DE SERVO ARBITRIO. 1 VENERABILI VIRO DOMINO ERASMO ROTERDAMO, MARTINVS LVTHER, GRATIAM ET PACEM IN CHRISTO. 2 Quod tardius diatribae tuae de libero arbitrio respondeo, Venerabilis Erasme, praeter spem omnium, preterque morem meum accidit, qui hactenus eiusmodi occasiones scribendi non solum libenter apprehendisse, sed ultro etiam quaesiisse uisus sum. 3 Mirabitur forte quispiam nouam illam et insolitam, uel patientiam, uel formidinem Lutheri, quem nec tot iactatae uoces et literae aduersariorum excitarunt, Erasmo uictoriam congratulantes et Io pean cantantes: Scilicet Maccabeus ille et peruicacissimus assertor inuenit tandem dignum antagonistam, contra quem hiscere non audet? Verum illos non modo non accuso, sed ipsemet tibi palmam concedo, qualem nulli antea concessi, non solum, quod uiribus eloquentiae et ingenio me longissime superas, qualem nos omnes merito tibi concedimus, quanto magis ego barbarus in barbarie semper uersatus, sed quod et spiritum meum et impetum remoratus es, et languidum ante pugnam reddidisti, idque duabus rationibus. 4 Primum arte, quod mirabili scilicet et perpetua modestia causam hanc agis, qua mihi obstitisti, ne possem in te accendi, Deinde fortuna uel casu uel fato, quod in tanta re nihil dicis, quod (W601) non dictum sit prius, atque adeo minus dicis et plus tribuis libero arbi. quam hactenus sophistae dixerunt et tribuerunt (de quo latius dicam infra), ut etiam superuacaneum uideretur respondere istis argumentis tuis, antea a me quoque toties confutatis, conculcatis uero et prorsus protritis per Philippi Melanchthonis de locis Theologicis inuictum libellum, meo iudicio, non solum immortalitate, sed canone quoque Ecclesiastico dignum, cui tuus libellus comparatus, ita mihi sorduit et uiluit, ut tibi uehementer compaterer, qui pulcherrimam tuam et ingeniosam dictionem in istis sordibus pollueres, ac materiae indignissimae indignarer, quae tam praeciosis eloquentiae ornamentis ueheretur, tanquam si quisquillae uel stercora aureis argenteisque uasis portarentur. 5 Id quod tu ipse quoque persensisse uideris, qui tam difficilis fuisti ad hoc scriptionis munus obeundum, nempe quod conscientia tua te monuit, fore, ut, quantislibet eloquentiae uiribus rem tentares, non posse tamen mihi fucum fieri, quin feces ipsas, semotis uerborum lenociniis, perspicerem, qui et si sermone sum imperitus, rerum tamen scientia non sum imperitus gratia Dei, Sic enim cum Paulo audeo mihi arrogare et tibi cum fiducia derogare scientiam, licet eloquentiam et ingenium tibi arrogem ac mihi derogem libens ac debens. 6 Proinde sic cogitaui: Si qui sunt, qui nostra tantis scripturis munita, non altius imbiberunt nec fortius tenent, quam ut istis leuibus et nihili argumentis Erasmi, quamuis ornatissimis, mouentur, digni non sunt, quibus mea responsione medeatur, Nihil enim talibus satis dici aut scribi posset uel multis milibus librorum etiam millies repetitis, simili enim opera littus araris et arenae semina mandaris, aut dolium pertusum aqua repleueris. 7 Illis enim, qui spiritum magistrum in nostris libellis hauserunt, satis abunde a nobis ministratum est, tuaque facile contemnunt, qui uero sine spiritu legunt, nihil mirum, si quouis uento, velut arundo, agitentur, quibus nec Deus satis dixerit, etiamsi omnes creaturae in linguas uerterentur. 8 Vnde illos relinquere, pene consilium fuisset, libello tuo offensos, cum iis, qui gloriantur et triumphos tibi decernunt. Itaque nec multitudine negociorum, nec rei difficultate, nec magnitudine eloquentiae tuae, nec timore tui, sed mero tedio, indignatione et contemptu, seu (ut dicam) iudicio meo de tua diatribe, impeditus est mihi impetus respondendi, ut illud interim taceam, quod tui perpetuo similis, satis pertinaciter obseruas, ne non ubique lubricus et flexiloquus sis, ac Vlysse cautior, inter scyllam et Charybdim tibi uideris nauigare, dum nihil uis assertum, rursus tamen assertor uideri, cum quo (W602) genere hominum, quod, rogo, potest conferri aut componi nisi quis Prothei capiendi peritus fuerit? In qua re quid possim, et quid ea tibi profuerit, postea ostendam cooperante Christo. 9 Vt igitur nunc respondeam, non est prorsus nulla causa: Vrgent fideles in Christo fratres, expectationem omnium mihi obiicientes, quod Erasmmi autoritas contemnenda non sit, et Christianae doctrinae ueritas periclitetur in multorum cordibus. Et mihi sane tandem in mentem uenit, silentium meum satis pium non fuisse, esseque mihi a carnis meae prudentia uel malitia illusum, ut non satis memor essem officii mei, quo debitor sum sapientibus et insipientibus, praesertim cum ad id uocer tot fratrum precibus. 10 Quamuis enim res nostra talis est, quae externo doctore non est contenta, sed praeter eum, qui plantat et rigat foris, etiam desyderet spiritum Dei, qui incrementum det et uiuus uiua doceat intus (quae cogitatio mihi imposuit), tamen cum liber sit ille spiritus, ac spiret, non ubi nos uolomus, sed ubi ipse uult, seruanda fuerat regula illa Pauli: Insta oportune, importune, Non enim scimus, qua hora dominus uenturus sit. Esto, sint, qui magistrum spiritum hactenus in meis literis nondum senserunt, et per Diatriben illam sint prostrati, forte nondum uenerat hora eorum. 11 Et quis scit, si Deus etiam te uisitare dignabitur, Optime Erasme, per me miserum et fragile uasculum suum, ut foelici hora (quod ex corde rogo patrem misericordiarum per Christum dominum nostrum) hoc libello ad te ueniam, et charissimum fratrem lucrifaciam. Nam etsi male tu sentis et scribis de libero arbitrio, tamen a me tibi non paruae debentur gratiae, quod mihi meam sententiam reddisti longe firmiorem, cum uiderem causam liberi arbitrii a tali tantoque ingenio, summis uiribus agi, et adeo nihil peragi, ut peius habeat quam antea, Quod euidens est argumentum, Liberum arbitrium esse merum mendacium, quod exemplo mulieris illius Euangellicae, quo plus a medicis curatur, eo peius habet. (Luk 8,43) 12 Cumulata igitur reddetur tibi a me gratia, si per me certior fias, sicut ego per te firmior, Verum utrunque donum est spiritus, non opus officii nostri. Quare orandus est Deus, ut mihi os, tibi uero et omnibus cor aperiat, sitque ipse magister coram in medio nostri, qui in nobis loquatur et audiat. 13 A te uero, Mi Erasme, sinas hoc me impetrare, ut, sicut ego tuam fero in his rebus ignorantiam, ita tu uicissim feras meam infantiam. Non uni dat cuncta Deus, Nec omnia possumus omnes, seu, ut Paulus ait, Distributiones donorum sunt, idem autem spiritus. Reliquum igitur est, ut dona mutuas operas tradant, et alter suo dono alterius onus et penuriam portet, sic implebimus legem Christi. (Gal 6,2) (W603) 14 Principio aliqua capita Praefationis tuae percurrere uolo, quibus non nihil caussam nostram grauas, et tuam adornas. 15 Primo illud, quod etiam aliis libellis peruicatiam asserendi in me reprehendis, Et in hoc libello dicis, te adeo non delectari assertionibus, ut facile in Scepticorum sententiam pedibus descessurus sis, ubicunque per diuinarum scripturarum inuiolabilem auctoritatem et Ecclesiae decreta liceat, quibus tuum sensum ubique libens submittis, siue assequeris quod praescribit, siue non assequeris, Hoc ingenium tibi placet. 16 Haec (ut par est) accipio a te beneuolo animo dici, et qui pacis amans sit. Sed si alius diceret, forte meo more in eum ferrer. Verum nec pati debeo, te, licet optime uolentem, ea opinione errare. 17 Non est enim hoc Christiani pectoris, non delectari assertionibus, imo delectari assertionibus debet, aut Christianus non erit. 18 Assertionem autem uoco (ne uerbis ludamur) constanter adherere, affirmare, confiteri, tueri atque inuictum perseuerare, nec aliud, credo, uox ea latinis uel nostro usu et saeculo significat. 19 Deinde loquor de rebus illis asserendis, quae nobis traditae sunt diuinitus in sacris literis, Alioqui neque Erasmo neque alio quouis magistro opus nobis est, qui doceat, in rebus dubiis uel inutilibus ac non necessariis non modo stultas, sed etiam impias esse assertiones, pugnas et rixationes, quae Paulus non uno loco damnat. 20 Nec tu de iis hoc loco dicis, credo, nisi uel ridiculi oratoris more, aliud praesumere et aliud tractare uelles, uelut ille ad Rombum, uel impii scriptoris insania, articulum de libero arbitrio dubium, aut non necessarium esse contendas. (h3)21 Absint a nobis Christianis Sceptici et Academici, Assint uero uel ipsius Stoicis bis pertinaciores assertores. (h50) Paulus Apostolus, quoties, rogo, Pleropheriam illam exigit, id est, certissimam illam ac firmissimam conscientiae assertionem? Ro. 10. confessionem dicens: Ore confessio fit ad salutem. (Rom 10,10) 22 Et Christus: Qui me confitetur coram hominibus, confitebor ego eum coram Patre meo. (Matt 10,32). Petrus rationem reddere iubet de ea quae in nobis est spe. (1 Pet 3,15). Quid multis opus est? 23 Nihil apud Christianos notius et coelebratius, quam assertio. Tolle assertiones, et Christianismum tulisti. Quin spiritus sanctus de coelo illis datur, ut clarificet Christum et confiteatur usque ad mortem, nisi hoc non est asserere, ob confessionem et assertionem mori. 24 Denique adeo asserit spiritus, ut etiam ultro inuadat et arguat mundum de peccato, (Joh 16,8) uelut lacessens pugnam, Et Paulus Timotheon iubeat increpare, instareque importune. (2 tim 4,2) 25 Quam uero mihi festiuus fuerit ille increpator, qui ipse, quod increpat, neque certus credat neque constanter asserat! ad Anticyram scilicet illum mitterem. 26 Sed (W604) ego longe stutissimus, qui in re clariore quam sol est, uerba et tempus perdo. (h5) Quis Christianorum ferat, Assertiones esse contemnendas? hoc esset aliud nihil, quam semel totam religionem, aut pietatem negasse, aut asseruisse, nihil esse religionem, aut pietatem, aut ullum dogma. 