[6,0] LIBER SEXTUS. DE VERO CULTU.

[6,1] CAPUT PRIMUM. 
Quod erat officium suscepti muneris, diuino Spiritu instruente, ac suffragante ipsa 
ueritate, compleuimus: cuius asserendae atque illustrandae causam mihi et 
conscientia, et fides, et ipse Dominus noster imposuit; sine quo nec sciri 
quidquam potest, nec explicari. Venio nunc ad id quod est summum operis huius et 
maximum, ut doceam quo ritu, quoue sacrificio Deum coli oporteat. Id enim est 
hominis officium, in eoque solo summa rerum, et omnis beatae uitae ratio consistit: 
quandoquidem propterea ficti et inspirati ab eo sumus, non ut 
coelum uideremus et solem (quod Anaxagoras putauit), sed ut artificem solis et coeli 
Deum pura et integra mente coleremus. Quamuis autem praecedentibus libris, pro 
ingenii mediocritate defenderim ueritatem; tamen ex ritu quoque ipso elucere uel 
maxime potest. Nihil enim sancta et singularis illa maiestas aliud ab homine 
desiderat, quam solam innocentiam: quam si quis obtulerit Deo, satis pie, satis 
religiose litauit. Homines autem, neglecta iustitia, cum sint omnibus flagitiis ac 
sceleribus inquinati, religiosos se putant, si templa et aras hostiarum sanguine 
cruentauerint, si focos odorati ac ueteris uini profusione madefecerint. Quin etiam 
sacras dapes apparant, et exquisitas epulas, quasi aliquid inde libaturis offerunt. 
Quidquid aspectu rarum, quidquid opere aut odore pretiosum est, id 
gratum esse diis suis, non ex aliqua diuinitatis ratione, quam nesciunt, sed ex suis 
cupiditatibus iudicant; nec intelligunt terrenis opibus Deum non indigere.

Nihil enim sapiunt, nisi terram; bonaque et mala solius corporis sensu et uoluptate 
perpendunt. Huius arbitrio, ut religionem ponderant, sic totius uitae suae acta 
disponunt. Et quoniam se semel a coeli contemplatione auerterunt, sensumque illum 
coelestem corpori mancipauerunt, libidinibus fraena permittunt; tanquam secum 
ablaturi uoluptatem, quam momentis omnibus capere festinant, cum animus 
ministerio corporis, non corpus ministerio animi uti debeat. Iidem maximum bonum 
iudicant opes. Quas si bonis artibus assequi non possunt, malis assequuntur; 
fraudant, rapiunt, spoliant, insidiantur, abiurant. Nihil denique moderati aut pensi 
habent, dummodo auro coruscent, argento, gemmis, uestibus fulgeant, auidissimo  
uentrio pes ingerant, stipati familiarum gregibus per dimotum populum 
semper incedant. Sic addicti et seruientes uoluptatibus, uim 
uigoremque mentis extinguunt; et cum uiuere se maxime putant, ad mortem 
concitatissime properant. Nam, sicut in secundo libro docuimus, coeli ratio in animo, 
terrae autem in corpore est. Qui bona negligunt animi, et corporis appetunt, in 
tenebris ac morte uersantur, quae sunt terrae atque corporis; quia uita et lumen a 
coelo est: cuius quoniam expertes sunt, corpori seruiendo, longe absunt ab intellectu 
rerum diuinarum. Eadem miseros ubique caecitas premit: sicut enim qui sit uerus 
Deus, ita qui sit uerus cultus, ignorant.

[6,2] CAPUT II. 
Mactant igitur opimas ac pingues hostias Deo, quasi esurienti; 
profundunt uina, tanquam sitienti; accendunt lumina, uelut in tenebris agenti. 
Quod si suspicari, aut percipere animo possent quae sint bona illa coelestia, quorum 
magnitudinem, terreno adhuc corpore obuoluti, sensu capere non possumus, iam se 
cum his officiis inanibus stultissimos esse cognoscant. Vel si coeleste lumen, quod 
dicimus solem, contemplari uelint, iam sentient quam non indigeat lucernis eorum 
Deus, qui ipse in usum hominis tam claram, tam candidam lucem dedit. Et tamen 
cum in tam paruo circulo, qui propter longinquitatem non amplius quam humani 
capitis uidetur habere mensuram, tantum sit fulgoris, ut eum mortalium luminum 
acies non queat contueri; et si paulisper intenderis, hebetatos oculos caligo ac 
tenebrae consequantur: quid tandem luminis, quid claritatis apud ipsum Deum, 
penes quem nulla nox est, esse arbitremur? qui hanc ipsam lucem sic 
moderatus est, ut neque nimio fulgore, neque calore uehementi noceret animantibus; 
tantumque istarum rerum dedit ei, quantum aut mortalia corpora pati 
possent, aut frugum maturitas postularet. Num igitur mentis suae compos 
putandus est, qui auctori et datori luminis candelarum ac cerarum lumen offert pro 
munere? Aliud uero ille a nobis exigit lumen, et quidem non fumidum, sed (ut ait 
poeta) liquidum atque clarum, mentis scilicet, propter quod a poetis fwðteû 
nuncupamur, quod exhibere non potest, nisi qui Deum agnouerit. Illorum autem dii, 
quia terreni sunt, egent luminibus, ne in tenebris sint: quorum cultores, quia coeleste 
nihil sapiunt, etiam religiones, quibus deseruiunt, ad terram reuocant. In ea enim 
lumine opus est quia ratio eius, et natura tenebrosa est. Itaque diis non coelestem 
sensum, sed humanum potius attribuunt. Ideoque illis necessaria et grata credunt 
esse, quae nobis; quibus aut esurientibus opus est cibo, aut sitientibus, potu, 
aut ueste algentibus, aut cum sol decesserit, lumine, ut uidere possimus.

Nullis igitur ex rebus tam probari et intelligi potest, deos istos, cum aliquando 
uixerint, mortuos esse, quam ex ipso ritu qui est totus e terra. Quid enim coelestis in 
se boni potest habere pecudum sanguis effusus quo aras inquinant? nisi forte deos 
existimant eo uesci, quod homines aspernantur attingere. Et quisquis illis hanc 
saginam praestiterit, quamuis ille grassator, adulter, ueneficus, parricida sit, beatus 
ac felix erit. Hunc diligunt, hunc tuentur; huic omnia, quae optauerit, praestant. 
Merito ergo Persius huiusmodi superstitiones suo more deridet:  
"Qua tu (inquit) mercede deorum  
Emeris auriculas; pulmone et lactibus unctis?"     Sentiebat uidelicet non carne opus 
esse ad placandam coelestem maiestatem, sed mente sancta, et iusto animo, et 
pectore (ut ipse ait) quod naturali sit honestate generosum. Haec est religio coelestis, 
non quae constat ex rebus corruptis, sed quae uirtutibus animi, qui oritur e coelo. Hic 
uerus est cultus, in quo mens colentis seipsam Deo immaculatam uictimam sistit. Id 
autem ipsum quomodo consequendum, quomodo praestandum sit, docebit huius 
libri disputatio. Nihil enim tam praeclarum, hominique conueniens potest esse, quam 
erudire homines ad iustitiam.

Apud Ciceronem Catulus in Hortensio philosophiam rebus omnibus praeferens, 
malle se dicit uel unum paruum de Officio libellum, quam longam 
orationem pro seditioso homine Cornelio. Quae sententia non utique Catuli, qui 
fortasse illud non dixit, sed Ciceronis est putanda, qui scripsit. Credo, ut libros, quos 
de Officiis erat scripturus, commendaret: in quibus ipsis, nihil esse testatur in omni 
philosophia melius et fructuosius, quam praecepta uitae dare. Quod si hoc illi 
faciunt, quibus non est ueritas cognita; quanto magis nos facere debemus, qui a Deo 
eruditi et illuminati possumus uera praecipere? Nec tamen sic docebimus, ut quasi 
prima uirtutis elementa tradamus, quod est infinitum: sed tanquam docendum 
susceperimus eum, qui apud illos iam perfectus esse uideatur. Manentibus 
enim praeceptis eorum, quae solent ad probitatem recte dare, 
ignota illis superstruemus, ad perficiendam consummandamque iustitiam, quam non 
tenent. Ea uero, quae possunt cum illis esse communia, praetermittam; ne quid ab iis 
uidear mutuari, quorum errores coarguere atque aperire decreuerim.

[6,3] CAPUT III. 
Duae sunt uiae (Constantine imperator) per quas humanam uitam progredi necesse 
est: una, quae in coelum ferat; altera, quae ad inferos deprimat; quas et poetae in 
carminibus, et philosophi in disputationibus suis induxerunt. Et quidem philosophi 
alteram uirtutum esse uoluerunt, alteram uitiorum: eamque quae sit 
assignata uirtutibus, primo aditu esse et arduam, et confragosam; in qua si quis, 
difficultate superata, in summum eius euaserit, habere eum de caetero planum iter, 
lucidum amoenumque campum, et omnes laborum suorum capere fructus uberes 
atque iucundos. Quos autem primi aditus difficultas deterruerit, eos in eam uitiorum 
uiam labi atque deflectere, quae primo ingressu sit quasi amoena, multoque tritior, 
deinde cum in eam paulo ulterius processerint, amoenitatis eius speciem repente 
subduci: exoriri autem uiam praecipitem, nunc saxis asperam, nunc obductam 
sentibus, nunc gurgitibus intercisam, uel torrentibus rapidam, ut laborare, haerere, 
labi, cadere sit necesse. Quae omnia eo proferuntur, ut appareat in 
uirtutibus capiendis labores esse maximos, in perceptis autem maximos fructus, et 
solidas atque incorruptas uoluptates: uitia uero quibusdam delinimentis 
naturalibus illicere animos hominum, et inanium iucunditatum specie captos ad 
acerbas amaritudines miseriasque perducere. Sapiens prorsus disputatio, si uirtutum 
ipsarum formas atque terminos scirent. Non enim didicerant, uel quae sint, uel quid 
eas mercedis a Deo maneat; quod nos his duobus libris docebimus.

Hi uero, quia ignorabant aut dubitabant animas hominum immortales esse, et 
uirtutes, et uitia, terrenis honoribus aut poenis aestimauerunt. Omnis ergo haec de 
duabus uiis disputatio, ad frugalitatem ac luxuriam spectat. Dicunt enim humanae 
uitae cursum Y litterae esse similem, quod unusquisque hominum, cum primae 
adolescentiae limen attigerit, et in eum locum uenerit,  
partes ubi se uia findit in ambas, haereat nutabundus, ac nesciat in quam 
se partem potius inclinet. Si ducem nactus fuerit, qui dirigat ad meliora titubantem, 
hoc est, si aut philosophiam didicerit, aut eloquentiam, aut aliquid honestae artis, 
quo euadat ad bonam frugem, quod fieri sine labore maximo non potest, honestam 
ac copiosam uitam disputant peracturum. Si uero doctorem frugalitatis non 
inuenerit, in sinistram uiam, quae melioris speciem mentiatur, incidere, id est, 
desidiae, inertiae, luxuriae se tradere; quae suauia quidem uidentur ad tempus uera 
bona ignoranti, post autem, amissa omni dignitate ac re familiari, in omnibus miseriis 
ignominiaque uicturum. Ad corpus ergo, et ad hanc uitam, quam in terra ducimus, 
fines earum uiarum retulerunt. Poetae fortasse melius, qui hoc biuium apud 
inferos esse uoluerunt. Sed in eo falluntur, quod eas uias mortuis proposuerunt. 
Utrique ergo uere: sed tamen utrique non recte; quia oportuit uias ipsas ad 
uitam, fines earum ad mortem referri. Nos igitur melius et uerius, qui duas istas uias 
coeli et inferorum esse dicimus, quia iustis immortalitas, iniustis poena aeterna 
proposita est.

Quomodo autem hae uiae uel in coelum tollant, uel ad inferna praecipitent, 
explicabo: aperiam quae sint uirtutes quas philosophi nescierunt; tum earum quae 
sint praemia, simul etiam quae sint uitia, quaeue eorum supplicia, monstrabo. Nam 
fortasse aliquis expectet, ut separatim de uitiis ac uirtutibus dicam, cum de bono aut 
malo disserentibus nobis, etiam quod est contrarium possit intelligi. Siue enim 
uirtutes inseras, uitia sua sponte decedent: siue uitia eximas, uirtutes ultro subibunt. 
Sic bonorum ac malorum constituta natura est, ut se inuicem semper 
oppugnent, semper expellant: ita fit, ut neque uitia detrahi sine uirtutibus possint, 
nec uirtutes inseri sine detractione uitiorum. Has igitur uias longe aliter inducimus, 
quam a philosophis induci solent. Primum, quod utrique praepositum esse dicimus 
ducem, utrumque immortalem: sed alterum honoratum, qui uirtutibus ac bonis 
praesit, alterum damnatum, qui uitiis ac malis. Illi autem in dexteteriore tantum uia 
ducem ponunt, neque unum, neque perpetuum. Siquidem quemlibet doctorem 
bonae artis inducunt, qui a desidia reuocet homines, et frugi esse doceat. Sed neque 
ingredi faciunt in eam uiam, nisi pueros et adolescentes; uidelicet quod artes 
discantur in his aetatibus. Nos autem omnis sexus, et generis, et aetatis, in 
hoc coeleste iter inducimus; quia Deus, qui eius uiae dux est, immortalitatem nulli 
homini nato negat. Forma quoque ipsarum uiarum non ita est, ut illi 
putauerunt. Quid enim opus est Y littera in rebus contrariis atque diuersis? Sed altera 
illa melior conuersa est ad solis ortum, altera illa deterior, ad occasum; quoniam qui 
ueritatem ac iustitiam sequitur, is, accepto immortalitatis praemio, perenni luce 
potietur: qui autem ab illo malo duce illectus praetulerit uitia uirtutibus, mendacium 
ueritati, necesse est ad occasum et tenebras deferatur. Describam igitur utramque, et 
earum proprietates habitusque monstrabo.

[6,4] CAPUT IV. 
Una est itaque uirtutis ac bonorum uia, quae fert, non in Elysios campos (ut 
poetae loquuntur), sed ad ipsam mundi arcem:  
"At laeua malorum  
Exercet poenas, et ad impia tartara mittit".     
Est enim criminatoris illius qui, prauis 
religionibus institutis, auertit homines ab itinere coelesti, et in uiam perditionis 
inducit. Cuius uiae species et figura sic est composita in aspectu, ut plana et patens, 
omni genere florum atque fructuum delectabilis esse uideatur. In ea enim posita sunt 
omnia quae pro bonis habentur in terra: opulentiam dico, honorem, quietem, 
uoluptatem, illecebras omnes; sed cum his pariter iniustitiam, crudelitatem, 
superbiam, perfidiam, libidinem, cupiditatem, discordiam, ignorantiam, mendacium, 
stultitiam, caeteraque uitia. Exitus autem huius uiae talis est. Cum uentum 
fuerit ad extremum, undè iam regredi non licet, cum omni sua pulchritudine 
tam subito praeciditur, ut non ante quis fraudem prospicere possit, quam 
praecipitatus in altitudinem profundam cadat. Quisquis enim praesentium 
bonorum specie captus, et in his consequendis ac fruendis occupatus, non praeuiderit 
ea quae post mortem secutura sunt, seque a Deo auerterit: is uero ad inferos deiectus, 
in aeternam damnabitur poenam.

Via uero illa coelestis, difficilis et cliuosa proposita est, uel spinis horrentibus aspera, 
uel saxis extantibus impedita; ut cum summo labore ac pedum tritu, cumque magna 
cadendi sollicitudine sit cuique gradiendum. In hac posuit iustitiam, temperantiam, 
patientiam, fidem, castitatem, abstinentiam, concordiam, scientiam, ueritatem, 
sapientiam, caeterasque uirtutes; sed simul cum his paupertatem, 
ignominiam, laborem, dolorem, amaritudines omnes. Quisquis enim spem suam 
porrexerit longius, et meliora maluerit, carebit his terrae bonis, ut expeditus ac leuis 
difficultatem uiae superet. Nec enim potest, qui se apparatu regio circumdederit, aut 
diuitiis onerauerit, angustias illas uel ingredi, uel tenere. Unde intelligitur, idcirco 
malis et iniustis facilius prouenire quae cupiant, quia prona et decliuis est eorum uia: 
bonis autem, quae optent, difficile procedere, quia difficili et arduo itinere 
gradiuntur. Iustus ergo, quoniam durum asperumque iter ingressus est, contemptui, 
derisui, odio sit necesse est. Omnes enim quos cupiditas, aut uoluptas praecipites 
trahit, inuident ei qui uirtutem capere potuit; et inique ferunt id habere 
aliquem, quod ipsi non habent. Erit itaque pauper, humilis, ignobilis, 
subiectus iniuriae; et tamen omnia, quae amara sunt, perferens. Et si patientiam 
iugem ad summum illum gradum finemque perduxerit, dabitur ei corona uirtutis; et 
a Deo pro laboribus, quos in uita propter iustitiam pertulit, immortalitate donabitur. 
Hae sunt uiae quas Deus humanae uitae assignauit, in quibus singulis, et bona 
ostendit, et mala, sed ordine praepostero atque conuerso. In una enim monstrauit 
temporalia prius mala cum aeternis bonis, qui est ordo melior: in altera, temporalia 
prius bona cum aeternis malis, qui est ordo deterior; ut quicumque praesentia mala 
cum iustitia delegerit, maiora et certiora consequatur bona, quam fuerunt illa, quae 
spreuit: quisquis autem praesentia bona praeposuerit iustitiae, in maiora et longiora 
incidat mala, quam fuerunt illa, quae fugit. Haec enim uita corporalis, quia 
breuis est, idcircò et bona eius, et mala, breuia sint necesse est. Illa uero spiritalis, 
quae huic terrenae contraria est, quoniam sempiterna est, idcirco et bona eius, et 
mala, sempiterna sunt. Ita fit, ut et bonis breuibus mala aeterna, et malis breuibus 
bona aeterna succedant.

