[3,0] Liber Tertius.
Prologus.
Paucis his de uniuerso praemissis, quomodo in contractione subsistat, ad finem ut de maximo absoluto pariter et contracto, Iesu Christo semper benedicto, aliqua docte in ignorantia perquiramus in augmentum fidei et perfectionis nostrae, amplius tuae admirandae industriae quam breuiter de Iesu conceptum pandemus, ipsum inuocantes, ut sit uia ad se ipsum, qui est ueritas; qua nunc per fidem et posthac per adeptionem uiuificemur in ipso per ipsum, qui et uita extat sempiterna.
 
[3,1] Capitulum I. Maximum ad hoc uel illud contractum, quo maius esse nequeat, esse sine absoluto non posse.
Primo libello ostenditur unum absolute maximum incommunicabile, immersibile et incontrahibile ad hoc uel illud in se aeternaliter, aequaliter et immobiliter idem ipsum persistere. Post haec secundo loco uniuersi contractio manifestatur, quoniam non aliter quam contracte hoc et illud existit. Unitas itaque maximi est in se absolute; unitas uniuersi est in pluralitate contracte. Plura autem, in quibus uniuersum actu contractum est, nequaquam summa aequalitate conuenire possunt; nam tunc plura esse desinerent. Omnia igitur ab inuicem differre necesse est aut genere, specie et numero; aut specie et numero; aut numero: ut unumquodque in proprio numero, pondere et mensura subsistat. Quapropter uniuersa ab inuicem gradibus distinguuntur, ut nullum cum alio coincidat.
Nullum igitur contractum gradum contractionis alterius praecise participare potest, ita ut necessario quodlibet excedat aut excedatur a quocumque alio. Consistunt igitur inter maximum et minimum omnia contracta, ut quocumque dato possit dari maior et minor contractionis gradus, absque hoc quod hic processus fiat in infinitum actu, quia infinitas graduum est impossibilis, cum non sit aliud dicere infinitos gradus esse actu quam nullum esse, ut de numero in primo diximus. Non potest igitur ascensus uel descensus in contractis esse ad maximum uel minimum absolute. Hinc, sicut diuina natura, quae est absolute maxima, non potest minorari, ut transeat in finitam et contractam, ita nec contracta potest in contractione minui, ut fiat penitus absoluta.
Omne igitur contractum cum possit esse minus aut magis contractum, terminum non attingit neque uniuersi neque generis neque speciei. Nam uniuersi prima generalis contractio per generum pluralitatem est, quae gradualiter differre necesse est. Non autem subsistunt genera nisi contracte in speciebus neque species nisi in indiuiduis, quae solum actu existunt. Sicut igitur non est dabile secundum naturam contractorum indiuiduum nisi infra terminum suae speciei, sic etiam omne indiuiduum terminum generis et uniuersi attingere nequit; inter plura etenim eiusdem speciei indiuidua diuersitatem graduum perfectionis cadere necesse est. Quare nullum secundum datam speciem erit maxime perfectum, quo perfectius dari non posset; neque etiam adeo imperfectum est dabile, quod imperfectius dabile non sit. Terminum igitur speciei nullum attingit.
Non est igitur nisi unus terminus aut specierum aut generum aut uniuersi, qui est centrum, circumferentia atque connexio omnium. Et uniuersum non euacuat ipsam infinitam absolute maximam Dei potentiam, ut sit simpliciter maximum terminans Dei potentiam. Non attingit itaque uniuersum terminum maximitatis absolutae, neque genera terminum uniuersi attingunt neque species terminum generum neque indiuidua terminum specierum: ut omnia sint id, quod sunt, meliori quidem modo intra maximum et minimum, et Deus principium, medium et finis uniuersi et singulorum, ut omnia, siue ascendant siue descendant siue ad medium tendant, ad Deum accedant. Connexio autem uniuersorum per ipsum est, ut omnia, quamquam sint differentia, sint et connexa. Quapropter inter genera unum uniuersum contrahentia talis est inferioris et superioris connexio, ut in medio coincidant, ac inter species diuersas talis combinationis ordo existit, ut suprema species generis unius coincidat cum infima immediate superioris, ut sit unum continuum perfectum uniuersum. 
Omnis autem connexio graduatiua est, et non deuenitur ad maximam, quia illa Deus est. Non ergo connectuntur diuersae species inferioris et superioris generis in quodam indiuisibili, magis et minus non recipienti, sed in tertia specie, cuius indiuidua gradualiter differunt, ut nullum sit aequaliter participans utramque, quasi ex ipsis sit compositum. Sed propriae speciei naturam unam in gradu suo contrahit, quae ad alias relata ex inferiori et superiori composita uidetur, neque aequaliter ex ipsis, cum nullum compositum praecise ex aequalibus esse possit; et inter ipsas species media cadens, secundum unam, superiorem aut inferiorem scilicet, necessario uincit, uti de hoc in philosophorum libris, in ostraeis et conchis marinis et aliis exempla reperiuntur.
Non igitur descendit species aliqua, ut sit minima alicuius generis, quoniam antequam ad minimum deueniat, commutatur in aliam; et pariformiter de maxima, quae commutatur in aliam, priusquam maxima sit. In genere animalitatis species humana altiorem gradum inter sensibilia dum attingere nititur, in commixtionem intellectualis naturae rapitur; uincit tamen pars inferior, secundum quam animal dicitur. Sunt fortassis alii spiritus – de quibus in De coniecturis –, et hi quidem large dicuntur de genere animalitatis propter sensibilem quandam naturam. Sed quoniam in ipsis natura intellectualis uincit aliam, potius spiritus quam animalia dicuntur, licet Platonici ipsos animalia intellectualia credant. Quapropter concluditur species ad instar numeri esse ordinatim progredientis, qui finitus est necessario, ut ordo, harmonia ac proportio sit in diuersitate, ut in primo ostendimus. Et ad infimam speciem infimi generis, qua actu minor non est, et supremam supremi, qua pariformiter actu nulla maior et altior est, quibus tamen minor et maior dari posset, absque processu in infinitum deueniri necesse est; ut siue sursum numeremus siue deorsum, ab unitate absoluta, quae Deus est, ut ab omnium principio, initium sumamus; ut sint species quasi obuiantes numeri, de minimo, quod est maximum, et de maximo, cui minimum non opponitur, progredientes; ut nihil sit in uniuerso, quod non gaudeat quadam singularitate, quae in nullo alio reperibilis est, ita quod nullum omnia in omnibus uincat aut diuersa aequaliter, sicut cum nullo ullo umquam tempore aequale in quocumque esse potest; etiam si uno tempore minus eo fuerit et alio maius, hunc transitum facit in quadam singularitate, ut numquam aequalitatem praecisam attingat; sicut quadratum inscriptum circulo transit ad magnitudinem circumscripti de quadrato, quod est minus circulo, ad quadratum circulo maius, absque hoc quod umquam perueniat ad aequale sibi, et angulus incidentiae de minori recto ad maiorem ascendit absque medio aequalitatis. Et plura horum in libro Coniecturarum elicientur.
Principia enim indiuiduantia in nullo indiuiduo in tali possunt harmonica proportione concurrere sicut in alio, ut quodlibet per se sit unum et modo, quo potest, perfectum. Et quamuis in quacumque specie, puta humana, in dato tempore aliqui reperiantur aliis perfectiores et excellentiores secundum certa, uti Salomon ceteros uicit sapientia, Absalon pulchritudine, Sampson fortitudine, et illi, qui magis in parte intellectiua ceteros uicerunt, meruerint prae ceteris honorari: tamen, quia diuersitas opinionum secundum diuersitatem religionum et sectarum ac regionum diuersa facit iudicia comparationum, ut laudabile secundum unam sit uituperabile secundum aliam sintque nobis per orbem dispersi incogniti, ignoramus, quis ceteris mundi excellentior, quando nec unum ex omnibus perfecte cognoscere ualemus.
Et hoc quidem a Deo factum est, ut quisque in se ipso contentetur – licet alios admiretur – et in propria patria, ut sibi uideatur natale solum dulcius et in moribus regni et lingua ac ceteris; ut sit unitas et pax absque inuidia, quanto hoc possibilius esse potest, cum omnimoda esse nequeat nisi cum ipso regnantibus, qui est pax nostra omnem sensum exsuperans.
 
[3,2] Capitulum II. Maximum contractum pariter est et absolutum, creator et creatura.
Bene satis apertum est uniuersum non nisi contracte esse plura, quae actu ita sunt, quod nullum pertingit ad simpliciter maximum. Amplius adiciam, si maximum contractum ad speciem actu subsistens dabile esset, quod tunc ipsum secundum datam contractionis speciem actu esset, quae in potentia generis aut speciei illius esse possent. Maximum enim absolute est omnia possibilia actu absolute, et in hoc est infinitissimum absolute. Maximum ad genus et speciem contractum pariformiter est actu possibilis perfectio secundum datam contractionem, in qua cum maius dabile non sit, est infinitum ambiens omnem naturam datae contractionis. Et quemadmodum minimum coincidit maximo absoluto, ita etiam ipsum contracte coincidit cum maximo contracto.
Huius exemplum clarissimum de maxima linea, quae nullam patitur oppositionem, et quae est omnis figura et aequalis omnium figurarum mensura, cum qua punctus coincidit, ut in primo libro ostendimus. Quapropter, si aliquod dabile foret maximum contractum indiuiduum alicuius speciei, ipsum tale esse illius generis ac speciei plenitudinem necesse esset ut uia, forma, ratio atque ueritas in plenitudine perfectionis omnium, quae in ipsa specie possibilia forent. Hoc tale maximum contractum supra omnem naturam contractionis illius terminus finalis existens, in se complicans omnem eius perfectionem, cum quocumque dato supra omnem proportionem summam teneret aequalitatem, ut nulli maior et nulli minor esset, omnium perfectiones in sua plenitudine complicans.
Et ex hoc manifestum est ipsum maximum contractum non posse ut pure contractum subsistere, secundum ea quae paulo ante ostendimus, cum nullum tale plenitudinem perfectionis in genere contractionis attingere possit. Neque etiam ipsum tale ut contractum Deus, qui est absolutissimus, esset; sed necessario foret maximum contractum, hoc est Deus et creatura, absolutum et contractum, contractione, quae in se subsistere non posset nisi in absoluta maximitate subsistente. Non est enim nisi una tantum maximitas, ut in primo ostendimus, per quam contractum dici posset maximum. Si maxima potentia ipsum contractum sibi taliter uniret, ut plus uniri non posset saluis naturis, ut sit ipsum tale seruata natura contractionis, secundum quam est plenitudo speciei contracta et creata, propter hypostaticam unionem Deus et omnia: haec admiranda unio omnem nostrum intellectum excelleret.