27 Quid ergo tu quoque asseris: non delector assertionibus, et: hoc ingenium te malle quam diuersum? (h6)28 Verum tu de confitendo Christo et dogmatibus eius hic nihil uoles dixisse, Recte moneor. Et ego in gratiam tui, meo iuri et mori cedo, ac de animo tuo nolo iudicare, (h2) inque aliud tempus uel aliis id reseruo, (h53) Interim, ut linguam et calamum corrigas, et deinceps tibi temperes a talibus uerbis, moneo, nam, utcunque animus sit integer et candidus, oratio tamen, quae animi character esse dicitur, non talis est. 29 Si enim causam liberi arbitrii non necessariam scitu, nec ad Christum pertinere arbitraris, recte loqueris, At impie tamen arbitraris. 30 Si uero necessariam arbitraris, impie loqueris, et recte arbitraris. (h21) (h23) Nec tum fuit locus, de inutilibus assertionibus et rixis tanta querulari et exaggerari, Quid enim haec ad statum causse? 31 Sed quid dices de istis tuis uerbis, ubi non de una lib. arb. caussa, sed de totius religionis dogmatibus generaliter dicis, si liceret per inuiolabilem autoritatem diuinarum literarum et Ecclesiae decreta, discessurum te in Scepticorum sententiam, adeo non delecteris assertionibus? (eras1#11)32 Qualis Protheus est in uocabulis illis: inuiolabilem autoritatem et Ecclesiae decreta? scilicet quasi ualde reuerearis scripturas et Ecclesiam, et tamen significas, optare de licentiam, ut esses Scepticus? 33 Quis Christianorum sic loqueretur? (h7) Hoc si dicis de inutilibus et neutris dogmatibus, Quid noui affers? Quis non optet licentiam hic scepticae professionis? imo quis Christianus de facto non utitur libere hac licentia, damnatque addictos et captiuos alicuius sententiae? 34 Nisi Christianos uniuersos pro talibus habes (ut uerba fere sonant), quorum dogmata sint inutilia, in quibus stulte rixentur et assertionibus pugnent. 35 Si uero de necessariis dicis, quid magis impie possit aliquis asserere, quam optare licentiam, nihil asserendi in talibus? 36 Sic potius dicet Christianus: Adeo non delector scepticorum sententia, ut, ubicunque per infirmitatem carnis liceret, (h71) non modo sacris literis constanter ubique in omnibusque partibus adhererem et assererem, sed etiam optem in non necessariis et extra scripturam positis rebus, esse quam certissimus. Quid enim incertitudinem miserius? 37 Quid etiam ad illa dicemus, ubi subjungis: quibus submitto ubique sensum meum libens, siue assequor, quod praescribunt, siue non assequor. (eras1#11). 38 Quid ais, Erasme? Non satis est submississe sensum scripturis? Etiam Ecclesiae decretis submittis? Quid illa potest decernere, non decretum in scripturis? Deinde ubi manet libertas et potestas iudicandi decretores illos? ut Paulus .I. Corin. 14 docet: Caeteri diiudicent. Non placet tibi esse iudicem (W605) in decretis Ecclesiae, quod Paulus tamen praecipit? 39 Quae ista noua religio et humilitas, ut nobis tuo exemplo potestatem adimas iudicandi decreta hominum, et subiicias sine iudicio hominibus? Vbi hoc nobis mandat scriptura Dei? 40 Deinde quis Christianorum sic uento mandet praescripta scripturae et Ecclesiae, ut dicat: siue assequor siue non assequor? Submittis te, et tamen nihil curas, an assequaris necne? 41 Christianus uero anathema sit, si non certus sit et assequatur, id quod ei praescribitur; quomodo enim credet, id quod non assequitur? (h68) Nam tu illud hic assequi dices, quod certo quis apprehenderit et non Sceptico more dubitauerit, Alioqui quid est in ulla creatura, quod ullus homo assequi possit, si assequi id sit, quod perfecte nosse ac uidere? 42 Tum enim nec locum haberet, ut aliquis simul quaedam assequi et quaedam non assequi posset; sed unum aliquid assecutus, omnia assecutus esset, puta in Deo, quem qui non assequitur, nullam partem creaturae unquam assequitur. 43 Summa, haec tua uerba hoc sonant, apud te nihil referre, quicquid a quolibet, ubique credatur, modo pax mundi constet, licereque ob periculum uitae, famae, rerum et fauoris, illum imitari, qui dixit: Aiunt, Aio, negant, nego, (h39) et habere dogmata Christiana nihilo meliora, quam philosophorum et hominum opiniones, pro quibus stultissimum est rixari, pugnare, asserere, quod inde nihil nisi contentio et turbatio pacis externae ueniant; Quae supra nos, nihil ad nos. 44 Ita dirempturus nostros conflictus uenis medius, ut utrosque suspendas, et persuadeas, de stultis ac inutilibus rebus nos digladiari. 45 Sic inquam sonant tua uerba. Et quid hic premam, puto te intelligere, Mi Erasme. (h40) Sed ut dixi, Verba eant, Cor tuum interim excuso, modo tu non prodas latius; ac metue spiritum Dei, qui scrutatur renes et corda, nec fallitur compositis uerbis. (h48). 46 Dixi enim haec ideo, ut deinceps desinas nostram causam arguere pertinaciae er peruicatiae. Nam hoc consilio aliud nihil facis, quam quod significas te in corde Lucianum aut alium quendam de grege Epicuri porcum alere (h34) (h39), qui cum ipse nihil credat esse Deum, rideat occulte omnes qui credunt et confitentur. 47 Sine nos esse assertores et assertionibus studere et delectari, tu Scepticis tuis et Academicis faue, Donec te Christus quoque uocauerit. Spiritus sanctus non est Scepticus, nec dubia aut opiniones in cordibus nostris scripsit, sed assertiones ipsa uita et omni experientia certiores et firmiores. (W606) 48 Ad alterum caput uenio, quod huic coheret (eras1#21). Vbi dogmata Christiana distinguis, quaedam scitu necessaria, quaedam non necessaria fingis, Esse quaedam abstrusa, quadam exposita dicis. 49 Sic uel aliorum uerbis lusus ludis, aut teipsum uelut artificio rhetorico exerces. Adducis autem pro ista sententia illud Pauli Ro. 11: O altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae Dei. Item illud Esaie 40: Quis adiuuit spiritum domini, aut quis consiliarius eius fuit? 50 Haec tibi fuerunt dictu facilia, ut qui uel scires te non scribere ad Lutherum, sed pro uulgo, uel non cogitaris te scribere contra Lutherum, quem tamen aliquo studio et iudicio in sacris literis dignaris speri, Si non dignaris, en extorquebo etiam. 51 Sic habet mea distinctio, ut et ego parum rhetoricer uel Dialecticer: Duae res sunt Deus et Scriptura Dei, non minus quam duae res sunt Creator et creatura Dei. 52 In Deo esse multa abscondita, quae ignoremus, nemo dubitat, sicut ipsemet dicit de die extremo: De die illo nemo scit nisi pater. (Mark 13,32) Et Actu. 1: Non est uestrum nosse tempora et momenta. Et iterum: Ego noui, quos elegerim. (Joh 13,18) Et Paulus: Nouit dominus qui sunt eius, (2 Tim 2,19) et similia. 53 Sed esse in scriptura quaedam abstrusa et non omnia exposita, inuulgatum est quidem per impios Sophistas, quorum ore et tu loqueris hic, Erasme, sed nunquam unum articulum produxerunt, nec producere possunt, quo suam hanc insaniam probarent. 54 Talibus autem laruis Satanas absterruit a legendis literis sacris, et reddidit Scripturam sanctam contemptibilem, ut suas pestes ex Philosophia in Ecclesia faceret regnare. 55 Hoc sane fateor, esse multa loca in scripturis obscura et abstrusa, non ob maiestatem rerum, sed ob ignorantiam uocabulorum et grammaticae, sed quae nihil impediant scientiam omnium rerum in scripturis. 56 Quid enim potest in scripturis augustius latere reliquum, postquam fractis signaculis et uoluto ab hostio sepulchri lapide, illud summum mysterium proditum est, Christum filium Dei factum hominem, Esse Deum trinum et unum, Christum pro nobis passum et regnaturum aeternaliter? (h23)57 Nonne haec etiam in biuiis sunt nota et cantata? Tolle Christum e scripturis, quid amplius in illis inuenies? Res igitur in scripturis contentae omnes sunt proditae, licet quaedam loca adhuc uerbis incognitis obscura sint. 58 Stultum est uero et impium, scire, res scripturae esse omnes in luce positas clarissima, et propter pauca uerba obscura res obscuras dictare. Si uno loco obscura sunt uerba, at alio sunt clara. Eadem uero res, manifestissime toti mundo declarata, dicitur in scripturis tum uerbis claris, tum adhuc latet uerbis obscuris. 59 Iam nihil refert, si res sit in luce, an aliquod eius signum sit in tenebris, cum interim multa alia eiusdem signa sint in luce. Quis dicet fontem publicum non esse in luce, quod hi, qui in angiporto sunt, illum non uident, cum omnes, qui sunt in foro, uideant? (W607) 60 Nihil igitur est, quod de Coricio specu adducis, Non habet ita res in scripturis, Et quae sunt summae maiestatis et abstrusissima mysteria, non sunt amplius in secessu, sed in ipsis foribus et in propatulo, producta et exposita, Christus enim aperuit nobis sensum, ut intelligamus scripturas, (Luk 24,45) Et Euangelion predicatum est omni creaturae, In omnem terram exiuit sonus eorum, (Sl. 19,5) Et omnia, quae scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. (Rom 15,4) 61 Item: Omnis Scriptura diuinitus inspirata, utilis est ad docendum. (2 Tim 2,16) Igitur tu et omnes Sophistae, agite et producite unum aliquod mysterium, quod sit in scripturis adhuc abstrusum. 62 Quod uero multis multa manent abstrusa, non hoc fit scripturae obscuritate, sed illorum caecitate uel socordia, qui non agunt, ut clarissimam ueritatem uideant, Sicut Paulus de Iudeis dicit 2. Corinthiorum 4: Velamen manet super cor eorum. Et iterum: Si Euangelion nostrum opertum est, in iis qui pereunt opertum est, quorum corda Deus huius saeculi excaecauit. 63 Eadem temeritate solem obscurumque diem culparet, qui ipse sibi oculos uelaret, aut a luce in tenebras iret, et sese absconderet. Desinant ergo miseri homines, tenebras et obscuritatem cordis sui blasphema peruersitate scripturis Dei clarissimis imputare. 