Itaque cum simul proposita sint homini bona, et mala, considerare unumquemque 
secum decet, quanto satius sit, perpetuis bonis mala breuia pensare, quam pro 
breuibus et caducis bonis mala perpetua sustinere. Nam sicut in hoc saeculo, cum est 
propositum cum hoste certamen, prius laborandum est, ut sis postmodum in otio; 
esuriendum, sitiendum, aestus, frigora perferenda, humi quiescendum, uigilandum,  
periclitandum est ut, saluis pignoribus, et domo, et re familiari, et omnibus 
pacis ac uictoriae bonis perfrui possis: sin autem praesens otium malueris, 
quam laborem, malum tibi maximum facias necesse est; praeoccupabit enim 
aduersarius non resistentem; uastabuntur agri, diripietur domus, in praedam uxor ac 
liberi uenient, et tu ipse interficiere, aut capiere: quae omnia ne accidant, praesens 
commodum differendum est, ut maius longiusque pariatur. Sic in omni hac uita, quia 
nobis aduersarium Deus reseruauit, ut possemus capere uirtutem, omittenda est 
praesens uoluptas, ne hostis opprimat: uigilandum, stationes agendae, 
militares expeditiones obeundae, fundendus ad ultimum cruor, omnia denique 
amara et grauia patienter ferenda; eo quidem promptius, quo nobis imperator noster 
Deus praemia pro laboribus aeterna constituit. Et cum in hac terrena militia tantum 
homines laboris exhauriant, ut ea sibi pariant, quae possunt eodem modo 
perire, quo parta sunt: certe nobis nullus labor est recusandus, quibus id acquiritur, 
quod nullo modo possit amitti.

Voluit enim Deus, qui homines ad hanc militiam genuit, expeditos in acie stare, et 
intentis acriter animis, ad unius hostis insidias uel apertos impetus uigilare; 
qui nos, sicut periti et exercitati duces solent, uariis artibus captat, pro cuiusque 
natura et moribus saeuiens. Aliis enim cupiditatem insatiabilem immittit, ut opibus 
suis tanquam compedibus illigatos a uia ueritatis excutiat. Alios inflammat irae 
stimulis, ut ad nocendum potius intentos, a Dei contemplatione detorqueat. Alios 
immoderatis libidinibus immergit, ut uoluptati et corpori seruientes, ad uirtutem 
respicere non possint. Aliis uero inspirat inuidiam, ut suis ipsi tormentis occupati, 
nihil cogitent aliud nisi eorum, quos oderint, felicitatem? Alios inflat ambitionibus. Ii 
sunt, qui ad gerendos magistratus omnem uitae suae operam curamque conuertunt, 
ut fastos signent, et annis nomen imponant. Quorumdam cupiditas tendit altius, non 
ut prouincias temporali gladio regant: sed ut infinita et perpetua potestate 
dominos se dici uelint uniuersi generis humani. Quos autem pios uiderit, uariis 
implicat religionibus, ut impios faciat. Iis uero, qui sapientiam quaerunt, 
philosophiam in oculos impingit; uti specie lucis excaecet, ne quis 
comprehendat ac teneat ueritatem. Sic hominibus obstruxit aditus omnes, et obsepsit 
uias, publicis laetus erroribus: quos ut discutere possemus, ipsumque auctorem 
malorum uincere, illuminauit nos Deus, et armauit uera coelestique uirtute; de qua 
nunc mihi disserendum est.

[6,5] CAPUT V. 
Sed priusquam singulas uirtutes exponere incipio, determinanda est ipsa uirtus, 
quam non recte philosophi definierunt, quid esset, aut in quibus rebus; quid operis, 
quid habeat officii. Nomen itaque solum retinuerunt, uim uero, et rationem, et 
effectum perdiderunt. Quaecumque autem in definitione uirtutis solent dicere, 
paucis uersibus colligit et enarrat Lucilius, quos malo equidem ponere; ne, 
dum multorum sententias refello, sim longior quam necesse est.  
Virtus, Albine, est, pretium persoluere uerum;  
Queis in uersamur, queis uiuimus rebus adesse.  
Virtus est homini, scire id, quod quaeque habeat res.  
Virtus, scire, homini rectum, utile, quid sit honestum,  
Quae bona, quae mala item, quid inutile, turpe, inhonestum.  
Virtus, quaerendae finem rei scire, modumque.  
Virtus, diuitiis pretium persoluere posse.  
Virtus, id dare, quod reipsa debetur honori;  
Contra, defensorem hominum morumque bonorum;
Hos magnifacere, his bene uelle, his uiuere amicum:  
Commoda praeterea patriae sibi prima putare,  
Deinde parentum, tertia iam postremaque nostra.     
Ab iis definitionibus, quas poeta breuiter comprehendit, M. Tullius traxit 
officia uiuendi, Panaetium Stoicum secutus, eaque tribus uoluminibus inclusit.

Haec autem quam falsa sint, mox uidebimus, ut appareat quantum in nos dignatio 
diuina contulerit, quae nobis aperuit ueritatem. Virtutem esse dixit, scire quid sit 
bonum et malum; quid turpe, quid honestum, quid utile, quid minus. Breuius facere 
potuit, si tantum bonum ac malum diceret, quia nihil potest esse utile uel honestum, 
quod non idem bonum sit, nihil inutile ac turpe, quod non idem malum. 
Quod et philosophis uidetur, et idem Cicero in tertio supradicti operis libro ostendit. 
Verum scientia non potest esse uirtus, quia non est intus in nobis, sed ad nos 
extrinsecus uenit. Quod autem transire ab altero ad alterum potest, uirtus non est, 
quia uirtus sua cuique est. Scientia igitur alieni beneficii est, quia posita est 
in audiendo. Virtus tota nostra est, quia posita est in uoluntate faciendi boni. 
Sicut ergo in itinere celebrando nihil prodest uiam nosse, nisi conatus ac uires 
suppetant ambulandi: ita uero scientia nihil prodest, si uirtus propria deficiat. Nam 
fere etiam ii qui peccant, et si non perfecte, tamen quid sit bonum et malum sentiunt; 
et quoties aliquid improbe faciunt, peccare se sciunt et ideo celare nituntur. Sed cum 
eos boni et mali natura non fallat, cupiditate mala uincuntur ut peccent, quia deest 
illis uirtus, id est cupiditas recta et honesta faciendi. Ex hoc igitur apparet, aliud esse 
scientiam boni malique, aliud uirtutem, quod potest esse scientia sine uirtute, sicut in 
plurimis philosophorum fuit. In quo, quoniam recte ad culpam pertinet, non 
fecisse quae scieris, recte uoluntas praua, et uitiosus animus, quem excusare ignoratio 
non potest, punietur. Ergo sicut uirtus non est bonum ac malum scire: ita uirtus est 
bonum facere, malum non facere. Et tamen scientia sic cum uirtute coniuncta est, ut 
scientia praecedat uirtutem, uirtus sequatur scientiam; quia nihil prodest cognitio, 
nisi et actio subsequatur. Horatius igitur paulo melius;  
"Virtus est, uitium fugere; et sapientia prima,  
Stultitia caruisse".    
Sed inepte, quod eam contrario terminauit; ut si diceret: Bonum est, quod malum non 
est. Cum enim quid sit uirtus, nescio, ne uitium quidem quid sit, scio. Utrumque igitur 
indiget definitione, quia natura rei talis est, ut utrumque aut intelligi, aut non intelligi 
sit necesse.
Verum nos faciamus, quod ille debuit. Virtus est, iram cohibere, cupiditatem 
compescere, libidinem refrenare; id est enim, uitium fugere. Nam fere omnia, quae 
fiunt iniuste atque improbe, ab his oriuntur affectibus. Si enim commotionis huius, 
quae ira dicitur, impetus retundatur, omnes hominum contentiones malae sopientur; 
nemo insidiabitur, nemo prosiliet ad nocendum. Item si cupiditas temperetur, nemo 
terra marique grassabitur, nemo exercitum ducet, ut rapiat et uastet aliena. Item si 
ardor libidinum comprimatur, omnis aetas et sexus retinebit suam sanctitatem; nemo 
quidquam pudendum aut patietur, aut faciet. Ergo uniuersa scelera et flagitia, his 
commotionibus uirtute sedatis, ex hominum uita moribusque tollentur. Quae sedatio 
commotionum et affectuum hanc habet rationem, ut omnia recta faciamus. Omne  
igitur uirtutis officium est, non peccare. Quo profecto fungi non potest, qui 
Deum nescit: quoniam ignoratio eius, a quo bona oriuntur, imprudentem impingat in 
uitia necesse est. Itaque ut breuius et significantius utriusque rei summa officia 
determinem, scientia est, Deum nosse, uirtus, colere: in illo sapientia, in hoc iustitia 
continetur.

[6,6] CAPUT VI. 
Dixi, quod erat primum, scientiam boni non esse uirtutem; deinde quid sit uirtus, et 
in quo sit. Sequitur, ut id quoque ipsum, quid sit bonum et malum nescisse 
philosophos, breuiter ostendam, quia pene declaratum est libro tertio, cum de 
Summo Bono disputarem. Quia autem quid esset summum 
nescierunt, et in caeteris bonis malisue, quae summa non sunt, errauerint necesse est; 
quae non potest uero iudicio examinare, qui fontem ipsum non tenet, unde illa 
descendunt. Fons autem bonorum Deus est, malorum uero ille, scilicet diuini 
nominis semper inimicus, de quo saepe diximus. Ab his duobus principiis bona 
malaque oriuntur. Quae ueniunt a Deo, hanc habent rationem, ut immortalitatem 
parent, quod est Summum Bonum: quae autem ab illo altero, id habent officium, ut a 
coelestibus auocatum, terrenisque demersum, ad poenam interficiant sempiternam, 
quod est summum malum. Num igitur dubium est, quin illi omnes quid esset bonum 
et malum ignorauerint, qui nec Deum, nec aduersarium Dei scierint? Itaque finem  
bonorum ad corpus, et ad hanc breuem uitam retulerunt, quam scilicet solui 
et occidere necesse est: non sunt progressi ulterius. Sed omnia eorum praecepta, et 
omnia quae inducunt bona, terrae inhaerent, et humi iacent, quoniam simul cum 
corpore, quod est terra, moriuntur; pertinent enim non ad uitam homini 
comparandam, sed ad quaerendas uel augendas opes, honores, gloriam, potentiam; 
quae sunt uniuersa mortalia, tam scilicet, quam ille qui, ut ea sibi contingerent, 
laborauit. Hinc est illud:  "Virtus, quaerendae finem rei scire modumque".     
Praecipiunt enim quibus modis, et quibus artibus res familiaris quaerenda sit, 
quia uident male quaeri solere: 
sed huiusmodi uirtus non est proposita sapienti. Nec enim uirtus est, opes quaerere, 
quarum neque inuentio, neque possessio in nostra potestate est. Itaque et 
quaestu, et obtentu faciliores sunt malis, quam bonis. Non potest ergo uirtus esse in 
iis rebus quaerendis, in quarum contemptu uis ac ratio uirtutis apparet; nec ad ea 
ipsa transfugiet, quae magno ac excelso animo calcare ac proterere gestit: 
neque fas est, animam coelestibus intentam bonis, ut haec fragilia sibi comparet, ab 
immortalibus suis operibus auocari. Sed potissimum in iis rebus comparandis 
uirtutis ratio consistit, quas nobis nec homo ullus, nec mors ipsa possit auferre. Cum 
haec ita se habeant, illud quod sequitur uerum est:  
"Virtus, diuitiis pretium persoluere posse".     
Qui uersus idem fere significat, 
quod primi duo. Sed neque ipse, neque quisquam philosophorum scire potuit pretium 
ipsum, uel quale, uel quod sit. Id enim poeta, et illi omnes, quos secutus est, 
putauerunt, recte opibus uti, hoc est, frugi esse; non instruere conuiuia sumptuose; 
nec largiri temere; non effundere in res superuacuas, aut turpes, rem familiarem. 
Dicet aliquis fortasse: Quid tu? negas ne hanc esse uirtutem? Non equidem 
nego; contraria enim uidear probare, si negem. Sed ueram nego; quia non sit illa 
coelestis, sed tota terrena, quandoquidem nihil efficit, nisi quod remaneat in terra. 
Quid sit autem recte opibus uti, et qui sit ex diuitiis fructus petendus, declarabo 
apertius, cum de pietatis officio loqui coepero. Iam caetera, quae sequuntur, nullo 
modo uera sunt. Nam improbis inimicitias aut indicere, bonorum defensionem 
suscipere, potest cum malis esse commune. Quidam enim probitate ficta uiam sibi ad 
potentiam muniunt, faciuntque multa, quae boni solent, eo quidem promptius, quod 
fallendi gratia faciunt. Utinamque tam facile esset praestare, quam facile est simulare 
bonitatem. Sed ii, cum esse coeperint  propositi ac uoti sui compotes, et 
summum potentiae gradum ceperint, tum uero simulatione deposita, mores suos 
detegunt: rapiunt omnia, et uiolant, et uexant; eosque ipsos bonos, quorum causam 
susceperant, insequuntur, et gradus per quos ascenderunt amputant, ne 
quis illos contra ipsos possit imitari. Verumtamen putemus, hoc officium non nisi 
boni esse, ut bonos defendat. At id suscipere, facile est, implere, difficile; quia cum te 
certamini congressionique commiseris, in arbitrio Dei, non tuo, posita uictoria est. Et 
plerumque improbi, et numero, et conspiratione sunt potentiores, quam boni; ut ad 
eos superandos, non tam uirtus sit, quam felicitas necessaria. An aliquis ignorat, 
quoties melior iustiorque pars uicta sit? Hinc semper dominationes acerbae 
in ciues extiterunt. Plena est exemplis omnis historia: sed nos contenti erimus uno. 
Cneius Pompeius bonorum uoluit esse defensor; siquidem pro republica, pro Senatu, 
pro libertate arma suscepit. Idem tamen uictus cum ipsa libertate occidit, et a 
spadonibus Aegyptiis detruncatus, insepultus abiectus est.

Non est igitur uirtus, aut hostem malorum esse, aut defensorem bonorum, quia 
uirtus incertis casibus non potest esse subiecta.  
Commoda praeterea patriae sibi prima putare.     Sublata hominum concordia, uirtus 
nulla est omnino. Quae sunt enim patriae commoda, nisi alterius ciuitatis, aut gentis 
incommoda? Id est, fines propagare aliis uiolenter ereptos, augere imperium, 
uectigalia facere maiora. Quae omnia non utique uirtutes, sed uirtutum sunt 
euersiones. In primis enim tollitur humanae societatis coniunctio, tollitur innocentia, 
tollitur alieni abstinentia, tollitur denique ipsa iustitia, quae 
dissidium generis humani ferre non potest, et ubicumque arma fulserint, hinc eam 
fugari et exterminari necesse est. Verum est enim Ciceronis illud: Qui autem ciuium 
rationem dicunt habendam, externorum negant, dirimunt hi communem generis 
humani societatem: qua sublata, beneficentia, liberalitas, bonitas, iustitia funditus 
tollitur. Nam quomodo potest iustus esse, qui nocet, qui odit, qui spoliat, qui occidit? 
Quae omnia faciunt, qui patriae prodesse nituntur. Id enim ipsum prodesse, quid sit, 
ignorant, qui nihil putant utile, nihil commodum, nisi quod teneri manu potest, quod 
solum teneri non potest, quia eripi potest.

Haec itaque (ut ipsi appellant) bona quisquis patriae acquisierit, hoc est, qui euersis 
ciuitatibus, gentibusque deletis, aerarium pecunia referserit, agros ceperit, 
ciues suos locupletiores fecerit; hic laudibus fertur in coelum, in hoc putatur summa 
et perfecta esse uirtus. Qui error non modo populi et imperitorum, sed etiam 
philosophorum est; qui praecepta quoque dant ad iniustitiam, ne stultitiae ac 
malitiae disciplinae auctoritas desit. Itaque cum de officiis ad rem militarem 
pertinentibus disputant, neque ad iustitiam, neque ad ueram uirtutem 
accommodatur illa omnis oratio, sed ad hanc uitam moremque ciuilem, quem non 
esse iustitiam, et res indicat, et ipse Cicero testatus est. «Sed nos, inquit, ueri iuris, 
germanaequae iustitiae, solidam et expressam effigiem nullam tenemus. 
Umbra et imaginibus utimur; easque ipsas utinam sequeremur! Feruntur 
enim ab optimis naturae ac ueritatis exemplis.» Umbra est igitur et imago 
iustitiae, quam illi iustitiam putauerunt. Quid sapientiam? nonne idem confitetur in 
phisosophis esse nullam? «Aut cum Fabricius, inquit, aut Aristides iustus nominatur, 
aut ab illis fortitudinis, aut ab his iustitiae petitur tanquam a sapiente exemplum. 
Nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem uolumus intelligi. Nec ii qui sapientes 
habiti et nominati, M. Cato et C. Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem: 
sed ex mediorum officiorum frequentia similitudinem quamdam gerebant 
speciemque sapientium.» Si ergo et philosophis ipsorum confessione adempta 
sapientia est, et iis qui iusti habiti sunt, adempta iustitia est, omnes igitur illae uirtutis 
descriptiones falsae sint necesse est; quia quae sit uirtus uera, scire non 
potest, nisi iustus ac sapiens. Iustus autem ac sapiens nemo est, nisi quem Deus 
praeceptis coelestibus erudiuit.

[6,7] CAPUT VII. 
Nam illi omnes, qui per aliorum confessam stultitiam sapientes existimantur, 
specie uirtutis inducti umbras et imagines apprehendunt, nihil uerum. 
Quod ea fit ratione, quoniam uia illa mendax, quae fert ad occasum, multos tramites 
habet, propter studiorum et disciplinarum uarietatem, quae sunt in uita hominum 
dissimiles atque diuersae. Nam sicut uia illa sapientiae habet aliquid simile stultitiae, 
quod libro praecedente monstrauimus: ita haec, cum sit tota stultitiae, habet aliquid 
simile sapientiae, quod arripiant ii, qui stultitiam publicam intelligunt; et ut habet 
uitia manifesta: sic habet aliquid, quod simile esse uideatur uirtuti; ut habet apertum 
scelus: sic imaginem quamdam speciemque iustitiae. Quomodo enim praecursor eius 
uiae, cuius uis et potestas omnis in fallendo est, uniuersos in fraudem posset 
inducere, nisi uerisimilia hominibus ostentaret? Deus enim, ut immortale 
illud arcanum eius in operto esset, posuit in uia sua, quae homines pro malis et 
turpibus aspernarentur, ut auersi a sapientia et ueritate, quam sine ullo duce 
requirebant, in id ipsum inciderent, quod uitare ac fugere cupiebant. Itaque illam 
perditionis ac mortis uiam multiplicem ostendit, uel quod multa sunt genera uitae, 
uel quod dii multi qui coluntur.

