anglorum ab aquilone Humbri fluminis, sub regibus Elle et Edilfrido sitae, necdum uerbum uitae audierant. 
Gregorius XVIII anno Mauricii IV, scribens Augustino, Lundoniae quoque et Eburaci episcopis, accepto a sede apostolica pallio, metropolitanos esse debere decernit; et post IV annos obiit.
Focas annis VIII. Hic, rogante papa Bonifacio, statuit sedem Romanae et apostolicae Ecclesiae caput esse omnium Ecclesiarum, quia Ecclesia Constantinopolitana primam se scribebat omnium Ecclesiarum. Idem, alio papa Bonifacio petente, iussit in ueteri fano, quod Pantheon uocabatur, ablatis idololatriae sordibus, ecclesiam Beatae semper Virginis Mariae et Omnium Martyrum fieri; ut ubi quondam omnium non deorum, sed daemoniorum cultus agebatur, ibi deinceps omnium fieret memoria sanctorum.
Persae aduersus rempublicam grauissima bella gerentes, multas Romanorum prouincias, et ipsam Ierosolymam auferunt; et destruentes ecclesias, sancta quaeque profanantes, inter ornamenta locorum uel sanctorum, uel communium, quae abstulerunt, etiam uexillum Dominicae crucis abducunt.
Heraclius annis XXXI. Anastasius Persa monachus nobile pro Christo martyrium patitur. Qui natus in Perside magicas a patre puer artes discebat; sed ubi a captiuis Christianis Christi nomen acceperat, in eum mox animo toto conuersus, relicta Perside, Chalcedoniam Hierapolimque, Christum quaerens, ac deinde Ierosolymam petit; ubi accepta baptismatis gratia, quarto ab eadem urbe milliario monasterium abbatis Anastasii intrauit, ubi septem annis regulariter uiuens, dum Caesaream Palaestinae orationis gratia uenisset, captus a Persis, et multa diu uerbera inter carceres et uincula, Marzabana iudice, perpessus, tandem ad Chosroem regem eorum Persidem mittitur: a quo per interualla temporum tertio uerberatus, ad extremum una suspensus manu per tres horas diei, sic decollatus cum aliis LXX martyrium compleuit. Mox tunica eius indutus quidam daemoniacus curatus est. Interea superueniens cum exercitu Heraclius princeps, Persis cum rege Chosroe superatis, Christianos, qui captiuati erant, gaudentes reduxit, et sanctae crucis lignum Ierosolymis reportauit. Reliquiae beati martyris Anastasii primo monasterium suum, deinde Romam aduectae, uenerantur in monasterio Beati Pauli apostoli, quod dicitur ad Aquas Saluias.
Anno regni Heraclii XVI, indictione XV, Eduinus excellentissimus rex Anglorum in Britannia transhumbranae gentis ab aquilone, Paulino episcopo, quem de Cantia uenerabilis Iustus archiepiscopus miserat, praedicante uerbum salutis cum sua gente suscepit, anno quidem regni sui XI, aduentus autem Anglorum in Britanniam plus minus anno CLXXX, eique Paulino sedem episcopatus Eburaci donauit. Cui profecto regi in auspicium uenturae fidei et regni coelestis, potestas quoque terreni creuerat regni, ita ut uniuersos Britanniae fines, quod nemo Anglorum ante eum, qua uel ipsorum, uel Britonum gentes habitabant, sub ditione acciperet. Eo tempore exortum apud Scotos in obseruatione Paschae errorem Honorius papa per epistolam redarguit. Sed et Ioannes, qui successori eius Seuerino successit, cum adhuc esset electus in pontificatum, pro eodem Pascha eis simul, et pro Pelagiana haeresi, quae apud eos reuiuiscebat, scripsit.
In Gallia Theodeberto et Theoderico regibus defunctis, Lotharius magnus Hilperici filius floruit, et monarchiam Franciae solus obtinuit. Quo defuncto, Dagobertus filius eius ei successit, et XII annis regnum strenue gubernauit. Deinde Clodoueus filius eius XXVI annis regnauit, moriensque diadema tribus filiis suis, Lothario, Theoderico et Hilderico, reliquit. Temporibus horum regum in Francia uiri sancti uirtutibus et signis claruerunt, Romanus et Audoenus, Ansbertus et Eligius, Ebrulfus et Launomarus, Maurus et Colombanus, Philibertus et Guandregisilus, aliique plures fide et praedicatione pollentes, sanctitate et prodigiis coruscantes.
Heracleonas cum matre sua Martina annis II. Cyrus Alexandriae, Sergius et Pyrrhus regiae urbis episcopi, Acephalorum haeresim instaurantes unam operationem in Christo diuinitatis et humanitatis, unam uoluntatem dogmatizant. E quibus Pyrrhus his temporibus, id est sub Theodoro papa, Romam ueniens ex Africa, ficta, ut post apparuit, poenitentia obtulit eidem papae, praesente cuncto clero et populo, libellum cum sua subscriptione, in quo condemnarentur omnia quae a se uel a praedecessoribus suis scripta uel acta sunt aduersus Catholicam fidem. Unde benigne susceptus est ab eo quasi regiae pontifex ciuitatis. Sed, quia reuersus domum, repetiit errorem domesticum, memoratus papa Theodorus, aduocatis cunctis sacerdotibus et clero in ecclesiam Beati Petri apostolorum principis, condemnauit eum sub uinculo anathematis.
Constantinus frater Heraclii mensibus VI. Pyrrhi successor Paulus, non tantum uesana doctrina, sicut praedecessores eius, sed aperta persecutione Catholicos cruciat, apocrisiarios sanctae Romanae Ecclesiae, qui ad eius correctionem missi fuerant, partim carceribus, partim exsiliis, partim uerberibus afficiens. Sed et altare eorum in domo Placidiae sacratum in uenerabili oraculo subuertens diripuit, prohibens eos ibidem missas celebrare. Unde et ipse, sicut praedecessores illius, ab apostolica sede iusta depositionis ultione damnatus est. 
Constantinus filius Constantini annis XXVIII. Hic deceptus a Paulo, sicut Heraclius auus eius a Sergio, eiusdem regiae ciuitatis episcopo, exposuit Typum aduersus catholicam fidem; nec unam, nec duas uoluntates, aut operationes in Christo definiens esse confitendas, quasi nihil uelle, uel operari, credendus sit Christus. Unde Martinus papa, congregata Romae synodo centum quinque coepiscoporum, damnauit sub anathemate praefatos Cyrum, Sergium, et Pyrrhum et Paulum haereticos. Missus ergo post haec ab imperatore Theodorus exarchus, tulit Martinum papam de ecclesia Constantiniana, perduxitque Constantinopolim. Qui post haec relegatus Chersonam, ibidem uitam finiuit, multis in eodem loco uirtutum signis usque hodie refulgens. Facta est autem praefata synodus anno imperii Constantini nono, mense Octobrio, indictione VIII. Constantinus princeps, Vitaliano papa nuper ordinato, misit beato Petro apostolo Euangelia aurea, gemmis albis mirae magnitudinis in circuitu ornata. Ipse post aliquot annos, id est per indictionem VI, ueniens Romam, obtulit super altare ipsius pallium auro textile, toto cum cereis exercitu ecclesiam intrante. Sequente anno, facta est eclipsis solis quasi decima hora diei, V Nonas Maii. Theodorus archiepiscopus et Adrianus abbas, uir aeque doctissimus, a Vitaliano missi Britanniam, plurimas Ecclesias Anglorum doctrinae ecclesiasticae fruge fecundarunt. Constantinus post plurimas et inauditas depraedationes prouinciis factas, occisus in balneo periit indictione XII, nec longo post tempore etiam Vitalianus papa coelestia regna petiit. 