Nam si ipsa conciperetur, quemadmodum diuersa uniuntur, error est; non enim maximitas absoluta est alia aut diuersa, cum sit omnia. Si ut duo conciperetur prius diuisa, nunc coniuncta, error; non enim aliter se habet diuinitas secundum prius et posterius, neque est potius hoc quam illud; neque ipsum contractum ante unionem potuit hoc esse uel illud quemadmodum indiuidualis persona in se subsistens. Neque ut partes coniunguntur in toto, cum Deus pars esse non possit.
Quis igitur tam admirandam conciperet unionem, quae neque est ut formae ad materiam, cum Deus absolutus sit impermiscibilis materiae non informans? Omnibus profecto unionibus intelligibilibus haec maior esset, ubi contractum non subsisteret – cum sit maximum – nisi in ipsa absoluta maximitate, nihil illi adiciens, cum sit maximitas absoluta, neque in eius naturam transiens, cum sit contractum. Subsisteret igitur contractum in absoluto taliter, quod, si ipsum Deum conciperemus, falleremur, cum contractum naturam non mutet; si creaturam ipsum esse imaginaremur, deciperemur, cum maximitas absoluta, quae Deus est, naturam non deserat; si uero ut compositum ab utroque putaremus, erraremus, cum ex Deo et creatura, contracto et absoluto maxime, compositio sit impossibilis. Oporteret enim ipsum tale ita Deum esse mente concipere, ut sit et creatura, ita creaturam ut sit et creator, creatorem et creaturam absque confusione et compositione.
Quis itaque in excelsum adeo eleuari possit, ut in unitate diuersitatem et in diuersitate unitatem concipiat? Supra omnem igitur intellectum haec unio foret.
 
[3,3] Capitulum III. Quomodo in natura humanitatis solum est ipsum tale maximum possibilius.
Faciliter ad ista consequenter inquiri poterit, cuius naturae contractum ipsum maximum esse deberet. Postquam enim ipsum necessario est unum, sicut unitas absoluta est maximitas absoluta, et cum hoc contractum ad hoc uel illud, primo quidem manifestum est ordinem rerum necessario deposcere, ut quaedam res sint inferioris naturae comparatione aliorum, ut sunt ipsae, quae carent uita et intelligentia, quaedam superioris naturae, quae sunt intelligentiae, ac quaedam mediae. Si igitur maximitas absoluta est omnium entitas uniuersalissime, ita ut non magis unius quam alterius, clarum est hoc ens magis maximo sociabile, quod magis uniuersitati entium est commune.
Si enim ipsa inferiorum natura consideratur, et aliquid talium entium ad maximitatem eleuetur, erit tale Deus et ipsum, ut in linea maxima exemplum datur. Nam ipsa cum sit infinita per infinitatem absolutam et maxima per maximitatem, cui necessario unitur, si maxima est, Deus erit per maximitatem, et remanet linea per contractionem; et ita erit actu omne id, quod ex linea fieri potest. Linea autem non includit neque uitam neque intellectum. Quomodo ergo linea ad ipsum maximum gradum poterit assumi, si plenitudinem naturarum non attingit? Esset enim maximum, quod maius esse posset, et perfectionibus careret.
Pariformiter de suprema natura dicendum, quae inferiorem non complectitur ita, ut maior sit inferioris et superioris adunatio quam separatio. Maximo autem, cui minimum coincidit, conuenit ita unum amplecti, quod et aliud non dimittat, sed simul omnia. Quapropter natura media, quae est medium connexionis inferioris et superioris, est solum illa, quae ad maximum conuenienter eleuabilis est potentia maximi infiniti Dei. Nam cum ipsa intra se complicet omnes naturas, ut supremum inferioris et infimum superioris, si ipsa secundum omnia sui ad unionem maximitatis ascenderit, omnes naturas ac totum uniuersum omni possibili modo ad summum gradum in ipsa peruenisse constat.
Humana uero natura est illa, quae est supra omnia Dei opera eleuata et paulo minus angelis minorata, intellectualem et sensibilem naturam complicans ac uniuersa intra se constringens, ut microcosmos aut paruus mundus a ueteribus rationabiliter uocitetur. Hinc ipsa est illa, quae si eleuata fuerit in unionem maximitatis, plenitudo omnium perfectionum uniuersi et singulorum existeret, ita ut in ipsa humanitate omnia supremum gradum adipiscerentur.
Humanitas autem non est nisi contracte in hoc uel illo. Quare non esset possibile plus quam unum uerum hominem ad unionem maximitatis posse ascendere, et hic certe ita esset homo quod Deus, et ita Deus quod homo, perfectio uniuersi, in omnibus primatum tenens, in quo minima, maxima ac media naturae maximitati absolutae unitae ita coinciderent, ut ipse omnium perfectio esset, et cuncta, ut contracta sunt, in eo ut in sua perfectione quiescerent. Cuius hominis mensura esset et angeli, ut Iohannes ait in Apocalypsi, et singulorum, quoniam esset uniuersalis contracta entitas singularum creaturarum per unionem ad absolutam, quae est entitas absoluta uniuersorum; per quem cuncta initium contractionis atque finem reciperent, ut per ipsum, qui est maximum contractum, a maximo absoluto omnia in esse contractionis prodirent et in absolutum per medium eiusdem redirent, tamquam per principium emanationis et per finem reductionis.
Deus autem, ut est aequalitas essendi omnia, creator est uniuersi, cum ipsum sit ad ipsum creatum. Aequalitas igitur summa atque maxima essendi omnia absolute illa esset, cui ipsa humanitatis natura uniretur, ut ipse Deus per assumptam humanitatem ita esset omnia contracte in ipsa humanitate, quemadmodum est aequalitas essendi omnia absolute. Homo igitur iste cum in ipsa maxima aequalitate essendi per unionem subsisteret, filius Dei foret sicut Verbum, in quo omnia facta sunt, aut ipsa essendi aequalitas, quae Dei filius nominatur secundum ostensa in prioribus; nec tamen desineret esse filius hominis, sicut nec desineret esse homo, prout infra dicetur.
Et quoniam Deo optimo atque perfectissimo non repugnant ista, quae absque sui uariatione, diminutione aut minoratione per ipsum fieri possunt, sed potius immensae bonitati conueniunt, ut optime atque perfectissime congruo ordine uniuersa ab ipso et ad ipsum creata sint, tunc, cum semota hac uia omnia perfectiora esse <non> possent, nemo nisi aut Deum aut ipsum optimum negans ab istis rationabiliter poterit dissentire. Relegata est enim procul omnis inuidia ab eo, qui summe bonus est, cuius operatio defectuosa esse nequit, sed sicut ipse est maximus, ita et opus eius, quanto hoc possibilius est, ad maximum accedit. Potentia autem maxima non est terminata nisi in se ipsa, quoniam nihil extra ipsam est, et ipsa est infinita. In nulla igitur creatura terminatur, quin data quacumque ipsa infinita potentia possit creare meliorem aut perfectiorem.
Sed si homo eleuatur ad unitatem ipsius potentiae, ut non sit homo in se subsistens creatura, sed in unitate cum infinita potentia, non est ipsa potentia in creatura, sed in se ipsa terminata. Haec autem est perfectissima operatio maximae Dei potentiae infinitae et interminabilis, in qua deficere nequit; alioquin neque creator esset neque creatura. Quomodo enim creatura esset contracte ab esse diuino absoluto, si ipsa contractio sibi unibilis non esset? Per quam cuncta, ut sunt ab ipso, qui absolute est, existerent, ac ipsa, ut sunt contracta, ab ipso sint, cui contractio est summe unita, ut sic primo sit Deus creator; secundo Deus et homo creata humanitate supreme in unitatem sui assumpta, quasi uniuersalis rerum omnium contractio aequalitati omnia essendi hypostatice ac personaliter unita, ut sit per Deum absolutissimum mediante contractione uniuersali, quae humanitas est; tertio loco omnia in esse contractum prodeant, ut sic hoc ipsum, quod sunt, esse possint ordine et modo meliori.
Hic autem ordo non temporaliter considerari debet, quasi Deus in tempore praecesserit primogenitum creaturae, aut quod primogenitus Deus et homo tempore mundum anteuenerit, sed natura et ordine perfectionis supra omne tempus, ut ille apud Deum supra tempus cunctis prior existens in plenitudine temporis mutlis reuolutionibus praeteritis mundo appareret.
 
[3,4] Capitulum IV. Quomodo ipsum est Iesus benedictus, Deus et homo.
Quoniam quidem ad hoc indubia nunc fide his talibus ratiocinationibus prouecti sumus, ut in nullo haesitantes firmiter teneamus praemissa uerissima esse, subiungentes dicimus temporis plenitudinem praeteritam ac Iesum semper benedictum primogenitum omnis creaturae esse.
Nam ex his, quae ipse existens homo supra hominem diuine operatus est, ac aliis, quae ipse in omnibus uerax repertus de se ipso affirmauit, testimonium in sanguine suo perhibentes, qui cum ipso conuersati sunt, constantia inuariabili infinitis dudum infallibilibus probata argumentis iuste asserimus ipsum esse, quem omnis creatura in tempore futurum ab initio exspectauit, et qui per prophetas se in mundo appariturum praedixerat. Venit enim, ut omnia adimpleret, quoniam ipse uoluntate cunctos sanitati restituit et omnia occulta et secreta sapientiae tamquam potens super omnia edocuit, peccata tollens ut Deus, mortuos suscitans, naturam transmutans, imperans spiritibus, mari et uentis, supra aquam ambulans, legem statuens in plenitudine supplementi ad omnes leges. In quo secundum testimonium illius singularissimi praedicatoris ueritatis Pauli desuper in raptu illuminati habemus perfectionem omnem, «redemptionem et remissionem peccatorum; qui est imago Dei inuisibilis, primogenitus omnis creaturae, quia in ipso condita sunt uniuersa in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, siue throni siue dominationes siue principatus siue potestates: omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant. Et ipse est caput corporis ecclesiae, qui est principium, primogenitus ex mortuis, ut sit in omnibus ipse primatum tenens; quia in ipso complacuit omnem plenitudinem inhabitare et per eum reconciliari omnia in ipsum.»
Talia quidem et alibi plura perhibentur sanctorum de eo testimonia, quoniam ipse Deus et homo; in quo ipsa humanitas in ipsa diuinitate Verbo unita est, ut non in se, sed in ipso subsisteret, postquam humanitas in summo gradu et omni plenitudine aliter esse non potuit nisi in diuina Filii persona.