Huius dux praeuaricator ac subdolus, ut uideatur esse discrimen aliquod 
falsi et ueri, mali ac boni, alia ducit luxuriosos, alia eos qui frugi appellantur; alia 
imperitos, alia doctos; alia inertes, alia strenuos; alia stultos, alia 
philosophos; et eos quidem non uno tramite. Illos enim, qui aut uoluptates, aut 
diuitias non refugiunt, ab hac publica et celebri uia modice segregat: eos autem, qui 
aut uirtutem sequi uolunt, aut contemptum rerum profitentur, per fragosa quaedam 
praecipitia trahit. Sed tamen illa omnia itinera, quae speciem bonorum operum 
ostentant, non sunt aliae uiae, sed diuerticula et semitae; quae uidentur quidem ab 
illa communi dextrouersum separari, ad eamdem tamen, et ad unum omnes exitum 
sub ipso fine referuntur. Ibi enim dux, ille coniungit omnes, ubi opus fuerat, bonos a 
malis, fortes ab inertibus, sapientes a stultis separari; in deorum scilicet 
cultu, in quo ille uniuersos, quia sine ullo discrimine stulti fuerunt, uno mucrone 
iugulat, et praecipitat in mortem. Haec autem uia, quae est ueritatis, et sapientiae, et 
uirtutis, et iustitiae, quorum omnium fons unus est, una uis, una sedes; et simplex est, 
quod paribus animis, summaque concordia unum sequamur, et colamus Deum; et 
angusta, quoniam paucioribus uirtus data est; et ardua, quoniam ad bonum, quod 
summum atque sublime est, nisi cum summa difficulate ac labore non potest perueniri.

[6,8] CAPUT VIII. 
Haec est uia, quam philosophi quaerunt: sed ideo non inueniunt, 
quia in terra potius, ubi apparere non potest, quaerunt. Errant ergo uelut in mari 
magno, nec quo ferantur intelligunt, quia nec uiam cernunt, nec ducem sequuntur 
ullum. Eadem namque ratione hanc uitae uiam quaeri oportet, qua in alto iter 
nauibus quaeritur; quae nisi aliquod coeli lumen obseruent, incertis cursibus 
uagantur. Quisquis autem rectum iter uiae tenere nititur, non terram debet aspicere, 
sed coelum: et (ut apertius loquar) non hominem sequi debet, sed Deum; non his 
terrestribus simulacris, sed Deo seruire coelesti; non ad corpus referre omnia, sed ad 
mentem; non huic uitae dare operam, sed aeternae. Itaque si oculos in coelum 
semper intendas, et solem, quo oritur, obserues, eumque habeas uitae quasi nauigii 
ducem, sua sponte in uiam pedes dirigentur; et illud coeleste lumen, quod 
sanis mentibus multo clarior sol est, quam hic quem carne mortali uidemus, sic reget, 
sic gubernabit, ut ad summum sapientiae, uirtutisque portum sine ullo errore perducat. 
Suscipienda igitur Dei lex est, quae nos ad hoc iter dirigat: illa sancta, illa coelestis, 
quam Marcus Tullius in libro de Republica tertio pene diuina uoce depinxit; cuius 
ego, ne plura dicerem, uerba subieci: «Est quidem uera lex, recta ratio, naturae 
congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna; quae uocet ad officium, iubendo; 
uetando, a fraude deterreat: quae tamen neque probos frustra iubet, aut uetat;  
nec improbos iubendo, aut uetando mouet". Huic legi nec obrogari 
fas est, neque derogari ex hac aliquid licet, neque tota abrogari potest. Nec uero aut 
per Senatum, aut per populum solui hac lege possumus. Neque est quaerendus 
explanator, aut interpres eius alius. Nec erit alia lex Romae, alia Athenis, alia 
nunc, alia posthac: sed et omnes gentes, et omni tempore una lex, et sempiterna, et 
immutabilis continebit; unusque erit communis quasi magister, et imperator omnium 
Deus, ille legis huius inuentor, disceptator, lator; cui qui non parebit, ipse se fugiet, ac 
naturam hominis aspernatus, hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi caetera 
supplicia quae putantur effugerit.» Quis sacramentum Dei sciens, tam significanter 
enarrare legem Dei posset, quam illam homo longe a ueritatis notitia remotus 
expressit? Ego uero eos, qui uera imprudentes loquuntur, sic habendos puto, 
tanquam diuinent spiritu aliquo instincti. Quod si, ut legis sanctae uim rationemque 
peruidit, ita illud quoque scisset aut explicasset, in quibus praeceptis lex ipsa 
consisteret: non philosophi functus fuisset officio, sed prophetae. Quod quia facere 
ille non poterat, nobis faciendum est, quibus ipsa lex tradita est ab illo uno magistro 
et imperatore omnium Deo.

[6,9] CAPUT IX. 
Huius legis caput primum est, ipsum Deum nosse, soli obtemperare, solum colere. 
Non potest enim rationem hominis obtinere, qui parentem animae suae Deum nescit; 
quod est summum nefas. Quae ignoratio facit, ut diis alienis seruiat, quo nihil 
sceleratius committi potest. Hinc iam procliuis est ad malitiam gradus per 
ignorantiam ueri ac singularis boni; quia Deus, quem nosse refugit, fons est ipse 
bonitatis. Vel si iustitiam sequi uolet Dei, diuini tamen iuris ignarus, gentis 
suae leges tanquam uerum ius amplectitur; quas non utique iustitia, sed utilitas 
reperit. Cur enim per omnes populos diuersa et uaria iura sunt condita, nisi quod 
unaquaeque gens id sibi sanxit, quod putauit rebus suis utile? Quantum autem a 
iustitia recedat utilitas, populus ipse Romanus docet, qui per Feciales bella 
indicendo, et legitime iniurias faciendo, semper aliena cupiendo, atque rapiendo, et 
possessionem sibi totius orbis comparauit. Verum hi iustos se putant,  
si contra leges suas nihil faciant; quod etiam timori adscribi potest, si 
praesentium poenarum metu sceleribus abstineant. Sed concedamus sane, ut id 
natura, uel (ut ait philosophus) sua sponte faciant, quod legibus facere coguntur. 
Num idcirco iusti erunt, quia parent institutis hominum, qui et ipsi aut errare, aut 
iniusti esse potuerunt! Sicut illi duodecim Tabularum conditores, qui certe publicae 
utilitati pro conditione temporum seruierunt. Aliud est igitur ciuile ius, quod pro 
moribus ubique uariatur: aliud est uera iustitia, quam uniformem ac simplicem 
proposuit omnibus Deus; quem qui ignorat, et ipsam iustitiam ignoret necesse est.

Sed putemus fieri posse, ut aliquis naturali et ingenito bono ueras uirtutes 
capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus, qui et egentibus stipem dedit, et 
pauperes inuitauit, et nudos induit. Tamen cum illud unum quod est maximum 
deest, agnitio Dei, iam illa bona omnia superuacua sunt et inania, ut frustra in his 
assequendis laborauerit. Omnis enim iustitia eius similis erit humano corpori caput 
non habenti; in quo tametsi membra omnia, et locis suis constent, et figura, et 
habitudine, tamen quoniam deest id, quod est omnium principale, et uita, et  
omni sensu caret. Itaque membra illa formam tantummodo membrorum habent, 
usum non habent, tam scilicet, quam caput sine corpore. Cui similis est, qui cum 
Deum non ignoret, uiuit iniuste. Id enim solum habet, quod est summum: sed frustra, 
quoniam uirtutibus tanquam membris eget.

Itaque ut sit uiuum ac sensibile corpus, et agnitio Dei necessaria est, quasi caput; et 
omnes uirtutes, quasi corpus. Ita fiet homo perfectus, ac uiuus: sed tamen summa 
omnis in capite est; quamuis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam 
tamen potest. Et erit quidem animal uitiosum ac debile; sed tamen uiuet, sicut is qui 
et Deum nouit, et in aliqua re peccat. Dat enim ueniam peccatis Deus. Itaque sine 
membris aliquibus uiui potest, sine capite nullo modo. Haec res efficit, ut 
philosophi, etiamsi natura sint boni, tamen nihil sciant, nihil sapiant. Omnis doctrina 
et uirtus eorum sine capite est; quia Deum nesciunt, qui est uirtutis ac doctrinae 
caput: quem qui non agnoscit, licet uideat, caecus est; licet audiat surdus; licet 
loquatur, elinguis est. Cum uero conditorem rerum parentemque cognouerit, tunc et 
uidebit, et audiet, et loquetur. Habere enim caput coepit, in quo sunt sensus omnes 
collocati, hoc est oculi, aures, et lingua. Nam profecto is uidet, qui ueritatem in qua 
Deus est, uel Deum in quo ueritas est, oculis cordis aspexerit: is audit, qui 
diuinas uoces ac praecepta uitalia pectori suo affigit: is loquitur, qui coelestia 
disserens, uirtutem ac maiestatem Dei singularis enarrat. Quare non est dubium, 
quin impius sit, quisquis Deum non agnouerit; omnesque uirtutes eius, quas habere 
aut tenere se putat, in illa mortifera uia reperiuntur, quae est tota tenebrarum. 
Quapropter nihil est quod aliquis sibi gratuletur, si has inanes uirtutes adeptus est; 
quia non tantum miser, qui bonis praesentibus careat, sed etiam stultus sit necesse 
est, qui labores in uita sua maximos suscipiat incassum. Nam dempta spe 
immortalitatis, quam Deus pollicetur in sua Religione uersantibus, cuius assequendae 
gratia uirtus appetenda est, et quidquid malorum acciderit perferendum, 
maxima erit profecto uanitas, obsequi uelle uirtutibus, quae frustra homini 
calamitates afferunt et labores. Nam si uirtus est, egestatem, exilium, dolorem, 
mortem, quae timentur a caeteris, pati fortiter ac subire; quid tandem in se boni 
habet, cur eam propter seipsam philosophi dicant expetendam? Nimirum 
superuacuis et inanibus poenis delectantur, quibus licet agere tranquille.

Si enim mortales sunt animae, si uirtus dissoluto corpore nihil futura est, quid 
fugimus attributa nobis bona, quasi aut ingrati, aut indigni qui diuinis muneribus 
perfruamur? 

Quae bona ut habeamus, scelerate impieque uiuendum est; quia 
uirtutem, id est, iustitiam paupertas sequitur. Sanus igitur non est, qui nulla spe 
maiore proposita, iis bonis, quibus caeteri utuntur in uita, labores, et 
cruciatus, et miserias anteponat. Si autem uirtus (ut ab his rectissime dicitur) 
capessenda est, quia constet ad eam nasci hominem, subesse debet spes aliqua maior, 
quae malorum et laborum, quos perferre uirtutis est, magnum afferat praeclarumque 
solatium. Nec aliter uirtus, cum per se dura sit, haberi pro bono potest quam si 
acerbitatem suam maximo bono penset. 

Aeque non aliter his bonis 
praesentibus abstinendum est, quam si sunt alia maiora, propter quae tanti sit, et 
uoluptates omittere, et mala omnia sustinere. Ea uero nulla sunt alia (ut in tertio 
docui) nisi perpetuae uitae. Hanc autem praestare quis potest, nisi Deus, qui 
uirtutem ipsam proposuit? Ergo in Dei agnitione et cultu rerum summa uersatur: in 
hoc est spes omnis ac salus hominis; hic est sapientiae gradus primus, ut sciamus 
quis sit nobis uerus pater, eumque solum pietate debita prosequamur, huic 
pareamus, huic deuotissime seruiamus; in eo promerendo actus omnis, et cura, et 
opera collocetur. 

[6,10] CAPUT X. 
Dixi, quid debeatur Deo: dicam nunc, quid homini tribuendum sit; 
quanquam id ipsum quod homini tribueris, Deo tribuitur, quia homo Dei 
simulacrum est. Sed tamen primum officium iustitiae est, coniungi cum Deo; 
secundum, cum homine. Sed illud primum, Religio dicitur; hoc secundum, 
misericordia uel humanitas nominatur. Quae uirtus propria est iustorum et cultorum 
Dei; quod ea sola uitae communis continet rationem. Deus enim, qui caeteris 
animalibus sapientiam non dedit, naturalibus ea munimentis ab incursu et periculo 
tutiora generauit. Hominem uero quia nudum fragilemque formauit, ut eum 
sapientia potius instrueret, dedit ei praeter caetera hunc pietatis affectum ut homo 
hominem tueatur, diligat, foueat, contraque omnia pericula et accipiat, et 
praestet auxilium. Summum igitur inter se hominum uinculum est humanitas: quod 
qui disrupit, nefarius et parricida existimandus est. Nam si ab uno homine, quem 
Deus finxit, omnes orimur, certe consanguinei sumus; et ideo maximum scelus 
putandum est, odisse hominem, uel nocentem. Propterea Deus praecepit inimicitias 
per nos nunquam faciendas, semper esse tollendas; scilicet ut eos, qui sint nobis  
inimici, necessitudinis admonitos mitigemus. Item si ab uno Deo inspirati 
omnes et animati sumus, quid aliud quam fratres sumus? Et quidem coniunctiores, 
quod animis, quam quod corporibus. Itaque non errat Lucretius, cum dicit:  
Denique, coelesti sumus omnes semine oriundi:  
"Omnibus ille idem pater est".     Ergo pro belluis immanibus sunt habendi, qui homini 
nocent, qui contra ius humanitatis et fas omne spoliant, cruciant, occidunt, exterminant.

Ob hanc necessitudinem germanitatis docet nos Deus, malum nunquam facere, 
semper bonum. Id autem ipsum bene facere quid sit, idem ipse praescribit: praestare 
auxilium depressis et laborantibus; impertiri uictum non habentibus. Deus 
enim, quoniam pius est, animal nos uoluit esse sociale. Itaque in aliis 
hominibus nos ipsos cogitare debemus. Non meremur in periculo liberari si non 
succurrimus: non meremur auxilium, si negamus. Ad hanc partem Philosophorum 
nulla praecepta sunt; quippe qui falsae uirtutis specie capti, misericordiam de 
homine sustulerunt, et dum uolunt sanare, uitiauerunt. Et cum iidem plerumque 
fateantur, societatis humanae communionem esse retinendam, ab ea plane seipsos 
inhumanae suae uirtutis rigore dissociant. Conuincendus ergo etiam hic error illorum 
est, qui nihil cuiquam impertiendum putant. Urbis condendae originem atque 
causam non unam intulerunt: sed alii eos homines, qui sint ex terra primitus nati, 
cum per siluas et campos erraticam degerent uitam,  nec ullo inter se 
sermonis aut iuris uinculo cohaererent, sed frondes et herbam pro cubilibus, 
speluncas et antra pro domibus haberent, bestiis et fortioribus animalibus praedae 
fuisse commemorant. Tum eos, qui aut laniati effugerant, aut laniari proximos 
uiderant, admonitos periculi sui ad alios homines decurrisse, praesidium implorasse, 
et primo nutibus uoluntatem suam significasse; deinde sermonis initia tentasse, ac 
singulis quibusque rebus nomina imprimendo, paulatim loquendi perfecisse 
rationem. Cum autem nec multitudinem ipsam uiderent contra bestias esse tutam, 
oppida etiam coepisse munire; uel ut quietem noctis tutam sibi facerent, uel ut 
incursiones atque impetus bestiarum non pugnando, sed obiectis aggeribus arcerent.

O ingenia hominibus indigna quae has ineptias protulerunt! miseros, atque 
miserabiles, qui stultitiam suam litteris memoriaeque mandauerunt! Qui cum 
uiderent mutis quoque animalibus ingenitam esse rationem, uel conueniendi, uel 
inuicem appetendi, uel periculi fugiendi, uel mali cauendi, uel cubilia sibi et latibula 
parandi; homines autem ipsos existimauerint non nisi exemplis admoneri ac discere 
potuisse, quid metuere, quid cauere, quid facere deberent; aut nunquam conuenturos 
inter se fuisse, nec loquendi rationem reperturos, nisi eos bestiae comedissent. Haec 
aliis delira uisa sunt (ut fuerunt) dixeruntque, non ferarum laniatus causam fuisse 
coeundi, sed ipsam potius humanitatem: itaque inter se congregatos, quod natura 
hominum solitudinis fugiens, et communionis ac societatis appetens esset. 
Non magna inter eos disceptatio est. Siquidem causae dispares sunt, res eadem est. 
Potuit igitur utrumque, quia non repugnat: sed tamen utrumque nullo 
modo uerum est; quia non per omnem terram nati sunt homines e terra, tanquam ex 
draconis alicuius dentibus proseminati (ut poetae ferunt) sed unus homo à Deo fictus 
est, ab eoque uno omnis terra humano genere completa est, eadem scilicet ratione, 
qua rursus post diluuium: quod certe negare non possunt. Nulla igitur in principio 
facta est eiusmodi congregatio; nec unquam fuisse homines in terra, qui praeter 
infantiam non loquerentur, intelliget cui ratio non deest. Fingamus tamen illa uera 
esse, quae otiosi et inepti senes fabulantur, ut eos suis potissimum sensibus et suis 
rationibus refellamus.

Si hac de causa sunt homines congregati, ut mutuis auxiliis imbecillitatem 
suam tuerentur; succurrendum est igitur homini, qui egeat auxilio. Cum enim 
praesidii causa homines societatem cum hominibus inierint et sanxerint, foedus illud 
inter homines a principio ortus sui ictum aut uiolare, aut non conseruare, summum 
nefas putandum est. Nam qui se a praestando auxilio remouet, etiam ab accipiendo 
se remoueat necesse est; quia nullius opera indigere se putat, qui alteri suam denegat. 
Huic uero, qui se ipse dissociat ac secernit a corpore, non ritu hominis, sed ferarum 
more uiuendum est. Quod si fieri non potest, retinendum est igitur omni modo 
uinculum societatis humanae, quia homo sine homine nullo modo potest uiuere. 
Retentio autem societatis est communitas, id est auxilium praestare, ut possimus 
accipere. Sin uero (ut illi alii disputant) humanitatis ipsius causa facta est 
hominum congregatio, homo certe hominem debet agnoscere. Quod si 
fecerunt illi rudes et adhuc feri homines, et fecerunt nondum constituta loquendi 
ratione, quid putemus hominibus expolitis, et sermonis rerumque omnium 
commercio inter se copulatis esse faciendum, qui assueti hominibus solitudinem 
ferre non possunt?