[1,23] XXIII. Conatus ad uniendas Orientalem et Occidentalem Ecclesias. Constantinopolitanum concilium. Edilthrida Annae filia. Cuthbertus episcopus.
Constantinus, frater Constantini superioris regis, annis XVII. Sarraceni Siciliam inuadunt, et praeda nimia secum ablata, mox Alexandriam redeunt. Agatho papa ex rogatu Constantini, Heraclii et Tiberii, principum piissimorum, misit in regiam urbem legatos suos, in quibus erat Ioannes Romanae Ecclesiae tunc diaconus, non longe post episcopus, pro adunatione facienda sanctarum Dei Ecclesiarum.
Qui benignissime suscepti a reuerendissimo fidei Catholicae defensore Constantino, iussi sunt, remissis disputationibus philosophicis, pacifico colloquio de fide uera perquirere; datis eis de bibliotheca Constantinopolitana cunctis antiquorum Patrum, quos petebant, libellis. Adfuerunt autem et episcopi CL, praesidente Georgio patriarcha regiae urbis, et Antiochiae Machario. Et conuicti sunt, qui unam uoluntatem et operationem astruebant in Christo, falsasse Patrum catholicorum dicta perplurima. Finito autem conflictu, Georgius correctus est; Macharius uero cum suis sequacibus, simul et praecessoribus, Cyro, Sergio, Honorio, Pyrrho, Paulo et Petro anathematizatus; et in locum eius Theophanius abbas de Sicilia Antiochiae episcopus factus. Tantaque gratia legatos Catholicae pacis comitata est, ut Ioannes Portuensis episcopus, qui erat unus ex ipsis, Dominica octauarum Paschae missas publicas in ecclesia Sanctae Sophiae coram principe et patriarcha Latine celebraret.
Haec est sexta synodus uniuersalis Constantinopoli celebrata, et Graeco sermone conscripta, temporibus papae Agathonis, exsequente ac residente piissimo principe Constantino intra palatium suum, simulque legatis apostolicae sedis, et episcopis CL residentibus. Prima enim uniuersalis synodus in Nicaea congregata est contra Arium, trecentorum decem et octo Patrum, temporibus Iulii papae, sub Constantino principe; secunda in Constantinopoli, centum quinquaginta Patrum, contra Macedonium et Eudoxium, temporibus Damasi papae et Gratiani principis, quando Nectarius eidem urbi est ordinatus episcopus; tertia in Epheso, ducentorum Patrum, contra Nestorium Augustae urbis episcopum, sub Theodosio magno principe et Coelestino papa; quarta in Chalcedone, Patrum sexcentorum triginta, sub Leone papa, temporibus Marciani principis, contra Eutychem nefandissimorum praesulem monachorum; quinta item in Constantinopoli, temporibus Vigilii papae, sub Iustiniano principe, contra Theodorum et omnes haereticos; sexta haec, de qua in praesenti diximus.
Sancta et perpetua uirgo Christi Edilthrida filia Annae regis Anglorum, et primo alteri uiro permagnifico, nomine Tondbert, principi australium Giruiorum, et post Egfrido regi Nordanhymbrorum coniux data; postquam XII annos torum incorrupta seruauit maritalem, post reginam sumpto uelamine sacra uirgo, sanctimonialis efficitur; nec mora etiam uirginum mater et nutrix pia sanctarum, accepto in construendum monasterium loco, quem Elige uocant. Cuius merita uiuacia testatur etiam caro mortua, quae post decem et sex annos sepulturae, cum ueste qua inuoluta est, incorrupta reperitur.
Iustinianus minor, filius Constantini, annis X. Hic constituit pacem cum Sarracenis decennio terra marique. Sed et prouincia Africa subiugata est Romano imperio, quae fuerat tenta a Sarracenis; ipsa quoque Carthagine ab eis capta et destructa. Hic beatae memoriae pontificem Romanae Ecclesiae Sergium, quia erraticae suae synodo, quam Constantinopoli fecerat, fauere et subscribere noluisset, misso Zacharia protospatario suo, iussit Constantinopolim deportari. Sed praeuenit militia Rauennatis urbis, uicinarumque partium, iussa principis nefanda, et eumdem Zachariam contumeliis et iniuriis ab urbe Roma repulit. Quarto anno Iustiniani, in Francia Pippinus primus maior domus regiae efficitur. Sergius papa ordinauit uenerabilem uirum Guillebrordum cognomento Clementem, Fresionum genti episcopum; qui natione Anglicus de Britannia peregrinatus est, et inter barbaros innumera quotidie diabolo detrimenta, et Christianae fidei facit augmenta. Iustinianus ob culpam perfidiae regni gloria priuatus, exsul in Pontum secedit; eumque Cyrus abbas aluit. Leo annis III. Papa Sergius in sacrario Beati Petri apostoli capsam argenteam, quae in angulo obscurissimo diu iacuerat, et in eo crucem diuersis ac pretiosis lapidibus adornatam, Domino reuelante, reperit. De qua tractis quatuor petallis, quibus gemmae inclusae erant mirae magnitudinis, portionem ligni salutiferi Dominicae crucis interius repositam inspexit. Quae ex tempore illo annis omnibus in basilica Saluatoris, quae appellatur Constantiniana, die exaltationis eius ab omni populo osculatur atque adoratur.
In Britannia reuerendissimus Ecclesiae Lindisfarnensis ex anachoreta antistes Cuthbertus totam ab infantia usque ad senium uitam miraculorum signis inclytam duxit. Cuius dum XI annis corpus esset humatum, incorruptum post haec, quasi eadem hora defuncti, simul cum ueste, qua tegebatur, inuentum est. Ceduual rex occidentalium Saxonum Inae regnum sponte reliquit, et Romam perueniens, a Sergio papa Sabbato Paschae baptizatus est; et in albis adhuc positus, languore correptus, XII Kalendas Maii obiit. Iubente papa, qui eum in baptismo Petrum nominauerat, in ecclesia Sancti Apostoli sepultus est, et epitaphium in eius monumento sic exaratum est:
"Culmen, opes, sobolem, pollentia regna, triumphos,
Exuuias, proceres, moenia, castra, lares,
Quaeque patrum uirtus, et quae congesserat ipse,
Ceduual armipotens liquit amore Dei,
Ut Petrum, sedemque Petri rex cerneret hospes,
Cuius fonte meras sumeret almus aquas".
- - -.
"Sospes enim ueniens supremo ex orbe Britanni,
Per uarias gentes, per freta, perque uias
Urbem Romuleam uidit, templumque uerendum
Aspexit Petri, mystica dona gerens.
Candidus inter oues Christi sociabilis ibit,
Corpore nam tumulum mente superna tenet.
Commutasse magis sceptrorum insignia credas,
Quem regnum Christi promeruisse uides". 

[1,24] XXIV. Aquileiensis synodus. Imperatores Romani. Carolus Martellus. Beda.