64 Tu ergo cum Paulum adducis, dicentem: Incomprehensibilia sunt iudicia eius, uideris pronomen 'Eius' ad scripturam retulisse, At Paulus non dicit: Incomprehensibilia sunt iudicia scripturae, sed: Dei. 65 Sic Esaias .40. non dicit: Quis nouit sensum scripturae, sed: sensum domini, quamuis Paulus asserat, Christianis notum esse sensum Domini, uerum in his, quae donata sunt nobis, ut ibidem .1. Corinthiorum .2. Vides ergo, quam oscitanter hos locos scripturae inspexeris et tam apte citaris, quam apte citas fere omnia pro libero arbitrio. (h30)66 Sic et exempla tua, quae subiungis, non sine (W608) suspitione et aculeo, nihil faciunt ad rem, qualia de distinctione personarum, de conglutatione naturae diuinae et humanae, de peccato irremisibili, quorum ambiguitatem dicis nondum esse resectam. 67 Si de Sophistarum quaestionibus circa has res agitatis, intelligis, quid tibi fecit innocentissima scriptura, ut abusum sceleratorum hominum obiicias illius puritati? (h32)68 Scriptura simpliciter confitetur trinitatem Dei et humanitatem Christi et peccatum irremissibile, Nihil hic obscuritatis aut ambiguitatis. 69 Quibus uero modis ista habeant, Scriptura non dicit, ut tu fingis, nec opus esse nosse, Sophistae hic sua somnia tractant, illos argue et damna, et scripturas absolue. 70 Si uero (W609) intelligis de ipsa rei substantia, iterum non scripturas, sed Arrianos argue, et eos, quibus opertum est Euangelion, ut clarissima testimonia de diuinitatis trinitate et humanitate Christi, per operationem Satanae dei sui non uideant. 71 Et ut breuiter dicam, Duplex est claritas scripturae, sicut et duplex obscuritas, Vna externa in uerbi ministerio posita, altera in cordis cognitione sita. 72 Si de interna claritate dixeris, nullus homo unum iota in scripturis uidet, nisi qui spiritum Dei habet, omnes habent obscuratum cor, ita, ut, si etiam dicant et norint proferre omnia scripturae, nihil tamen horum sentiant aut uere cognoscant; 73 neque credunt Deum, nec sese esse creaturas Dei, nec quicquam aliud, iuxta illud Psal. 13: Dixit insipiens in corde suo: Deus nihil est. Spiritus enim requiritur ad totam scripturam et ad quamlibet eius partem intelligendam. 74 Si de externa dixeris, Nihil prorsus relictum est obscurum aut ambiguum, sed omnia sunt per uerbum in lucem producta certissimam, et declarata toto orbi, quaecunque sunt in scripturis. 75 Sed illud magis est intolerabile, quod caussam hanc lib. arbi. inter ea numeras, quae sunt inutilia et non necessaria, 76 Et loco eius nobis recenses, quae ad pietatem Christianam satis esse iudices, qualem formam certe describeret facile quilibet Iudaeus aut gentilis Christi prorsus ignarus, nam Christi ne uno quidem iota mentionem facis, ac si sentias, Christianam pietatis sine Christo esse posse, tantum si Deus natura clementissimus totis uiribus colatur. (h15).77 Quid hic dicam, Erasme? Totus Lucianus spiras, et inhalas mihi grandem Epicuri crapulam. (h18). (h50)(W603/h40). Si tu hanc caussam non necessariam ducis Christianis, cede quaeso ex harena, nihil tibi et nobis, Nos necessariam ducimus. 78 Si est irreligiosum, si est curiosum, si superuacaneum, ut tu dicis, (W610) scire, An Deus contingenter praesciat aliquid, An uoluntas nostra aliquid agat in his quae pertinent ad aeternam salutem, uel tantum patiatur ab agente gratia, An, quicquid boni uel mali facimus, mera necessitate faciamus, uel patiamur potius, quid rogo erit tum religiosum? quid graue? quid utile scitu? (E1-4); (h1-4)79 Hoc prorsus nihil ualet, Erasme, das ist zu viel, Difficile est hoc tribuere ignorantiae tuae, ut qui iam senex et inter Christianos uersatus, et sacras literas diu meditatus, non relinquis locum, quo te excusemus aut bene de te cogitemus. 80 Et tamen haec portenta tibi ignoscunt Papistae et ferunt, ea gratia, quod in Lutherum scribis, alioqui te dentibus laceraturi, si Lutherus abesset, et talia scriberes. 81 Amicus Plato, Amicus Socrates, sed praehonoranda ueritas. Nam ut parum intelligeres in scripturis et pietate Christiana, certe hoc uel hosti Christianorum sciendum erat, quid Christiani necessarium et utile, et quid non tale haberent. 82 Tu uero Theologus et Christianorum magister, praescripturus illis formam Christianismi, non saltem more Sceptico tuo, dubitas, quid necessarium et utile illis sit, sed plane in diuersum laberis, et iam contra ingenium tuum assertione inaudita iudicas, ea non esse necessaria, quae nisi necessaria et cognita certo fuerint, nec Deus, nec Christus, nec Euangelion, nec fides, nec quicquam reliquum est, ne Iudaismi quidem, multo minus Christianismi. 83 Deum immortale, Erasme, quantam fenestram, imo quantum campum aperis contra te agendi et dicendi! Quid tu de lib. arbi. boni aut recti scriberes, qui tantam ignorantiam scripturae et pietatis his uerbis tuis confiteris? Sed contraham uela, nec meis uerbis hoc loco (quod infra forte faciam), sed tuis uerbis agam tecum. (W611) 84 Forma Christianismi a te descripta inter caetera hoc habet, ut totis uiribus enitamur, adeamus remedium penitentiae, ac domini misericordiam modis omnibus ambiamus, sine qua nec uoluntas humana efficax est nec conatus. Item nemini desperandam esse ueniam a Deo natura clementissimo. 85 Haec uerba tua, sine Christo, sine spiritu, ipsa glacie frigidiora, ita ut etiam uitium in illis patiatur eloquentiae tuae decor, quae misero uix extorsit metus forsitan pontificum et tyrannorum, (h117) ne prorsus Atheos uidereris, (h25) hoc tamen asserunt, Esse uires in nobis, Esse nisum totis uiribus, Esse misericordiam Dei, Esse modos ambiendi misericordiam, Esse Deum natura iustum, natura clementissimum etc. 86 Si quis igitur ignoret, quid sint illae uires, quid possint, quid patiantur, quis nisus eorum, quae efficacia, quae inefficatia, quid ille faciet? quid tu illum facere docebis? 87 Irreligiosum (inquis), curiosum et superuacaneum esse nosse uelle, an uoluntas nostra aliquid aget in iis, quae pertinent ad aeternam salutem, an tantum patiatur ab agente gratia. 88 At hic dicis contra, Esse pietatem Christianam, Eniti totis uiribus, et sine misericordia Dei uoluntatem non efficacem esse. Hic plane asseris uoluntatem aliquid agere in iis, quae pertinent ad aeternam salutem, dum eam fingis enitentem, At rursus patientem, dum sine misericordia dicis inefficacem, licet non definias, quatenus illud agere et pati intelligendum sit, data opera facturus ignaros, (h39) quid ualeat misericordia, quid ualeat uoluntas nostra, eo ipso, quo doces quid faciat uoluntas nostra, et misericordia Dei, (h76) 89 sic te rotat tua illa prudentia, qua neutri partium adherere statuisti, et inter scylla et charibdim tuto euadere, ut medio mari fluctibus obrutus et confusus, omnia asseras quae negas, et neges quae asseris. (h64)90 Similitudinibus aliquibus tibi tuam Theologiam ob oculos ponam: Bonum Poema uel orationem facturus, non cogitet, nec quaerat, quale sit ingenium, quid possit, quid non, quid requirat argumentum susceptum, planeque omittat illud praeceptum Horatii: Quid ualeat humeri, quid ferre recusent, sed solum opus praeceps tentet, et cogitet: Enitendum est, ut fiat, curiosum et superuacaneum est quaerere, utrum suppetat tanta eruditio, tanta facundia, tanta uis ingenii; -- 91 Aut si quis uberes fructus ex agro sit recepturus, non sit curiosus superuacanea cura explorandi ingenii (W612) terrae, sicut Virgilius in Georgicis curiose et frustra docet, sed feratur temere, nihil nisi opus cogitet, aret littus, semina mandet, quaqua patet, siue arena siue limus; -- 92 Aut si quis bellum gesturus uictoriam pulchram petat, uel aliud quidpiam officium in re publica praestare debet, non sit curiosus, consultando, quid possit, an aerarium sufficiat, an milites apti sint, an copia facti ulla sit, prorsusque contemnat illud Historici: Antequam facias, consulto, ubi consulueris, mature facto opus est, sed irruat caecis oculis et auribus clausis, nihil nisi: 'bellum, bellum' vociferet et operi instet, -- 93 Quid rogo, Erasme, de talibus Poetis, agricolis et imperatoribus et Principibus iudicaberis? Addam illud Euangelicum: Siquis turrim aedificaturus, non prius sedens computet sumptus, an habeat ad perficiendum, Quid de illo iudicat Christus? (W613) (h79) 94 Sic tu quoque nobis facta decernis sola, uetas uero primum explorare et metiri aut nosse uires, quid possimus et non possimus, tanquam hoc sit curiosum et superuavaneum et irreligiosum. 95 Ita, dum nimia prudentia temeritatem detestaris et sobrietatem praetendis, eo peruenis, ut summam temeritatem etiam doceas. 96 Nam ut Sophistae temerarii et insani sint facto, dum curiosa tractant, mitius tamen peccant quam tu, qui etiam doces et iubes insanire et temere ferri, 97 Atque, quo maior sit insania, hanc temeritatem nobis pulcherrimam Christianamque pietatem, sobrietatem, religiosam grauitatem et salutem esse persuades, ni ita faciamus, irreligiosos, curiosos et uanos nos asseris, assertionum tantus hostis, et pulchre euasisti Scyllam, dum uitasti Charibdim. (h41) (h64)98 Sed huc te perpellit fiducia ingenii tui, qui credis sic te posse per eloquentiam omnibus ingeniis imponere, ut nullus queat persentiscere, quid alas in animo et quid moliaris lubricis illis scriptis tuis. 99 Deus uero non irridetur, (h65) in quem non est bonum impingere. Porro si hanc temeritatem nos docuisses in poematibus faciendis, in fructibus parandis, in bellis et officiis obeundis, aut domibus aedificandis, quanquam est intollerabilis, praesertim in tanto uiro, tamen aliqua uenia dignus tandem eras, saltum apud Christianos, qui temporalia contemnunt, 100 At cum Christianos ipsos iubeas temerarios operarios fieri, et in salute aeterna paranda incuriosos esse mandas, quid possint et non possint, hoc plane peccatum est uere irremissibile. (h115).101 Nescient enim, quid faciant, dum ignorant, quid et quantum possunt, Ignorantes autem, quid faciant, penitere (si errent) non possunt, Impenitentia autem peccatum irremissibile est, Atque huc ducit nos tua illa moderata Sceptica Theologia. (W614) (h108).102 Igitur non est irreligiosum, curiosum aut superuacaneum, sed imprimis salutare et necessarium Christiano, nosse, an uoluntas aliquid uel nihil agat in iis, quae pertinent ad salutem, Imo, ut scias, hic est cardo nostrae disputationis, hic uersatur status causae huius, Nam hoc agimus, ut disquiramus, quidnam possit lib. arbi., quid patiatur, quo modo se habeat ad gratiam Dei. (h81).103 Haec si ignorauerimus, prorsus nihil Christianarum rerum noscemus, erimusque omnibus gentibus peiores. Qui hoc non sentit, fateatur sese non esse Christianum, Qui uero reprehendit uel contemnit, sciat sese esse summum Christianorum hostem. (h33).104 Nam si ignorauero, quid, quatenus et quantum ego possum et faciam erga Deum, pariter incertum et ignotum mihi erit, quid, quatenus et quantum Deus in me potest et faciat, cum Deus operetur omnia in omnibus. 