[6,11] CAPUT XI. 
Conseruanda est igitur humanitas, si homines recte dici uelimus. Id autem ipsum 
conseruare humanitatem, quid aliud est, quam diligere hominem, quia homo sit, et 
idem quod nos sumus? Discordia igitur atque dissensio non est secundum hominis 
rationem. Verumque est illud Ciceronis, quod ait, hominem naturae obedientem 
homini nocere non posse. Ergo si nocere homini contra naturam est, 
prodesse igitur homini secundum naturam sit necesse est. Quod qui non facit, 
hominis se appellatione dispoliat; quia humanitatis officium est, necessitati hominis 
ac periculo subuenire. Quaero igitur ab iis, qui flecti ac misereri non putant esse 
sapientis: si homo ab aliqua bestia comprehensus, auxilium sibi armati hominis 
imploret, utrumne succurrendum putent, an minime? Non sunt tam impudentes, ut 
negent fieri oportere quod flagitat, quod exposcit humanitas. Item si aliquis 
circumueniatur igni, ruina opprimatur, mergatur mari, flumine rapiatur, num putent 
hominis esse, non auxiliari? non sunt ipsi homines, si putent. Nemo enim potest 
eiusmodi periculis non esse subiectus. Imo uero et hominis et fortis uiri esse 
dicent,  seruare periturum. Si ergo in eiusmodi casibus, qui periculum uitae 
homini afferunt, succurrere humanitatis esse concedunt, quid causae est, cur, si 
homo esuriat, sitiat, algeat, succurrendum esse non putent? Quae cum sint paria 
natura cum illis casibus fortuitis, et unam eamdemque humanitatem desiderent, 
tamen illa discernunt, quia non re ipsa uera, sed utilitate praesenti omnia metiuntur. 
Illos enim, quos periculo surripiunt, sperant sibi gratiam relaturos. Egentes autem, 
quia non sperant, perire arbitrantur quidquid eiusmodi hominibus impertiant. Hinc 
est illa Plauti detestanda sententia:  
"Male meretur, qui mendico dat, quod edat.
Nam et illud, quod dat, perit;  
Et illi producit uitam ad miseriam".  Atenim poeta fortasse pro persona locutus est.

Quid Marcus Tullius in suis Officialibus libris, nonne hoc idem suadet, non esse 
omnino largiendum? Sic enim dixit: «Largitio quae fit ex re familiari, fontem ipsum 
benignitatis exhaurit; ita benignitate benignitas tollitur, qua quo in plures usus sis, eo 
minus in multos uti possis.» Et idem paulo post: «Quid autem est stultius, quam 
quod libenter facias, curare ut id diutius facere non possis?» Videlicet professor 
sapientiae refrenat homines ab humanitate, monetque ut rem familiarem diligenter 
custodiant; malintque arcam, quam iustitiam conseruare. Quod cum intelligeret 
inhumanum esse, ac nefarium, mox alio capite, quasi actus poenitentia, sic ait: 
«Nonnunquam tamen est largiendum; nec hoc benignitatis genus omnino 
repudiandum, et saepe idoneis hominibus egentibus de re familiari 
impertiendum.» Quid est idoneis? nempe iis, qui restituere ac referre gratiam 
possint. Si nunc Cicero uiueret, exclamarem profecto: Hic, hic, Marce Tulli, aberrasti 
a uera iustitia; eamque uno uerbo sustulisti; cum pietatis et humanitatis officia 
utilitate metitus es. Non enim idoneis hominibus largiendum est, sed 
quantum potest, non idoneis. Id enim iuste, id pie, id humane sit, quod fine spe 
recipiendi feceris.

Haec est uera illa et germana iustitia, cuius solidam et expressam nullam tenere uos 
dicis. Ipse pluribus locis clamas, mercenariam non esse uirtutem; faterisque in libris 
Legum tuarum, liberalitatem gratuitam esse, his uerbis: «Nec est dubium, quin is, qui 
liberalis benignusque dicitur, officium, non fructum sequatur.» Cur ergo idoneis 
potius largiris, nisi ut postea mercedem recipias? Te igitur auctore ac 
praeceptore iustitiae, quisquis idoneus non erit, nuditate, siti, fame conficietur; nec 
homines copiosi, et usque ad delicias abundantes subuenient ultimae necessitati. Si 
uirtus mercedem non exigit, si propter se ut dicis, expetenda est; ergo iustitiam 
matrem principemque uirtutum suo pretio, non tuo commodo aestima. Ei 
potissimum tribue, a quo nihil speres. Quid personas eligis? quid membra inspicis? 
Pro homine tibi habendus est, quisquis ideo precatur, quia te hominem putet. Abiice 
umbras illas imaginesque iustitiae, atque ipsam ueram et expressam tene. Largire 
caecis, debilibus, claudis, destitutis; quibus, nisi largiare, moriendum est. Inutiles 
sunt hominibus, sed utiles Deo, qui eos retinet in uita, qui spiritu donat, qui luce 
dignatur. Foue, quantum in te est, et animas hominum, ne extinguantur, humanitate 
sustenta. Qui succurrere perituro potest, si non succurrerit, occidit. Verum isti, quia 
neque naturam retinent, neque praemium in eo quod sit sciunt, dum perdere timent, 
perdunt; et in id, quod maxime cauent, incidunt, ut quidquid largiuntur, aut 
pereat omnino, aut ad tempus breuissimum prosit. Nam qui exiguam stipem miseris 
negant, qui conseruare humanitatem sine damno suo uolunt, patrimonia sua 
effundunt, ut aut peritura et fragilia sibi comparent, aut certe maximis suis damnis 
nihil consequantur.

Quid enim dicendum est de iis, qui populari leuitate ducti, uel magnis 
urbibus suffecturas opes exhibendis muneribus impendunt? nisi eos 
dementes atque furiosos, qui praestent id populo, quod et ipsi perdant, et nemo 
eorum, quibus praestatur, accipiat. Itaque ut est omnis uoluptas caduca et breuis, 
oculorum maxime et aurium, aut obliuiscuntur homines, et alterius damna pro 
ingratis habent; aut etiam offenduntur, si non est libidini uulgi satisfactum: ut etiam 
homines stultissimi malum sibi malo comparauerint; aut si adeo placuerunt, nihil 
amplius, quam inanem fauorem paucorumque dierum fabulas assequuntur. Sic 
quotidie leuissimorum hominum patrimonia in res superuacuas prodiguntur. Num 
ergo illi sapientius, qui utiliora et diuturniora ciuibus suis exhibent munera? ii 
scilicet, qui publicis operibus extructis, memoriam nomini suo quaerunt? ne isti 
quidem recte bona sua in terra sepeliunt; quia nec memoria quidquam 
mortuis confert, nec opera eorum sempiterna sunt: siquidem aut uno tremore terrae 
dissipantur et corruunt, aut fortuito consumuntur incendio, aut hostili aliquo impetu 
diruuntur, aut certe uetustate ipsa dissoluta labuntur. «Nihil est enim, ut ait orator, 
opere et manufactum quod non conficiat et consumat uetustas. 

At haec iustitia et 
lenitas florescit quotidie magis.» Illi ergo melius, qui tribulibus suis aut clientibus 
largiuntur: aliquid enim praestant hominibus, et prosunt: sed non est illa 
uera et iusta largitio. Beneficentia enim nulla est, ubicumque necessitas non est. Perit 
ergo quidquid gratiae causa tribuitur non indigentibus; aut cum foenore redit, et 
beneficentia non erit. Quod et si gratum est iis, quibus datur, iustum tamen non est, 
quia si non fiat, nihil mali sequitur. Unum igitur certum et uerum liberalitatis 
officium est, egentes atque inutiles alere.

[6,12] CAPUT XII. 
Haec est illa perfecta iustitia, quae custodit humanam, de qua philosophi loquuntur, 
societatem. Hic diuitiarum maximus ac uerissimus fructus est, non uti 
opibus ad propriam unius uoluptatem, sed ad multorum salutem, non ad 
praesentem suum fructum, sed ad iustitiam, quae sola non interit. Tenendum est 
igitur omni modo, ut ab officio misericordiae spes recipiendi absit omnino. Huius 
enim operis et officii merces a Deo est expectanda solo: nam si ab homine expectes, 
iam non humanitas erit illa, sed beneficii foeneratio; nec potest uideri bene meruisse, 
qui quod facit, non alteri, sed sibi praestat; et tamen res eodem redit;  
ut quod alteri quisque praestiterit, nihil ab eo commodi sperans, uere sibi 
praestet, quia mercedem capiet a Deo. Idem Deus praecepit, ut si quando coenam 
parauerimus, eos in conuictum adhibeamus, qui reuocare non possint et uicem 
reddere; ut omnis actus uitae nostrae non careat misericordiae munere. Nec tamen 
quisquam interdictum sibi putet, aut communione cum amicis, aut charitate cum 
proximis. Sed notum nobis Deus fecit, quod sit uerum et iustum opus, ita nos oportet 
cum proximis uiuere, dummodo sciamus illud ad hominem, hoc ad Deum pertinere.

Praecipua igitur uirtus est hospitalitas; quod philosophi quoque aiunt: sed eam 
detorquent a uera iustitia, et ad commodum rapiunt. «Recte, inquit Cicero, a 
Theophrasto est laudata hospitalitas. Est enim (ut mihi quidem uidetur) 
ualde decorum, patere domos hominum illustrium hospitibus illustribus.» Eodem 
modo rursus errauit, quo tum, cum idoneis esse diceret largiendum. Non enim iusti 
et sapientis uiri domus illustribus debet patere, sed humilibus et abiectis. Nam 
illustres illi ac potentes nulla re possunt indigere; quos opulentia sua et munit, et 
honorat. Nihil autem a uiro iusto faciendum est, nisi quod sit beneficium. Beneficium 
autem si refertur, interit, atque finitur; nec enim possumus id habere integrum, cuius 
pretium nobis persolutum est. In his itaque beneficiis iustitiae ratio uersatur, 
quae salua et incorrupta permanserint: permanent autem non aliter, quam si 
praestentur hominibus iis, qui prodesse nullo modo possunt. At ille in recipiendis 
illustribus nihil spectauit aliud, nisi utilitatem; nec dissimulauit homo ingeniosus, 
quid ex eo commodi speraret. Ait enim, qui id faciat, potentem apud exteros futurum 
per gratiam principum, quos sibi hospitii et amicitiae iure constrinxerit. O quam 
multis argumentis Ciceronis inconstantia, si id agerem, coargui posset! Nec tam 
nostris, quam suis uerbis refelleretur. Idem quippe ait, ut quisque maxime ad suum 
commodum referat, quaecumque agit, ita minime esse uirum bonum. Idem etiam 
negat, simplicis et aperti hominis esse, ambire, simulare aliquid, et praetendere, aliud 
agere uideri, cum aliud agat; praestare se alteri fingere, quod sibi praestet: sed  
malitiosi potius, et astuti, et fallacis, et subdoli. Quomodo ergo defenderet, 
quominus ambitiosa illa hospitalitas malitia esset? «Tu mihi per omnes portas 
circumcurses, ut aduenientes populorum atque urbium principes domum tuam 
inuites, ut per eos apud ciues eorum potentiam consequare; uelisque te iustum, et 
humanum, et hospitalem uideri, cum studeas utilitati tuae.» Verum hoc ille non 
potius incaute? Quid enim minus in Ciceronem conuenit? Sed ignorantia ueri iuris, 
prudens ac sciens in hos se laqueos induit. Quod ut ei possit ignosci, testificatus est 
non ad ueram iustitiam, quam non teneat, praecepta se dare; sed ad umbram 
imaginemque iustitiae. Ignoscendum est igitur umbratico et imaginario 
praeceptori;  nec ab eo ueritas exigenda est, qui se nescire fateatur.

Captiuorum redemptio magnum atque praeclarum iustitiae munus est: quod idem 
ipse Tullius approbauit. «Atque haec benignitas, inquit, etiam reipublicae est utilis, 
redimi e seruitute captos, locupletari tenuiores. Hanc ego consuetudinem benignitatis 
largitioni munerum longe antepono. Haec est grauium hominum, atque magnorum.» 
Proprium igitur iustorum opus est, alere pauperes, ac redimere captiuos, cum apud 
iniustos, si qui haec faciant, graues et magni appellentur. Iis enim maximae laudis est 
benefacere, quos nemo sperauit esse facturos. Nam qui bonum facit uel 
consanguineo, uel proximo, uel amico; aut nullam, aut certe non magnam 
laudem meretur; quia facere debet, sitque impius ac detestabilis, nisi fecerit id, quod 
ab eo et natura ipsa, et necessitudo exigit; et si facit, non tam gloriae assequendae, 
quam reprehensionis uitandae gratia facit. Qui autem fecit alieno, et ignoto, is uero 
dignus est laude; quoniam, ut faceret, sola ductus est humanitate. Ibi ergo iustitia est, 
ubi ad benefaciendum necessitatis uinculum nullum est. Hoc igitur officium 
benignitatis ne anteponere quidem largitioni munerum debuit, quod est 
comparantis, et e duobus bonis id, quod sit melius, eligentis. Illa enim largitio 
hominum patrimonia sua in mare abiicientium inanis, et leuis, et ab omni iustitia 
remotissima est. Itaque ne dici quidem munera oportet, in quibus nemo accipit, nisi 
qui accipere non meretur.

Non minus magnum iustitiae opus est, pupillos et uiduas destitutos, et auxilio 
indigentes tueri, atque defendere. Quod adeo uniuersis diuina lex illa praescribit; 
quando quidem boni quique iudicesad officium suum iudicant pertinere, ut eos 
naturali humanitate foueant, ac iisdem prodesse nitantur. Verum haec opera proprie 
nostra sunt, qui legem, qui uerba ipsius Dei praecipientis accepimus. Nam illi 
sentiunt quidem natura esse iustum tueri eos, qui tutela carent: sed, cur ita 
sit, non perspiciunt. Deus enim, cuius perpetua clementia est, idcirco uiduas 
pupillosque defendi ac foueri iubet, ne quis respectu ac miseratione pignorum 
suorum retardetur, quominus mortem pro iustitia fideque suscipiat: sed incunctanter 
ac fortiter subeat, cum sciat se caros suos Deo relinquere, nec his unquam praesidium 
defuturum. Aegros quoque, quibus defuerit qui assistat, curandos fouendosque 
suscipere, summae humanitatis et magnae operationis est: quod qui fecerit, uiuam 
hostiam Deo acquiret; et quod alteri dederit ad tempus, ipse a Deo accipiet 
in aeternum. Ultimum illud et maximum pietatis officium est, peregrinorum et 
pauperum sepultura: quod illi uirtutis iustitiaeque doctores prorsus non 
attigerunt. Nec enim poterant id uidere, qui utilitate omnia officia metiebantur. In 
caeteris enim, quae supra dicta sunt, quamuis uerum limitem non tenuerint; tamen, 
quoniam commodi aliquid in his deprehenderunt, quasi odore quodam ueritatis 
retenti, propius oberrarunt: hoc autem, quia nihil uidere in eo commodi poterant, 
reliquerunt.

Quin etiam non defuerunt, qui superuacaneam facerent sepulturam; nihilque esse 
dicerent mali, iacere inhumatum atque abiectum: quorum impiam sapientiam, cum 
omne humanum genus respuit, tum diuinae uoces, quae id fieri iubent. 
Verum illi non audent dicere, id non esse faciendum: sed, si forte non fiat, nihil esse 
incommodi. Itaque in ea re non tam praecipientium, quam consolantium funguntur 
officio, ut si forte id sapienti euenerit, ne se ob hoc miserum putet. Nos autem non 
quid sapienti ferendum sit dicimus: sed quid facere ipse debeat. Itaque non 
quaerimus nunc utrumne tota sepeliendi ratio sit utilis, necne: sed haec, etiamsi sit 
inanis (ut illi existimant), tamen facienda est, uel ob hoc solum, quod apud 
homines bene et humane fieri uidetur. Animus enim quaeritur, et propositum 
ponderatur. Non ergo patiemur, figuram et figmentum Dei feris ac uolucribus in 
praedam iacere: sed reddemus id terrae, unde ortum est; et quamuis in homine 
ignoto necessariorum munus implebimus, in quorum locum, quia de sunt, succedat 
humanitas, et ubicumque homo desiderabitur, ibi exigi officium nostrum putabimus. 
In quo autem magis iustitiae ratio consistit, quam in eo, ut quod praestamus nostris 
per affectum, praestemus alienis per humanitatem; quae est multo certior iustiorque? 
Quae cum fit, iam non homini praestatur, qui nihil sentit; sed Deo soli, cui 
carissimum sacrificium est opus iustum. Dicet aliquis fortasse: Si haec omnia fecero, 
nihil habebo. Quid enim, si magnus hominum numerus egebit, algebit, capietur, 
morietur, ut haec facientem uel uno die patrimonio exui sit necesse, 
perdamne rem familiarem, meo, aut maiorum labore quaesitam, ut iam ipsi mihi 
aliena misericordia uiuendum sit?