Tiberius annis VII. Synodus Aquileiae facta, ob imperitiam fidei, quintum uniuersale concilium suscipere diffidit, donec salutaribus beati papae monitis instructa, et ipsa huic cum caeteris Christi Ecclesiis annuere consentit. Gisulfus, dux gentis Langobardorum Beneuenti, Campaniam igne, gladio et captiuitate uastauit. Cumque non esset qui eius impetui resisteret, Ioannes papa, qui Sergio successerat, missis ad eum sacerdotibus ac donariis perplurimis, uniuersos captiuos redemit, et hostes domum redire fecit. Cui successit alius Ioannes, qui inter multa operum illustrium, fecit oratorium sanctae Dei Genitrici, opere pulcherrimo, intra ecclesiam Beati Petri apostolorum principis. 
Hereberectus, rex Langobardorum, multas curtes et patrimonia Alpium Cottiarum, quae quondam ad ius apostolicae sedis pertinebant, sed a Langobardis multo tempore ablata fuerant, eiusdem sedis iuri restituit, et hanc donationem aureis scriptam litteris Romam direxit.
Iustinianus secundo cum Tiberio filio, annis VI. Hic auxilio Terbelli Bulgarorum regis regnum recipiens, occidit eos qui se expulerant patricios, et Leonem, qui locum eius usurpauerat, et successorem eius Tiberium, qui eum de regno eiectum toto quo ipse regnabat tempore in eadem ciuitate in custodia tenuerat. Callinichum uero patriarcham erutis oculis Romam misit, et episcopatum Cyro, qui erat abbas in Ponto, eumque alebat exsulem, dedit. Hic Constantinum papam ad se uenire iubens, honorifice suscepit ac remisit; ita ut eum die Dominica missas sibi facere iubens, communionem de manu eius acceperit. Quem, prostratus in terra, pro suis peccatis intercedere rogauit, et cunctae Ecclesiae priuilegia renouauit. Qui cum exercitum mitteret in Pontum, papa multum prohibente, ad comprehendendum Philippicum, quem ibi relegauerat; conuersus omnis exercitus ad partem Philippici, fecit eum imperatorem. Reuersusque cum eo Constantinopolim, pugnauit contra Iustinianum ad duodecimum ab urbe milliarium; et uicto atque occiso Iustiniano, regnum suscepit Philippicus.
Philippicus anno uno et mensibus sex. Hic Cyrum de pontificatu eiecit, eumque ad gubernandum abbatis iure monasterium suum, Pontum redire praecepit. Idem Constantino papae litteras praui dogmatis misit, quas ille cum apostolicae sedis consilio respuit; et huius rei causa picturas in porticu Sancti Petri fecit, quae acta sex sanctarum synodorum uniuersalium continerent. Nam et huiusmodi picturas, cum haberentur in urbe regia, Philippicus iusserat auferri. Statuitque populus Romanus ne nomen haeretici imperatoris in chartas aut figuram solidi susciperent. Unde nec eius effigies in ecclesia introducta est, nec nomen ad missarum solemnia prolatum est.
Anastasius annis III. Hic Philippicum captum oculis priuauit, nec occidit. Idem litteras Constantino papae Romam per Scholasticum patricium et exarchum Italiae direxit, quibus se fautorem catholicae fidei sanctique sexti concilii praedicatorem esse docuit. Liudprandus rex Langobardorum donationem patrimonii Alpium Cottiarum, quam Aripertus fecerat, et ille repetierat, admonitione uenerabilis papae Gregorii confirmauit. Wulfrannus Senonensis archiepiscopus et Fontinellensis monachus floruit, et uerbum Domini Fresionibus praedicans, multa miracula fecit. Ecberectus uir sanctus de gente Anglorum, et sacerdotium monachica uita etiam pro coelesti patria peregrinus exornans, primas Scoticae gentis prouincias ad canonicam paschalis temporis obseruantiam, a qua diutius oberrauerant, pia praedicatione conuertit anno ab Incarnatione Domini 717.
Theodosius anno I. Hic electus in imperatorem, Anastasium apud Nicaeam ciuitatem graui praelio uicit; datoque sibi sacramento, clericum fieri ac presbyterum ordinari fecit. Ipse uero, ut regnum accepit, cum esset Catholicus, mox in regia urbe imaginem illam uenerandam, in qua sex sanctae synodi erant depictae, et a Philippico fuerat deiecta, pristino in loco erexit. Tiberis fluuius alueum suum egressus multa Romanae fecit exitia ciuitati; ita ut in uia lata ad unam et semis staturam accresceret, atque a porta Sancti Petri usque ad pontem Miluium aquae descendentes se coniungerent. Mansit autem diebus VII donec agentibus crebras litanias ciuibus, octauo demum die reuertitur. His temporibus multi Anglorum gentis nobiles et ignobiles, uiri et feminae, duces et priuati, diuini amoris instinctu, de Britannia Romam uenire consueuerant.
Leo annis IX regnauit. Cuius anno III Carolus Martellus Pippini filius maior domus regiae fit, annoque sequenti Ragenfredum tyrannum Vinciaci bello uicit, quo uicto Andegauim obtinuit. 
Sarraceni cum immenso exercitu Constantinopolim conuenientes, triennio ciuitatem obsident, donec ciuibus multa instantia ad Dominum clamantibus, plurimi eorum fame, frigore, pestilentiaque perirent, ac sic pertaesi obsidionis abscederent. Regressi Bulgarorum gentem, quae super Danubium est, bello aggrediuntur, et ab hac quoque uicti refugiunt, ac naues suas repetunt. Quibus, cum altum peterent, ingruente subita tempestate plurimi etiam mersi, siue confractis per littora nauibus sunt necati. Liuthprandus rex audiens quod Sarraceni, depopulata Sardinia, etiam loca foedarent illa, ubi ossa sancti Augustini episcopi propter uastationem barbarorum olim translata, et honorifice fuerant condita, misit, et dato magno pretio accepit, eaque in Ticinis transtulit, ibique cum honore tanto Patri debito condidit.
Hucusque chronographiam Anglici Bedae secutus sum, qui scripsit usque ad 734 ab Incarnatione Domini annum. Ipse nimirum Beda presbyter et Paulus Cassiniensis, religione monachi, eruditione magna imbuti, inter caetera bona studia historiam suae gentis quinque libris ediderunt, et luculenter prompserunt; unde Guinili et Angli processerint et qualiter Italiam Langobardi, atque Britanniam Angli sibi subegerint. 

[1,25] XXV. Imperatores Romani. Pippinus. Carolus Magnus. Imperatores Constantinopolitani.
Amodo aliorum documenta Patrum laboriose perscrutari cogor, et descriptionem temporum usque ad nostra prosequi tempora molior, quae multis uariisque calamitatibus modo tetra sunt; dum duo praesules de Romano pontificatu iam per sex annos ambitiose contenderunt, et post mortem Henrici regis Anglorum, de regno eius Stephanus nepos, et Ioffredus gener, ad multorum detrimenta, minis et armis inimicitias exercuerunt.
Constantinus Leonis filius annis LVIII regnauit. Hugo Rothomagensis archiepiscopus floruit, et episcopatibus Parisiensi et Baiocensi, abbatiis etiam Gemmeticensi et Fontinellensi praefuit. Carlomagnus et Pippinus maioratum domus adipiscuntur, et Remigius frater eorum, eiecto Ragenfredo, archiepiscopus Rothomagensis efficitur. Constantinus et Habdallas Amiras rex Sarracenorum pariter in orthodoxos saeuiunt. Constantinus concilium CCCXXX episcoporum Constantinopoli congregauit.