Et ad hoc, ut supra omnem intellectualem nostram comprehensionem quasi in docta ignorantia hanc personam concipiamus, quae hominem sibi uniuit, ascendentes in nostro intellectu consideremus: Cum Deus per omnia sit in omnibus et omnia per omnia in Deo, ut quodam loco superius ostendimus, tunc, cum ista simul copulatiue consideranda sint, sic quod Deus sit in omnibus, ita quod omnia in Deo, et cum esse ipsum diuinum sit supremae aequalitatis et simplicitatis, hinc Deus, ut est in omnibus, non est secundum gradus in ipsis quasi se gradatim et particulariter communicando. Omnia autem sine diuersitate graduali esse non possunt; quapropter in Deo sunt secundum se cum graduum diuersitate. Hinc, cum Deus sit in omnibus, ita ut omnia in eo, est manifestum Deum absque sui mutatione in aequalitate essendi omnia esse in unitate cum humanitate Iesu maxima, quoniam maximus homo in ipso non aliter quam maxime esse potest. Et ita in Iesu, qui sic est aequalitas omnia essendi, tamquam in Filio in diuinis, qui est media persona, Pater aeternus et sanctus Spiritus existunt, et omnia ut in Verbo, et omnis creatura in ipsa humanitate summa et perfectissima uniuersaliter omnia creabilia complicanti, ut sit omnis plenitudo ipsum inhabitans.
Manuducamur aliqualiter ad ista hoc exemplo: Sensualis cognitio est quaedam contracta cognitio, propter quod sensus non attingit nisi particularia. Intellectualis cognitio est uniuersalis, propter quod respectu sensualis absoluta existit atque abstracta a contractione particulari. Contrahitur autem sensatio uarie ad uarios gradus, per quas quidem contractiones uariae animalium species exoriuntur secundum gradus nobilitatis et perfectionis. Et quamuis ad maximum gradum simpliciter non ascendat, ut superius ostendimus, in specie tamen illa, quae actu suprema est in genere animalitatis, puta humana, ibi sensus tale animal efficit, quod ita est animal, ut et sit intellectus. Homo enim est suus intellectus, ubi contractio sensualis quodammodo in intellectuali natura suppositatur, intellectuali natura existente quoddam diuinum separatum abstractum esse, sensuali uero remanente temporali et corruptibili secundum suam naturam.
Quare quadam licet remota similitudine ita in Iesu considerandum, ubi humanits in diuinitate suppositatur, quoniam aliter in sua plenitudine maxima esse non posset. Intellectus enim Iesu, cum sit perfectissimus penitus in actu existendo, non potest nisi in diuino intellectu, qui solum est actu omnia, suppositari personaliter. Intellectus enim in omnibus hominibus possibiliter est omnia, crescens gradatim de possibilitate in actum, ut quanto sit maior, minor sit in potentia. Maximus autem, cum sit terminus potentiae omnis intellectualis naturae in actu existens pleniter, nequaquam existere potest, quin ita sit intellectus, quod et sit Deus, qui est omnia in omnibus. Quasi ut si polygonia circulo inscripta natura foret humana, et circulus diuina: si ipsa polygonia maxima esse debet, qua maior esse non potest, nequaquam in finitis angulis per se subsisteret, sed in circulari figura, ita ut non haberet propriam subsistendi figuram, etiam intellectualiter ab ipsa circulari et aeterna figura separabilem.
Maximitas autem perfectionis humanae naturae in substantialibus et essentialibus attenditur, puta quoad intellectum, cui cetera corporalia seruiunt. Et hinc maxime perfectus homo non debet esse in accidentalibus eminens nisi in respectu intellectus. Non enim requiritur, ut sit aut gigas aut gnanus aut illius uel illius magnitudinis, coloris, figurae et ceteris accidentalibus; sed hoc tantum est necessarium, quod ipsum corpus declinet ita ab extremis, ut sit aptissimum instrumentum intellectualis naturae, cui absque renitentia, murmuratione ac fatiga oboediat et obtemperet. Iesus noster, in quo omnes thesauri scientiae et sapientiae, etiam dum in mundo apparuit, absconditi fuerunt quasi lux in tenebris, ad hunc finem eminentissimae intellectualis naturae corpus aptissimum atque perfectissimum, ut etiam a sanctissimis testibus suae conuersationis fertur, creditur habuisse.
 
[3,5] Capitulum V. Quomodo Christus conceptus per Spiritum sanctum natus est ex Maria uirgine.
Amplius considerandum, quoniam humanitas perfectissima sursum suppositata, cum sit terminalis contracta praecisio, naturae illius penitus speciem non exit. Simile autem a simili generatur, et hinc secundum naturae proportionem procedit generatum a genitore. Terminus autem cum careat termino, caret finitatione et proportione. Quare homo maximus uia naturae non est generabilis neque etiam omnino carere potest principio speciei, cuius ultima perfectio existit. Partim igitur secundum humanam procedit naturam, quia homo. Et quoniam est altissimum principiatum immediatissime principio unitum, tunc ipsum principium, a quo est immediatissime, est ut creans aut generans ut pater; et principium humanum est ut passiuum, materiam receptibilem ministrans; quare a matre sine uirili semine.
Omnis autem operatio ex spiritu et amore quodam procedit uniente actiuum passiuo, ut quodam loco in superioribus ostensum reperitur. Et hinc maxima operatio supra omnem naturae proportionem, per quam creator unitur creaturae, ex maximo uniente amore procedens, non dubium a sancto Spiritu, qui absolute amor est, necessario existit. Per quem solum sine adminiculo agentis contracti infra latitudinem speciei concipere potuit mater Filium Dei Patris; ut sicut Deus Pater omnia Spiritu suo formauit, quae ex non exstantibus ab ipso in esse prodierunt, ita principalius hoc egit eodem sanctissimo Spiritu, quando perfectissime operatus est. 
Quasi ut exemplo instruatur ignorantia nostra: Dum excellentissimus aliquis doctor uerbum intellectuale ac mentale suum uult discipulis pandere, ut ostensa ipsis concepta ueritate spiritualiter pascantur, agit, ut ipsum tale suum mentale uerbum uocem induat, quoniam aliter ostensibile discipulis non est, si non induat sensibilem figuram. Non potest autem aliter hoc fieri nisi per spiritum naturalem doctoris, qui ex attracto aëre adaptat uocalem figuram mentali uerbo conuenientem, cui taliter ipsum uerbum unit, ut uox ipsa in ipso uerbo subsistat, ita quod audientes mediante uoce uerbum attingant.
Hac licet remotissima similitudine supra id, quod intelligi per nos potest, alleuamur parumper in nostra meditatione, quoniam Pater aeternus immensae bonitatis nobis uolens diuitias gloriae suae et omnem scientiae et sapientiae plenitudinem ostendere Verbum aeternum, Filium suum, qui ista et plenitudo omnium existit, nostris infirmitatibus compatiens, quoniam aliter quam in sensibili et nobis simili forma percipere non poteramus, ipsum secundum nostram capacitatem manifestans, humana natura induit per Spiritum sanctum sibi consubstantialem. Qui quidem Spiritus quasi ut uox ex aëre attracto per inspirationem de puritate fecunditatis uirginalis sanguinis corpus ipsum animale contexuit, rationem adiciens, ut homo esset; Verbum Dei Patris adeo interne adunauit, ut centrum subsistentiae humanae naturae existeret. Et haec omnia non seriatim, ut in nobis conceptus temporaliter exprimitur, sed operatione momentanea supra omne tempus secundum uoluntatem conformem infinitae potentiae peracta sunt.
Hanc autem matrem talem uirtute plenam, materiam ministrantem, nemo dubitare debet cunctas uirgines omni uirtutis perfectione excessisse et inter omnes mulieres fecundas excellentiorem benedictionem habuisse. Ipsa enim, quae per omnia fuit ad tam excellentissimum unicum partum uirginalem praeordinata, omnibus ex debito carere debuit, quae aut puritati aut uigorositati simul et unitati tam excellentissimi partus obesse potuissent. Si enim praeelectissima uirgo non fuisset, quomodo ad partum uirginalem sine uirili semine apta fuisset? Si sanctissima et superbenedicta a Domino non fuisset, quomodo sacrarium sancti Spiritus, in quo Filio Dei corpus effingeret, facta fuisset? Si post partum uirgo non remansisset, prius excellentissimo partui centrum maternae fecunditatis in sua suprema perfectione limpiditatis non communicasset, sed diuisiue ac diminute, non ut tanto filio unico et supremo debuisset. Si igitur uirgo sanctissima se totam Deo obtulit, cui operatione Spiritus sancti etiam omnem fecunditatis naturam penitus participauit, remansit in ipsa immaculata uirginitas ante partum, in partu et post partum supra omnem naturalem communem generationem incorrupta.
Ex Patre igitur aeterno et matre temporali, uirgine scilicet gloriosissima Maria, Deus et homo Iesus Christus natus est; ex Patre maximo et absolute plenissimo, ex matre plenissima uirginali fecunditate, superna benedictione referta in temporis plenitudine. Non enim potuit esse homo ex matre uirgine nisi temporaliter, neque ex Patre Deo nisi aeternaliter; sed ipsa temporalis natiuitas requisiuit in tempore plenitudinem perfectionis, sicut in matre plenitudinem fecunditatis.
Quando igitur uenit plenitudo temporis, cum sine tempore homo nasci non posset, tunc natus est in tempore et loco ad hoc aptissimo, omnibus tamen creaturis occultissimo. Summae enim plenitudines incomparabiles sunt aliis quotidianis experientiis. Hinc nullo signo quaecumque ratio eas apprehendere potuit, quamuis quadam occultissima prophetica inspiratione quaedam signa obscura tradiderint obumbrata humanis similitudinibus, ex quibus rationabiliter incarnandum Verbum in temporis plenitudine praeuidisse potuissent sapientes. Praecisionem uero loci uel temporis aut modi solus aeternus genitor praesciuit, qui ordinauit, ut, dum medium silentium tenerent omnia, quod tunc in noctis discursu Filius ab arce superna in uterum uirginalem descenderet et ordinato conuenienti tempore in forma serui se mundo manifestaret.
 
[3,6] Capitulum VI. Mysterium mortis Iesu Christi.
Digressionem paruam ad expressionem intenti antemitti conuenit, ut mysterium crucis clarius attingamus. Non dubium hominem ex sensu et intellectu atque ratione media, quae utrumque nectit, existere. Ordo autem submittit sensum rationi, rationem uero intellectui. Intellectus de tempore et mundo non est, sed absolutus ab his; sensus de mundo sub tempore motibus subiectus existit; ratio quasi in horizonte est quoad intellectum, sed in auge quoad sensum, ut in ipsa coincidant, quae sunt infra et supra tempus.