105 Ignoratis uero operibus et potentia Dei, Deum ipsum ignoro, Ignorato Deo, colere, laudare, gratias agere, seruire Deo non possum, dum nescio, quantum mihi tribuere, quantum Deo debeo. (h91)106 Oportet igitur certissimam distinctionem habere inter uirtutem Dei et nostram, inter opus Dei et nostrum, si uolumus pie uiuere. Ita uides, hoc problema esse partem alteram totius summae Christianarum rerum, in quo pendet et periclitatur cognitio suiipsius, cognitio et gloria Dei. 107 Quare non est ferendum in te, Mi Erasme, (h31) ut hoc nosse irreligiosum, curiosum et uanum apelles. (h34) (h69)Multa tibi debemus, Sed pietati omnia debemus. 108 Quin tu ipse totum bonum nostrum Deo ascribendum esse sentis, (E3) idque asseris in forma tui Christianismi; Hoc autem asserto, certe simul asseris, Dei misericordiam solam omnia agere et uoluntatem nostram nihil agere, sed potius pati, alioqui non totum Deo tribuetur; (h74) (h111)109 At paulo post, negas, id asserere uel nosse esse religiosum, pium et salutare. Sed sic loqui cogitur mens sibiipsi non constans, in rebus pietatis incerta et imperita. (h113)110 Altera pars summae Christianae est, Nosse, an Deus contingenter aliquid praesciat, et an omnia faciamus necessitate. Et hanc etiam irreligiosam, curiosam, et uanam facis, sicut et omnes impii faciunt, Quin daemones et damnati exosam et execrabliem faciunt. 111 Neque stultus es, si istis quaestionibus te eximis modo id fieri liceat. Sed interim parum bonus Rhetor et Theologus es, qui de lib. arbi. sine istis partibus dicere et docere praesumis. 112Fungar cotis uice et ipse non rhetor, egregium rhetorem officii sui monebo. (h78) Si de oratoria scripturus, sic diceret Quintillianus: meo iudicio, illa stulte et superuacanea, de inuentione, dispositione, elocutione, memoria, pronunciatione, omittenda sunt, satis sit nosse, orationem esse benedicendi peritiam, nonne rideres artificem? (h82)113 Non aliter tu quoque facis. scripturus de lib. arbit. abigis et abiicis primum totum corpus et omnes partes artificii eius de quo scripturus es. Nam fieri non potest, ut scias, quid sit lib. arb., nisi scieris, quod possit uoluntas humana, Quid Deus faciat, an necessario praesciat. 114 Nonne et rhetores tui docent, De causa aliqua dicturum, (W615) oportere dicere, Primum an sit, deinde quid sit, quae eius partes, quae contraria, affinia, similia etc? 115 Tu uero miserum illud per sese lib. arb. his omnibus spolias, et nullam quaestionem de eo definis, nisi unam illam primam, scilicet, an sit, idque argumentis talibus, qualibus uidebimus, ut ineptiorem librum de lib. arb. non uiderim, excepta orationes elegantia. 116 Sophistae sane melius hic saltem dialecticantur, quando rhetoricari nesciunt, qui lib. arb. aggressi definiunt omnes quaestiones eius, An sit, quid sit, quid faciat, quomodo habeat etc., (h125) licet et ipsi non efficiunt quod tentant. Vrgebo igitur hoc libello te et Sophistae omnes, donec lib. arb. uires et opera mihi definiatis, Et sic urgebo (Christo propitio), ut sperem me adacturum te ad penitentiam editae diatribes tuae. (h63) (h130) 1 Est itaque et hoc imprimis necessarium et salutare Christiano, nosse, quod Deus nihil praescit contingenter, sed quod omnia incommutabili et aeterna, infallibilique uoluntate et praeuidet et proponit et facit. 2 Hoc fulmine sternitur et conteritur penitus lib. arb.; ideo qui lib. arb. uolunt assertum, debent hoc fulmen uel negare uel dissimulare, aut alia ratione a se abigere. Antequam uero id mea disputatione et scripturae auctoritate firmem, prius tuis uerbis ipsum tractabo. 3 Nonne tu es, mi Erasme, (h31) qui asseruisti paulo ante, Deum natura iustum, natura clementissimum? (E4) Si hoc uerum est, nonne sequitur, quod incommutabiliter sit iustus et clemens? ut quemadmodum natura eius non mutatur inaeternum, ita nec eius iustitia et clementia. 4 Quod autem de iustitia et clementia dicitur, etiam de scientia, sapientia, bonitate, uoluntate et aliis diuinis rebus dici oportet. 5 Si igitur hac religiose, pie et salubriter de Deo asseruntur, ut tu scribis, Quid accidit tibi, ut tibi ipsi dissidens, irreligiosum, curiosum, ac uanum nunc asseras, dicere, Deum necessario praescire? (E5) (h37) (h69)6 Scilicet uoluntatem immutabilem Dei praedicas esse discendam, immutabilem eius uero praescientiam nosse uetas. An tu credis, quod nolens praesciat, aut ignarus uelit? Si uolens praescit, aeterna est et immobilis (quia natura) uoluntas, si praesciens uult, aeterna est et immobilis (quia natura) scientia. 7 Ex quo sequitur irrefragabiliter: omnia quae facimus, omnia quae fiunt, etsi nobis uidentur mutabiliter et contingenter fieri, reuera tamen fiunt necessario et immutabiliter, si Dei uoluntatem spectes. 8 Voluntas enim Dei efficax est, quae impediri non potest, cum sit naturalis ipsa potentia Dei, Deinde sapiens, ut falli non possit. 9 Non autem impedita uoluntate, opus (W616) ipsum impediri non potest, quin fiat, loco, tempore, modo, mensura, quibus ipsa et praeuidet et uult. 10 Si talis esset uoluntas Dei, quae peracto opere eodemque manente, cessaret, qualis est hominum uoluntas, ubi aedificata domo, quam uolunt, cessat uelle, ut in morte desinit, tum uere posset dici, aliquid contingenter et mutabiliter fieri. (h133).11 At hic contra fit, opus desinit et uoluntas permanet, tantum abest, ut ipsum opus, dum fit et permanet, contingenter esse aut permanere possit. 12 Contingenter autem fieri dicitur (ne uocabulis abutamur) latina lingua non, ipsum opus contingens fieri, sed, contingente et mutabili uoluntate fieri, qualis in Deo non est. 13 Deinde contingens opus dici non potest, nisi quod nobis contingenter et uelut casu imprudentibusque nobis fit, Quia nostra uoluntas uel manus illud arripit uelut casu oblatum, ut qui nihil de eo aut cogitauimus aut uoluimus antea. (h136)14 Sudauerunt hic sophistae iam multis annis et tandem uicti, coacti sunt concedere, Omnia quidem necessario fieri necessitate consequentiae (ut dicunt), sed non necessitate consequentis. 15 Sic eluserunt uiolentiam istius (W617) quaestionis. uerum et seipsos potius illuserunt. Quam sit enim hoc nihil, non grauabor ostendere. 16 Necessitatem consequentiae uocant, ut crasse dicam: Si Deus aliquid uult, necesse est, ut ipsum fiat, sed non est necesse, ut id sit, quod fit, Solus Deus enim necessario est, omnia alia possunt non esse, si Deus uelit. 17 Ita actionem Dei necessarium dicunt, si uolet, sed factum ipsum non esse necessarium. Quid autem istis ludibriis uerborum efficiunt? Id scilicet, facta res non est necessaria, id est, non habet essentiam necessariam, hoc est aliud nihil dicere quam: res facta non est Deus ipse. 18 Nihilominus manet illud, ut omnis res necessario fiat, si actio Dei necessaria uel consequentiae necessitas est, quantumlibet iam facta non sit necessario, id est, non sit Deus, uel non habeat essentiam necessariam. 19 Si enim ego fio necessario, parum me mouet, quod esse meum uel fieri sit mutabile; nihilominus ego ille contingens et mutabilis, qui non sum Deus necessarius, fio. 20 Quare illorum ludibrium, Necessitate consequentiae, sed non necessitate consequentis omnia fieri, nihil aliud habet quam hoc: Omnia quidem necessario fiunt, sed sic facta, non sunt ipsemet Deus. 21 Quod uero opus erat hoc nobis dicere? quasi metuendum fuerit, ut factas res assereremus Deum esse, uel diuinum et necessariam naturam habere. Adeo stat et permanet inuicta sententia, Omnia necessitate fieri. (h144).22 Nec est hic ulla obscuritas aut ambiguitas. In Esaia dicit: Consilium meum stabit et uoluntas mea fiet. Quis enim puer non intelligit, quid uelint haec uocabula: Consilium, uoluntas, fiet, stabit? 23 Sed cur nobis Christianis illa sunt abstrusa, ut irreligiosum et curiosum et uanum sit, (h69) illa tractare et nosse, cum talia gentiles Poetae et ipsum uulgus usu communissimo terat in ore? Quoties unus Virgilius fatum (W618) memorat? Certa stant omnia lege. stat sua cuique dies. Item: Si te fata uocant. 24 Item: Siqua fata aspera rumpas. Nihil ille Poeta aliud facit, quam ut in Troia uastata, et Romano imperio suscitando, fatum plus ualere quam omnium hominum studia, significet, atque adeo necessitatem et rebus et hominibus imponere. (h141)25 Denique Deos suos immortales fato subiicit, cui necessario caedant et ipse Iuppiter et Iuno. Inde finxerunt parcas illas tres, immutabiles, implacabiles, irreuocabiles. 26 Senserunt illi sapientes uiri, id quod res ipsa cum experientia probat, nulli hominum unquam sua consilia processisse, sed omnibus alio quam cogitarunt, rem cecidisse. 27 Si pergama potuissent dextra defendi, etiam hac defensa fuissent, ait Hector Virgilii. Inde uulgatissimum uerbum in omnium ore: Quod Deus uult, fiat, Item: Si uolet Deus, faciemus, Item: Sic uoluit Deus, Sic placitum superis, Sic uoluistis, ait Virgilius, ut uideamus, in uulgo non minus relictam esse scientiam praedestinationis et praescientiae Dei, quam ipsam notitiam diuinitatis, Et ii, qui sapientes uoluerunt uideri, suis disputationibus eo abierunt, donec obscurato corde, stulti fierent, Roma. I. et negarent uel dissimularent ea, quae Poetae et uulgus, atque ipsorummet conscientia pro usitatissimis, certissimus et uerissimis habent. 