Anno ab Incarnatione Domini 754, Stephanus papa malignitate Haistulfi Langobardorum regis fatigatus, in Galliam confugit, a Francis honorifice susceptus Parisiis aegrotauit, et conualescens apud Sanctum Dionysium altare dedicauit. Pippinum, et filios eius, Carolum et Carlomannum reges consecrauit, eisque defensionem totius sanctae Ecclesiae contra cunctos hostes eius commendauit.
Pippinus, Francorum rex, postquam XVI annis strenue regnauit, VIII Kalendas Octobris moriens, Carolo filio suo regnum reliquit. 
Carolus autem Magnus XLVII annis regnauit, et multa praedicabilia tam in ecclesiasticis rebus quam in saecularibus perpetrauit. Huius uirtutes ante Dominum et homines magnae fuerunt, et multorum ora ipsius acta cum admiratione referunt, auidisque auditoribus cum fauore summo concinunt. 
Ipse enim cum nobili Gallorum exercitu Romam perrexit, et inde remeans Desiderium regem Langobardorum cepit.
Papiam, aliasque ciuitates Italiae sibi subiugauit, Pampeloniam destruxit, Caesaraugustam bellica manu obtinuit; Saxones et Hispanos atque Sarracenos bellis protriuit, ethnicasque uires Christianae uirtutis terrore humiliauit, et uexillum crucis in nomine Christi sublimauit.
Leo Constantini filius V annis. Iterum Carolus Romam uadit, deinde Capuam et Apuliam bellica ui penetrauit.
Constantinus, cum Irene matre sua, XVII annis. Tunc Constantinopoli quidam lapideam arcam inuenit, et in eam uirum iacentem cum hac scriptura: Christus nascetur ex Maria Virgine, et credo in eum. Sub Constantino et Irene imperatoribus, o sol, iterum me uidebis.
Carolus ad fines Baioariae per Alemanniam uenit, et tertio anno Baioariam obtinuit. Deinde in Sclauos, qui Vulti dicuntur, uadit, annoque sequenti Hungariam uastauit. His temporibus Adrianus et Leo per annos XLVIII apostolicae sedi praefuerunt, admodum bonis operibus in praesulatu fulserunt, et Ecclesiae Dei profuerunt. Tunc Constantinus et Leo, aliusque Constantinus, ut dictum est, imperauerunt. A tempore enim Constantini Magni Helenae filii, qui Constantinopolim condidit, usque ad tempus Constantini Irenae filii, Constantinopolitanus imperator Romanum imperium rexit; et Illyrico Italiaeque, multisque aliis nationibus et linguis praefuit. Sed quia plures ex ipsis imperatoribus haeretici fuerunt, nec legitimo ritu a populo ad imperium eligente assumpti sunt, sed crudeli dominorum, siue consanguineorum interfectione suorum augustale stemma nequiter subripuerunt, nec apte mediam partem tam latae dominationis contra barbaros undique insurgentes defendere potuerunt; Leo papa, et conuentus senatorum, populique Romani, conuenerunt, et de statu reipublicae salubriter tractauerunt; iugumque Constantinopolitani principis a suo collo communi consilio abiecerunt, strenuumque regem Francorum Carolum, qui iam multa probitate illis patrocinatus fuerat, elegerunt, et Romano imponere fastigio decreuerunt. Quinto itaque Leonis papae anno, qui ab Incarnatione Domini 808 annus est, Carolus Magnus rex, imperator LXXXIII ab Augusto factus est, et a Romanis Augustus appellatus est. Illos autem, qui Leonem papam, a quo consecratus fuerat, dehonestauerant, morte damnauit; sed precibus papae morte indulta, exsilio retrusit. Circa id tempus terraemotus magnus factus est, qui pene totam Italiam concussit, et tectum beati Pauli apostoli, cum suis trabibus, magna ex parte deiecit.
Nicephorus, frater Irenae, sex annis regnauit. Hic pacem cum Carolo fecit. Aaron quoque rex Persarum legatos, et amicitiae munera Carolo direxit.Michael, gener Nicephori, III annis regnauit et Carolo imperatori legatos pacis misit.
Leo filius Bardae VI annis regnauit. Carolus Magnus Aquisgrani obiit, et Ludouicus Pius ex Hildiarde filia Guitichingis Saxonum regis filius eius successit, et XXVII annis strenue imperauit; cuius tempore turbo tribulationum super terrigenas admodum furuit. Paschalis, papa centesimus a Petro, Ludouicum Pium Romae in die Paschae coronauit.
Theophilus XI annis. Lotharius contra Ludouicum patrem suum rebellauit, et multiplicata perfidorum potentia terram turbauit. Tunc Normanni Britanniam, aliasque terras uastauerunt et corpora sanctorum Samsonis et Philiberti, aliorumque multorum, pro timore paganorum translata sunt.
Michael Theophili filius XXVII annis. Secundo imperii eius anno Ludouicus imperator XII Kalendas Iulii obiit et a fratre suo Drogone archiepiscopo Mediomatricum sepultus est. Deinde tertio anno, qui ab Incarnatione Domini 842 annus est, Fontaneticum bellum inter tres filios eius, Ludouicum, Lotharium et Carolum Caluum prope Autissiodorum factum est, in quo Christianus populus VI Kalendas Iulii mutua caede utrinque prostratus est. Tandem sors uictoriae Carolo cessit. Eodem anno Normanni Rothomagum uastauerunt, et monasterium Sancti Audoeni praesulis Idus Maii succenderunt.
Basilius occiso Michaele domino suo XX annis regnauit. Fames ualida et mortalitas hominum atque pestis animalium in mundo passim saeuit. Ludouico rege defuncto, Rollo cum suis XV Kalendas Decembris Neustriam penetrauit. 
Anno ab Incarnatione Domini 876 Normanniam ingressus est, et XXXVII annis in Gallos praeliatus est donec a Francone archiepiscopo baptizatus est. Leo et Alexander filii Basilii XXII annis. Carolo imperatore defuncto, Arnulfus rex imperator efficitur, et X annis imperio potitur.
Anno ab Incarnatione Domini 900, indictione III, Zendebaldus rex filium Arnulfi occidit. Tunc Rollo Carnutum obsedit. Sed Gualtelmus eiusdem urbis episcopus, uir religiosus, tunicam sanctae Dei genitricis Mariae in manibus ferens, exiuit, diuinitusque adiutus hostes fugauit et ciuitatem liberauit. Richardum enim Burgundiae ducem, et Ebalum Pictauensium comitem ad auxilium sui prouocauerat; et fugatis hostibus triumphante Deo, Christiana plebs tripudiat. Alexander uno regnauit anno. Huni Saxoniam et Thuringiam uastauerunt. Constantinus Porphyrogenitus, Leonis filius, cum Zoe matre sua, IV annis. Tertio anno Ludouicus Arnulfi filius obiit, et Conradus Conradi filius in regem eleuatur, et VII annis regnauit.
Romanus Armeniacus cum praedicto Constantino, XXVI annis. Tunc Rollo Christianus factus est, et cum Carolo rege Francorum, accepta in coniugio Gisla filia eius, pacificatus est. Henrico imperante, Carolus rex in carcere comitis Herberti Parronae obiit, et ingens dissensio Francos turbauit. Tandem post quinque annos Ludouicus rex Caroli filius Gerbergam, Henrici Teutonum regis filiam, uxorem duxit.