Sensus incapax est supertemporalium et spiritualium existens animalis. Animal igitur non percipit ea, quae Dei sunt, cum Deus spiritus et plus quam spiritus existat. Et propter hoc sensualis cognitio in tenebris est ignorantiae aeternorum et mouetur secundum carnem ad carnalia desideria per concupiscibilem potentiam et ad repellendum impediens per irascibilem. Ratio uero supraeminens in sua natura ex participabilitate intellectualis naturae leges quasdam continet, per quas ut rectrix passionibus desiderii ipsas moderetur et ad aequum reducat, ne homo in sensibilibus finem ponens desiderio spirituali intellectus priuetur. Et est potissima legum, ne quis faciat alteri, quod sibi fieri nollet; et quod aeterna temporalibus praeponantur et munda atque sancta caducis et immundis; et ad hoc cooperantur leges ex ipsa ratione elicitae a sanctissimis legislatoribus, secundum diuersitatem loci et temporis pro remediis in rationem peccantium promulgatae.
Intellectus altius uolans uidet, eitamsi sensus rationi subiceretur per omnia, sibi connaturales passiones non insequendo, quod nihilominus homo per se in finem intellectualium et aeternorum affectuum peruenire non ualeret. Nam cum homo ex semine Adam in carnalibus uoluptatibus sit genitus, in quo ipsa animalitas secundum propagationem uincit spiritualitatem, tunc ipsa natura in radice originis carnalibus deliciis immersa, per quas homo in esse a patre prodiit, penitus impotens remanet ad transcendendum temporalia pro amplexu spiritualium. Quapropter, si pondus delectationum carnalium attrahit deorsum rationem et intellectum, ut consentiant illis motibus non resistendo, clarum est hominem ita deorsum tractum a Deo auersum fruitione optimi boni, quod est intellectualiter sursum et aeternum, penitus priuari. Si uero ratio dominatur sensui, adhuc opus est, ut intellectus dominetur rationi, ut supra rationem fide formata mediatori adhaereat, ut sic per Deum Patrem attrahi possit ad gloriam.
Nemo umquam fuit ex se potens supra se ipsum ac propriam suam naturam ita peccatis desiderii carnalis originaliter subditam posse ascendere supra suam radicem ad aeterna et caelestia, nisi qui de caelo descendit Christus Iesus. Hic est, qui et propria uirtute ascendit, in quo ipsa humana natura non ex uoluntate carnis, sed ex Deo nata nihil obstaculi habuit, quin et potenter ad Deum Patrem rediret.
In Christo igitur ipsa humana natura per unionem ad summam potentiam exaltata est et erepta de pondere temporalium et grauantium desideriorum. Voluit autem Christus dominus omnia humanae naturae facinora nos ad terrena attrahentia in suo humano corpore non propter se, cum peccatum non fecerit, sed propter nos penitus mortificare et mortificando purgare, ut omnes homines eiusdem humanitatis cum ipso omnem peccatorum suorum purgationem reperirent in ipso. Voluntaria et innocentissima, turpissima atque crudelissima hominis Christi crucis mors omnium carnalium desideriorum humanae naturae extinctio, satisfactio atque purgatio fuit. Quidquid humaniter contra caritatem proximi fieri potest, in plenitudine caritatis Christi, qua se ipsum morti etiam dedit pro inimicis, abundanter exstat adimpletum.
Humanitas igitur in Christo Iesu omnes omnium hominum defectus adimpleuit. Nam ipsa cum sit maxima, totam speciei potentiam amplectitur, ut sit cuiuslibet hominis talis essendi aequalitas, quod multo amplius quam frater et amicus specialissimus cuilibet coniunctus sit. Nam hoc agit maximitas humanae naturae, ut in quolibet homine sibi per formatam fidem adhaerenti Christus sit ipse idem homo unione perfectissima, cuiuslibet numero saluo. Per quam hoc uerum est, quod ipsemet ait: «Quidquid uni minimo ex meis feceritis, mihi fecistis»; et e conuerso, quidquid Christus Iesus passione sua meruit, illi meruerunt, qui unum sunt cum ipso, salua differentia graduum meriti, secundum differentiam graduum unionis cuiusque cum ipso per fidem caritate formatam. Hinc in ipso circumcisi, in ipso baptizati, in ipso mortui, in ipso denuo per resurrectionem uiuificati, in ipso Deo uniti et glorificati fideles existunt.
Non est igitur iustificatio nostra ex nobis, sed ex Christo. Qui cum sit omnis plenitudo, in ipso omnia consequimur, si ipsum habuerimus. Quem cum in hac uita per fidem formatam attingamus, non aliter quam ipsa fide iustificari poterimus, ut infra quodam loco extensius dicemus.
Hoc est illud ineffabile crucis mysterium nostrae redemptionis, in quo ultra ea, quae tacta sunt, Christus ostendit, quomodo ueritas et iustitia et uirtutes diuinae temporali uitae, ut aeterna caducis, praeferri debeant; ac quod in perfectissimo homine summa constantia atque fortitudo, caritas et humilitas esse debent, sicut mors Christi in cruce in maximo Iesu illas ac omnes alias uirtutes maxime fuisse ostendit. Quanto igitur homo plus in ipsis immortalibus uirtutibus ascenderit, tanto Christo similior fit. Coincidunt enim minima maximis, ut maxima humiliatio cum exaltatione, turpissima mors uirtuosi cum gloriosa uita, et ita in ceteris, ut omnia ista nobis Christi uita, passio atque crucifixio manifestant.
 
[3,7] Capitulum VII. De mysterio resurrectionis.
Christus homo passibilis et mortalis non aliter ad gloriam Patris peruenire potuit, qui est ipsa immortalitas, quoniam absoluta uita, nisi mortale immortalitatem indueret. Quod fieri nequaquam potuit praeter mortem; quomodo enim mortale aliter induere posset immortalitatem, nisi spoliaretur mortalitate? Quomodo ab illa absolueretur, nisi soluto debito mortis? Propter quod ait ipsa Veritas stultos et tardi cordis eos esse, qui non intelligunt Christum oportere mori et ita in gloriam intrare.
Quoniam autem in prioribus ostendimus Christum propter nos mortuum morte quidem crudelissima, dicendum consequenter: Quoniam aliter humanam naturam ad immortalitatis triumphum quam per mortis uictoriam transduci non conueniebat, hinc mortem subiit, ut secum resurgeret humana natura ad uitam perpetuam, et animale mortale corpus fieret spirituale incorruptibile. Non potuit uerus homo esse nisi mortalis, et non potuit ad immortalitatem mortalem naturam uehere nisi spoliata mortalitate per mortem.
Audi, quam pulchre nos instruit ipsa Veritas de hoc loquens, cum ait: «Nisi granum frumenti in terram cadens mortuum fuerit, ipsum solum manet; si uero mortuum fuerit, multum fructum affert.» Christus igitur si semper mortalis remansisset, etiamsi numquam mortuus fuisset, quomodo naturae humanae immortalitatem praestitisset mortalis homo? Etsi ipse mortuus non fuisset, solus remansisset mortalis sine morte. Oportebat ergo ipsum a possibilitate moriendi per mortem liberari, si multum fructum afferre debuit, ut sic exaltatus ad se omnia traheret, quando eius potestas non tantum esset in mundo ac terra corruptibili, sed et in caelo incorruptibili. Hoc autem aliqualiter in nostra ignorantia attingere poterimus, si ea, quae saepe dicta sunt, menti habuerimus:
Ostendimus in antehabitis hominem Iesum maximum in se separatim a diuinitate personam subsistendi habere non posse, quia maximus. Et ob hoc communicatio idiomatum admittitur, ut humana coincidant diuinis, quoniam humanitas illa inseparabilis a diuinitate propter supremam unionem, quasi per diuinitatem inducta et assumpta, seorsum personaliter subsistere nequit. Homo uero ex corpore et anima unitus est, quorum separatio mors est. Quia igitur ipsa maxima humanitas in diuina suppositatur persona, non erat possibile aut animam aut corpus etiam post diuisionem localem mortis tempore separari a persona diuina, sine qua homo ille non subsistebat.
Non igitur mortuus fuit Christus, quasi persona eius defecisset, sed absque etiam locali diuisione quoad centrum, in quo humanitas suppositabatur, remansit diuinitati hypostatice unitus; et secundum naturam inferiorem, quae diuisionem animae a corpore secundum suae naturae ueritatem pati potuit, temporaliter et localiter diuisio facta est, ut eodem loco et eodem tempore non essent simul mortis hora anima et corpus. Quare in corpore et anima non fuit corruptibilitas possibilis, cum unita essent aeternitati. Sed temporalis natiuitas morti et separationi temporali subdita fuit, ita quod completo circulo reditionis ad solutionem de compositione temporali absolutoque amplius corpore ab his motibus temporalibus ueritas humanitatis, quae supra tempus est, ut diuinitati unita incorrupta remanens, prout eius requirebat ueritas, ueritatem corporis ueritati animae adunaret; ut sic dimissa umbrosa imagine ueritatis hominis, qui in tempore apparuit, uerus homo ab omni temporali passione absolutus resurgeret; ut idem Iesus supra omnes temporales motus, amplius non moriturus, uerissime resurgeret per unionem animae ad corpus supra omnem motum temporalem. Sine qua quidem unione ueritas humanitatis incorruptibilis uerissime absque confusione naturae diuinae personae hypostatice unita non fuisset.
Adiuua ingenii paruitatem ac ignorantiam tuam exemplo Christi in frumenti grano, ubi numerus grani corrumpitur remanente essentia specifica sana, qua mediante natura multa grana resuscitat; quodsi ipsum granum esset maximum atque perfectissimum, tale in terra optima atque fecundissima moriens, non tantum centesimum aut millesimum fructum afferre posset, sed tantum, quantum natura speciei in sua possibilitate amplecteretur. Hoc est quidem, quod ait Veritas, quomodo fructum multum afferret; multitudo enim finitas est sine numero.
Intellige itaque acute: Humanitas enim Iesu eo ipso, quod ad hominem Christum contracta consideratur, eo ipso etiam diuinitati unita simul intelligatur. Cui ut unita est, plurimum absoluta est; ut consideratur Christus uerus homo ille, contracta est, ut per humanitatem homo sit. Et ita humanitas Iesu est ut medium inter pure absolutum et pure contractum. Secundum hoc itaque non fuit corruptibilis nisi secundum quid, et simpliciter incorruptibilis. Fuit igitur secundum temporalitatem, ad quam contracta fuit, corruptibilis, et secundum hoc, quod fuit absoluta a tempore et supra tempus et diuinitati unita, incorruptibilis.
Veritas autem, ut est temporaliter contracta, est quasi signum et imago ueritatis supertemporalis. Ita ueritas corporis temporaliter contracta est quasi umbra ueritatis corporis supertemporalis. Sic et ueritas animae contracta est ut umbra animae a tempore absolutae; uidetur enim potius sensus aut ratio quam intellectus, dum est in tempore, ubi sine phantasmatibus non apprehendit; et supra tempus eleuata intellectus est ab his liber et absolutus. Et quoniam ipsa humanitas sursum fuit in incorruptibilitate diuina radicata inseparabiliter, tunc completo motu temporali corruptibili non potuit resolutio fieri nisi uersus radicem incorruptibilitatis. Quare post finem motus temporalis, qui mors fuit, sublatis his omnibus, quae temporaliter ueritati naturae humanae accesserunt, resurrexit idem Iesus non in corpore graui, corruptibili, umbroso, passibili et ceteris, quae temporalem compositionem consequuntur, sed in corpore uero, glorioso, impassibili, agili et immortali, ut ueritas a condicionibus absoluta temporalibus requirebat.