28 Vltra dico, non modo, quam ista sint uera, de quo infra latius ex scripturis dicetur, uerum etiam, quam religiosum, pium et necessarium sit ea nosse. 29 His enim ignoratis, neque fides, neque ullus Dei cultus consistere potest. Nam hoc esset uere Deum ignorare, cum qua ignorantia salus stare (W619) nequit, ut notum est. 30 Si enim dubitas, aut contemnis nosse, quod Deus omnia, non contingenter, sed necessario et immutabiliter praesciat et uelit, quomodo poteris eius promissionibus credere, certo fidere ac niti? 31 Cum enim promittit, certum oportet te esse, quod sciat, possit et uelit praestare, quod promittit, Alioqui eum non ueracem, nec fidelem aestimabis, quae est incredulitas et summa impietas et negatio Dei altissimi. 32 At quo modo certus et securus eris, nisi scieris illum certo et infallibiliter et immutabiliter, ac necessario scire et uelle et facturum esse, quod promittit? Neque solum certos oportet nos esse, Deum necessario et immutabiliter uelle et facturum, sed etiam gloriari in hoc ipso, ut Paulus Rom. 3: Esto autem Deus uerax, omnis homo mendax, Et iterum: Non quod exciderit uerbum Dei, Et alibi: Fundamentum Dei firmum stat, habens signaculum hoc: Nouit dominus, qui sunt eius. Et Tit. 1: Quam promisit Deus non mendax, ante tempora saecularia. Et Ebre. 11. Oportet accendentem credere, quod Deus sit, et in se sperantibus remunerator sit. 33 Itaque fides Christiana prorsus extinguitur, promissiones Dei et universum Euangelion penitus corruit, si doceamur et credimus, non esse nobis sciendam praescientiam Dei necessariam, necessitatemque faciendorum. 34 Christianorum enim haec una et summa consolatio est in omnibus aduersitatibus, nosse, quod Deus non mentitur, sed immutabiliter omnia facit, et uoluntati eius neque resisti, neque eam mutari aut imperidi posse. 35 Tu nunc uide, Mi Erasme, (h31) quorsum nos tua illa abstinentissima, pacis amicissima Theologia ducat! 36 Tu auocas et uetas nos eo niti, ut praescientiam Dei et necessitatem in rebus et hominibus discamus, sed consulis, talia relinquere, uitare et contemnere. 37 Qua opera tua inconsulta simul nos doces, ut (W620) ignorantiam Dei, quae sua sponte uenit et agnata quoque est, quaeramus, fidem contemnamus, promissiones Dei deseramus, omnia solatia spiritus et certitudines conscientiae nihili faciamus, Qualia uix Epicurus ipse praescriberet. 38 Deinde hoc non contentus, irreligiosum, curiosum, uanumque uocas, qui talibus studuerit cogniscendis, religiosum uero, pium ac sobrium, qui comtempserit. (h69)39 Quid his uerbis igitur aliud struis, quam Christianos esse curiosos, uanos et irreligiosos, Christianismum esse rem prorsus nullius momenti, uanam et stultam ac plane impiam? 40 Ita fit iterum, ut, dum nos maxime deterrere uis a temeritate, more stultorum in contrarium raptus, nihil doces, nisi summas temeritates, impietates, perditiones. Sentisne in hac parte libellum tuum esse adeo impium, blasphemum ac sacrilegum, ut nullum habeat uspiam similem? 41 Non de animo tuo dico, ut supra dixi, Neque enim sic perditum te existimo, quod haec uelis docere aut fieri ex animo, Sed ut ostenderem tibi, quanta portenta cogatur imprudenter effutire, qui malam caussam susceperit agendam, Deinde quid sit in diuinas res et literas impingere, dum aliorum obsequio personam sumimus, et inuita conscientia alienae scenae seruimus. (h154).42 Non est ludus neque iocus, sacras literas et pietatem docere, facillime enim hic contingit lapsus ille, de quo Iacobus dicit: Qui offendit in uno, fit omnium reus. 43 Ita enim fit, ut, cum modicum uideamur uelle nugari, nec satis reuerenter sacras literas habemus, mox impietatibus inuoluamur, blasphemiisque immergamur, sicut hic tibi contigit, Erasme, Dominus ignoscat tibi et misereatur tui. (h155).44 Quod uero Sophistae in his rebus tot quaestionum examina pepererunt, et multa alia inutilia miscuerunt, qualia multa recenses, scimus et confitemur tecum, acriusque insectati sumus et magis quam tu, Sed tu imprudenter et temere facis, qui puritatem sacrarum rerum misces, confundis, et assimilas cum prophanis et stultis quaestionibus impiorum. 45 Conspurcarunt illi aurum et mutauerunt colorem bonum, ut Ieremias ait, sed non simul aurum cum stercore comparandum et abiiciendum est, ut tu facis, (h156) Vindicandum aurum ab illis, et secernanda pura scriptura ab illorum fecibus et sordibus, id quod mei semper fuit studii, ut alio loco haberentur diuinae literae, alio illorum nugae. 46 Nec nos mouere debet, quod nihil istis quaestionibus profectum sit, nisi quod magno concordiae dispendio minus amamus dum plus satis uolumus sapere. 47 Nobis non est quaestio, quid Sophistae quaestionarii profecerint, sed quomodo nos boni et Christiani fiamus, nec debes doctrinae Christianae imputare, quod impii male agunt, Ea enim nihil sunt ad propositum, et poteras alio loco dicere et papyro parcere. 48 Tertio capite, pergis nos modestos et quietos illos Epicuros reddere, alio genere consilii, nec sanioris, quam sunt praedicta duo. 49 Videlicet, quod (W621) quaedam eius generis sunt, ut, etiamsi uera essent et sciri possent, non tamen expediret ea prostituere promiscuis auribus. Et hic iterum confundis et misces omnia, more tuo, ut prophanis aeques sacra, nullo prorsus discrimine, Iterum lapsus in scripturae et Dei contemptum et iniuriam. 50 Dixi superius, Ea quae sacris literis aut traduntur aut probantur, esse non modo aperta, sed et salutaria, ideo tuto inuulgari, disci et sciri posse, imo debere, ut falsum sit, quod dicis, non esse prostituenda promiscuis auribus, si de iis, quae in scriptura sunt, dicis, Nam de aliis si dixeris, nihil ad nos, nec in loco dixeris, sed uerbis chartas et tempora perdis. 51 Deinde nosti, mihi cum Sophistis nulla in re conuenire, ut merito mihi parceres, nec eorum abusus mihi obiiceres. Contra me enim in libro isto tibi dicendum erat. Scio, quid peccent Sophistae, nec te magistro opus habeo, et satis sunt a me repraehensi, Hoc semel dictum uelim ac repetitum, quoties me Sophistis misces, et causam meam illorum insania grauas, Inique enim facis, quod optime nosti. 52 Iam uideamus rationes consilii tui! Deum esse secundum naturam in antro scarabei uel etiam cloaca (quod tu uereris dicere, et arguis Sophistas ita garrire) non minus quam in coelo, etiamsi uerum esset, putas tamen irrationabiliter disputari apud multitidinem. 53 Primum, garriant qui garriant, (W622) nos non de facto hominum hic disputamus, sed de iure et lege, non ut uiuamus, sed ut uiuere debeamus. Quis nostrum ubique recte uiuit et agit? 54 At ideo ius et doctrina non damnatur, sed nos potius damnat. Sed tu ista peregrina longe petis, et undique corradis multa, quod te male habet unus ille locus, de praescientia Dei, quem cum nulla ratione potes uincere, multiloquio inani lectorem interim fatigare conaris. Sed eant illa, Ad rem redeamus. 55 Quorsum igitur hoc tendit, ut quaedam non uulganda censeas? An caussam libe. arbi. inter ea numeras? Tum redibit contra te totum, quod supra dixi de necessitate discendi libe. arbitrii. Deinde, cur tu ipse non sequeris et omittis diatriben tuam? Si bene facis lib. arbi. tractando, cur uituperas? si malum est, cur facis? Si uero non inter ea numeras, iterum causae statum interim fugis, et non in loco uerbosus Orator aliena tractas. 56 Nec tamen recte hoc exemplum tractas, et inutiliter disputari coram multitudine damnas illud, Deum esse in antro uel cloaca, Nimis enim humana cogitas de Deo. 57 Fateor quidem, esse quosdam leues concionatores, qui nulla religione aut pietate, sed uel cupiditate gloriae, aut studio nouitatis alicuius, (W623) aut impatientia silentii leuissime garriunt ac nugantur, At ii non placent, neque Deo, neque hominibus, etiam si Deum asserant esse in coelo coelorum. 58 Verum ubi graues et pii concionatores sint, qui modestis, puris et sanis uerbis docent, illi sine periculo, imo magno fructu tale coram multitudine dicunt. Nonne oportet nos omnes docere, filium Dei fuisse in utero uirginis et natum ex uentre? At quantum distat uenter humanus ab alio quouis immundo loco? 59 Et quis non faede ac turpiter posset illum definire? At illos metiro damnamus, cum abundent uerba pura, quibus eam necessitatem etiam cum decore et gratia dicimus. 60 Item Christi ipsius corpus fuit humanum sicut nostrum, Quo quid faedius? Num ideo non dicemus Deum habitasse corporaliter in eo, quod Paulus dixit? (Kol 2,9) At Propheta Deum esse secum in morte et in inferno sibi adesse, gloriatur. (Sl 139,8) 61 Igitur Pius animus non exhorret audire, Deum esse in morte, uel in inferno, quorum utrunque horribilius ac faedius est antro uel cloaca, imo, cum scriptura testetur Deum esse ubique, et replere omnia, non solum dicit eum esse in locis illis, uerum necessario discet et noscet eum ibi esse, Nisi forte si qua per tyrannum captus in carcerem aut in cloacam proiicere, quod multis sanctis contigit, non mihi licebit, Deum ibi inuocare, uel credere mihi adesse, donec uenero in templum aliquod ornatum. 62 Si ita nugandum de Deo nos docueris, et locis essentiae eius offenderis, nec in coelo eum nobis residere tandem permittes, neque enim coeli coelorum eum capiunt, neque digni sunt. 63 Verum ut dixi, more tuo sic odiose pungis, ut causam nostram graues et exosam reddas, quod uideres eam tibi insuperabilem et inuictam. Alterum exemplum, tres esse Deos, fateor esse offendiculo, si doceatur; nec est uerum nec scriptura docet, Sed Sophistae sic loquuntur, et nouam Dialecticam finxerunt, Verum haec quid ad nos? 64 Reliquum de confessione et satisfactione, mirum est, quam foelici (W624) prudentia causeris, et ubique, sicut soles, super aristas gauderis, ne uideare nec nostra simpliciter damnare, nec Pontificum tyrannidem offendere, id quod tibi minime tutum est. 65 Itaque sepositis interim Deo et conscientia (Quid enim ad Erasmum, quid ille in his rebus uelit, et quid huic expediat) in laruam externam ruis, et uulgus accusas, quod praedicatione liberae confessionis et satisfactionis pro sua malicia abutitur in libertatem carnis, Necessitate uero confitendi (ut dicis) utcunque cohibetur. 