Constantinus cum Romano puero filio suo, annis XV. Tunc Otto, filius Henrici, regnare coepit, et XXXVI annis regnauit, et sororem Edelstani regis Anglorum coniugem habuit. Tunc Guillemus Longa-Spatha Rithulfum Ebroicensem, in loco qui Pratum belli dicitur, uicit; et Arnulfus Flandriae satrapa ipsum post VIII annos, XVI Kalendas Ianuarii, Guillelmum occidit. Guillelmo autem Richardus uetus filius eius in ducatu successit, et LIV annis principatum strenue tenuit, et laudabilia opera perpetrauit.
Stephanus et Constantinus filii Romani patrem suum de solio regni deponunt. Sed Constantinus ambos similiter deponit, et ipse cum Romano filio suo annis XVI regnauit. Edgaro Edmundi filio Anglis imperante, et cultoribus Dei benigniter adminiculante, atque in omnibus quae ad aedificationem Ecclesiae pertinent, magistris fideliter obtemperante, Dunstanus Dorobernensis archiepiscopus et Oswaldus Eboracensis ac Adelwoldus Guintoniensis sanctitate et doctrina claruerunt, et commissas sibi plebes sollicite salubriterque rexerunt. Religionis institutionem totis nisibus amplexantes feliciter uiguerunt, et XXVI abbatias monachorum uel sanctimonialium in Anglia construxerunt. Danica quippe clades, quae ante aliquot annos beatum Eadmundum regem Est-Anglorum martyrizauerat, super uniuersum etiam gregem Christi pene per totam Britanniae insulam admodum debacchata fuerat; et sacris aedibus destructis, Dominicas oues lupino more laniauerat, seu disperserat.
Nicephorus imperator, X annis. Turbationes in mundo nimiae saeuierunt, auidique proceres cum subiectis exercitibus contra pares in bello consurrexerunt. Ioannes, occiso Nicephoro, per uxorem eius regnauit, cuius neptis Theophanu Ottoni imperatori nupsit. Quinto imperii eius anno Otto minor obiit, et Otto filius eius post eum XVIII annis regnauit. Tunc Hugo Magnus aliique proceres Francorum contra Ludouicum regem rebellauerunt. Praefatus quippe dux uestigia Rodberti patris sui secutus est, qui contra Carolum Simplicem rebellauit, et in regem unctus est. Porro Carolus rex, ut se a periuro duce contemptum perspexit, nondum anno expleto, copiis undique contractis in desertorem surrexit, ipsumque Suessionis pugnando uicit et interfecit. 

[1,26] XXVI. Lotharius rex. Carolus rex. Exstinctio Carolimagni dynastiae.
Mense Maio, feria VI, sanguis super operarios pluit. Eodem anno, mense Septembri, Ludouicus rex post multas tribulationes mortuus est, et Remis in basilica Sancti Remigii supultus est. 
Lotharius autem filius eius Remis in regem unctus est, et VII annis strenue regno potitus est. Tunc Hugo Magnus Aurelianensis dux Francorum, cunctis proceribus sublimior diuitiis et potentia uiguit. Hic filiam Ottonis imperatoris coniugem habuit, quae tres ei filios peperit, Hugonem, et Ottonem, et Henricum, et filiam nomine Emmam, quae Richardo seniori Normannorum duci nupsit, sed sine liberis obiit.
Secundo anno Lotharii regis, mense Augusto, Hugo Magnus Pictauis ciuitatem obsedit. Sed Dominus, meritis sancti Hilarii praesulis et patroni eiusdem urbis, terribiliter intonuit. Vehemens autem turbo papilionem ducis disrupit, ipsumque cum exercitu suo stupor nimis inuasit, et statim ab urbis obsidione fugauit. Eodem anno Gislebertus Burgundiae dux mortuus est, et Otto filius Hugonis gener eius ducatu potitus est. Verum, non multo post idem sine liberis obiit et Henricus frater eius successit. Tunc Ansegisus Trecarum praesul a Rodberto comite de ciuitate eiectus est, et in Saxoniam ad Ottonem imperatorem profectus est. Inde adductis Saxonibus, diu Trecas obsedit. Duo siquidem duces, Helpo et Bruno cum exercitibus suis eum adiuuabant. Quondam uenientibus illis depraedari Senones, occurrerunt Archembaldus archiepiscopus, et Rainardus comes uetulus, eorumque phalanges; et commisso praelio, interfecerunt Helponem ducem et multos Saxones. Quod Bruno socius eiusdem uidens, obsidionem reliquit, et in patriam suam moestus remeauit.
Lotharius rex Lotharii regnum recuperauit, ac ad palatium Aquisgrani, ubi Otto imperator cum uxore sua manebat, cum exercitu copioso uenit, et hora prandendi, nemine contradicente, introiuit. Otto autem, cum uxore et populo fugiens, palatium reliquit. Deinde reuerso in Francia cum uictoria Lothario, praefatus imperator exercitum congregauit, Parisius uenit, suburbium illius incendit, ibique nepos ipsius augusti, cum aliis pluribus, armis Gallorum interiit. Lotharius igitur rex Hugonem ducem Francorum et Henricum ducem Burgundionum conuocauit, et in hostes irruit. Fugientes uero usque Suessionem persequi non destitit. Illi autem, persequentium terrore, fluminis Axonae alueum impetuose ingressi sunt, ibique uadum nescientes plurimi perierunt. Plures itaque aqua consumpsit quam gladius, fluuius enim ripas suas impleuerat; unde ibidem tanti dimersione perierunt, ut aqua redundaret cadaueribus mortuorum. Lotharius autem rex tribus diebus totidemque noctibus hostes constanter persecutus est. Deinde in ipso anno praefatus rex cum imperatore Remis, contra uoluntatem ducum et exercitus Francorum, pacificatus est; eique Lotharingiam, quod Francos magis contristauit, largitus est.
Anno ab Incarnatione Domini 976, Lotharius rex mortuus est, et Remis in basilica Beati Remigii sepultus est. Ludouicus uero filius eius XI annis regno potitus est, et defunctus in basilica Sancti Cornelii martyris Compendio sepultus est. Carolus autem frater eius regnare uoluit, sed Hugo Magnus Hugonis Magni filius contra illum rebellauit, et collecto exercitu copioso, Laudunum, ubi Carolus cum uxore sua commanebat, obsedit. Tandem ille indignatus de ciuitate cum armatis prosiluit, Hugonem cum exercitu suo certando fugauit, et mapalia eorum incendit. Cernens itaque Hugo dux, quod fortitudine Carolum superare non posset consilium iniit cum Ascelino Lauduni uetulo praesule, et consiliario Caroli. Porro ille ordinis sui et aetatis, contiguaeque sibi mortis immemor, Achitophel et Iudam imitatus, non erubuit fieri traditor. Noctu enim quiescentibus cunctis, Laudunum prodidit, et Hugo Carolum cum uxore sua, Herberti uidelicet comitis Trecarum filia, uinxit, et Aurelianis in turre diutinae custodiae mancipauit. Illic Carolus duos filios, Ludouicum et Carolum, genuit, et exinde progenies Caroli Magni regnare in Francia desiit. 