Et hanc quidem unionem necessario exposcebat ipsa ueritas hypostaticae unionis humanae naturae et diuinae. Quapropter Iesum benedictum a mortuis resurgere oportebat, ut ipsemet ait dicens: «Oportebat Christum sic pati et tertia die resurgere a mortuis.»
 
[3,8] Capitulum VIII. Christus primitiae dormientium caelos ascendit.
Ostensis his facile est uidere Christum primogenitum ex mortuis esse. Nemo enim ante ipsum resurgere potuit, quando humana natura nondum in tempore ad maximum perueniens incorruptibilitati et immortalitati, uti in Christo, unita fuit. Omnes enim impotentes erant, quousque ueniret ille, qui ait: «Potestatem habeo ponere animam meam et iterum sumere.» Induit igitur in Christo humana natura immortalitatem, qui et primitiae dormientium.
Non est autem nisi una indiuisibilis humanitas et omnium hominum specifica essentia, per quam omnes particulares homines sunt homines inter se numeraliter distincti, ita ut eadem etiam humanitas sit Christi et omnium hominum, distinctione numerali indiuiduorum inconfusa remanente. Hinc manifestum est omnium hominum, qui temporaliter ante aut post Christum fuerunt aut erunt, humanitatem in Christo immortalitatem induisse. Quapropter patet rationem hanc concludere: Christus homo resurrexit. Hinc omnes homines resurgent per ipsum post omnem temporalis corruptibilitatis motum, ut sint perpetuo incorruptibiles.
Et quamuis omnium hominum una sit humanitas, sunt tamen indiuiduantia principia ipsam ad hoc uel illud suppositum contrahentia uaria et diuersa; ita quod in Iesu Christo erant solum perfectissima et potentissima et essentiae humanitatis propinquissima, quae diuinitati unita fuit. In cuius uirtute potens erat Christus propria uirtute resurgere; quae quidem uirtus sibi a diuinitate aduenit, propter quod Deus ipsum a mortuis dicitur suscitasse. Qui cum Deus et homo esset, propria uirtute resurrexit, et nullus hominum praeter ipsum nisi in Christi uirtute, qui et Deus est, poterit ut Christus resurgere.
Est igitur Christus, per quem secundum humanitatis naturam immortalitatem nostra humana natura contraxit, et per quem etiam supra tempus in suam similitudinem resurgemus cessante motu, qui penitus sub motu nati sumus; hoc erit in fine saeculorum. Christus autem, qui solum ut a matre prodiit, temporaliter natus fuit, non totum temporis fluxum in resurrectione exspectauit, quia eius natiuitatem tempus penitus non apprehendit. Aduerte naturam immortalitatem in Christo induisse; propter quod omnes quidem, siue boni siue mali, resurgemus; sed non omnes immutabimur per gloriam transformantem nos in filios adoptionum per Christum, Dei filium. Resurgent igitur omnes per Christum, sed non omnes ut Christus et in ipso per unionem, nisi illi qui sunt Christi per fidem, spem et caritatem.
Vides, ni fallor, nullam perfectam religionem homines ad ultimum desideratissimum pacis finem ducentem esse, quae Christum non amplectitur mediatorem et saluatorem, Deum et hominem, uiam, uitam et ueritatem. Age quam absona est Sarracenorum credulitas, qui Christum maximum atque perfectissimum hominem de uirgine natum et ad caelos uiuum translatum affirmant, Deum negant. Obcaecati sunt profecto, quia asserunt impossibile. Verum luce clarius intellectum habenti apparere potest etiam ex taliter praemissis, nec hominem posse esse per omnia perfectissimum atque maximum, supra naturam ex uirgine natum, qui simul Deus non sit. Sunt illi sine ratione crucis Christi persecutores, eius mysteria ignorantes, cuius etiam diuinum redemptionis fructum non gustabunt nec exspectant ex lege sua Machometi, quae non aliud quam uoluptatis desideria implere promittit; quae nos in Christi morte exstincta in nobis sperantes ad apprehensionem incorruptibilis gloriae anhelamus.
Fatentur pariter Iudaei cum istis Messiam maximum, perfectissimum et immortalem hominem, quem Deum negant eadem diabolica caecitate detenti. Qui etiam supremam beatitudinem fruitionis Dei, uti nos Christi seruuli, sibi futuram non sperant, sicut nec consequentur. Et id, quod mirabilius iudico, est, quod tam ipsi Iudaei quam Sarraceni resurrectionem generalem credunt futuram, et possibilitatem per hominem, qui etiam Deus est, non admittunt. Nam etsi diceretur, quod cessante motu generationis et corruptionis perfectio uniuersi absque resurrectione esse non posset, cum natura media humana sit pars una essentialis uniuersi, sine qua uniuersum non solum perfectum, sed nec uniuersum esset, et quod propter hoc necessarium sit, si aliquando cessat motus, totum uniuersum perire aut homines ad incorruptibilitatem resurgere, in quibus omnium mediorum natura completa est, ita ut alia animalia non sit necesse resurgere, cum homo sit ipsorum perfectio; aut si resurrectio eapropter futura diceretur, ut totus homo retributionem condignam meritorum a Deo iusto recipiat: tamen adhuc super omnia necessarium est Christum Deum et hominem credi, per quem solum natura humana ad incorruptibilitatem potest peruenire.
Obcaecati itaque sunt omnes resurrectionem credentes et Christum medium possibilitatis ipsius defitentes, cum resurrectionis fides sit diuinitatis et humanitatis Christi et ipsius mortis ac resurrectionis affirmatio, qui primogenitus est ex mortuis secundum praemissa. Resurrexit enim, ut ita intraret in gloriam per ascensionem ad caelos. Quem quidem ascensum supra omnem corruptibilitatis motum et influentiam caelorum arbitror intelligendum; nam cum secundum diuinitatem sit ubique, ibi tamen proprius eius locus dicitur, ubi non est ulla umquam mutatio, passio, tristitia et cetera, quae temporalitati accidunt. Et hunc quidem locum aeterni gaudii et pacis supra caelos esse nominamus, licet loco nec apprehensibilis nec descriptibilis aut diffinibilis existat.
Ipse centrum atque circumferentia intellectualis naturae est et, cum intellectus omnia ambiat, supra omnia est; in sanctis tamen animabus rationabilibus et spiritibus intellectualibus, quae sunt caeli enarrantes gloriam eius, est requiescens quasi in templo suo. Sic igitur supra omnem locum et omne tempus ad incorruptibilem mansionem, supra omne id, quod dici potest, intelligimus Christum ascendisse, in hoc quod supra omnes caelos ascendit, ut adimpleret omnia; qui cum sit Deus, est omnia in omnibus, et ipse regnat in caelis illis intellectualibus, cum sit ipsa ueritas, et non secundum locum potius in circumferentia quam centro sedens, cum sit centrum omnium rationabilium spirituum, ut uita eorum. Et propter hoc intra homines hoc regnum caelorum etiam esse ipse affirmat, qui est fons uitae animarum finisque earum.
 
[3,9] Capitulum IX. Christus iudex est uiuorum et mortuorum.
Quis iudex iustior quam qui et ipsa iustitia? Christus enim, caput et principium omnis rationalis creaturae, est ipsa ratio maxima, a qua est omnis ratio. Ratio autem est iudicium discretiuum faciens. Unde merito hic uiuorum et mortuorum iudex est, qui cum omnibus rationabilibus creaturis humanam naturam rationabilem assumpsit manens Deus, qui est remunerator omnium. Iudicat autem supra omne tempus per se et in se omnia, quoniam complectitur omnes creaturas, cum sit maximus homo, in quo omnia, quia Deus. Ut Deus, est lux infinita, in quo non sunt tenebrae; quae quidem lux omnia illuminat, ita ut omnia in ipsa luce sint ipsi luci manifestissima. Haec enim infinita lux intellectualis supra omne tempus ita praesens sicut praeteritum, ita uiuum sicut mortuum complicat, sicut lux corporalis hypostasis est omnium colorum. Christus autem est ut ignis purissimus, qui est inseparabilis a luce, et in se non subsistit, sed in luce; et est ignis ille spiritualis uitae et intellectus, qui ut omnia consumens, intra se receptans, omnia probat et iudicat quasi iudicium materialis ignis, cuncta examinans. Iudicantur autem in Christo omnes rationales spiritus, quasi ignibile in igne, quorum aliud persistenter in ipso transformatur in similitudinem ignis – ut aurum optimum atque perfectissimum ita est aurum et adeo uehementer ignitum, ut appareat non plus aurum quam ignis –, et aliud non intantum participat de intensitate ignis, uti argentum depuratum aut aes aut ferrum; omnia tamen transformata in ignem uidentur, licet quodlibet in gradu suo. Et hoc iudicium est ignis tantum, non ignitorum, cum quodlibet ignitum in quolibet ignito ignem illum ardentissimum tantum apprehendat et non differentiam ignitorum; quasi uti nos, si fusum aurum et argentum atque cuprum in maximo igne conspiceremus, differentias metallorum, postquam in ignis formam transformata sunt, non apprehendimus. Ignis autem ipse si intellectualis foret, gradus perfectionis cuiusque sciret, et ad quantum secundum gradus ipsos capacitas intensitatis ignis in quolibet differenter se haberet.
Unde, uti quaedam ignibilia sunt in igne incorruptibiliter perseuerantia, capabilia lucis et caloris, quae in similitudinem ignis sunt transformabilia propter sui puritatem, et hoc differenter secundum plus et minus, quaedam uero sunt, quae propter impuritatem suam, etiam si sint calefactibilia, non tamen in lucem transformabilia: ita Christus iudex secundum unicum simplicissimum atque indiuersum iudicium in uno momento omnibus iustissime et absque inuidia quasi ordine naturae, non temporis, calorem creatae rationis communicat, ut recepto calore lumen intellectuale diuinum desuper infundat; ut sit Deus omnia in omnibus et omnia per ipsum mediatorem in Deo, et aequales ipsi, quanto hoc secundum capacitatem cuiusque possibilius fuerit. Sed quod quaedam propter hoc, quia magis unita et pura sint, non tantum caloris, sed et lucis perceptibilia, et alia uix caloris, sed non lucis, accidit ex indispositione subiectorum.