Quid tu tam pusillo animo paupertatem times? quam etiam uestri philosophi 
laudant: nihil hac tutius, nihilque tranquillius esse testantur. Hoc quod times, 
sollicitudinum portus est. An ignoras, quot periculis, quot casibus cum his malis 
opibus subiaceas? Quae tecum bene agent, si sine tuo cruore transierint. Tu 
uero praeda onustus incedis, et spolia geris, quae irritent animos etiam tuorum. Quid 
ergo dubitas bene collocare id, quod tibi forsan eripiet aut unum 
latrocinium, aut existens repente proscriptio, aut hostilis aliqua direptio? Quid uerere 
fluxum et fragile bonum facere sempiternum, aut thesauros tuos custodi Deo 
credere, ubi non furem praedonemque timeas, non rubiginem, non tyrannum? Qui 
apud Deum diues est, pauper esse nunquam potest. Si iustitiam tanti putas, sequere, 
abiectis oneribus quae te premunt: libera te ipsum compedibus et catenis, ut 
expeditus ad Deum curras. Magni et excelsi animi est despicere et calcare mortalia. 
Sed si hanc uirtutem non capis, ut diuitias tuas in aram Dei conferas, ut fragilibus tibi  
compares firmiora, liberabo te metu. Omnia ista praecepta non tibi soli 
dantur, sed omni populo, qui mente coniunctus est, et cohaeret sicut homo unus. Si 
solus magnis operibus non sufficis, pro uirili parte operare iustitiam, sic tamen, ut 
quantum diuitiis inter caeteros, tantum opere praecellas. Neque nunc suaderi tibi 
putes, ut rem familiarem tuam minuas, uel exhaurias: sed quae in superuacua fueras 
impensurus, ad meliora conuertas. Unde bestias emis, hinc captos redime; unde feras 
pascis, hinc pauperes ale; unde homines ad gladium comparas, hinc innocentes  
mortuos sepeli. Quid prodest perditae nequitiae bestiarios facere locupletes, 
et instruere ad flagitia? Transfer ad magnum sacrificium male peritura; ut pro his 
ueris muneribus habeas a Deo munus aeternum. Magna est misericordiae merces, cui 
Deus pollicetur peccata se omnia remissurum. Si audieris, inquit, preces supplicis tui, 
et ego audiam tuas. Si misertus laborantium fueris, et ego in tuo labore miserebor. Si 
autem non respexeris, nec adiuueris, et ego animum tuum contra te geram, tuisque te 
legibus iudicabo.

[6,13] CAPUT XIII. 
Quoties igitur rogaris, tentari te a Deo crede, an sis dignus audiri. 
Circumspice conscientiam tuam et, quantum potes, medere uulneribus. Nec tamen 
quia peccata largitione tolluntur, dari tibi licentiam peccandi putes. Abolentur enim, 
si Deo largiare, quia peccaueris; nam si fiducia largiendi pecces, non abolentur. Deus 
enim purgari homines a peccatis maxime cupit, ideoque agi poenitentiam iubet. 
Agere autem poenitentiam, nihil aliud est, quam profiteri et affirmare, se ulterius 
non peccaturum. Ignoscitur itaque iis qui ad peccatum 
imprudenter incauteque labuntur: ueniam non habet, qui sciens peccat. Nec tamen si 
aliquis fuerit purificatus ab omni labe peccati, temperandum sibi ab opere largitionis 
existimet, quia non habeat peccata, quae deleat. Imo uero tum magis iustitiam debet 
operari, cum factus est iustus, ut quod ante in medelam uulnerum fecerat, 
postmodum faciat in laudem gloriamque uirtutis. Eo accedit, quod nemo esse sine 
delicto potest, quandiu indumento carnis oneratus est. Cuius infirmitas triplici modo 
subiacet dominio peccati, factis, dictis, cogitationibus.

Per hos gradus ad summum culmen iustitia procedit. Primus est uirtutis gradus 
malis operibus abstinere; secundus, etiam malis uerbis; tertius, etiam 
cogitatione rerum malarum. Qui primum gradum ascendit, satis iustus est; qui 
secundum, iam perfectae uirtutis: siquidem neque factis, neque sermone delinquat: 
qui tertium, is uero similitudinem Dei assecutus uidetur. Est enim pene supra 
humanum modum, ne in cogitationem quidem admittere, quod sit uel factu malum, 
uel improbum dictu. Itaque etiam iusti homines, qui fraenare se possunt ab omni 
opere iniusto, nonnunquam tamen ipsa fragilitate uincuntur, ut uel in ira malum 
dicant, uel in aspectu rerum delectabilium tacita cogitatione concupiscant. 
Quod si mortalis conditio non patitur esse hominem ab omni macula purum, debent 
ergo largitione perpetua peccata carnis aboleri. Unum est enim sapientis, et iusti, et 
uitalis uiri opus, diuitias suas in sola iustitia collocare: qua profecto qui eget, licet ille 
Craesum, aut Crassum diuitiis superet, hic pauper, hic nudus, hic mendicus 
putandus est. Danda igitur opera, ut indumento iustitiae pietatisque uelemur, quo 
nos exuat nemo, quod nobis sempiternum praebeat ornatum. Nam si deorum 
cultores simulacra insensibilia excolunt, et quidquid pretiosi habent, in ea conferunt, 
quibus nec uti possunt, nec gratias agere, quod acceperint: quanto iustius est, et 
uerius, uiuentia Dei simulacra excolere, ut promereare uiuentem? Quae sicut 
usui habent quidquid acceperint, et gratias agunt: ita Deus, in cuius conspectu 
bonum feceris, et probabit, et mercedem pietatis exsoluet.

[6,14] CAPUT XIV. 
Si ergo in homine praeclarum et excellens est bonum misericordia, idque diuinis 
testimoniis, et bonorum malorumque consensu optimum iudicatur: apparet 
philosophos longe abfuisse ab humano bono qui neque praeceperunt 
eiusmodi quidquam, neque fecerunt; sed uirtutem, quae in homine propemodum 
singularis est, pro uitio semper habuerunt. Libet hic interponere unum de 
philosophia locum, ut illorum plenius coarguamus errores, qui misericordiam, 
cupiditatem, metum, morbos animi appellant. Conantur illi quidem uirtutes a uitiis 
distinguere, quod est sane facillimum. Quis enim non possit liberalem a prodigo 
separare (ut illi faciunt) aut parcum a sordido, aut quietum ab inerti, aut cautum a 
timido? quod haec, quae sunt bona, fines suos habeant; quos si excesserint, in uitia 
labuntur: ita ut constantia, nisi pro ueritate suscepta sit, fit impudentia; item 
fortitudo, si nulla necessitate cogente, aut non pro causa honesta certum 
periculum subierit, in temeritatem conuertitur. Libertas quoque, si alios insectetur, 
potius quam insectantibus resistat, contumacia est. Seueritas etiam, nisi se intra 
congruentes nocentium poenas coerceat, fit saeua crudelitas.

Itaque dicunt, eos, qui mali uideantur, non sua sponte peccare, nec mala potius 
eligere: sed bonorum specie lapsos, incidere in mala, dum bonorum ac malorum 
discrimen ignorant. Haec quidem falsa non sunt: sed ad corpus cuncta referuntur. 
Nam parcum esse, aut constantem, aut cautum, aut quietum, aut fortem, aut 
seuerum, uirtutes sunt quidem, sed huius temporariae uitae. Nos autem, qui hanc 
uitam contemnimus, alias nobis uirtutes propositas habemus, de quibus philosophi 
ne suspicari quidem ulla ratione potuerunt. Itaque et uirtutes quasdam  
pro uitiis, et uitia quaedam pro uirtutibus habuerunt. Nam Stoici affectus 
omnes, quorum impulsu animus commouetur, ex homine tollunt; cupiditatem, 
laetitiam, metum, moestitiam, quorum duo priora ex bonis sunt aut futuris, aut 
praesentibus, posteriora ex malis. Eodem modo haec quatuor, morbos (ut dixi) 
uocant, non tam natura insitos, quam praua opinione susceptos. Et idcirco eos 
censent extirpari posse radicitus, si bonorum malorumque opinio falsa tollatur. Si 
enim nihil censeat sapiens bonum, nihil malum; nec cupiditate ardescet, nec laetitia 
gestiet, nec metu terrebitur, nec aegritudine contrahetur. Mox uidebimus, an 
efficiant, quod uelint, aut quid efficiant: interim propositum arrogans, ac pene 
furiosum, qui se putent mederi, et eniti posse contra uim rationemque naturae.

[6,15] CAPUT XV. 
Haec enim naturalia esse, non uoluntaria, omnium uiuentium ratio demonstrat, quae 
iisdem omnibus quatitur affectibus. Peripatetici ergo rectius, qui haec omnia detrahi 
posse negant, quia nobiscum simul nata sint; et conantur ostendere, quam 
prouidenter, et quam necessario Deus, siue natura (sic enim dicunt) his nos armarit 
affectibus: quos tamen, quia uitiosi plerumque fiunt, si nimii sint, posse ab homine, 
adhibito modo, salubriter temperari, ut tantum homini, quantum naturae satis est, 
relinquatur. Non insipiens disputatio, si (ut dixi) non ad hanc uitam omnia 
referrentur. Stoici ergo furiosi, qui ea non temperant, sed abscindunt, 
rebusque a natura insitis castrare hominem quodammodo uolunt. Quod tale 
est, quale si uelint, aut metum detrahere ceruis, aut uenenum anguibus, aut iram 
feris, aut placiditatem pecudibus. Nam quae singula mutis animalibus data sunt, ea 
uero uniuersa homini simul. Quod si, ut medici affirmant, laetitiae affectus in splene 
est, irae in felle, libidinis in iecore, timoris in corde; facilius est interficere animal 
ipsum, quam ex corpore aliquid euellere: quod est animantis naturam uelle mutare. 
Sed homines prudentes non intelligunt, cum uitia ex homine tollunt, etiam se 
uirtutem tollere, cui soli locum faciunt. Nam si uirtus est, in medio irae impetu 
seipsum cohibere ac reprimere, quod negare non possunt; caret ergo uirtute, quisquis  
ira caret. Si uirtus est, libidinem corporis continere; uirtute careat necesse est, 
qui libidinem quam temperet, non habet. Si uirtus est, cupiditatem ab alieni 
appetitione fraenare; nullam certe uirtutem potest habere, qui caret eo ad quod 
cohibendum uirtutis usus adhibetur. Ubi ergo uitia non sunt, nec uirtuti quidem 
locus est: sicut nec uictoriae quidem, ubi aduersarius nullus est. Ita fit, ut bonum sine 
malo esse in hac uita non possit. Affectus igitur, quasi ubertas est naturalis 
animorum. Nam sicut in sentes ager, qui est natura foecundus, exuberat: sic animus 
incultus, uitiis sua sponte inualescentibus, uelut spinis obducitur. Sed cum uerus 
cultor accesserit, statim, cedentibus uitiis, fruges uirtutis oriuntur.

Deus itaque, cum hominem primum fingeret, mirabili prouidentia ingenerauit ei 
prius istas animi commotiones, ut posset capere uirtutem, sicut terra culturam; 
posuitque materiam uitiorum in affectibus, uirtutis, in uitiis. Quae profecto aut nulla 
erit, aut in usu esse non poterit, si desint ea, per quae uis eius aut apparet, aut 
constat. Videamus nunc, iidem illi, qui uitia penitus excidunt, quid effecerint. 
Quatuor illos affectus, quos ex opinione bonorum malorumque nasci putant; quibus 
euulsis, sanandum esse animum sapientis existimant: quoniam intelligunt et 
natura insitos esse, et sine his nihil moueri, nihil agi posse; alia quaedam in eorum 
locum uicemque supponunt: ut pro cupiditate, substituunt uoluntatem: quasi uero 
non multo sit praestabilius, bonum cupere, quam uelle. Item pro laetitia gaudium, 
pro metu cautionem. At in illo quarto immutandi nominis eos ratio defecit. Itaque 
aegritudinem penitus, id est, moestitiam doloremque animi sustulerunt: quod fieri 
nequaquam potest. Quis enim possit non dolere, si patriam aut pestilentia 
exhauserit, aut hostis euerterit,  aut tyrannus oppresserit? Potest aliquis non 
dolere, si sublatam uiderit libertatem; si proximos, si amicos, si bonos uiros aut 
exterminatos, aut crudelissime trucidatos? nisi cuius mens ita obstupuerit, ut sit ei 
sensus omnis ereptus. Quare aut omnia tollere debuerunt, aut implenda fuerat curta 
haec et debilis disputatio; id est, etiam pro aegritudine aliquid reponendum, 
quoniam, superioribus ita ordinatis, hoc consequens erat.

Ut enim praesentibus laetamur bonis: sic malis angimur, ac dolemus. Si ergo laetitiae, 
quoniam uitiosam putabant, nomen aliud indiderunt: sic aegritudini, quoniam et 
ipsam uitiosam putabant, aliud uocabulum tribui congruebat. Unde apparet non illis  
rem defuisse, sed uerbum; cuius indigentia eum totum affectum, qui est uel 
maximus, contra quam natura pateretur, auferre uoluerunt. Nam illas nominum 
commutationes poteram coarguere pluribus, et ostendere, aut sermonis ornandi, 
augendaeque copiae gratia, multa nomina iisdem rebus imposita, aut certe non 
multum inter se illa distare. Nam et cupiditas a uoluntate incipit; et cautio a metu 
oritur; et laetitia nihil aliud est, quam professum gaudium. Sed putemus, ut ipsi 
uolunt, esse diuersa. Nempe igitur cupiditatem esse dicent, perseuerantem ac 
perpetuam uoluntatem; laetitiam uero, insolenter se efferens gaudium; metum 
autem, nimiam et excedentem modum cautionem. Ita fit, ut ea, quae tollenda esse 
censent, non tollant, sed temperent; siquidem nomina tantummodo immutant, res 
ipsae manent. Eo igitur  imprudentes reuoluuntur, quo Peripatetici ratione 
perueniunt; ut uitia, quoniam tolli non possunt, medie temperanda sint. 
Ergo errant, quia non efficiunt, quod uolunt, et longo asperoque circuitu in eamdem 
uiam redeunt.

[6,16] CAPUT XVI. 
At ego ne Peripateticos quidem accessisse ad ueritatem puto, qui uitia esse 
concedunt, sed ea mediocriter temperant. Carendum est enim uitiis etiam 
mediocribus: quin potius efficiendum fuit primum, ne uitia essent. Nec enim 
quidquam uitiosum nasci potest: sed uitia fieri, si male utamur affectibus; si bene, 
uirtutes. Deinde monstrandum est, non ipsos affectus, sed eorum causas esse 
moderandas. Non est, inquiunt, laetitia nimia gestiendum; sed modice, ac 
moderate. Hoc uero tale est, quale si dicerent, non esse currendum concitate, sed 
gradiendum quiete. At potest et qui graditur, errare; et qui currit, rectam uiam 
tenere. Quid si ostendo esse aliquid, ubi non tantum modicum, sed uel punctum 
gaudere, uitiosum sit; et aliud contra, in quo uel exultare laetitia minime 
criminosum? Quid tandem nobis ista mediocritas proderit? Quaero utrumne sapienti 
laetandum putent, si quid inimico suo mali uideat accidere; aut utrumne laetitiam 
fraenare debeat, si uictis hostibus, aut oppresso tyranno, libertas et salus ciuibus parta sit?

Nemo dubitat quin et in illo exiguum laetari, et in hoc parum laetari sit maximum 
crimen. Eadem de caeteris affectibus dicere licet. Sed, ut dixi, non in his 
moderandis sapientiae ratio uersatur, sed in causis eorum: quoniam extrinsecus 
commouentur; nec ipsis potissimum fraenos imponi oportuit, 
quoniam et exigui possunt esse in maximo crimine, et maximi possunt esse sine 
crimine. Sed assignandi fuerunt certis temporibus, et rebus, et locis; ne uitia sint, 
quibus uti recte licet. Sicut enim recte ambulare bonum est, errare autem malum: sic 
moueri affectibus in rectum, bonum est; in prauum, malum. Nam libido, si extra 
legitimum torum non euagetur, licet sit uehemens, tamen culpa caret. Sin uero 
appetit alienum, licet sit mediocris, uitium tamen maximum est. Non est itaque 
morbus irasci, nec cupere, nec libidine commoueri: sed iracundum esse, morbus est, 
cupidum, libidinosum. Qui enim iracundus est, etiam cui non debet, aut cum non 
oportet, irascitur. Qui cupidus, etiam quod non opus est, concupiscit. Qui 
libidinosus, etiam quod legibus uetatur, affectat. Omnis igitur ratio in eo 
uersari debuit, ut quoniam earum rerum impetus inhiberi non potest, nec debet, quia 
necessario est insitus ad tuenda officia uitae, dirigeretur potius in uiam rectam, ubi 
etiam cursus offensione ac periculo careat.

[6,17] CAPUT XVII. 
Sed euectus sum coarguendi studio longius; cum sit mihi propositum, ea, quae uitia 
philosophi putauerunt, ostendere non tantum uitia non esse, uerum etiam magnas 
esse uirtutes. Ex aliis docendi gratia sumam, quae pertinere ad rem maxime puto. 
Metum, seu timorem in maximo uitio ponunt, summamque 
imbecillitatem esse animi putant; cui sit contraria fortitudo, quae si sit in homine, 
locum timori esse nullum. Creditne ergo aliquis, fieri posse, ut idem metus summa 
sit fortitudo? Minime. Neque enim uidetur capere natura, ut aliquid in contrarium 
recidat. Atqui ego non arguta aliqua conclusione, ut apud Platonem Socrates facit, 
qui eos, quos contra disputat, cogit ea, quae negauerant, confiteri; sed simpliciter 
ostendam summum metum summam esse uirtutem. Nemo dubitat, quin timidi et 
imbecilli sit animi, aut dolorem metuere, aut egestatem, aut exilium, aut carcerem, 
aut mortem: quae omnia quisquis non exhorruerit, fortissimus iudicatur. Qui autem 
Deum metuit, illa uniuersa non metuit. Ad quod probandum argumentis opus non 
est; spectatae sunt enim semper, spectanturque adhuc per orbem poenae cultorum 
Dei, in quibus excruciandis noua et inusitata tormenta excogitata sunt. Nam 
de mortis generibus horret animus recordari; cum immanium bestiarum, ultra ipsam 
mortem, carnificina saeuierit. Has tamen execrabiles corporum lacerationes felix 
atque inuicta patientia sine ullo gemitu pertulit. Haec uirtus omnibus populis, atque 
prouinciis, et ipsis tortoribus miraculum maximum praebuit; cum patientia 
crudelitas uinceretur. Atqui hanc uirtutem nihil aliud, quam metus Dei fecit. Itaque 
(ut dicebam) non euellendus, ut Stoici, neque temperandus timor, ut Peripatetici 
uolunt; sed in ueram uiam dirigendus est, auferendique sunt metus; sed ita, ut hic 
solus relinquatur, qui quoniam legitimus ac uerus est, solus efficit, ut possint caetera 
omnia non timeri. Cupiditas quoque inter uitia numeratur: sed si haec  
quae terrena sunt, concupiscat, uitium est; uirtus autem, si coelestia. Qui 
enim iustitiam, qui Deum, qui uitam perpetuam, qui lucem sempiternam, eaque 
omnia, quae Deus homini pollicetur, consequi cupit, opes istas, et honores, et 
potentatus, et regna ipsa contemnet.