66 O praeclara et egregia ratio! Hoccine est Theologiam docere? Animas ligare legibus et (ut Ezechiel dicit (Ez 13,18)) mortificare, quae ligatae non sunt a Deo? Scilicet hac ratione nobis suscitas uniuersam tyrannidem Pontificiarum legum, tanquam utilem et salutarem, quia et illis quoque cohibetur uulgi malicia. 67 Sed nolo inuehi, quemadmodum meretur hic locus, Rem breuiter dicam. Bonus Theologus sic docet: Vulgus coercendum est externa ui gladii, ubi male egerit, ut Paulus docet Roma. 13, non autem conscientiae eorum falsibus legibus irretiendae sunt, ut peccatis diuexentur, ubi peccata non esse Deus uoluit. 68 Solius enim Dei praecepto conscientiae ligantur, ut media illa tyrannis Pontificum, quae falso terret et occidit animas intus, et foris frustra fatigat corpus, e medio prorsus tollatur. 69 Quia etsi foris cogit ad confessionem aliaque onera, tamen per haec animus non cohibetur, sed magis exasperatur ad odium Dei et hominum, et frustra in externis excarnificat corpus, facitque meros hypocritas, ita ut legum eiusmodi tyranni aliud non sint, quam lupi rapaces, fures et latrones animarum. 70 Et hos tu, bonus animarum consul, nobis commendas rursus, hoc est, auctores crudelissimorum animicidarum, ut mundum hypocritis, Deum blasphemantibus et contemnentibus in corde repleant, ut foris in modico coerceantur, quasi alius modus coercendi non sit, qui nullos hypocritas facit, et sine conscientiarum perditione fit, ut dixi. (W625) 71 Hic allegas similitudines, quibus uis abundare et aptissime uti uideri, Esse scilicet morbos, qui minore malo tolerentur, quam tollantur, ut lepra etc, Item addis exemplum Pauli,' qui discreuerit inter ea quae licent et quae expediunt. Licet (inquis) uerum dicere, uerum non expedit apud quosuis, nec quolibet tempore, nec quouis modo. 72 Quam copiosus Orator! nihil tamen intelligens, quid loquaris. In summa, sic agis causam hanc, quasi res tibi mecum esset de periculo pecuniae reparabilis, aut alterius cuiuspiam rei leuissimae, cuius dispendio, tanquam longe uilioris, quam sit externa illa pax, non debeat ullus adeo moueri, quin caedat, faciat, patiatur, pro loco, ne sic tumultuari necesse sit mundum. Plane igitur significas, pacem istam et tranquillitatem carnis tibi longe praestantiorem uideri quam fidem, quam conscientiam, quam salutem, quam uerbum Dei, quam gloriam Christi, quam Deum ipsum. 73 Ideo dico tibi, atque hoc sensibus imis reponas oro, Mihi rem seriam et necessariam, aeternamque in hac causa peti, talem ac tantam, ut eam assertam et defensam oporteat per mortem quoque, etiamsi mundus totus non solum conflictari et tumultuari debeat, uerum etiam in unum cahos mere et in nihilum redigi. Haec si tu non capis uel non afficeris, tuam rem age, et sine illos capere et affici, quibus Deus dedit. 74 Neque enim ego, Dei gratia, tam stultus et insanus sum, qui ob pecuniam, quam nec habeo nec cupio, aut ob gloriam, quam si uellem, non possem in mundo sic mihi infenso obtinere, aut ob uitam corporis, quae nullo momento mihi certa esse potest, tanto animo, tanta constantia, quam tu peruicatiam uocas, per tot pericula uitae, per tot odia, per tot insidias, breuiter, per furias hominum et daemonum, hanc causam tam diu agere et sustinere uellem. An tibi soli putas esse cor, quod istis tumultibus commouetur? 75 Nec nos saxei sumus, aut ex Marpesiis cautibus nati, Sed, quando aliter fieri non potest, praeeligimus temporali tumultu collidi, hilares in gratia Dei, ob uerbum Dei, inuicto et incorruptibili animo asserendum, quam aeterno tumultu, sub ira Dei, cruciatu intolerabili conteri. Christus (W626) faxit, ut animus tuus talis non sit, sicut opto et spero; certe uerba tua sic sonant, quasi cum Epicuro fabulas esse putes uerbum Dei et futuram uitam, dum magisterio tuo nobis auctor esse uis, ut gratia Pontificum et Principum uel pacis huius certissimum uerbum Dei pro loco intermittamus et caedamus, quo intermisso, Deum, fidem, salutem et omnia Christiana intermittimus. quanto rectius Christus nos monet, ut potius totum mundum contemnamus! 76 Tu dicis uero talia, quod non legis uel non obseruas, hanc esse fortunam constantissimam uerbi Dei, ut ob ipsum mundus tumultuetur. Idque palam assent Christus: Non ueni (inquit) pacem mittere, sed gladium. Et in Luca: Ignem ueni mittere in terram. Et Paulus .1. Corinth. 6: In seditionibus etc. 77 Et Propheta Psalmo secundo idem copiose testatur, asserens tumultuari gentes, fremere populos, insurgere reges, conspirare Principes aduersus dominum et aduersus Christum eius, quasi dicat: multitudo, altitudo, opes, potentia, sapientia, iustitia et quicquid est sublime in mundo, sese opponit uerbo Dei. Vide in Actis Apostolorum, quid accidat in mundo, ob unius Pauli (ut alios Apostolos taceam) uerbum, quam unus ille et gentes et Iudaeos commouet, seu, ut ibidem ipsimet hostes dicunt, totum orbem conturbat. 78 Sub Elia turbatur regnum Israel, ut rex Ahab queritur. Quantus tumultus fuit sub aliis Prophetis? dum omnes occiduntur uel lapidantur, dum Israel ducitur captiuus in Assyrios, item dum Iuda in Babylonem, Haeccine pax fuit? Mundus et Deus eius uerbum Dei ueri ferre non potest nec uult, Deus uerus tacere nec uult nec potest, quid iam illis duobus Diis bellantibus, nisi tumultus fieret in toto mundo? 79 Hos igitur tumultus uelle sedare, aliud nihil est, quam uelle uerbum Dei tollere et prohibere. Sermo enim Dei uenit mutaturus et innouaturus orbem, quoties uenit. At etiam gentiles scriptores testantur, mutationes rerum sine motu et tumultu, imo sine sanguine fieri non posse. Christianorum iam est, haec praesenti animo expectare et ferre, sicut Christus dicit: Cum audieritis praelia et rumores praeliorum, nolite terreri, oportet primum haec fieri, sed nondum statim finis. 80 Et ego, nisi istos tumultus uiderem, uerbum Dei in mundo non esse dicerem, Nunc cum uideam, gaudeo ex animo et contemno, certissimus, quod Papae regnum cum suis adhaerentibus ruiturum sit, nam hoc inuasit potissimum sermo Dei, qui nunc currit. 81 Video sane te, Mi Erasme, in multis libris queri de istis tumultibus, de amissa pace et concordia, Deinde multa conaris, ut medearis, bono (ut equidem credo) animo, sed ridet medicas tuas ista podagra manus, hic enim uere, quod dicis, contra fluuium nauigas, imo stipula incendium restinguis. Desine queri, desine mederi, tumultus ille diuinitus et ortus est et geritur, non desiturus, donec ut lutum platearum reddat omnes aduersarios uerbi. Quamquam dolendum (W627) est, ut opus sit te, tantum Theologum, ista moneri quasi discipulum, qui aliorum magister esse debueras. 82 Huc igitur tua pertinet gnome satis pulchra, morbos quosdam minore malo tolerari quam tolli, qua tu non uteris apposite. Morbos tolerabiles minore malo dicito tumultus istos, motus, turbationes, seditiones, sectas, discordias, bella et siqua talia sunt, quibus propter uerbum Dei totus concutitur et colliditur orbis. haec inquam minore malo, cum sint temporalia, tolerantur, quam ueteres et mali mores, quibus necesse est omnes animas perire, nisi uerbo Dei mutarentur, quo sublato, aeterna bona, Deus, Christus, spiritus tollerentur. 83 Quanto uero praestat, mundum amittere quam Deum creatorem mundi, qui innumerabiles mundos creare denuo potest et infinitis mundis melior est? Quae enim comparatio temporalium ad aeterna? Haec igitur lepra potius est ferenda temporalium malorum, quam ut trucidatis omnibus animabus aeternaliterque damnatis, mundus ab his tumultibus, illarum sanguine et perditione, pacaretur et curaretur, cum una anima totius mundi precio redimi nequeat. 84 Bellas habes et egregias similitudines et gnomas, sed, cum in rebus sacris agis, pueriliter imo peruerse applicas, humi enim reptas, et nihil super humanum captum cogitas. Non enim puerilia neque ciuilia uel humana sunt, quae Deus operatur, sed diuina, quae captum humanum excaedunt. Velut hos tumultus et sectas non uides diuino consilio et opere per mundum grassari, et metuis, ne coelum ruat. Ego uero, Deo gratia, bene uideo, quia alios maiores in futuro saeculo uideo, quorum comparatione isti uelut tenuis aurae sibilus esse uidentur, aut lenis aquae susurrus. 85 At dogma de confessionis et satisfactionis libertate, uel negas uel nescis esse uerbum Dei. Haec alia quaestio est. Nos tamen scimus et certi sumus, esse uerbum Dei, quo libertas Christiana asseritur, ne traditionibus humanis et legibus sinamus nos illaqueari in seruitutem, Quod alias abunde docuimus, et, si uoles experiri, parati sumus et tibi dicere uel conserere manus, Extant nostri libelli super his rebus non pauci. 86 'At simul in charitate iuxta tolerandae et seruandae leges Pontificum, si sic forte sine tumultu constare possit et aeterna salus per uerbum Dei et pax mundi.' Dixi supra, fieri id non posse, Princeps mundi Papam et Pontifices suos non sinit eorum leges libere seruari, sed conscientias captare et ligare in animo habet, Hoc Deus uerus ferre non potest, Ita implacabili discordia uerbum Dei et traditiones hominum pugnant, non aliter atque Deus ipse et Satan sibi inuicem aduersantur, et alter alterius opera dissoluit et dogmata submit, tanquam si duo reges alter alterius regnum populetur. 