[1,27] XXVII. Hugo rex. Remense concilium. Gerbertus papa.
Anno itaque Dominicae Incarnationis 993, Hugo dux in regem Remis unctus est. 
Eodem quoque anno Robertus filius eius rex ordinatus est, et regimine regni XXXVIII annis functus est. Ad tantum facinus Hugonem quaedam uisio animauit. Sanctus enim Gualaricus praefato duci in Lutetia urbe Parisiorum constituto apparuit, eique quis esset, uel quid uellet, in somnis euidenter intimauit, praecipiens uidelicet ut super Arnulfum Flandritam cum exercitu expeditionem faceret, et corpus suum de monasterio Sithiensi, ubi corpus sancti Bertini requiescit, extraheret, et Legonao coenobio in Vinmacensi pago restitueret. Praeterea promisit ei, si haec ita faceret, quod ipse et progenies eius usque ad septimam generationem in Francia regnaret. Gratanter igitur Hugo iussioni paruit, et impetu fortitudinis suae Arnulfum, Deo uolente, terruit; uenerabiliumque uirorum Gualarici et Richarii, quae per quemdam clericum nomine Erchembaldum, accepto ingenti pretio, sublata fuerant, corpora recepit, propriisque locis reuerenter restituit. Ipse dux Legonaum cum proceribus suis perrexit, glebamque sancti Gualarici in monasterio super Sominae flumen sito locauit; et eiectis saecularibus canonicis, regulares monachos subrogauit. Non multo post, ut dictum est, regnum recepit, et progenies eius usque in hodiernum diem in regno perdurauit. Quatuor enim reges de stirpe iam regnauerunt ipsius, id est Rodbertus, Henricus, Philippus et Ludouicus. Hugo rex in initio regni sui synodum Remis congregauit, et Sewinum Senonicae urbis archiepiscopum cum suffraganeis suis inuitauit, atque dominum Arnulfum Remorum archiepiscopum degradari fecit. Dicebat enim ex concubina natum, secundum canones, non debere esse episcopum. Illi nimirum inuidebat, quia de regali prosapia Caroli Magni erat, frater Lotharii regis, sed ex concubina natus; moribus tamen inclytus, quia bonus erat et modestus. Venerabilis autem Sewinus plus Deum quam Hugonem metuit, ideoque in iniusta degradatiome Arnulfi non consensit; sed magis, in quantum potuit, ipsum regem redarguit. Unde regius furor in illum efferbuit, et ad explendam temeritatem quam conceperat nimis exarsit. Alii uero episcopi, licet inuiti, regis tamen ob metum Arnulfum degradauerunt, et Gerbertum monachum philosophum, qui magister Rodberti regis fuerat, ordinauerunt. Violento quippe regis iussu depositus est Arnulfus, et cum magno dedecore de ecclesia Beatae Dei genitricis Mariae Remensi expulsus, et Aurelianis in carcere tribus annis retrusus. Haec itaque omnia Romano praesuli nuntiantur. Qui super his ualde indignatus, interdixit omnes episcopos qui Arnulfum deiecerant et Gerbertum in loco eius constituerant. Leonem quoque abbatem a sede apostolica misit in Galliam uices suas explere, et iniustas ordinationes regulariter emendare. Denique legatus papae Senonensem Sewinum primo adiit, eique, quem rigidum rectitudinis seruatorem prae caeteris nouerat, apostolici mandata insinuauit. Iterum collecto Remis concilio ex iussione apostolica, Arnulfus archipraesul reuocatus est de custodia, et cum magno honore receptus in sede propria. Altercatio Gerberti pontificis et Leonis abbatis ualde utilis habetur, et in gestis pontificum Remorum scripta diligenter seruatur. Gerbertus in diuinis et saecularibus libris eruditissimus fuit, et in sua schola famosus, et sublimes discipulos habuit, Rodbertum scilicet regem et Leothericum Senonensem archiepiscopum, Remigium praesulem Autissiodorensium, Haimonem atque Huboldum, aliosque plurimos fulgentes in choro sophistarum. Remigius pontifex luculentam expositionem super missam edidit, et artem uel editionem Donati grammatici utiliter exposuit. Haimo quoque Sancti Pauli apostoli epistolas laudabiliter explanauit, et alia multa de Euangeliis, aliisque sacris Scripturis, spiritualiter tractauit. Huboldus autem musicae artis peritus ad laudem Creatoris in ecclesia personuit, et de sancta Trinitate dulcem historiam cecinit, aliosque multos delectabiles cantus de Deo et sanctis eius composuit. Hos, aliosque plures Gerbertus erudiuit, quorum multiplex sequenti tempore scientia Ecclesiae Dei plurimum profuit. Qui, postquam de throno Remensi, quem illicite usurpauerat, depositus est, cum rubore et indignatione Galliam relinquens, ad Ottonem imperatorem profectus est; et tam ab ipso quam a populo ad praesulatum Rauennae electus est. Inde post aliquot annos ad sedem apostolicam translatus est, annoque Dominicae Incarnationis 999 Siluester papa sublimatus est. Fertur de illo quod dum scholasticus esset, cum daemone locutus fuerit, et quid sibi futurum immineret inquisierit. A quo protinus ambiguum monadicon audiuit:
"Transit ab R Gerbertus ad R, post papa uigens R".
Versipellis oraculum tunc quidem ad intelligendum satis fuit obscurum, quod tamen postmodum manifeste uidemus impletum. Gerbertus enim de Remensi cathedra transiuit ad praesulatum Rauennae, ac postmodum papa factus est Romae. 

[1,28] XXVIII. Otto imperator. Edelredus Anglorum rex. Euentus uarii in Anglia, Normannia et Burgundia.
Anno ab Incarnatione Domini 1002, Otto imperator obiit, eique Henricus successit. Dein 1024, Cono Augustus imperauit. Cuius III anno Richardus II obiit, qui pro studio religionis pater monachorum appellari meruit.
Tunc Edelredo Edgari filio regnante, multa aduersa surrexerunt in regno Angliae. Nam Suenus rex Danorum cum ingenti classe Angliam inuasit, et deficientibus ad eum Anglis, Edelredus rex cum uxore et filiis in Normanniam fugit. Emma enim uxor eius erat soror Richardi Gunnoridae ducis Normannorum, et Rodberti archiepiscopi Rothomagensium. Non multo post gentilis rex Suenus a sancto Eadmundo rege et martyre occisus est, et cadauer eius aromatibus conditum in Daciam delatum est. Daci quippe adhuc pagani erant, et ferocis heri, cuius corpus Anglica humo sepultum contineri non potuit, morte perterriti fuerant. Porro Edelredus rex, audita morte Sueni, natale solum protinus repetiit, et dictis atque promissis suos desertores sibi conciliauit, et in rediuiuos hostes, ut sese melius quam antea defenderent, animauit. Cunutus autem filius Sueni contra suos ualde indignatus est, quod fugissent, et nobile regnum Angliae iam sibi subactum muliebriter deseruissent. Denique parata classe, cum Lacman rege Suauorum et Olauo rege Noricorum, in Angliam transfretauit et Lundoniam obsedit. Ibi tunc Edelredus rex aegrotauit et mortuus est; et Edmundus filius eius cognomento Irneside, id est Ferreum-Latus, in regem leuatus est. Plerumque ab Anglis et Danis pugnatum est, uictoriaeque sorte uariante, multus sanguis utriusque partis effusus est. Tandem industriis et solertibus uiris pacem procurantibus, duo principes necessarium populis foedus pepigerunt. Cunutus autem Christianus factus est, et Emmam Edelredi regis relictam cum medietate regni coniugem sortitus est. Haec illi peperit Hardecunutum regem Anglorum, et Gunnildem uxorem Henrici imperatoris Romanorum.