Dicet fortasse Stoicus, uoluntate opus esse ad haec consequenda, non cupiditate: imo 
uero parum est uelle. Multi enim uolunt: sed cum dolor uisceribus accesserit, 
uoluntas cedit, cupiditas perseuerat; quae si efficit, ut contemptui sint omnia, quae a 
caeteris appetuntur, summa uirtus est, siquidem continentiae mater est. Ideoque 
illud potius efficere debemus, ut affectus, quibus praue uti uitium est, dirigamus in 
rectum. Nam istae concitationes animorum iuncto currui similes sunt; in quo 
recte moderando summum rectoris officium est, ut uiam nouerit: quam si tenebit, 
quamlibet concitate ierit, non offendet. Si autem aberrauerit, licet placide ac leniter 
eat, aut per confragosa uexabitur, aut per praecipitia labetur, aut certe, quo non est 
opus, deferetur. Sic currus ille uitae, qui affectibus, uelut equis pernicibus ducitur, si 
uiam rectam teneat, fungetur officio. Metus igitur, et cupiditas, si proiiciantur in 
terram, uitia fient; uirtutes autem, si ad diuina referantur. Parcimoniam contra 
uirtutis loco habent: quae si studium est habendi, non potest esse uirtus; quia in 
augendis, uel tuendis terrestribus bonis tota uersatur. Nos autem summum bonum 
non referimus ad corpus; sed omne officium solius animae conseruatione metimur. 
Quod si (ut supra docui) patrimonio minime parcendum est, ut 
humanitatem, iustitiamque teneamus; non est uirtus frugi esse: quod nomen uirtutis 
specie fallit ac decipit. Est enim frugalitas, abstinentia quidem uoluptatum: sed eo 
uitium, quia ex habendi amore descendit; cum sit et uoluptatibus 
abstinendum, et pecuniae minime temperandum. Nam parce, id est, mediocriter uti 
pecunia, quasi quaedam pusillitas animi est, aut praetimentis, ne sibi desit; aut 
desperantis, posse se illam reparare; aut contemptum terrestrium non capientis. Sed 
illi rursus eum, qui rei familiari suae non parcat, prodigum uocant. Nam ita liberalem 
distinguunt a prodigo, quod is liberalis sit, qui et bene meritis, et cum oportet, et 
quantum satis est, largiatur; prodigus uero, qui et non meritis, et cum opus non est, 
et sine respectu rei familiaris effundat.

Quid ergo? Prodigumne dicemus eum, qui misericordiae causa tribuat egentibus 
uictum? Atqui multum refert utrumne scortis propter libidinem largiare, an 
miseris propter humanitatem: utrum pecuniam tuam perductores, aleatores, 
lenonesque diripiant; an illam pietati ac Deo praestes: utrumne illam uentri ac gulae 
ingeras, an in thesauro iustitiae reponas. Ut ergo uitium est, effundere in malam 
partem: sic in bonam, uirtus. Si uirtus est, non parcere opibus, quae possunt reparari, 
ut hominis uitam sustentes, quae reparari non potest; uitium igitur parcimonia est. 
Quare nihil aliud dixerim, quam insanos, qui hominem, mite ac sociale animal, 
orbant suo nomine; qui euulsis affectibus, quibus omnis constat humanitas, ad 
immobilem stuporem mentis perducere uolunt; dum student animum 
perturbationibus liberare, et (ut ipsi dicunt) quietum tranquillumque reddere. Quod 
fieri non tantum non potest, quia uis et ratio eius in motu est; sed ne oportet 
quidem. Quia sicut aqua semper iacens et quieta insalubris et magis turbida est: sic 
animus immotus ac torpens inutilis est etiam sibi; nec uitam ipsam tueri poterit, quia 
nec faciet quidquam, nec cogitabit: cum cogitatio  ipsa nihil aliud sit, quam 
mentis agitatio. Denique qui hanc immobilitatem animi asserunt, priuare 
animum uita uolunt: quia uita actuosa est, mors quieta. Quaedam etiam recte pro 
uirtutibus habent: sed earum modum non tenent.

Virtus est constantia: non ut inferentibus iniuriam resistamus, his enim cedendum 
est; quod cur fieri debeat, mox docebo: sed ut iubentibus facere nos contra Dei legem 
contraque iustitiam, nullis minis, aut suppliciis terreamur, quominus Dei iussionem 
hominis iussioni praeferamus. Item uirtus est, mortem contemnere: non ut 
appetamus, eamque ultro nobis inferamus, sicut philosophorum plurimi et maximi 
saepe fecerunt; quod est sceleratum ac nefarium: sed ut coacti Deum relinquere, ac  
fidem prodere, mortem suscipere malimus, libertatemque defendamus 
aduersus impotentium stultam uecordemque uiolentiam, et omnes saeculi minas 
atque terrores fortitudine animi prouocemus. Sic ea, quae alii timent, excelsa et 
insuperabili mente dolorem mortemque calcamus. Haec est uirtus, haec uera 
constantia, in hoc tuenda et conseruanda solo, ut nullus nos terror, nulla uis a Deo 
possit auertere. Vera igitur Ciceronis illa sententia est: «Nemo, inquit, iustus potest 
esse, qui mortem, qui dolorem, qui exilium, qui egestatem timet.» Item Senecae in 
libris moralis Philosophiae dicentis: «Hic est ille homo honestus, non apice, 
purpuraue, non lictorum insignis ministerio, sed nulla re minor, qui cum mortem in 
uicinia uidet, non sic perturbatur, tanquam rem nouam uiderit; qui, siue toto corpore 
tormenta patienda sunt, siue flamma ore rapienda est, siue extendendae per 
patibulum manus, non quaerit quid patiatur, sed quam bene.» Qui autem Deum 
colit, haec patitur, nec timet. Ergo iustus est. His rebus efficitur, ut neque 
uirtutes, neque uirtutum exactissimos limites nosse aut tenere possit omnino, 
quisquis est a Religione Dei singularis alienus.

[6,18] CAPUT XVIII. 
Sed omittamus philosophos, qui aut omnino nihil sciunt, idque ipsum pro summa 
scientia praeferunt; aut qui non perspiciunt etiam quae sciunt; aut qui, quoniam se 
putant scire quae nesciunt, inepte arroganterque desipiunt. Nos ergo (ut ad 
propositum reuertamur) quibus solis a Deo ueritas reuelata, et coelitus missa 
sapientia est, faciamus quae iubet illuminator noster Deus: sustineamus inuicem, et 
labores huius uitae mutuis adiumentis perferamus: nec tamen, si quid boni 
operis fecerimus, gloriam captemus ex eo. Monet enim Deus, operatorem iustitiae 
non oportere esse iactantem; ne non tam mandatis coelestibus obsequendi, quam 
studio placendi, humanitatis officio functus esse uideatur; habeatque iam pretium 
gloriae, quod captauit; nec praemium coelestis illius ac diuinae mercedis accipiat. 
Caetera, quae obseruare cultor Dei debet, facilia sunt, illis uirtutibus comprehensis; 
ut non mentiatur unquam decipiendi aut nocendi causa. Est enim nefas, eum, qui 
ueritati studeat, in aliqua re esse fallacem; atque ab ipsa, quam sequitur, ueritate 
discedere. In hâc iustitiae uirtutumque omnium uia, nullus mendacio locus est. 
Itaque uiator ille uerus ac iustus non dicet illus Lucilianum:  
Homini amico ac familiari non est mentiri meum,  sed etiam inimico atque 
ignoto existimabit non esse mentiri suum; nec aliquando committet, ut lingua, 
interpres animi, a sensu et cogitatione discordet. Pecuniam si quam crediderit, non 
accipiet usuram, ut et beneficium sit incolume, quod succurrit 
necessitati, et abstineat se prorsus alieno. In hoc enim genere officii debet suo esse 
contentus, quem oporteat alias ne proprio quidem parcere, ut bonum faciat; plus 
autem accipere, quam dederit, iniustum est. Quod qui facit, insidiatur quodammodo, 
ut ex alterius necessitate praedetur.

At iustus nunquam praetermittet quominus aliquid misericorditer faciat; nec 
inquinabit se huiusmodi quaestu: sed efficiet, ut sine ullo suo damno, id ipsum, quod 
commodat, inter bona opera numeretur. Munus non accipiat a paupere; ut si quid 
ipse praestiterit, eo bonum sit, quo fuerit gratuitum. Maledicenti benedicto 
respondeat: numquam ipse maledicat; ne uerbum malum procedat ex ore hominis,  
qui colit Verbum bonum. Quin etiam caueat diligenter, ne quando inimicum 
sua culpa faciat; et si quis extiterit tam proteruus, qui bono et iusto faciat iniuriam, 
clementer ac moderate ferat, et ultionem suam sibi non assumat, sed iudici Deo 
reseruet. Innocentiam semper et ubique custodiat. Quod praeceptum non ad hoc 
tantum ualet, ut ipse iniuriam non inferat: sed ut illatam sibi non uindicet. Sedet enim 
maximus et aequissimus iudex, speculator ac testis omnium. Hunc homini praeferat; 
hunc malit de causa sua pronuntiare, cuius sententiam nemo effugere potest, nec 
defensione cuiusquam, nec gratia. Ita fit, ut homo iustus contemptui sit omnibus; et  
quia putabitur semetipsum defendere non posse, habebitur pro segni et 
inerte. Qui autem fuerit ultus inimicum, hic fortis, hic strenuus iudicatur: hunc 
colunt, hunc omnes uerentur. Bonus uero ille tametsi prodesse pluribus possit, illum 
tamen suspiciunt, qui nocere, quam qui prodesse possit. Sed iustum prauitas 
hominum deprauare non poterit, quominus Deo studeat obtemperare; malitque 
contemni, dummodo semper boni fungatur officio, mali nunquam. Cicero in iisdem 
illis Officialibus: «At uero si quis uoluerit, inquit, animi sui complicitam notionem 
euoluere, iam se ipse doceat, eum uirum bonum esse, qui prosit quibus possit, noceat 
nemini, nisi lacessitus iniuria.»

O quam simplicem ueramque sententiam duorum uerborum adiectione corrupit! 
Quid enim opus fuerat adiungere, nisi lacessitus iniuria? ut uitium bono uiro 
quasi caudam turpissimam apponeret; patientiaeque, quae omnium uirtutum 
maxima est, faceret expertem. Nociturum esse dixit bonum uirum, si fuerit lacessitus: 
iam ex hoc ipso boni uiri nomen amittat necesse est, si nocebit. Non minus enim mali 
est, referre iniuriam, quam inferre. Nam unde certamina inter homines, unde pugnae 
contentionesque nascuntur, nisi quod improbitati opposita impatientia magnas saepe 
concitat tempestates? Quod si patientiam, qua uirtute nihil uerius, nihil homine 
dignius inueniri potest, improbitati opposueris, extinguetur protinus, tanquam igni 
aquam superfuderis. Sin autem prouocatrix illa improbitas impatientiam 
sibi comparem nacta est, tanquam perfusa oleo, tantum excitabit incendium, 
ut id non flumen aliquod, sed effusio cruoris extinguat. Magna itaque patientiae ratio 
est, quam sapiens homo ademit bono uiro. Ut enim nihil malorum fiat, haec sola 
efficit: quae si detur omnibus, nullum scelus, nulla fraus in rebus humanis erit. Quid 
igitur bono uiro potest esse tam calamitosum, tamque contrarium, quam irae fraena 
permittere; quae illum non modo boni, sed etiam hominis appellatione dispoliet? 
Siquidem nocere alteri, ut ipse uerissime ait, non est secundum hominis naturam. 
Nam et pecudes si lacessas, aut calce aut cornu repugnant; et serpentes ac ferae, nisi 
persequaris ut occidas, negotium non exhibent; et (ut ad hominum exempla 
redeamus) imperiti quoque et insipientes, si quando accipiunt iniuriam, caeco et 
irrationabili furore ducuntur, et iis, qui sibi nocent, uicem retribuere conantur. In quo 
igitur sapiens ac bonus uir a malis et insipientibus differt; nisi quod habet inuictam 
patientiam, qua stulti carent; nisi quod regere se ac mitigare iram suam nouit, quam 
illi, quia uirtute indigent, refraenare non possunt? Sed uidelicet haec illum res fefellit, 
quod cum de uirtute loqueretur, in quacumque contentione uinceret, putauit esse 
uirtutis; nec uidere ullo modo potuit hominem dolori et irae succumbentem, et iis 
affectibus indulgentem, quibus debet potius reluctari, et ruentem quacumque 
improbitas prouocarit, uirtutis officium non tenere. Qui enim referre iniuriam nititur, 
eum ipsum, a quo laesus est, gestit imitari. Ita qui malum imitatur, bonus 
esse nullo pacto potest.

Duobus igitur uerbis duas uirtutes maximas bono et sapienti uiro, innocentiam 
patientiamque detraxit. Sed quia ipse caninam illam facundiam (sicut Sallustius  
ab Appio dictum refert) exercuit, uoluit quoque hominem canino modo 
uiuere, ut remordeat lacessitus. Quae retributio contumeliae quam perniciosa sit et 
quas edere soleat strages, unde opportunius petetur exemplum, quam ex ipsius 
praeceptoris tristissimo casu; qui dum his philosophorum praeceptis obtemperare 
gestit, ipse se perdidit? Quod si lacessitus iniuria patientiam tenuisset; si dissimulare, 
si ferre contumeliam boni uiri esse didicisset; nec illas nobiles orationes alieno titulo 
inscriptas, impatientia, et leuitas, et insania profudisset: nunquam capite suo rostra, 
in quibus ante floruerat, cruentasset; nec rempublicam funditus proscriptio illa 
delesset. Sapientis ergo ac boni uiri non est uelle certare, ac se periculo committere: 
quoniam et uincere non est in nostra potestate, et est anceps omne certamen: 
sed est sapientis atque optimi uiri, non aduersarium uelle tollere; quod fieri sine 
scelere ac periculo non potest: sed certamen ipsum, quod fieri et utiliter, et iuste 
potest. Summa igitur uirtus habenda patientia est: quam ut caperet homo iustus, 
uoluit illum Deus (ut supra dictum est) pro inerte contemni. Nisi enim contumeliis 
fuerit affectus, quantum habeat fortitudinis in seipso cohibendo, ignorabitur. Si 
autem lacessitus iniuria laedentem persequi coeperit, uictus est. Si uero motum illum 
ratione compresserit, hic plane imperat sibi; hic regere se potest. Quae sustentatio 
sui, recte patientia nominatur: quae una uirtus omnibus est opposita uitiis et 
affectibus. Haec perturbatum ac fluctuantem animum ad tranquillitatem suam  
reuocat: haec mitigat, haec hominem sibi reddit. 

Ergo quoniam naturae repugnare impossibile est et inutile, ut non commoueamur 
omnino; prius tamen, quam commotio illa prosiliat ad nocendum, quoad fieri potest, 
maturius sopiatur. Praecepit Deus non occidere Solem super iram nostram, 
ne furoris nostri testis abscedat. Denique Marcus Tullius contra suum praeceptum, 
de quo paulo ante dixi, obliuionem iniuriarum in magnis laudibus posuit. «Spero, 
inquit, Caesar, qui obliuisci nihil soles, nisi iniurias.» Quod si hoc ille faciebat, homo 
non a coelesti tantum, sed a publica quoque ciuilique iustitia remotissimus; quanto 
magis id nos facere debemus, qui immortalitatis uelut candidati sumus? 

[6,19] CAPUT XIX. 
Stoicis, cum affectus ex homine, tanquam morbos, conantur euellere, Peripatetici se 
opponunt; eosque non modo retinent, sed etiam defendunt; nihilque in homine esse 
dicunt, quod non magna ratione ac prouidentia sit innatum. Recte id 
quidem, si singularum rerum ueros terminos scirent. Itaque hanc ipsam iram, cotem 
dicunt esse uirtutis, tanquam nemo possit aduersus hostes fortiter dimicare, nisi 
fuerit ira concitatus. Quo plane ostendunt, nec quid sit uirtus scire se, nec cur homini 
tribuerit iram Deus. Quae si nobis ideo data est, ut ea utamur ad occidendos 
homines, quid immanius homine? quid similius feris belluis existimandum est, quam 
id animal, quod ad communionem et innocentiam Deus fecit? Tres sunt igitur 
affectus, qui homines in omnia facinora praecipites agant; ira, cupiditas, 
libido. Propterea poetae tres Furias esse dixerunt, quae mentes hominum exagitent: 
ira ultionem desiderat, cupiditas opes, libido uoluptates. Sed his omnibus Deus 
certos limites statuit: quos si transcenderint, maioresque esse coeperint, necesse est 
naturam suam deprauent, et in morbos ac uitia uertantur. Qui autem sint isti limites, 
non est magni laboris ostendere.

Cupiditas ad ea comparanda nobis data est, quae sunt ad uitam necessaria; libido, ad 
sobolem propagandam; irae affectus, ad coercenda peccata eorum, qui sunt in nostra 
potestate, id est, ut arctiore disciplina minor aetas ad probitatem iustitiamque 
formetur: quae nisi metu cohibeatur, licentia pariet audaciam, quae ad omne 
flagitium et facinus euadet. Itaque ut ira uti aduersus minores et iustum est, et  
necessarium: sic et aduersus pares et perniciosum est, et impium. Impium, 
quod uiolatur humanitas; perniciosum, quod, illis repugnantibus, aut perdere 
necesse est, aut perire. Hanc autem quam dixi esse rationem, cur homini sit irae 
affectus datus, ex ipsius Dei praeceptis intelligi potest, qui iubet uti maledicis et 
laedentibus non irascamur; manus autem nostras supra minores semper habeamus; 
hoc est, ut peccantes eos assiduis uerberibus corrigamus; ne amore inutili et 
indulgentia nimia educentur ad malum, et ad uitia nutriantur. Sed rerum imperiti et  
rationis ignari, eos affectus, qui sunt homini ad usus bonos dati, 
exterminauerunt; et latius, quam ratio postulat, euagantur. Inde iniuste 
atque impie uiuitur. Utuntur ira contra pares: hinc dissidia, hinc expulsiones, hinc 
bella contra iustitiam nata sunt. Utuntur cupiditate ad congerendas opes: hinc 
fraudes, hinc latrocinia, hinc omnia scelerum genera exorta sunt. Utuntur libidine ad 
capiendas tantum uoluptates: hinc stupra, hinc adulteria, hinc corruptelae omnes 
extiterunt. Quicumque igitur illos affectus intra fines suos redegerit (quod ignorantes 
Deum facere non possunt) hic patiens, hic fortis, hic iustus est.