87 Qui non est mecum, ait Christus, contra me est. Quod uero metus sit, multos, qui ad flagicia proni sunt, abusuros (W628) ea libertate, Hoc referetur ad tumultus illos, tanquam pars leprae istius temporalis tolerandae et mali ferendi, Nec tanti habendi sunt, ut propter ipsorum abusum cohibendum uerbum Dei tollatur. Si non omnes seruari possunt, aliqui tamen seruantur, propter quos uerbum Dei uenit; hi amant eo feruentius et consentiunt sanctius. Quid enim malorum et antea non fecerunt impii homines, cum nullum uerbum esset? imo quid boni fecerunt? An non semper mundus bello, fraude, uiolentia, discordia et omnibus sceleribus inundauit? ita ut Micheas optimum inter eos spinae comparet; quid putas reliquos uocaret? 88 Nunc uero uenienti Euangelio imputari incipit, quod mundus malus sit, cum uerius Euangelio bono elucescat, quam malus fuerit, dum sine Euangelio in tenebris suis ageret. Sic illiterati literis tribuant, quod illis florentibus eorum inscitia innotescit. Haec est gratia, quam rependimus uerbo uitae et salutis. Quantum uero putamus fuisse timorem apud Iudaeos, cum Euangelion absolueret omnes a lege Mosi? 89 Quid hic libertas tanta non uidebatur permissura malis hominibus? At propterea non est omissum Euangelion, sed impii relicti, piis uero dictum, ne in occasionem carnis concederent libertatem. (gal#5.13)90 Nec ista pars consilii uel remedii tui ualet, ubi dicis: Licet uerum dicere, sed non expedit apud quoslibet, nec quouis tempore, nec quouis modo, Et satis inepte Paulum adducis, ubi dicit: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. (1kor#6.12) (eras1#35) Non enim Paulus de doctrina aut docenda ueritate ibi loquitur, sicut tu eius uerba confundis et trahis quo libet, quin ueritatem ille uult ubique, quouis tempore, quouis modo dici, ita ut etiam gaudeat Christum praedicari per occasionem et inuidiam, palamque testetur ipso uerbo, Quouis modo Christus praedicetur, sese gaudere. (Fil 1,15) 91 Paulus loquitur de facto et usu doctrinae, nempe de libertatis Christianae iactatoribus, qui sua quaerentes, scandali rationem et offensionis infirmorum nullam habebant. Veritas et doctrina semper, palam, constanter praedicanda, nunquam obliquanda, caelandaue est, nullum est enim in ea scandalum, Est enim uirga rectitudinis. Et quis tibi fecit potestatem aut ius dedit, doctrinae Christianae locis, personis, temporibus, causis, alligandae, cum Christus eam uelit liberrimam in orbe uulgari et regnare? 92 Non est enim uerbum Dei alligatum, ait Paulus, Et Erasmus uerbum alligabit? Nec dedit nobis Deus uerbum, quod locorum, personarum, temporum delectum habeat, cum dicat Christus: Ite in uniuersum mundum, non ait: ite aliquo et aliquo non, sicut Erasmus. Item: Praedicate Euangelion omni creaturae, non ait: apud aliquos, apud aliquos non. Summa, tu nobis prosopolepsias, topolepsias et tropolepsias, Chaerolepsias in uerbo (W629) Dei ministrando praescribis, cum una haec sit magna pars gloriae uerbi, quod nulla est (ut Paulus ait) Prosopolepsia, et Deus personas non respicit. Vides iterum, quam temere irruas in uerbum Dei, quasi tuas cogitationes et consilia longissime illi praeferas. 93 Iam si a te petamus, ut discernas nobis tempera, personas et modes dicendi ueri, quando definies? ante suum clause componet tempore finem mundus, quam tu unam regulam certam statueris. Vbi interim manet docendi officium? ubi animae docendae? Et quomodo posses, qui nec personarum, nec temporum, nec modorum rationem ullam noris? Ac si maxime noris, hominum corda tamen non nosti. 94 Nisi is sit tibi modus, hoc tempus, haec persona, ut sic doceamus uerum, ne Papa indignetur, ne Caesar irascatur, ne moueantur Pontifices et Principes, tum ne tumultus et motus fiant in orbe, ne multi offendantur et peiores fiant. Hoc quale sit consilium, supra uidisti. Sed libuit ita uerbis inutilibus rhetoricari, ne nihil diceres. Quanta igitur nos, miseri homines, Deo hanc tribueremus gloriam, qui omnium corda nouit, ut ipse dicendi ueri modum, personas et tempera praescriberet! 95 Ipse enim nouit, quid, quando, quomodo, cuique dicendum sit. Nunc uero sic praescripsit, ut Euangelion suum omnibus necessarium, nullo loco, nullo tempore praescriberetur, sed apud omnes, omni tempore, omni loco praedicaretur. Et supra probaui ea, quae in scripturis prodita sunt, talia esse, quae omnibus exposita et inuulganda necessario et salubria sunt, sicut et in tua Paraclesi, meliore tunc quam nunc consilio, ipse statuisti. Hi, qui animas redemptas nolunt, sicut Papa cum suis, illorum esto, uerbum Dei alligare, et homines uita et regno coelorum prohibere, ne ipsi intrent, nec alios intrare sinant, quorum furori tu, Erasme, hoc consilio tuo perniciose inseruis. (W630) 96 Eadem prudentia est, qua deinde consulis, non debere profiteri, si quid perperam in conciliis esset definitum, ne ansa contemnendi praeberetur authoritatem patrum. Hoc scilicet Papa uoluit a te dici, et audit libentius quam Euangelion, ingratissimus, si te cardinali pileo cum censibus non rursus honorarit. Sed interim, Erasme, quid facient animae, iniquo illo statuta ligatae et occisae? Nihil hoc ad te? Verum tu perpetuo sentis uel fingis te sentire, humana statuta posse citra periculum iuxta purum uerbum Dei seruari. 97 Quod si possent, facile pedibus in tuam hanc sententiam irem. Si itaque ignoras, iterum dice: humana statuta non possunt seruari cum uerbo Dei, Quia illa ligant conscientias, hoc soluit eas, pugnantque sibi mutuo, sicut aqua et ignis, nisi libere, id est, ut non ligantia, seruentur, id quod Papa non uult, nec potest uelle, nisi perditum et finitum regnum suum uolet, quod constat non nisi laqueis et uinculis conscientiarum, quas Euangelion liberas asserit. Igitur patrum authoritas susque deque facienda est, et statuta perperam lata, qualia sunt omnia praeter uerbum Dei definita, dirumpenda et proiicienda sunt, Christus enim patrum authoritate potior est. Summa, Si de uerbo Dei sic sentis, impie sentis, si de aliis, nihil ad nos uerbosa disputatio consilii tui, Nos de uerbo Dei disputamus. 98 Vltima parte praefationis, serio nos deterrens ab isto genere doctrinae, arbitraris pene uictoriam tibi partam. Quid (inquis) inutilius, quam hoc paradoxon euulgari mundo, Quicquid fit a nobis, non libero arbitrio, sed mera necessitate fieri? Et illud Augustini: Deum operari bona et mala in nobis, sua bona opera remunerate, in nobis, et sua mala opera punire in nobis. 99 Diues hic es in reddenda uel potius expostulanda ratione. Quantam (inquis) fenestram uulgo haec uox prodita mortalibus aperiret ad impietatem? Quis malus corriget uitam suam? Quis credet se amari a Deo? Quis pugnabit cum carne sua? Miror, quod in tanta uehementia et contentione non etiam causae memineris et dixeris: Vbi tum manebit liberum arbitrium? Mi Erasme, Iterum et ego dico: si haec paradoxa ducis hominum esse inuenta, quid contendis? quid aestuas? contra quem dicis? an est ullus in orbe hodie, qui uehementius hominum dogmata sit insectatus quam Lutherus? Igitur nihil ad nos ista monitio. 100 Si autem Dei uerba esse credis ea paradoxa (W631), ubi est frons tua? ubi pudor? ubi, non dico iam modestia illa Erasmi, sed timor et reuerentia Deo uero debita? qui dicis, nihil inutilius dici posse hoc uerbo Dei? Scilicet, Creator tuus a te, creatura sua, discet, quid utile et inutile sit praedicatu, ac stultus ille uel imprudens Deus hactenus nescierit, quid doceri oporteat, donec tu, magister eius, modum illi praescriberes sapiendi et mandandi, quasi ipse ignorasset, nisi tu docuisses, sequi ad hoc paradoxon, quae tu infers. 101 Si igitur Deus talia uoluit palam dici et inuulgari, nec spectari, quid sequeretur, tu quis es, qui uetes? Paulus Apostolus in Epistola ad Romanes non in angulum, sed in publicum ac coram toto mundo, liberrimo ore, eadem, etiam durioribus uerbis palam disserit, dicens: Quos uult, indurat, Et iterum: Deus uolens notam facere iram suam etc. Quid durius (sed carni) illo Christi uerbo: Multi uocati, pauci electi ? Et iterum: Ego scio, quos elegerim. Scilicet haec omnia talia sunt, te authore, ut nihil possit inutilius dici, quod uidelicet hinc ad desperationem et odium et blasphemiam prolabantur homines impii. 102 Hic, ut uideo, scripturae ueritatem et utilitatem pensandam et iudicandam esse censes secundum sensum hominum, eorumque non nisi impiissimorum, ut, quod illis placuerit uel tolerabile fuerit uisum, id demum uerum, id diuinum, id salutare sit, Quod contra, id mox inutile, falsum et perniciosum. Quid hoc consilio quaeris, nisi ut uerba Dei pendeant, stent, cadantque: arbitrio et authoritate hominum? Cum contra scriptura dicat, arbitrio Dei et authoritate stare, cadere omnia, denique a facie domini silere omnem terram. 103 Sic loqui deberet, qui Deum uiuum imaginaretur nihil esse nisi leuem et imprudentem aliquem rabulam in aliquo suggesto declamantem, cuius uerba liceat, si uelis, quorsum libuerit, interpretari, acceptare, refutare, secundum quod uideret impios homines illis moueri uel affici. Plane hic prodis, Mi Erasme, quam ex animo superius uenerandam diuinorum iudiciorum maiestatem suaseris. 104 Vbi cum de scripturae dogmatibus ageretur, et nihil opus esset, abstrusa et occulta reuereri, eo quod nulla sint talia, satis religiosis uerbis nobis Coricios specus interminabas, ne irrumperemus curiose, ut metu pene ab uniuersa scriptura legenda absterreres, ad quam legendam sic urgent et suadent Christus et Apostoli, atque tu ipse alibi. 