Unde, cum lux illa infinita sit ipsa aeternitas atque ueritas, necesse est, ut rationalis creatura, quae per ipsam illuminari desiderat, ad uera et aeterna se conuertat supra ista mundana et corruptibilia. Contrario modo se habent corporalia et spiritualia. Virtus enim uegetatiua corporalis est, quae conuertit alimentum ab extrinseco receptum in naturam aliti; et non conuertitur animal in panem, sed e conuerso. Spiritus autem intellectualis, cuius operatio est supra tempus quasi in horizonte aeternitatis, quando se ad aeterna conuertit, non potest ipsa in se conuertere, cum sint aeterna et incorruptibilia. Sed nec ipse, cum sit incorruptibilis, ita se in ipsa conuertit, ut desinat esse intellectualis substantia; sed conuertitur in ipsa, ut absorbeatur in similitudinem aeternorum, secundum gradus tamen, ut magis ad ipsa et feruentius conuersus magis et profundius ab aeternis perficiatur et abscondatur eius esse in ipso aeterno esse. Christus autem cum sit immortalis amplius et uiuat et sit uita et ueritas, qui se ad ipsum conuertit, ad uitam se conuertit et ad ueritatem; et quanto hoc ardentius, tanto magis a mundanis et corruptibilibus se ad aeterna eleuat, ut uita sua sit abscondita in Christo. Virtutes enim sunt aeternae, iustitia permanet in saeculum saeculi; ita et ueritas.
Qui se ad uirtutes conuertit, ambulat in uiis Christi, quae sunt uiae puritatis et immortalitatis. Virtutes uero diuinae illuminationes sunt. Quare qui se in hac uita per fidem ad Christum conuertit, qui est uirtus, dum de hac temporali uita absoluetur, in puritate spiritus reperietur, ut intrare possit ad gaudium aeternae apprehensionis.
Conuersio uero spiritus nostri est, quando secundum omnes suas potentias intellectuales ad ipsam purissimam aeternam ueritatem se conuertit per fidem, cui omnia postponit, et ipsam talem ueritatem solam amandam eligit atque amat. Conuersio enim per fidem certissimam ad ueritatem, quae Christus est, est mundum istum deserere atque in uictoria calcare. Ipsum autem ardentissime amare est per spiritualem motum in ipsum pergere, quia ipse non tantum amabilis, sed caritas ipsa. Dum enim spiritus pergit per gradus amoris ad ipsam caritatem, in ipsam caritatem non quidem temporaliter, sed supra omne tempus et omnem mundanum motum profundatur.
Sicut igitur omnis amans est in amore, ita omnes ueritatem amantes in Christo; et sicut omnis amans est per amorem amans, ita omnes amantes ueritatem per Christum sunt ipsam amantes. Hinc nemo nouit ueritatem, nisi spiritus Christi fuerit in illo. Et sicut impossibile est amantem esse sine amore, ita impossibile est quem Deum habere sine spiritu Christi, in quo spiritu tantum Deum adorare ualemus. Propter quod increduli ad Christum non conuersi, incapaces luminis gloriae transformationis, iam iudicati sunt ad tenebrositatem et umbram mortis, a uita auersi, quae Christus est; de cuius tantum plenitudine omnes in gloria satiantur per unionem. De qua infra, cum de ecclesia loquemur, ex eodem fundamento pro consolatione nostra nonnulla subiciam.
 
[3,10] Capitulum X. De sententia iudicis.
Neminem mortalium comprehendere iudicium illud ac eius iudicis sententiam manifestum est, quoniam, cum sit supra omne tempus et motum, non discussione comparatiua uel praesumptiua ac prolatione uocali et signis talibus expeditur, quae moram et protractionem capiunt. Sed sicut in Verbo omnia creata sunt – quoniam dixit et facta sunt –, ita in eodem Verbo, quod et ratio dicitur, omnia iudicantur. Nec inter sententiam et executionem quidquam interest, sed hoc est, quod in momento fit, scilicet quod et resurrectio et apprehensio finis differenter glorificatio in translatione filiorum Dei et damnatio in exclusione auersorum nullo etiam indiuisibili temporis momento distinguuntur.
Intellectualis natura, quae supra tempus est et corruptioni temporali non subdita, ex sui natura intra se formas incorruptibiles complectens, ut puta mathematicas suo modo abstractas, et etiam naturales, quae in ipsa intellectuali absconduntur et transformantur de facili, quae sunt nobis manuductiua signa incorruptibilitatis eius, quia locus incorruptibilium incorruptibilis, naturali motu ad ueritatem mouetur abstractissimam, quasi ad finem desideriorum suorum ac ad ultimum obiectum delectabilissimum. Et quoniam hoc tale obiectum est omnia, quia Deus, insatiabilis intellectus quousque attingat ipsum, immortalis et incorruptibilis est, cum non satietur nisi in obiecto aeterno.
Quod si intellectus absolutus ab hoc corpore, in quo opinionibus ex tempore subicitur, ad optatum finem non pertingit, sed potius, cum appetat ueritatem, cadit in ignorantiam et cum ultimo desiderio non aliud desideret quam ipsam ueritatem non in aenigmate aut signis, sed certitudinaliter facietenus apprehendere, tunc, cum ob auersionem ipsius a ueritate in hora separationis et conuersionem ad corruptibile cadat ad desideratum corruptibile, ad incertitudinem et confusionem in ipsum tenebrosum chaos merae possibilitatis, ubi nihil certi actu, recte ad intellectualem mortem descendisse dicitur. Est enim animae intellectuali intelligere esse, et intelligere desideratum est sibi uiuere. Propter hoc, sicut ei est uita aeterna apprehendere ultimo desideratum stabile aeternum, ita est ei mors aeterna separari ab illo stabili desiderato et praecipitari in ipsum chaos confusionis, ubi igne perpetuo cruciatur modo suo, a nobis non intelligibili aliter quam ut cruciatur priuatus uitali alimento et sanitate, et non illis tantum, sed et spe aliquando assequendi, ut sine exstinctione et fine semper moriatur agonizando.
Haec est uita aerumnosa supra id, quod cogitari potest; quae ita est uita, ut sit mors; quae ita est esse, ut sit non esse; quae ita est intelligere, ut sit ignorare. Et quoniam in antehabitis probatum est, quod supra omnem motum et tempus et quantitatem et cetera tempori subdita resurrectio hominum est, ita quod corruptibile in incorruptibile, animale in spirituale resoluitur, ut totus homo sit suus intellectus, qui est spiritus, et corpus uerum sit in spiritu absorptum, ut non sit corpus in se, quasi in suis corporalibus quantificatiuis et temporalibus proportionibus, sed translatum in spiritum, quasi contrario modo ad hoc nostrum corpus, ubi non uidetur intellectus, sed corpus, in quo ipse intellectus quasi incarceratus apparet, – ibi uero corpus est ita in spiritu, sicut hic spiritus in corpore, et propter hoc ut hic anima aggrauatur per corpus, ita ibi corpus alleuatur per spiritum: hinc, ut gaudia spiritualia uitae intellectualis sunt maxima, quae et ipsum corpus glorificatum in spiritu participat, ita infernales tristitiae spiritualis mortis sunt maximae, quas et corpus in spiritu recipit. Et quoniam Deus noster, qui apprehensus est uita aeterna, est supra omnem intellectum comprehensibilis, tunc aeterna illa gaudia, omnem nostrum intellectum excedentia, maiora sunt quam ullo signo tradi possint.
Pariformiter et poenae damnatorum supra omnes cogitabiles atque descriptibiles poenas existunt. Quare in omnibus illis musicalibus harmonicis signis gaudii, laetitiae, gloriae, quae ut signa cognita nobis cogitandi indicia uitae aeternae a patribus tradita reperiuntur, sunt remotissima quaedam signa sensibilia, per infinitum distanter ad ipsa intellectualia, nulla imaginatione perceptibilia. Ita et poenis infernalibus, quae aut igni elementali sulphureo ac pice et ceteris cruciatibus sensibilibus assimilantur, nullam comparationem habent ad igniles illas intellectuales aerumnas, a quibus nos Iesus Christus, uita et saluatio nostra, praeseruare dignetur, qui est in saecula benedictus. Amen.
 
[3,11] Capitulum XI. Mysteria fidei.
Maiores nostri omnes concordanter asserunt fidem initium esse intellectus. In omni enim facultate quaedam praesupponuntur ut principia prima, quae sola fide apprehenduntur, ex quibus intelligentia tractandorum elicitur. Omnem enim ascendere uolentem ad doctrinam credere necesse est his, sine quibus ascendere nequit. Ait enim Isaias: «Nisi credideritis, non intelligetis.» Fides igitur est in se complicans omne intelligibile. Intellectus autem est fidei explicatio. Dirigitur igitur intellectus per fidem, et fides per intellectum extenditur. Ubi igitur non est sana fides, nullus est uerus intellectus. Error principiorum et fundamenti debilitas qualem conclusionem subinferant, manifestum est. Nulla autem perfectior fides quam ipsamet ueritas, quae Iesus est.
Quis non intelligit excellentissimum Dei donum esse rectam fidem? Apostolus Iohannes ait fidem incarnationis Verbi Dei nos in ueritatem ducere, ut Dei filii efficiamur; et hanc in primordio simpliciter aperit, deinde multa Christi opera enarrat secundum ipsam fidem, ut intellectus illuminetur in fide. Quapropter hanc finaliter conclusionem subinfert dicens: «Haec quidem scripta sunt, ut credatis, quoniam Iesus est Dei Filius.»
Potest autem Christi sanissima fides, in simplicitate constanter firmata, gradibus ascensionum extendi et explicari secundum datam ignorantiae doctrinam. Maxima enim et profundissima Dei mysteria in mundo ambulantibus, quamquam sapientibus abscondita, paruulis et humilibus in fide Iesu reuelantur, quoniam Iesus est, in quo omnes thesauri sapientiae et scientiarum absconditi sunt, sine quo nemo quidquam facere potest. Nam est Verbum et potentia, per quam Deus fecit et saecula, super omnia, quae in caelo et in terra sunt, potestatem habens solus altissimus. Qui cum in hoc mundo non sit cognoscibilis, ubi ratione ac opinione aut doctrina ducimur in symbolis per notiora ad incognitum, ibi tantum apprehenditur, ubi cessant persuasiones et accedit fides; per quam in simplicitate rapimur, ut supra omnem rationem et intelligentiam in tertio caelo simplicissimae intellectualitatis ipsum in corpore incorporaliter, quia in spiritu, et in mundo non mundialiter, sed caelestialiter contemplemur incomprehensibiliter, ut et hoc uideatur, ipsum scilicet comprehendi non posse propter excellentiae suae immensitatem. Et haec est illa docta ignorantia, per quam ipse beatissimus Paulus ascendens uidit se Christum, quem aliquando solum sciuit, tunc ignorare, quando ad ipsum altius eleuabatur.