[6,20] CAPUT XX. 
Restat ut contra quinque sensuum uoluptates dicam breuiter; nam et ipsius 
libri mensura iam modum flagitat: quae omnes, quoniam uitiosae ac mortiferae sunt, 
uirtute superari atque opprimi debent; uel (quod paulo ante dicebam de affectibus) 
ad rationem suam reuocari. Caeterae animantes praeter unam uoluptatem, quae ad 
generandum pertinet, nullam sentiunt. Utuntur ergo sensibus ad naturae suae 
necessitatem: uident, ut appetant ea, quibus opus est ad uitam tuendam: audiunt 
inuicem, seque dignoscunt, ut possint congregari. Quae utilia sunt ad uictum, aut ex 
odore inueniunt, aut ex sapore percipiunt; inutilia respuunt, aut recusant. Edendi ac 
bibendi officium uentris plenitudine metiuntur. Homini uero solertissimi 
artificis prouidentia dedit uoluptatem infinitam, et in uitium cadentem; quia 
proposuit ei uirtutem, quae cum uoluptate semper, tanquam cum domestico 
hoste pugnaret. Cicero in Catone maiore: «Stupra uero, inquit, et adulteria, et omne 
flagitium nullis excitari aliis illecebris, nisi uoluptatis. Cumque homini siue natura, 
siue quis Deus nihil mente praestabilius dedisset, huic diuino muneri ac dono nihil 
tam inimicum, quam uoluptatem. Nec enim libidine dominante, temperantiae locum 
esse; neque in uoluptatis regno uirtutem posse consistere:» sed e contrario Deus 
idcirco uirtutem dedit, ut expugnaret ac uinceret uoluptatem; eamque egredientem 
fines sibi datos intra praescriptum coerceret, ne hominem suauitatibus delinitum 
atque captum ditioni suae subiiceret, ac sempiterna morte multaret.

Voluptas oculorum uaria et multiplex est, quae capitur ex aspectu rerum 
quae sunt in usu hominum, uel natura, uel opere delectabiles. Hanc philosophi 
rectissime sustulerunt. Aiunt enim multo esse praeclarius et homine dignius, coelum 
potius, quam caelata intueri: et hoc pulcherrimum opus intermicantibus astrorum 
luminibus, tanquam floribus adornatum, quam picta, et ficta, et gemmis distincta 
mirari. Sed cum diserte ad contemptum terrestrium nos exhortati sunt, et ad coeli 
spectaculum excitauerunt, tamen spectacula haec publica non contemnunt. Itaque his 
et delectantur, et libenter intersunt. Quae, quoniam maxima sunt irritamenta 
uitiorum, et ad corrumpendos animos potentissime ualent, tollenda sunt nobis, quia 
non modo ad beatam uitam nihil conferunt, sed etiam nocent plurimum. 
Nam qui hominem, quamuis ob merita damnatum, in conspectu suo iugulari pro 
uoluptate computat, conscientiam suam polluit, tam scilicet, quam si 
homicidii, quod fit occulte, spectator et particeps fiat. Hos tamen ludos uocant, in 
quibus humanus sanguis effunditur. Adeo longe ab hominibus secessit 
hamanitas; ut cum animas hominum interficiant, ludere se opinentur, nocentiores iis 
omnibus, quorum sanguinem uoluptati habent.

Quaero nunc, an possint pii et iusti homines esse, qui constitutos sub ictu mortis, ac 
misericordiam deprecantes, non tantum patiuntur occidi, sed et flagitant, feruntque 
ad mortem crudelia et inhumana suffragia, nec uulneribus satiati, nec cruore 
contenti: quin etiam percussos iacentesque repeti iubent, et cadauera ictibus dissipari, 
ne quis illos simulata morte deludat. Irascuntur etiam pugnantibus, nisi celeriter e 
duobus alter occisus est; et tanquam humanum sanguinem sitiant, oderunt 
moras. Alios illis compares dari poscunt recentiores, ut quamprimum oculos suos 
satient. Hac consuetudine imbuti, humanitatem perdiderunt. Itaque non parcunt 
etiam innocentibus: sed exercent in omnes, quod in malorum trucidatione didicerunt. 
Huius igitur publici homicidii socios et participes esse non conuenit eos, qui iustitiae 
uiam tenere nituntur. Non enim cum occidere Deus uetat, latrocinari nos 
tantum prohibet; quod ne per leges quidem publicas licet: sed ea quoque ne fiant 
monet, quae apud homines pro licitis habentur. Ita neque militare iusto licebit, cuius 
militia est ipsa iustitia; neque uero accusare quemquam crimine capitali: quia nihil 
distat utrumne ferro, an uerbo potius occidas; quoniam occisio ipsa prohibetur. 
Itaque in hoc Dei praecepto nullam prorsus exceptionem fieri oportet, quin occidere 
hominem sit semper nefas, quem Deus sanctum animal esse uoluit.

Ergo ne illud quidem concedi aliquis existimet, ut recens natos liceat oblidere, quae 
uel maxima est impietas; ad uitam enim Deus inspirat animas, non ad mortem. 
Verum homines, ne quod sit facinus, quo manus suas non polluant, rudibus 
adhuc et simplicibus animis abnegant lucem non a se datam. Expectet uero aliquis ut 
alieno sanguini parcant, qui non parcunt suo: sed hi sine ulla controuersia scelerati et 
iniusti. Quid illi, quos falsa pietas cogit exponere? Num possunt innocentes 
existimari, qui uiscera sua in praedam canibus obiiciunt, et quantum in ipsis est, 
crudelius necant, quam si strangulassent? Quis dubitet, quin 
impius sit, qui alienae misericordiae locum tribuit? qui etiamsi contingat ei, quod 
uoluit, ut alatur, addixit certe sanguinem suum, uel ad seruitutem, uel ad lupanar. 
Quae autem possint, uel soleant accidere in utroque sexu per errorem, quis non 
intelligit? quis ignorat? Quod uel unius Oedipodis declarat exemplum, duplici 
scelere confusum. Tam igitur nefarium est exponere, quam necare. At enim 
parricidae facultatum angustias conqueruntur; nec se pluribus liberis educandis 
sufficere posse praetendunt: quasi uero aut facultates in potestate sint possidentium, 
aut non quotidie Deus ex diuitibus pauperes, et ex pauperibus diuites faciat. Quare si 
quis liberos ob pauperiem non poterit educare, satius est, ut se ab uxoris 
congressione contineat, quam sceleratis manibus Dei opera corrumpat.

Ergo si homicidium facere nullo modo licet, nec interesse omnino 
conceditur, ne conscientiam perfundat ullus cruor: siquidem populo sanguis ille 
praestatur. In scenis quoque nescio an sit corruptela uitiosior. Nam et comicae 
fabulae de stupris uirginum loquuntur, aut amoribus meretricum; et quo magis sunt 
eloquentes, qui flagitia illa finxerunt, eo magis sententiarum elegantia persuadent, et 
facilius inhaerent audientium memoriae uersus numerosi et ornati. Item tragicae 
historiae subiiciunt oculis parricidia, et incesta regum malorum, et cothurnata scelera 
demonstrant. Histrionum quoque impudentissimi motus quid aliud, nisi libidines et 
docent, et instigant? quorum eneruata corpora, et in muliebrem incessum 
habitumque mollita, impudicas foeminas inhonestis gestibus mentiuntur. 
Quid de mimis loquar corruptelarum praeferentibus disciplinam? qui docent  
adulteria, dum fingunt, et simulatis erudiunt ad uera? Quid iuuenes 
aut uirgines faciant, cum haec et fieri sine pudore, et spectari libenter ab omnibus 
cernunt? Admonentur utique quid facere possint, et inflammantur libidine, quae 
aspectu maxime concitatur; ac se quisque pro sexu in illis imaginibus praefigurat, 
probantque illa, dum rident, et adhaerentibus uitiis, corruptiores ad cubicula 
reuertuntur; nec pueri modo, quos praematuris uitiis imbui non oportet: sed etiam 
senes, quos peccare iam non decet.

Circensium quoque ludorum ratio quid aliud habet, nisi leuitatem, uanitatem, 
insaniam? Tanto namque impetu concitantur animi in furorem, quanto illic 
impetu curritur; ut iam plus spectaculi exhibeant, qui spectandi gratia ueniunt, cum 
exclamare, et efferri, et exilire coeperint. Vitanda ergo spectacula omnia, non solum 
ne quid uitiorum pectoribus insidat, quae sedata et pacifica esse debent: sed ne cuius 
nos uoluptatis consuetudo deliniat, et a Deo atque a bonis operibus auertat. Nam 
ludorum celebrationes, deorum festa sunt; siquidem ob natales eorum, uel 
templorum nouorum dedicationes sunt constituti. Et primitus quidem uenationes, 
quae uocantur munera, Saturno sunt attributae; ludi autem scenici Libero; circenses 
uero Neptuno. Paulatim tamen et caeteris diis idem honos tribui coepit; singulique 
ludi nominibus eorum consecrati sunt, sicut Sisinius Capito in 
libris Spectaculorum docet. Si quis igitur spectaculis interest, ad quae religionis gratia 
conuenitur, discessit a Dei cultu, et ad deos se contulit, quorum natales et festa 
celebrauit.

[6,21] CAPUT XXI. 
Aurium uoluptas ex uocum et cantuum suauitate percipitur; quae scilicet tam uitiosa 
est, quam oblectatio illa, de qua diximus, oculorum. Quis enim non luxuriosum ac 
nequam putet eum, qui scenicas artes domi habeat? Atqui nihil refert, utrumne 
luxuriam solus domi, an cum populo exerceas in theatro. Sed iam de spectaculis 
dictum est. Restat unum, quod est nobis expugnandum; ne capiamur iis, quae ad 
sensum intimum penetrant. Nam illa omnia, quae uerbis carent, id est aeris 
et neruorum suaues soni, possunt facile contemni, quia non adhaerent, nec scribi 
possunt. Carmen autem compositum, et oratio cum suauitate decipiens, capit mentes, 
et quo uoluerit impellit. Inde homines litterati cum ad Dei religionem accesserint, si 
non fuerint ab aliquo perito doctore fundati, minus credunt. Assueti enim dulcibus et 
politis siue orationibus, siue carminibus, diuinarum litterarum simplicem 
communemque sermonem pro sordido aspernantur. Id enim quaerunt, quod sensum  
demulceat. Persuadet autem quidquid suaue est, et animo penitus, dum 
delectat, insidit. Num igitur Deus et mentis, et uocis, et linguae artifex diserte loqui 
non potest? Imo uero summa prouidentia carere fuco uoluit ea quae diuina sunt, ut 
omnes intelligerent quae ipse omnibus loquebatur.

Ergo qui ueritati studet, qui non uult se ipse decipere, abiiciat inimicas ac noxias 
uoluptates, quae animam sibi uinciant, ut corpus cibi dulces: praeferantur uera falsis, 
aeterna breuibus, utilia iucundis. Nihil aspectu gratum sit, nisi quod pie, quod iuste 
fieri uideas; nihil auditu suaue, nisi quod alit animam, melioremque te reddit. 
Maximeque hic sensus non est ad uitium detorquendus, qui nobis ideo datus est, ut 
doctrinam Dei percipere possemus. Itaque si uoluptas est, audire cantus et carmina, 
Dei laudes canere et audire iucundum sit. Haec est uoluptas uera, quae 
comes et socia uirtutis est. Haec est non caduca et breuis ut illae quas appetunt, qui 
corpori, ut pecudes, seruiunt; sed perpetua, et sine ulla intermissione delectans. 
Cuius terminos si quis excesserit, nihilque aliud ex uoluptate petierit, nisi ipsam 
uoluptatem; hic mortem meditatur, quia sicut uita perpetua in uirtute est, ita mors in 
uoluptate. Qui enim temporalia maluerit, carebit aeternis; qui terrena praetulerit, 
coelestia non habebit.

[6,22] CAPUT XXII. 
Ad uoluptates autem saporis et odoris, qui duo sensus ad solum corpus pertinent, 
nihil est quod a nobis disputetur; nisi forte quis exigit ut dicamus, turpe esse sapienti 
ac bono, si uentri et gulae seruiat; si unguentis oblitus, ac floribus coronatus incedat: 
quae qui facit, utique insipiens, ineptus, et nihili est, et quem ne odor quidem uirtutis 
attigerit. Fortasse quispiam dixerit: Cur ergo illa facta sunt, nisi ut iis fruamur? 
Atenim iam saepe dictum est, uirtutem nullam futuram fuisse, nisi haberet quae 
opprimeret. Itaque fecit omnia Deus ad instruendum certamen rerum duarum. Ergo 
illecebrae istae uoluptatum arma sunt illius, cuius opus unum est, expugnare 
uirtutem, iustitiamque ab hominibus excludere. His blandimentis et suauitatibus 
titillat animas. Scit enim quia mortis est fabricatrix uoluptas. Nam sicut Deus 
hominem ad uitam, non nisi per uirtutem ac laborem uocat: ita ille ad mortem per 
delicias ac uoluptates; et sicut ad uerum bonum per fallacia mala, sic ad uerum 
malum per fallacia bona peruenitur. Cauenda sunt igitur oblectamenta ista, tanquam 
laquei et plagae; ne suauitudinum mollitie capti, sub ditionem mortis cum ipso 
corpore redigamur, cui nos mancipauimus.

[6,23] CAPUT XXIII. 
Venio nunc ad eam, quae percipitur ex tactu, uoluptatem: qui sensus est quidem 
totius corporis. Sed ego non de ornamentis, aut uestibus, sed de sola libidine 
dicendum mihi puto; quae maxime coercenda est, quia maxime nocet. Cum 
excogitasset Deus duorum sexuum rationem, attribuit iis, ut se inuicem appeterent, et 
coniunctione gauderent. Itaque ardentissimam cupiditatem cunctorum animantium 
corporibus admiscuit, ut in hos affectus auidissime ruerent, eaque ratione propagari 
et multiplicari genera possent.  Quae cupiditas et appetentia in homine 
uehementior et acrior inuenitur; uel quia hominum multitudinem uoluit esse 
maiorem, uel quoniam uirtutem soli homini dedit, ut esset laus et gloria in coercendis 
uoluptatibus, et abstinentia sui. Scit ergo aduersarius ille noster, quanta sit uis huius 
cupiditatis, quam quidam necessitatem dicere maluerunt; eamque a recto et bono, ad 
malum et prauum transfert. Illicita enim desideria immittit, ut aliena contaminent, 
quibus habere propria sine delicto licet. Obiicit quippe oculis irritabiles formas, 
suggeritque fomenta, et uitiis pabulum subministrat: tum intimis uisceribus stimulos 
omnes conturbat et commouet, et naturalem illum incitat atque inflammat ardorem, 
donec irretitum hominem implicatumque decipiat. Ac ne quis esset, qui 
poenarum metu abstineret alieno, lupanaria quoque constituit; et pudorem 
infelicium mulierum publicauit, ut ludibrio haberet tam eos qui faciunt, quam quas 
pati necesse est.

His obscoenitatibus animas, ad sanctitatem genitas, uelut in coeni gurgite demersit, 
pudorem extinxit, pudicitiam profligauit. Idem etiam mares maribus 
admiscuit; et nefandos coitus contra naturam contraque institutum Dei machinatus 
est: sic imbuit homines, et armauit ad nefas omne. Quid enim potest esse sanctum iis, 
qui aetatem imbecillam et praesidio indigentem, libidini suae depopulandam 
foedandamque substrauerint? Non potest haec res pro magnitudine sceleris enarrari. 
Nihil amplius istos appellare possum, quam impios et parricidas, quibus non sufficit 
sexus a Deo datus, nisi etiam suum profane ac petulanter illudant. Haec 
tamen apud illos leuia, et quasi honesta sunt. Quid dicam de iis, qui abominandam 
non libidinem, sed insaniam potius exercent! Piget dicere: sed quid his fore 
credamus, quos non piget facere? et tamen dicendum est, quia fit. De istis loquor, 
quorum teterrima libido et execrabilis furor ne capiti quidem parcit. Quibus hoc 
uerbis, aut qua indignatione tantum nefas prosequar? Vincit officium linguae sceleris 
magnitudo. Cum igitur libido haec edat opera, et haec facinora designet, armandi 
aduersus eam uirtute maxima sumus. Quisquis affectus illos fraenare non potest, 
cohibeat eos intra praescriptum legitimi tori, ut et illud, quod auide expetit, 
consequatur, et tamen in peccatum non incidat. Nam quid sibi homines perditi 
uolunt? Nempe honesta opera uoluptas sequitur: si ipsam per se appetunt, 
iusta et legitima frui licet.

Quod si aliqua necessitas prohibebit, tum uero maxima adhibenda uirtus 
erit, ut cupiditati continentia reluctetur. Nec tantum alienis, quae attingere non licet, 
uerum etiam publicis uulgatisque corporibus abstinendum, Deus praecepit; docetque 
nos, cum duo inter se corpora fuerint copulata, unum corpus efficere. Ita qui se coeno 
immerserit, coeno sit oblitus necesse est; et corpus quidem cito ablui potest: mens 
autem contagione impudici corporis inquinata non potest, nisi et longo tempore, et 
multis bonis operibus, ab ea quae inhaeserit colluuione purgari. Oportet ergo sibi 
quemque proponere, duorum sexuum coniunctionem generandi causa datam esse 
uiuentibus, eamque legem his affectibus positam, ut successionem parent. Sicut 
autem dedit nobis oculos Deus, non ut spectemus, uoluptatemque capiamus, sed ut 
uideamus propter eos actus, qui pertinent ad uitae necessitatem, ita 
genitalem corporis partem, quod nomen ipsum docet, nulla alia causa nisi efficiendae 
sobolis accepimus. Huic diuinae legi summa deuotione parendum est. Sint omnes, 
qui se discipulos Dei profitebuntur, ita morati et instituti, ut imperare sibi possint. 
Nam qui uoluptatibus indulgent, qui libidini obsequuntur, ii animam suam corpori 
mancipant, ad mortemque condemnant: quia se corpori addixerunt, in quod habet 
mors potestatem. Unusquisque igitur, quantum potest, formet se ad uerecundiam, 
pudorem colat, castitatem conscientia et mente tueatur; nec tantum legibus publicis 
pareat: sed sit supra omnes leges, qui legem Dei sequitur. Quibus bonis si assueuerit, 
iam pudebit eum ad deteriora desciscere: modo placeant recta et honesta, 
quae melioribus iucundiora sunt quam praua et inhonesta peioribus.