Instigante Satana, qui lethaliter perturbare genus humanum iugiter satagit, Edmundus rex, post VII annos, fraude crudelis Edrici Streonae latrinis interiit; et Cunutus totam Angliam obtinuit, et usque ad mortem possedit. Eduardum uero et Edmundum filios Edmundi, elegantes albeolos, in Daciam relegauit, et Sueno regi Danorum fratri suo, ut eos interficeret, mandauit. At ille generosos et innocentes pueros nequiter necare contempsit, sed orta occasione regi Hunorum illos quasi nepotes suos obsides dedit. Ibi Edmundus clito immatura morte obiit. Eduardus uero Dei nutu filiam regis in matrimonium accepit, et super Hunos regnauit. Edgarum uero Adelinum, et Margaritam reginam Scotorum, et Christianam sanctimonialem genuit; quos Eduardus Edelredi regis filius, postquam patrium ius adeptus est, accersiit, et ueluti propriam prolem in Anglia benigniter educauit. Anno ab Incarnatione Domini 1031, Rodbertus rex Francorum obiit, et Henricus filius eius, licet Constantia regina, et Rodbertus iunior frater, aliique Franci multum obstarent, auxiliante Rodberto duce cum robore Normannorum, Galliae regnum obtinuit, et XXIX annis regnauit.
Anno V regni eius, Rodbertus dux Normannorum in itinere Ierusalem apud Nicaeam Bithyniae urbem Kalendas Iulii obiit, 
et Guillelmus nothus filius eius, octennis puer, in ducatu successit, et L annis strenue tenuit. In pueritia uero eius Normanni genuina inquietudine concitati rebellauerunt, et in sua uiscera diu pugnantes, nimiam stragem nobilium et uulgarium perpetrauerunt. Nam Gislebertus comes Brionnae et Osbernus dapifer, Gualichelmus de Ferrariis et Hugo de Monteforti, Rogerius de Hispania et Rodbertus de Grentemasnilo, Turchetillus quoque ducis paedagogus, aliique plures interierunt mutuis ictibus. 
Guido etiam Rainaldi Burgundionum ducis ex filia Richardi secundi filius, comes a Guillelmo duce constitutus, in illum rebellauit, multosque Normannorum, qui proni ad proditionem erant, promissis sollicitauit. Quibus sibi consociatis, ducatum auferre duci sategit. Unde coactus iuuenis dux Pexeium conuolauit, ibique pronus ad pedes Henrici regis corruit, et ab eo contra maleficos proceres et cognatos auxilium petiuit. At ille, ut erat clemens, desolato adolescenti compatiens, robur exercitus Francorum exciuit, et in Neustriam duci auxiliaturus perrexit.
Anno ab Incarnatione Domini 1039 Conradus imperator obiit, et Henricus filius eius XVII annis regnauit. Anno IV imperii eius magna hominum mortalitas facta est.
Anno ab Incarnatione Domini 1047 apud Valesdunas acriter pugnatum est. Sed Guido uiolentiam Henrici regis et Willelmi ducis ferre non ualens, uictus est, atque de bello cum suis non sine magno dedecore et detrimento fugere compulsus est. His temporibus Bruno Tullensis episcopus legatione Lotharingorum fungens Romam abiit, et in uia dum quadam nocte oraret, angelos cantantes audiuit: Dicit Dominus: Ego cogito cogitationes pacis,   et non afflictionis, etc.  
Bruno autem ad papam Damasum perueniens, honorifice ab eo susceptus est, et in senatu Romano cardinalis episcopus ordinatus est. Erat enim pulcher et generosus, sapiens et facundus, et multis ornatus uirtutibus. Eodem anno Damasus papa defunctus est, et in Leonem papam electus est; qui sanctorum scita canonum passim restituere conatus est, quae iam transactis temporibus supradictorum regum et pontificum nimis deciderant, et pene a notitia hominum defluxerant. Ipse igitur anno Domini 1050 Remis utile concilium tenuit, et de castitate iustitiaque ministrorum Dei tractauit, et salubria decreta, quae iam antistites et presbyteri nesciebant, renouauit. Tunc ecclesiam Sancti Remigii Remorum archiepiscopi Kalendas Octobris, Herimaro abbate procurante, dedicauit, et corpus eiusdem praesulis transtulit; cuius solemnitas singulis annis primo die Octobris in Francia celeberrime fit. 

[1,29] XXIX. Uticensis coenobii restauratio. Francos et Normannos inter simultates. Claromontense concilium. Euentus uarii usque ad annum 1138.
Sequenti anno Uticense coenobium Sancti Ebrulfi a Guillelmo Geroii filio et nepotibus suis, Hugone de Grentemasnilio et Rodberto fratre eius, restauratum est; et uenerabilis Theodericus Gemmeticencensis monachus primus abbas effectus est.
His temporibus, grauis simultas et belli seminarium inter regem Francorum et ducem Normannorum ortum est. Guillelmus enim de Archis, patruus ducis, contra eum rebellauit, consilioque Malgerii fratris sui, Rothomagensium archiepiscopi, Henricum regem ad sui auxilium inuitauit. Animosus autem dux protinus Archas obsedit, Engelrannum comitem Pontiui contra eum in oppidum intrare uolentem praeueniens occidit, et munitione obtenta Guillelmum exhaeredauit, et Malgerium incentorem dissensionum exordinari fecit. Unde rex Galliae nimis indignatus infremuit; annoque Domini 1054 in Ebroicensem pagum cum magno exercitu introiuit, et Odonem fratrem suum cum multis militum turmis per Beluacensem pagum trans Sequanam destinauit. Porro dux cum ualida manu regi e latere comitabatur, et Caletorum cateruam sub manu Roberti Aucensis comitis et Rogerii de Mortuo-mari contra Odonem praemiserat. 
Protinus illi, Gallis occurrentes, apud Mortuummare bellum commiserunt, et magna caede utrinque peracta Franci fugerunt; et Guidone Pontiui comite, qui mortem fratris sui uenerat ulcisci, capto, gaudentes Normanni suam uictoriam duci notificauerunt. Audiens autem rex suos terga dedisse Normannis, erubuit, subitoque moestus ad sua remeauit. Deinde post aliquod tempus legitimi pacis procuratores inter discordes dominos discurrerunt; et, reddito Guidone cum aliis qui capti fuerant, praefati principes foedera pepigerunt, subiectaeque plebes admodum gauisae sunt.
Anno ab Incarnatione Domini 1060, Henricus Francorum rex mortuus est, et Philippus filius eius XLVII annis post eum sceptro Galliae potitus est. Anno regni eius VI, Eduardus Edelredi filius rex Anglorum e uita migrauit; post quem Haraldus Goduini filius Angliae diadema inuasit. Sequenti anno, cometes apparuit. Guillelmus autem dux Normannorum in autumno mare transiuit, commissoque praelio, II Idus Octobris Heraldum occidit, regnum obtinuit, et in die Natalis Domini regale sceptrum sumpsit; annisque XX et VIII mensibus tenuit. Sancta Ecclesia eius temporibus creuit et magnificata est, et religiosis uiris bonisque rectoribus educata est. Maurilius enim et Ioannes atque Guillelmus metropoli praefuerunt Rothomagensi, Lanfrancus Cantuariensi et Thomas Eboracensi, aliique religiosi coenobiis et episcopatibus praepositi sunt Patres et magistri.