Ducimur igitur nos Christifideles in docta ignorantia ad montem, qui Christus est, quem tangere cum natura animalitatis nostrae prohibiti sumus; et oculo intellectuali dum inspicere ipsum conamur, in caliginem incidimus, scientes intra ipsam caliginem montem esse, in quo solum beneplacitum est habitare omnibus intellectu uigentibus. Quem si cum maiori fidei constantia accesserimus, rapiemur ab oculis sensualiter ambulantium, ut auditu interiori uoces et tonitrua et terribilia signa maiestatis eius percipiamus, de facili percipientes ipsum solum Dominum, cui oboediunt uniuersa, peruenientes gradatim ad quaedam incorruptibilia uestigia pedum eius, quasi ad quosdam diuinissimos characteres, ubi uocem non creaturarum mortalium, sed ipsius Dei in sanctis organis et signis prophetarum et sanctorum audientes clarius ipsum quasi per nubem rariorem intuemur.
Deinde ardentiori desiderio fideles continuo ascendentes ad intellectualitatem simplicem rapiuntur, omnia sensibilia transilientes, quasi de somno ad uigiliam, de auditu ad uisum pergentes; ubi ea uidentur, quae reuelari non possunt, quoniam supra omnem auditum sunt et uocis doctrinam. Nam si dici deberent ibi reuelata, tunc non dicibilia dicerentur, non audibilia audirentur, sicut inuisibile ibi uidetur. Iesus enim in saecula benedictus, finis omnis intellectionis, quia ueritas, et omnis sensus, quia uita, omnis denique esse finis, quia entitas, ac omnis creaturae perfectio, quia Deus et homo, ibi ut terminus omnis uocis incomprehensibiliter auditur. De ipso enim omnis uox prodiit et ad ipsum terminatur; quidquid ueri in uoce est, ab ipso est. Omnis uox ad doctrinam est; ad ipsum est igitur, qui ipsa sapientia est. «Omnia quaecumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt.» Voces in scripturis figurantur. «Verbo Domini caeli firmati sunt»; omnia igitur creata signa sunt Verbi Dei. Omnis uox corporalis uerbi mentalis signum. Omnis mentalis uerbi corruptibilis causa est Verbum incorruptibile, quod est ratio. Christus est ipsa incarnata ratio omnium rationum, quia Verbum caro factum est. Iesus igitur finis est omnium.
Talia quidem ascendenti ad Christum per fidem manifestantur gradatim. Cuius fidei diuina efficacia inexplicabilis est; nam unit credentem cum Iesu, si magna fuerit, ut supra omnia sit, quae in unitate cum ipso Iesu non sunt. Hic enim, si integra est fides in uirtute Iesu, cui unitur, supra naturam et motum potestatem habens etiam spiritibus malignis imperat; et mirabilia non ipse, sed in ipso et per ipsum Iesus operatur, ut sanctorum gesta exempla tradunt.
Oportet autem perfectam Christi fidem esse purissimam, maximam, formatam caritate, quanto hoc fieri potest efficacius. Non enim patitur quidquam sibi commisceri, quoniam est fides purissimae ueritatis potentis ad omnia. Saepissime in antehabitis replicatum reperitur minimum maximo coincidere. Ita quidem et in fide, quae simpliciter maxima in esse et posse; non potest in uiatore esse, qui non sit et comprehensor simul, qualis Iesus fuit. Viatorem autem tantum etiam, quoad se, actu maximam Christi fidem habere uolentem necesse est, ut fides apud ipsum ad tantum certitudinis indubitabilis gradum eleuata sit, ut etiam minime sit fides, sed summa certitudo absque omni haesitatione in aliquo quocumque.
Haec est potens fides, quae ita est maxima quod et minima, ut omnia complectatur credibilia in eo, qui est ueritas. Et si forte fides unius hominis ad gradum alterius non attingit propter impossibilitatem aequalitatis, sicut unum uisibile in aequali gradu a pluribus uideri nequit, hoc tamen necesse est, ut quisque, quantum in se est, actu maxime credat. Et tunc is, qui in comparatione aliorum uix ut granum sinapis fidem sortiretur, adhuc immensae uirtutis illius fides est, ut etiam in montibus oboedientiam reperiret, cum ipse in uirtute Verbi Dei, cum quo – quantum in se est – maxime per fidem unitur, imperet; cui nihil resistere potest.
Vide, quanta est potentia tui intellectualis spiritus in uirtute Christi, si sibi super omnia adhaereat, ita ut per ipsum uegetetur, quasi in ipso per unionem – saluo numero suo – ut in uita sua suppositatus. Hoc autem cum non fiat nisi per conuersionem intellectus, cui sensus oboediant, ad ipsum per fidem maximam, tunc hanc necesse est esse formatam per unientem caritatem; non enim maxima esse potest fides sine caritate. Nam si omnis uiuens diligit uiuere et omnis intelligens intelligere, quomodo potest Iesus uita ipsa immortalis credi ac ueritas infinita, si non summe amatur? Per se enim uita amabilis est; et si maxime creditur esse Iesus uita aeterna, non potest non amari. Non est enim uiua fides, sed mortua et penitus non fides, absque caritate. Caritas autem forma est fidei, ei dans esse uerum, immo est signum constantissimae fidei. Si igitur propter Christum omnia postponuntur, corpus et anima eius comparatione pro nihilo habentur, signum est maximae fidei.
Nec potest fides magna esse sine spe sancta fruitionis ipsius Iesu. Quomodo enim quis fidem certam haberet, si promissa sibi a Christo non speraret? Si non credit se habiturum aeternam uitam a Christo fidelibus promissam, quomodo credit Christo? Aut quomodo ipsum ueritatem esse credit? Si in promissis spem indubiam non habet, quomodo eligeret pro Christo mortem, qui immortalitatem non speraret? Et quia credit, quod sperantes in eum non deserit, sed sempiternam eis beatitudinem praestat, hinc pro Christo omnia pati ob tantam mercedem retributionis pro modico fidelis habet.
Magna est profecto fidei uis, quae hominem Christiformem efficit, ut linquat sensibilia, exspoliet se contagiis carnis, ambulet in uiis Dei cum timore, sequatur uestigia Christi cum laetitia et crucem uoluntarie acceptet cum exultatione, ut sit in carne quasi spiritus, cui hic mundus propter Christum mors est et ab eo tolli, ut sit cum Christo, uita est. Quis, putas, hic spiritus est, in quo habitat Christus per fidem? Quale est hoc admirandum Dei donum, ut in hac peregrinatione constituti in carne fragili, ad illam potestatem in uirtute fidei eleuari ualeamus supra omnia, quae Christus per unionem non sunt? Age, ut successiue mortificata carne sensim per fidem gradatim ad unitatem cum Christo quis ascendat, ut in ipsum profunda unione, quantum hoc in uia possibile est, absorbeatur. Omnia hic, quae uisibilia et in mundo sunt, transiliens perfectionem completam naturae assequitur.
Et haec est ipsa natura completa, quam in Christo, mortificata carne et peccato, transformati in eius imaginem consequi poterimus; et non illa phantastica magorum, qui hominem ad quandam naturam spirituum influentialium sibi connaturalium quibusdam operationibus mediante fide ascendere dicunt, ut in uirtute spirituum talium, quibus per fidem uniuntur, plura et singularia mirabilia aut in igne aut in aqua aut scientiis harmonicis apparentiis transmutationum, manifestatione occultorum et similibus efficiant. Manifestum est enim in his omnibus seductionem esse et recessum a uita et ueritate. Propter quod tales ad foedera et pacta unitatis cum malignis spiritibus taliter astringuntur, ut id, quod fide credunt, opere ostendant in thurificationibus et adorationibus Deo tantum debitis, quae spiritibus, quasi potentibus implere petita, et deuocabilibus istis mediantibus magna cum obseruantia et ueneratione impendunt. Consequuntur aliquando per fidem ipsa caduca petita, uniti sic spiritui, cui etiam a Christo aeternaliter diuisi in suppliciis adhaerebunt.
Benedictus Deus, qui per Filium suum de tenebris tantae ignorantiae nos redemit, ut sciamus omnia falsa et deceptoria, quae alio mediatore quam Christo, qui ueritas est, et alia fide quam Iesu, qualitercumque perficiuntur! Quoniam non est nisi unus Dominus Iesus potens super omnia, nos omni benedictione adimplens, omnes nostros defectus solus faciens abundare.
 
[3,12] Capitulum XII. De ecclesia.
Etsi de Christi ecclesia intellectus ex iam dictis haberi possit, subiungam tamen uerbum breue, ut nihil operi desit.
Quoniam fidem in diuersis hominibus in gradu inaequalem esse recipereque ex hoc magis et minus necessarium est, hinc ad maximam fidem, qua nulla potentia maior esse possit, nemo deuenire potest, sicut nec pariformiter ad caritatem maximam. Maxima enim fides, qua nulla potentia maior esse posset, si illa in uiatore esset, illum et comprehensorem esse simul necesse esset; maximum enim in aliquo genere, sicut est supremus terminus illius, ita est initium altioris. Propter quod fides maxima simpliciter in nullo esse potest, qui non sit simul et comprehensor; ita et caritas simpliciter maxima non potest esse in amante, qui non sit et amatus simul. Propter quod nec fides nec caritas maxima simpliciter alteri quam Iesu Christo, qui uiator et comprehensor, amans homo et amatus Deus fuit, competiit. Intra maximum autem omnia includuntur, quoniam ipsum omnia ambit. Hinc in fide Christi Iesu omnis uera fides et in caritate Christi omnis caritas uera includitur, gradibus tamen distinctis semper remanentibus. Et quoniam illi gradus distincti sunt infra maximum et supra minimum, non potest quisquam, etiam si actu – quantum in se – fidem maximam habeat Christi, attingere ad ipsam maximam Christi fidem, per quam comprehendat Christum Deum et hominem. Nec tantum potest quis amare Christum, quod Christus non possit plus amari, cum Christus sit amor et caritas et propterea in infinitum amabilis. Quapropter nemo in hac uita aut futura ita Christum amare potest, ut ipse propterea sit Christus et homo. Omnes enim, qui Christo aut per fidem in hac uita et caritatem aut comprehensionem et fruitionem in alia uniuntur, remanente graduali differentia eo modo uniuntur, quo magis illa remanente differentia uniri non possent, ita ut in se nemo absque ipsa unione subsistat et per unionem a gradu suo non cadat.