Nondum omnia castitatis officia executus sum: quam Deus non modo intra 
priuatos parietes, sed etiam praescripto lectuli terminat; ut cum quis habeat uxorem, 
neque seruam, neque liberam habere insuper uelit, sed matrimonio fidem 
seruet. Non enim, sicut iuris publici ratio est, sola mulier adultera est, quae habet 
alium, maritus autem, etiam si plures habeat, a crimine adulterii solutus est. Sed 
diuina lex ita duos in matrimonium, quod est in corpus unum, pari iure coniungit, ut 
adulter habeatur, quisquis compagem corporis in diuersa distraxerit. Nec ob aliam 
causam Deus, cum caeteras animantes suscepto foetu maribus repugnare uoluisset, 
solam omnium mulierem patientem uiri fecit; scilicet ne foeminis repugnantibus, 
libido cogeret uiros aliud appetere, eoque facto, castitatis gloriam non 
tenerent. Sed neque mulier uirtutem pudicitiae caperet, si peccare non posset. Nam 
quis mutum animal pudicum esse dixerit, quod suscepto foetu mari repugnat? Quod 
ideo facit, quia necesse est in dolorem atque in periculum ueniat, si admiserit. Nulla 
igitur laus est, non facere quod facere non possis. Ideo autem pudicitia in homine 
laudatur, quia non naturalis est, sed uoluntaria. Seruanda igitur fides ab utroque 
alteri est; immo exemplo continentiae docenda uxor, ut se caste gerat. Iniquum est 
enim, ut id exigas, quod praestare ipse non possis. Quae iniquitas effecit profecto, ut 
essent adulteria, foeminis aegre ferentibus praestare se fidem non 
exhibentibus mutuam charitatem. Denique nulla est tam perditi pudoris adultera, 
quae non hanc causam uitiis suis praetendat; iniuriam se peccando non facere, sed 
referre. Quod optime Quintilianus expressit: Homo, inquit, neque alieni matrimonii 
abstinens, neque sui custos, quae inter se natura connexa sunt. Nam neque maritus 
circa corrumpendas aliorum coniuges occupatus potest uacare domesticae sanctitati; 
et uxor, cum in tale incidit matrimonium, exemplo ipso concitata, aut imitari se 
putat, aut uindicari.

Cauendum igitur, ne occasionem uitiis nostra intemperantia demus: sed assuescant 
inuicem mores duorum, et iugum paribus animis ferant. Nos ipsos in altero 
cogitemus. Nam fere in hoc iustitiae summa consistit, ut non facias alteri, 
quidquid ipse ab altero pati nolis. Haec sunt quae ad continentiam praecipiuntur a 
Deo. Sed tamen ne quis diuina praecepta circumscribere se putet posse, adduntur 
illa, ut omnis calumnia, et occasio fraudis remoueatur, adulterum esse, qui a marito 
dimissam duxerit, et eum qui praeter crimen adulterii uxorem dimiserit, ut alteram 
ducat; dissociari enim corpus et distrahi Deus noluit. Praeterea non tantum 
adulterium esse uitandum, sed etiam cogitationem; ne quis aspiciat alienam, et 
animo concupiscat: adulteram enim fieri mentem, si uel imaginem uoluptatis sibi 
ipsa depinxerit. Mens est enim profecto quae peccat; quae immoderatae libidinis  
fructum cogitatione complectitur: in hac crimen est, in hac omne 
delictum. Nam etsi corpus nulla sit labe maculatum, non constat tamen pudicitiae 
ratio, si animus incestus est; nec illibata castitas uideri potest, ubi conscientiam 
cupiditas inquinauit. Nec uero aliquis existimet, difficile esse fraenos imponere 
uoluptati, eamque uagam et errantem castitatis pudicitiaeque limitibus includere; 
cum propositum sit hominibus etiam uincere, ac plurimi beatam atque incorruptam 
corporis integritatem retinuerint; multique sint qui hoc coelesti genere uitae 
felicissime perfruantur. Quod quidem Deus non ita fieri praecepit, tamquam 
astringat, quia generari homines oportet: sed tamquam sinat. Scit enim quantam his 
affectibus imposuerit necessitatem. Si quis hoc, inquit, facere potuerit, 
habebit eximiam incomparabilemque mercedem. Quod continentiae genus quasi 
fastigium est, omniumque consummatio uirtutum. At quam si quis eniti atque 
eluctari potuerit, hunc seruum dominus, hunc discipulum magister agnoscet; hic 
terram triumphabit; hic erit consimilis Deo, qui uirtutem Dei coepit. Haec quidem 
difficilia uidentur: sed de eo loquimur, cui calcatis omnibus terrenis, iter in coelum 
paratur. Nam quia uirtus in Dei agnitione consistit, omnia grauia sunt, dum ignores; 
ubi cognoueris, facilia. Per ipsas difficultates nobis exeundum est, qui ad summum 
bonum tendimus.

[6,24] CAPUT XXIV. 
Nec tamen deficiat aliquis, aut de se ipse desperet, si aut cupiditate uictus, aut 
libidine impulsus, aut errore deceptus, aut ui coactus, ad iniustitiae uiam lapsus est. 
Potest enim reduci, ac liberari, si eum poeniteat actorum, et ad meliora conuersus, 
satisfaciat Deo. Quod fieri posse Cicero non putauit, cuius haec in Academico tertio 
uerba sunt: «Quod si liceret ut iis qui in itinere deerrauissent, sic uiam deuiam 
secutos corrigere errorem poenitendo, facilior esset emendatio temeritatis.» Licet 
plane. Nam si liberos nostros, cum delictorum suorum cernimus poenitere, 
correctos esse arbitramur, et abdicatos abiectosque rursus tamen suscipimus, 
fouemus, amplectimur: cur desperemus clementiam Dei patris poenitendo posse 
placari? Ergo idem Dominus ac parens indulgentissimus remissurum se 
poenitentibus peccata promittit, et oblitteraturum omnes iniquitates eius, qui 
iustitiam denuo coeperit operari. Sicut enim nihil prodest male uiuenti ante actae 
uitae probitas, quia superueniens nequitia iustitiae opera deleuit: ita nihil officiunt 
peccata uetera correcto, quia superueniens iustitia labem uitae prioris aboleuit. Is 
enim quem facti sui poenitet, errorem suum pristinum intelligit; ideoque Graeci 
melius et significantius g-metanoian dicunt, quam nos latine 
possimus resipiscentiam dicere. Resipiscit enim, ac mentem suam quasi ab insania 
recipit, quem errati piget; castigatque seipsum dementiae, et confirmat animum 
suum ad rectius uiuendum: tum illud ipsum maxime cauet, ne rursus in eosdem 
laqueos inducatur. Denique muta quoque animalia, cum fraude capiuntur, si aliquo 
se modo in fugam extricauerint, fiunt postmodum cautiora, uitantque semper ea 
omnia, in quibus dolos insidiasque senserunt. Sic hominem poenitentia cautum ac 
diligentem facit ad euitanda peccata, in quae semel fraude deciderit.

Nemo enim potest esse tam prudens, tam circumspectus, ut non aliquando labatur. 
Et idcirco Deus imbecillitatem nostram sciens, pro sua pietate aperuit 
homini portum salutis; ut huic necessitati, cui fragilitas nostra subiecta est, medicina 
poenitentiae subueniret. Ergo quicumque aberrauerit, referat pedem, seque 
quamprimum recipiat ac reformet:  
"Sed reuocare gradum, superasque euadere ad auras,  
Hoc opus, hic labor est".    Degustatis enim male iucundis uoluptatibus, uix 
diuelli ab his possunt: facilius recta sequerentur, si earum suauitates non attigissent. 
Sed si eripiant se malae seruituti, condonabitur his omnis error, si errorem suum uita 
meliore correxerint. Nec lucrari se quisquam putet, si delicti conscium non habebit: 
scit enim ille omnia, in cuius conspectu uiuimus, nec si uniuersos homines celare 
possumus, Deum possumus, cui nihil absconditum, nihil potest esse secretum. 
Exhortationes suas Seneca mirabili sententia terminauit. «Magnum, inquit, nescio 
quid, maiusque quam cogitari potest, numen est, cui uiuendo operam damus. Huic 
nos approbemus. Nam nihil prodest inclusam esse conscientiam: patemus Deo.» 
Quid uerius dici potest ab eo qui Deum nosset, quam  dictum est ab homine 
uerae religionis ignaro? Nam et maiestatem Dei expressit, maiorem esse dicendo, 
quam ut eam cogitatio mentis humanae capere posset; et ipsum ueritatis attigit 
fontem, sentiendo uitam hominum superuacuam non esse, ut Epicurei uolunt, sed 
Deo ab his operam uiuendo dari, siquidem iuste ac pie uixerint. Potuit esse 
uerus Dei cultor, si quis illi monstrasset; ac contempsisset profecto 
Zenonem, et magistrum suum Sotionem, si uerae sapientiae ducem nactus esset. 
«Huic nos, inquit, approbemus.» Coelestis prorsus oratio, nisi antecederet 
ignorantiae confessio; nihil prodest inclusam esse conscientiam: patemus Deo.» 
Nullus ergo mendacio, nullus dissimulationi locus est; quia parietibus oculi 
hominum submouentur: Dei autem diuinitas nec uisceribus submoueri potest, 
quominus totum hominem perspiciat, et norit. Idem in eiusdem operis primo: «Quid 
agis, inquit? quid machinaris? quid abscondis? Custos te tuus sequitur; alium tibi 
peregrinatio subduxit, alium mors, alium ualetudo: haeret hic, quo carere numquam 
potes. Quid locum abditum legis, et arbitros remoues? Putas tibi contigisse, 
ut oculos omnium effugias? demens! Quid tibi prodest non habere conscium habenti 
conscientiam?»

Non minus mirabiliter de conscientia et Deo Tullius. «Meminerit, inquit, Deum se 
habere testem; id est, ut ego arbitror, mentem suam, qua nihil homini dedit Deus ipse 
diuinius.» Item cum de iusto ac bono uiro loqueretur: «Itaque talis uir, inquit, non 
modo facere, sed ne cogitare quidem quidquam audebit, quod non audeat 
praedicare.» Purgemus igitur conscientiam, quae oculis Dei peruia est; et, ut ait idem, 
«semper ita uiuamus, ut rationem reddendam nobis arbitremur;» putemusque nos 
momentis omnibus non in aliquo ut ille dixit, orbis terrae theatro ab 
hominibus, sed desuper spectari ab eo, qui et iudex, et testis idem futurus est; cui 
rationem uitae reposcenti, actus suos inficiari non licebit. Ergo satius est aut effugere 
conscientiam, aut nos ipsos ultro aperire animum, et perniciem rescissis uulneribus 
effundere: quibus nemo alius mederi potest, nisi solus ille, qui gressum claudis, 
uisum caecis reddidit, maculata membra purgauit, mortuos excitauit. Ille ardorem 
cupiditatis extinguet, extirpabit libidines, inuidiam detrahet, iram mitigabit. Ille 
reddet ueram et perpetuam sanitatem. Appetenda est haec omnibus medicina, 
quoniam maiori periculo uexatur anima, quam corpus; et quamprimum latentibus 
morbis adhibenda curatio est. Neque enim si utatur aliquis oculorum acie clara, 
membris omnibus integris, firmissima totius corporis ualetudine; tamen eum 
dixerim sanum, si efferatur ira, superbia tumidus infletur, libidini seruiat, 
cupiditatibus inardescat: sed eum potius, qui ad alienam felicitatem non attollat 
oculos, opes non admiretur, alienam mulierem sancte uideat, nihil omnino appetat, 
non concupiscat alienum, non inuideat ulli, non fastidiat quemquam; sit humilis, 
misericors, beneficus, mitis, humanus; pax in animo eius perpetua uersetur.

Ille homo sanus, ille iustus, ille perfectus est. Quisquis igitur his omnibus praeceptis 
coelestibus obtemperauerit, hic cultor est uerus Dei, cuius sacrificia sunt, 
mansuetudo animi, et uita innocens, et actus boni. Quae omnia qui exhibet, toties 
sacrificat, quoties bonum aliquid ac pium fecerit. Deus enim non desiderat uictimam,  
neque muti animalis, neque mortis ac sanguinis, sed hominis et uitae. Ad 
quod sacrificium neque uerbenis opus est, neque februis, neque cespitibus, quae sunt 
utique uanissima: sed iis quae de intimo pectore proferuntur. Itaque in aram Dei, 
quae uere maxima est, et quae in corde hominis collocata, coinquinari non potest 
sanguine, iustitia imponitur, patientia, fides, innocentia, castitas, abstinentia. Hic est 
uerissimus ritus: haec illa lex Dei, ut a Cicerone dictum est, praeclara et diuina, 
semper quae recta et honesta iubet, uetat praua et turpia; cui parentem sanctissimae 
ac certissimae legi, iuste ac legitime necesse est uiuere. Cuius legis pauca 
equidem capita posui, quod sum pollicitus ea tantummodo esse dicturum, quae 
summum fastigium uirtuti et iustitiae imponerent. Si quis uolet caetera 
omnia comprehendere, ex fonte ipso petat, unde ad nos riuus iste manauit.

[6,25] CAPUT XXV. 
Nunc de sacrificio ipso pauca dicemus. «Ebur, inquit Plato, non castum donum Deo.» 
Quid ergo? Picta scilicet ex texta pretiosa? Immo uero non castum donum Deo, 
quidquid surripi, quidquid corrumpi potest. Sed sicut hoc uidit, non oportere uiuenti 
offerre aliquid, quod sit ex mortuo corpore; cur illud non uidit, non debere 
incorporali corporale munus offerri? Quanto melius Seneca, et uerius? «Vultisne uos, 
inquit, Deum cogitare magnum et placidum, et maiestate leni uerendum amicum, et  
semper in proximo? Non immolationibus et sanguine multo colendum (quae 
enim ex trucidatione immerentium uoluptas est?): sed mente pura, bono 
honestoque proposito. Non templa illi congestis in altitudinem saxis extruenda sunt: 
in suo cuique consecrandus est pectore.» Vestes igitur, gemmas, et caetera, 
quae habentur in praetio, si quis putet Deo chara, is plane, quid sit Deus, nescit, cui 
putat uoluptati esse eas res, quas etiam homo si contempserit, iure laudabitur. Quid 
ergo castum, quid Deo dignum, nisi quod ipse in illa diuina lege sua poposcit?

Duo sunt, quae offerri debeant, donum, et sacrificium: donum in perpetuum, 
sacrificium ad tempus. Verum apud istos, qui nullo modo rationem diuinitatis 
intelligunt, donum est, quidquid auro argentoque fabricatur; item quidquid purpura 
et serico texitur. Sacrificium est uictima, et quaecumque in ara cremantur. 
Sed utroque non utitur Deus; quia et ipse incorruptus est, et illud totum corruptibile. 
Itaque Deo utrumque incorporale offerendum est, quo utitur. Donum est integritas 
animi; sacrificium, laus, et hymnus. Si enim Deus non uidetur, ergo his rebus coli 
debet, quae non uidentur. Nulla igitur alia religio est uera, nisi quae uirtute ac iustitia 
constat. Quomodo autem Deus iustitia hominis utatur, intellectu facile est. Si enim 
iustus fuerit homo, accepta immortalitate, in aeternum Deo seruiet. Homines autem 
non nisi ad iustitiam nasci, cum philosophi ueteres, tum etiam Cicero suspicatur. 
Disserens enim de legibus: «Sed omnium, inquit, quae in hominum 
doctorum disputatione uersantur, nihil est profecto praestabilius, quam plane 
intelligi nos ad iustitiam esse natos.» Id ergo solum Deo exhibere atque offerre 
debemus, ad quod capiendum nos ipse generauit. Hoc autem duplex sacrificii genus 
quam sit uerissimum, Trismegistus Hermes idoneus testis est; qui nobiscum, id est, 
cum prophetis, quos sequimur, tam uerbis quam re congruit; sicque de iustitia 
locutus est: «Hoc uerbum, o fili, adora et cole.» Cultus autem Dei unus est, malum 
non esse. Item in illo sermone perfecto, cum exaudisset Asclepium quaerentem a filio 
suo, utrum placeret patri eius offerri thus, et alios odores ad sacrificium Dei, 
exclamauit: «Bene, bene ominare, o Asclepi. Est enim maxima impietas, tale quid de 
uno illo ac singulari bono in animum inducere. Haec et his similia huic non 
conueniunt. Omnium enim quaecumque sunt, plenus est, et omnium minime 
indigens. Nos uero gratias agentes adoremus. Huius enim sacrificium, sola 
benedictio.» Et recte.

Verbo enim sacrificari oportet Deo; siquidem Deus uerbum est, ut ipse confessus est. 
Summus igitur colendi Dei ritus est, ex ore iusti hominis ad Deum directa laudatio: 
quae tamen ipsa ut Deo sit accepta, et humilitate, et timore, et deuotione maxima 
opus est; ne quis forte integritatis et innocentiae fiduciam gerens, tumoris et 
arrogantiae crimen incurrat, eoque facto gratiam uirtutis amittat. Sed ut sit Deo 
carus, omnique macula careat, misericordiam Dei semper imploret, nihilque 
aliud precetur, nisi peccatis suis ueniam, licet nulla sint. Si quid aliud 
desiderauerit, non est opus dicto scienti quid uelimus. Si quid ei boni euenerit, 
gratias agat; si quid mali, satisfaciat, et id sibi ob peccata sua euenisse fateatur; et 
nihilominus etiam in malis gratias agat, et in bonis satisfaciat: ut idem sit semper, et 
stabilis, et immutabilis et inconcussus. Nec tantum hoc in templo putet sibi
esse faciendum, sed et domi, et in ipso etiam cubili suo. Secum denique habeat Deum 
semper in corde suo consecratum; quoniam ipse est Dei templum. Quod si Deo, patri 
ac domino, hac assiduitate, hoc obsequio, hac deuotione seruierit, consummata et 
perfecta iustitia est; quam qui tenuerit, hic (ut ante testati sumus) Deo paruit, hic 
religioni atque suo officio satisfecit.