Anno ab Incarnatione Domini 1087, Guillelmus rex obiit, et Guillelmus Rufus filius eius XII annis et x mensibus regnauit.
His temporibus, 1095 anno, Urbanus papa ingens concilium apud Clarum-Montem tenuit, et iter in Ierusalem contra paganos inire Christianos commonuit. Siccitas et fames et mortalitas hominum tunc fuerunt.
Anno ab Incarnatione Domini 1099, Ierusalem, gentibus uictis, qui eam diu tenuerant, a sanctis peregrinis capta est. Tunc Urbanus papa obiit, et Paschalis successit. 
equenti anno Guillelmus Rufus rex Anglorum in uenatione sagitta percussus obiit. Cui Henricus frater eius successit, et XXXV annis ac IV mensibus regnauit. Hic, VII anno regni sui, bellum apud Tenerchebraicum fecit, quo Rodbertum fratrem suum, ducem Normannorum cepit, et ducatum sibi subiugauit. Tunc Henricus imperator VII Idus Augusti obiit, et Carolus Henricus filius eius successit. Deinde tertio anno Philippus rex Francorum mortuus est, et Ludouicus Tedbaldus successit, et XXIX annis iam regnauit. Sequenti anno, Anselmus Cantuariensis archiepiscopus, et Hugo Cluniacensis abbas e uita migrauerunt; quos paulo post Guillelmus Rothomagensis archiepiscopus moriendo secutus est. His tribus annis ingens in Gallia fames facta est. et igne sacro cruciante multitudo populi debilitata est.
Anno ab Incarnatione Domini 1118, uentus in occiduis partibus uigilia Natalis Domini uehemens fuit, et aedificia plurima nemorumque arbores prostrauit. Sequenti anno, bellum inter Henricum regem Angliae et Ludouicum regem Franciae XIII Kalendas Septembris Brenmulae factum est, de quo triumphantibus Anglis et Normannis exercitus Gallorum fugatus est. Eodem uero anno, Calixtus II papa maximam synodum episcoporum Remis tenuit, et pacificare dissidentes summopere laborauit. Concordia tandem inter reges facta, dum rex Angliae in regnum suum rediret, Guillelmus et Richardus filii eius, cum magna multitudine nobilium multarum regionum, VII Kalendas Decembris naufragio perierunt.
Anno Domini 1123, indictione I, rebellantibus quibusdam Normannis, Amalrico Ebroicensi et Gualarico Mellentensi et eorum complicibus, Henricus rex oppida eorum, Montfortem, Brionnam et Pontem-Aldemari, obsedit, combussit et cepit. Post plurima damna, Gualerannus comes cum LXXX militibus bello captus est, et in carcere Henrici regis, a quo enutritus fuerat, et contra quem insolenter arma leuauerat, V annis uinctus est.
Anno Domini 1125, multorum principum mutatio facta est. Carolus Henricus V imperator obiit, et Lotharius Saxonum dux in imperio successit. Tunc etiam egregii duces, Guillelmus Pictauensis et Guillelmus Apuliensis, obierunt. Deinde tertio anno Carolus Flandriae dux, in ecclesia orans ad missam, Kalendis Martii occisus est, eique Guillelmus Rodberti ducis Normannorum filius successit, qui sequenti anno apud Alost peremptus est. Tunc Germundus patriarcha Ierosolymitanus atque Goiffredus Rothomagensis archiepiscopus obierunt.
Anno ab Incarnatione Domini 1130, Balduinus II rex Ierusalem, XVIII Kalendas Septembris, obiit; cui Fulco Andegauorum comes gener eius successit. Secundo anno Romae Honorius papa mortuus est, et mox in Ecclesia nimium schisma exortum est. Nam a quibusdam noctu Gregorius diaconus Papiae natus in papam electus est, et Innocentius nominatus est, quem Ecclesia in Occidentis partibus constituta suscepit et secuta est. Tertia uero die, ab aliis Petrus Leonis filius intronizatus est, et Anacletus appellatus est. Hic, quia fratribus et cognatis potentibus et amicis admodum stipatus est, iam VII annis urbem Romam et redditus ac dominia papae efficaciter nactus est, ipsumque Apulia cum Sicilia et magno climate mundi secuta est.
Anno ab Incarnatione Domini 1136, indictione XIV, Henricus rex Anglorum et dux Normannorum, pacis et iustitiae strenuus amator, et fidelis Dei cultor, inermis populi protector, Ecclesiaeque sanctae feruidus defensor, in castro Leonis, Kalendis Decembris, defunctus est. Et corpus eius aromatibus conditum in Angliam deuectum est, et Radingis in basilica Sanctae Trinitatis, quam ipse monachis construxerat, sepultum est. Stephanus autem, ex sorore Adala nepos eius, in regno successit, iamque sextum regni annum peragit, in quo graues casus, multos dolores et multis detrimenta parientes attulit. Nam contra consules sibi rebelles Lincoliae pugnauit et uictus est, captus et in carcere Rodberti Brihitou moerens uinctus est.
Anno ab Incarnatione Domini 1138, Petrus Anacletus subito mortuus est. Lotharius autem imperator, dum de subiugata sibi Apulia rediret obiit; eique Conradus Caroli Henrici imperatoris nepos successit. Rogerius uero rex  Siciliae pedetentim secutus Apuliam intrauit, mortuoque Rannulfo probissimo duce, cui papa et Augustus contra eum regionem commiserant ablatas sibi urbes fortiter reobtinuit. Innocentium papam, qui nuper eum publice anathematizauerat, per Rogerium filium suum comprehendit, et pro libitu suo pacem cum illo fecit. Denique ab inuito modestoque papa regnum Siciliae, et ducatum Apuliae recepit, et absolutus ab illo, Rogerium filium suum ducem Apuliae constituit.
Vestigia maiorum prosecutus, chronographiam scribere tentaui; iamque in primo Ecclesiasticae Historiae libro lineam narrationis ab incarnatione Saluatoris inchoaui, et per seriem imperatorum et regum usque in hodiernum diem perduxi, quo Ioannes Augustus Alexii filius praeest Constantinopoli, Lotharius uero dominatur Alemannis, Ludouicus Francis, Stephanus Anglis, et Remigius monachus Hispanis. Nunc autem in secundo, auxiliante Deo, de sanctis apostolis et apostolicis uiris a priscis doctoribus edita, et ab antigraphis scripta considero, et eorum gesta breuiter congerere appeto, prout diuini Spiritus mihimet intimauerit inspiratio. De pontificibus Romanis, et eorum in uinea Sabaoth cooperatoribus libet seriem diligenter perscrutari, et ueraci stylo sociis id a me poscentibus profari. 
Antistites nempe Romani a beatissimo Petro, cui primitus dictum est a Domino Iesu Christo: Tibi dabo claues regni coelorum, usque ad Innocentium papam, qui praeest hodie apostolicae sedi, CXLI computantur. De his omnibus quorum in Gestis pontificum inserta est mentio, in sequenti libro aliquid propalare peropto.