Quare haec unio est ecclesia siue congregatio multorum in uno, quemadmodum multa membra in uno corpore et quodlibet in gradu suo; ubi unum non est aliud, et quodlibet in corpore uno, mediante quo cum quolibet unitur; ubi nullum sine corpore uitam et subsistentiam habere potest, licet in corpore unum non sit omnia nisi mediante corpore. Quapropter ueritas fidei nostrae, dum hic peregrinamur, non potest nisi in spiritu Christi subsistere, remanente ordine credentium, ut sit diuersitas in concordantia in uno Iesu. Et dum absoluimur ex hac militanti ecclesia, quando resurgemus, non aliter quam in Christo resurgere poterimus, ut sic etiam sit una triumphantium ecclesia, et quisque in ordine suo. Et tunc ueritas carnis nostrae non erit in se, sed in ueritate carnis Christi, et ueritas corporis nostri in ueritate corporis Christi, et ueritas spiritus nostri in ueritate spiritus Christi Iesu ut palmites in uite, ut sit una Christi humanitas in omnibus hominibus, et unus Christi spiritus in omnibus spiritibus; ita ut quodlibet in eo sit, ut sit unus Christus ex omnibus. Et tunc qui unum ex omnibus, qui Christi sunt, in hac uita recipit, Christum recipit, et quod uni ex minimis fit, Christo fit; sicut laedens manum Platonis Platonem laedit, et qui minimam pedicam offendit, totum hominem offendit, et qui in patria de minimo gaudet, de Christo gaudet et in quolibet uidet Iesum, per quem Deum benedictum. Sic erit Deus noster per Filium suum omnia in omnibus, et quisque in Filio, et per ipsum cum Deo et omnibus, ut sit gaudium plenum absque omni inuidia et defectu.
Et quoniam in nobis continue fides augeri potest, dum hic peregrinamur, similiter et caritas, quamuis actu quisque in gradu esse possit tali, quod in maiori secundum se actu ut tunc esse non possit; tamen, dum est in uno gradu, est in potentia ad alium, licet in infinitum progressio talis fieri non possit per commune fundamentum. Hinc nostram possibilitatem laborare debemus gratia Domini nostri Iesu Christi ad actum deduci, ut sic simus de uirtute in uirtutem ambulantes et de gradu ad gradum per ipsum, qui est fides et caritas. Sine quo ex nobis, quantum ex nobis, nihil possumus; sed omnia, quae possumus, in ipso possumus, qui solus potens est implere ea, quae nobis desunt, ut integrum et nobile membrum ipsius inueniamur in die resurrectionis. Et hanc gratiam augmenti fidei et caritatis, credendo et amando ex omnibus uiribus, assidua oratione non dubium impetrare possumus, ad eius thronum cum fiducia accedentes, cum ipse piissimus sit et sancto desiderio neminem sinat defraudari.
Si ista, uti sunt, profunda mente meditatus fueris, admiranda dulcedine spiritus perfunderis, quoniam interno gustu inexpressibilem Dei bonitatem quasi in fumo aromaticissimo odorabis, quam tibi transiens ministrabit; de quo satiaberis, cum apparuerit gloria eius. Satiaberis, dico, absque fastidio, quoniam hic cibus immortalis est ipsa uita. Et sicut semper crescit desiderium uiuendi, ita cibus uitae semper comeditur, absque hoc quod in naturam comedentis conuertatur. Tunc enim fastidiosus cibus esset, qui grauaret et uitam immortalem praestare non posset, cum in se deficeret et in alitum conuerteretur. Desiderium autem nostrum intellectuale est intellectualiter uiuere, hoc est continue plus in uitam et gaudium intrare. Et quoniam illa infinita est, continue in ipsam beati cum desiderio feruntur. Satiantur itaque quasi sitientes de fonte uitae potantes; et quia ista potatio non transit in praeteritum, cum sit in aeternitate, semper sunt beati potantes et semper satiantur, et numquam biberunt aut saturati fuerunt.
Benedictus Deus, qui nobis dedit intellectum, qui in tempore satiabilis non est; cuius desiderium cum finem non capiat, se ipsum supra incorruptibile tempus immortalem apprehendit ex desiderio temporaliter insatiabili cognoscitque se uita desiderata intellectuali satiari non posse nisi in fruitione optimi maximi boni numquam deficientis, ubi fruitio non transit in praeteritum, quia appetitus in fruitione non decrescit. Quasi, ut corporali exemplo utamur, si quis esuriens ad mensam magni regis sederet, ubi sibi de desiderato cibo ministraretur, ita quod alium non appeteret; cuius cibi natura foret, quod satiando acueret appetitum. Si hic cibus numquam deficeret, manifestum est comedentem semper continue satiari et appetere continue eundem cibum et semper desideriose ferri ad cibum. Semper itaque hic capax esset cibi, cuius uirtus esset cibatum continue in cibum inflammato desiderio ferri. Haec est igitur capacitas naturae intellectualis, ut recipiendo in se uitam in ipsam conuertatur secundum suam naturam conuertibilem, sicut aër recipiendo in se radium solis in lumen conuertitur. Propter hoc intellectus, cum sit naturae conuertibilis ad intelligibile, non intelligit nisi uniuersalia et incorruptibilia et permanentia, quoniam ueritas incorruptibilis est eius obiectum, in quod intellectualiter fertur; quam quidem ueritatem in aeternitate quieta pace in Christo Iesu apprehendit.
Haec est triumphantium ecclesia, in qua est Deus noster in saecula benedictus; ubi suprema unione Christus Iesus uerus homo Dei Filio unitus est tanta unione, ut humanitas ipsa in ipsa diuinitate tantum subsistat, in qua ita est unione ineffabili hypostatica, quod remanente ueritate naturae humanitatis non possit altius et simplicius uniri. Deinde omnis rationalis natura Christo Domino, remanente cuiuslibet personali ueritate, si ad Christum in hac uita summa fide et spe atque caritate conuersa fuerit, adeo unita existit, ut omnes, tam angeli quam homines, non nisi in Christo subsistant; per quem in Deo, ueritate corporis cuiusque per spiritum absorpta et attracta; ut quilibet beatorum, seruata ueritate sui proprii esse, sit in Christo Iesu Christus, et per ipsum in Deo Deus, et quod Deus eo absoluto maximo remanente sit in Christo Iesu ipse Iesus, et in omnibus omnia per ipsum.
Nec potest ecclesia esse alio modo magis una. Nam ecclesia unitatem plurium, salua cuiusque personali ueritate, dicit absque confusione naturarum et graduum. Quanto autem ecclesia magis est una, tanto maior. Ista igitur ecclesia est maxima, ecclesia aeternaliter triumphantium, quoniam maior ecclesiae unio possibilis non est. Hic igitur contemplare, quanta est haec unio, ubi unio maxima absoluta diuina et unio in Iesu deitatis et humanitatis et unio ecclesiae triumphantium deitatis Iesu et beatorum reperitur. Nec unio absoluta est maior uel minor unione naturarum in Iesu uel beatorum in patria, quoniam est unio maxima, quae est unio omnium unionum, et id, quod est omnis unio, non recipiens magis nec minus, ex unitate et aequalitate procedens, ut in primo libro ostenditur. Nec unio naturarum in Christo est maior aut minor unitate ecclesiae triumphantium, quoniam, cum sit maxima unio naturarum, tunc in hoc non recipit magis et minus.
Unde omnia diuersa, quae uniuntur, ab ipsa maxima unione naturarum Christi suam unitatem sortiuntur; per quam unio ecclesiae est id, quod est. Unio autem ecclesiae est maxima unio ecclesiastica. Quare ipsa, cum sit maxima, coincidit sursum cum unione hypostatica naturarum in Christo. Et illa unio naturarum Iesu, cum sit maxima, coincidit cum unione absoluta, quae est Deus. Et ita unio ecclesiae, quae est suppositorum cum illa, quae licet non uideatur adeo una sicut hypostatica, quae est naturarum tantum, aut prima diuina simplicissima, in qua nihil alietatis aut diuersi existere potest, resoluitur tamen per Iesum in unionem diuinam, a qua etiam ipsa initium habet. Et hoc profecto clarius uidetur, si aduertitur ad id, quod saepe superius reperitur. Unio enim absoluta Spiritus sanctus est. Unio autem maxima hypostatica cum ipsa unione absoluta coincidit; propter quod necessario unio naturarum in Christo per absolutam, quae Spiritus sanctus est, et in ipsa existit. Unio autem ecclesiastica coincidit cum hypostatica, ut praefertur; propter quod in spiritu Iesu est unio triumphantium, qui in Spiritu sancto est. Ita ait ipsa Veritas in Iohanne: «Claritatem, quam dedisti mihi, dedi eis, ut sint unum, sicut nos unum sumus, ego in eis, et tu in me, ut sint consummati in unum»; ut sit ecclesia in aeterna quiete, adeo perfecta, quod perfectior esse non possit, in tam inexpressibili transformatione luminis gloriae, ut in omnibus non appareat nisi Deus. Ad quam tanto affectu cum triumpho aspiramus, ipsum Deum Patrem supplici corde exorantes, ut per Filium suum, Dominum nostrum Iesum Christum, et in ipso per Spiritum sanctum ipsam nobis sua immensa pietate largiri uelit, eo aeternaliter fruituri, qui est in saecula benedictus.
Epistola auctoris ad dominum Iulianum cardinalem.
Accipe nunc, pater metuende, quae iam dudum attingere uariis doctrinarum uiis concupiui, sed prius non potui, quousque in mari me ex Graecia redeunte, credo superno dono a patre luminum, a quo omne datum optimum, ad hoc ductus sum, ut incomprehensibilia incomprehensibiliter amplecterer in docta ignorantia, per transcensum ueritatum corruptibilium humaniter scibilium. Quam nunc in eo, qui ueritas est, absolui his libellis, qui ex eodem principio artari possunt uel extendi.
Debet autem in his profundis omnis nostri humani ingenii conatus esse, ut ad illam se eleuet simplicitatem, ubi contradictoria coincidunt; in quo laborat prioris libelli conceptus. Secundus ex illo pauca de uniuerso supra philosophorum communem uiam elicit rara multis. Et nunc compleui finaliter tertium de Iesu superbenedicto libellum, ex eodem semper progrediens fundamento; et factus est mihi Iesus Dominus continue maior in intellectu et affectu per fidei crementum. Negare enim nemo potest Christi fidem habens, quod hac uia in desiderio altius non inflammetur, ita ut post longas meditationes et ascensiones dulcissimum Iesum solum amandum uideat et cum gaudio omnia linquens amplexetur ut uitam ueram et gaudium sempiternum. Taliter intranti in Iesum omnia cedunt, et nihil ingerere possunt difficultatis quaecumque scripturae, neque hic mundus, quoniam in Iesum hic transformatur propter inhabitantem Christi spiritum in eo, qui est finis intellectualium desideriorum; quem tu, pater deuotissime, supplici corde pro me miserrimo peccatore assidue exorare uelis, ut pariter eo frui aeternaliter mereamur.
Compleui in Cusa 1440, XII. februarii.