105 Hic uero, ubi non ad scripturae dogmata nec ad Coricium specum solum, sed reuera ad reuerenda maiestatis diuinae secreta peruentum est, nempe, cur sic operetur, ut dictum est, ibi ruptis repagulis, irruis, tantum non blasphemans. quid non indignationis ostendis erga Deum, quod talis iudicii sui consilium et rationem non licet uidere? Cur hic non etiam obscuritates et ambiguitates praetexis? Cur non ab inquirendis illis contines ipse et absterres alios, quae Deus occulta nobis esse uoluit, et scripturis non prodidit? Hic oportuit os digito compescere, reuereri quod lateret, adorare secreta maiestatis (W632) consilia, et cum Paulo clamare: O homo, tu quis es, qui contendas cum Deo? 106 Quis, inquis, studebit corrigere uitam suam? Respondeo: nullus hominum, neque etiam ullus poterit, nam correctores tuos sine spiritu Deus nihil moratur, cum sint hypocritae. Corrigentur autem electi et pii per spiritum sanctum, Caeteri incorrecti peribunt, Neque enim Augustinus dicit nullorum aut omnium opera bona coronari, sed aliquorum, ideo non erunt nulli, qui corrigant uitam suam. 107 Quis credet (inquis) a Deo se amari? Respondeo: Nullus hominum credet, neque poterit, electi uero credent, caeteri non credentes peribunt, indignantes et blasphemantes, sicut tu hic facis, Non igitur nulli erunt, qui credent. Quod uero his dogmatibus fenestra aperitur ad impietatem, esto, illi pertineant ad lepram superius dictam tolerandi mali, Nihilominus simul eisdem aperitur porta ad iustitiam et introitus ad coelum et uia ad Deum, pro piis et electis. 108 Quod si tuo consilio istis dogmatibus abstinuerimus, et hominibus uerbum hoc Dei absconderimus, ut unusquisque falsa persuasione salutis illusus, Deum non disceret timere et humiliari, ut per timorem tandem ad gratiam et amorem ueniret, tum pulchre clauserimus fenestram tuam, uerum loco eius aperiremus nobis et omnibus ualuas, imo hiatus et uoragines, non modo ad impietatem, sed ad inferni profunda. Sic ipsi nec intraremus in coelum, tum alios intrantes prohiberemus. 109 Quae igitur utilitas aut necessitas talia inuulgandi, cum tot mala uideantur inde prouenire?' Respondeo: satis erat quidem dicere : Deus uoluit ea uulgari, uoluntatis uero diuinae rationem quaerendam non esse, sed simpliciter adorandam, data gloria Deo, quod, cum sit iustus et sapiens solus, nulli faciat iniuriam, nec stulte aut temere quippiam agere possit, licet nobis longe secus appareat; hac responsione pii sunt contenti. Tamen, ut ex abundantia supererogemus, Duae res exigunt talia praedicari, Prima est humiliatio nostrae superbiae et cognitio gratiae Dei, altera ipsa fides Christiana. 110 Primum, Deus certo promisit humiliatis, id est, deploratis et desperatis, gratiam suam. Humiliari uero penitus non potest homo, donec sciat, prorsus extra suas uires, consilia, studia, uoluntatem, opera, omnino ex alterius arbitrio, consilio, uoluntate, opere suam pendere salutem, nempe Dei solius, Siquidem, quamdiu persuasus fuerit, sese uel tantulum pro salute sua, manet in fiducia sui, nec de se penitus desperat, ideo non humiliatur coram Deo, sed locum, tempus, opus aliquod sibi praesumit uel sperat uel optat saltem, quo tandem perueniat ad salutem. 111 Qui uero nihil dubitat, totum in uoluntate Dei pendere, is prorsus de se desperat, nihil eligit, sed (W633) expectat operantem Deum, is proximus est gratiae, ut saluus fiat. Itaque propter electos ista uulgantur, ut isto modo humiliati et in nihilum redacti, salui fiant. Caeteri resistunt humiliationi huic, imo damnant doceri hanc desperationem sui, aliquid uel modiculum sibi relinqui uolunt, quod possint, Hi occulte manent superbi et gratiae Dei aduersarii. Haec est inquam una ratio, ut pii promissionem gratiae humiliati cognoscant, inuocent et accipiant. 112 Altera est, Quod fides est rerum non apparentium. Vt ergo fidei locus sit, opus est, ut omnia, quae creduntur, abscondantur, Non autem remotius absconduntur, quam sub contrario obiectu, sensu, experientia. Sic Deus dum uiuificat, facit illud occidendo, dum iustificat, facit illud reos faciendo, dum in coelum uehit, facit id ad infernum ducendo, ut dicit scriptura: Dominus mortificat et uiuificat, deducit ad inferos et reducit, I. Re. 2. de quibus nunc non est locus prolixius dicendi, Qui nostra legerunt, habent haec sibi uulgatissima. 113 Sic aetemam suam clementiam et misericordiam abscondit sub aeterna ira, Iustitiam sub iniquitate. Hic est fidei summus gradus, credere ilium esse clementem, qui tam paucos saluat, tam multos damnat, credere iustum, qui sua uoluntate nos necessario damnabiles facit, ut uideatur, referente Erasmo, delectari cruciatibus miserorum et odio potius quam amore dignus. Si igitur possem ulla ratione comprehendere, quomodo is Deus sit misericors et Justus, qui tantam iram et iniquitatem ostendit, non esset opus fide; Nunc, cum id comprehendi non potest, fit locus exercendae fidei, dum talia praedicantur et inuulgantur, non aliter, quam, dum Deus occidit, fides uitae in morte exercetur. Haec nunc in praefatione satis. (W634) 114 Hoc modo rectius disputantibus in istis paradoxis consulitur, quam tuo consilio, quo per silentium et abstinentiam uis illorum impietati consulere, Quo tamen nihil proficis. Nam si uel credas uel suspiceris esse uera (cum sint non parui momenti paradoxa), quae est mortalium insaturabilis cupido scrutandarum secretarum rerum, tum maxima, cum maxime occultatas uolumus, facies hac monitione tua euulgata, ut multo magis nunc uelint omnes scire, an uera sint ea paradoxa, scilicet, tua contentione accensi, ut nullus nostrum hactenus tantam ansam praestiterit ea uulgandi, quantam tu, hac religiosa et uehementi monitione. 115 Prudentius multo fecisses, si prorsus tacuisses de his paradoxis cauendis si uotum tuum ratum uoluisses. Actum est, postquam non prorsus negas esse uera, occultari non poterunt, sed suspitione ueritatis omnes ad sese inuestiganda allicient. Vel ergo nega illa esse uera, uel tu prior tace, si alios tacere uoles. 116 Alterum paradoxon, Quicquid fit a nobis, non arbitrio libero, sed mera necessitate fieri, breuiter uideamus, ne perniciosissimum dici patiamur. Hic sic dico: Vbi id probatum fuerit, extra uires et consilia nostra, in solius opere Dei pendere salutem nostram, quod infra in corpore disputationis spero me euicturum, nonne clare sequitur, dum Deus opere suo in nobis non adest, omnia esse mala, quae facimus, et nos necessario operari, quae nihil ad salutem ualent? 117 Si enim non nos, sed solus Deus operatur salutem in nobis, nihil ante opus eius operamur salutare, uelimus, nolimus. 'Necessario' uero dico, non 'coacte', sed, ut illi dicunt, necessitate immutabilitatis, non coactionis, hoc est, homo cum uacat spiritu Dei, non quidem uiolentia, uelut raptus obtorto collo, nolens facit malum, quemadmodum fur aut latro nolens ad poenam ducitur, sed sponte et libenti uoluntate facit. 118 Verum hanc libentiam seu uoluntatem faciendi non potest suis uiribus omittere, cohercere aut inutare, sed pergit uolendo et lubendo; etiam si ad extra cogatur aliud facere per uim, tamen uoluntas intus manet auersa, et indignatur cogenti aut resistenti; Non autem indignaretur, si mutaretur, ac uolens uim sequeretur. Hoc uocamus modo necessitatem immutabilitatis, id est, quod uoluntas sese mutare et uertere alio non possit, sed potius irritetur magis ad uolendum, dum ei resistitur, Quod probat eius indignatio; Hoc non fieret, si esset libera uel haberet liberum arbitrium. Interroga experientiam, quam sint impersuasibiles, qui affecti aliqua re haerent! Aut si caedunt, ui uel maiore alterius rei comodo caedunt, nunquam libere caedunt, Si autem affecti non sunt, sinunt ire et fieri, quecunque eunt ac fiunt. 1 Rursus ex altera parte, si Deus in nobis operatur, mutata et blande assibilata per spiritum Dei uoluntas iterum mera lubentia et pronitate ac sponte sua uult et facit, non coacte, ut nullis contrariis mutari in aliud possit, (W635) ne portis quidem inferi uinci aut cogi, sed pergit uolendo et lubendo et amando bonum, sicut antea uoluit et lubuit et amauit malum. Quod iterum probat experientia, quam inuicti et constantes sint uiri sancti, dum per uim ad alia coguntur, ut magis inde irritentur ad uolendum, sicut ignis a uento magis inflammatur quam extinguitur, ut nec hic sit ulla libertas uel liberum arbitrium, alio sese uertendi, aut aliud uolendi, donec durat spiritus et gratia Dei in homine. 2 Summa, si sub Deo huius saeculi sumus, sine opere et spiritu Dei ueri, captiui tenemur ad ipsius uoluntatem, ut Paulus ad Timotheon dicit, ut non possimus uelle, nisi quod ipse uelit. Ipse enim fortis est ille armatus, qui atrium suum sic seruat, ut in pace sint quos possidet, ne ullum motum aut sensum contra eum concitent; alioqui regnum Satanae in se diuisum, non staret, quod tamen Christus affirmat stare, idque facimus uolentes et lubentes, pro natura uoluntatis, quae si cogeretur, uoluntas non esset, Nam coactio, potius est (ut sic dicam) Noluntas. 3 Si autem fortior superueniat, et illo uicto, nos rapiat in spolium suum, rursus per spiritum eius serui et captiui sumus (quae tamen regia libertas est), ut uelimus et faciamus lubentes, quae ipse uelit. Sic humana uoluntas in medio posita est, ceu iumentum, si insederit Deus, uult et uadit, quo uult Deus, ut Psalmus dicit: Factus sum sicut iumentum et ego semper tecum. Si insederit Satan, uult et uadit, quo uult Satan, nec est in eius arbitrio, ad utrum sessorem currere aut eum quaerere, sed ipsi sessores certant ob ipsum obtinendum et possidendum. 4 Quid, si ex tuis ipsius uerbis, quibus libe. arbit. asseris, probauero, nullum esse liberum arbitrium? ut conuincam, te imprudenter negare, quod tanta prudentia conaris affirmare? plane, nisi hoc fecero, iuro, ut reuocata sint omnia, quae contra te hoc toto libello scribo, et confirmata, quae contra me tua Diatribe tum asserit tum quaerit. Tu liberii arbitrii uim modiculam et talem facis, quae citra gratiam Dei prorsus sit inefficax, Nonne agnoscis? (W636) Iam quaero et peto: si gratia Dei desit aut separetur ab illa ui modicula, quid ipsa faciet? Inefficax (inquis) est et nihil facit boni. 5 Ergo non faciet, quod Deus aut gratia eius uolet, Siquidem gratiam Dei separatam ab ea iam posuimus. Quod uero gratia Dei non facit, bonum non est. Quare sequitur, lib. arbit. sine gratia Dei prorsus non liberum, sed immutabiliter captiuum et seruum esse mali, cum non possit uertere se solo ad bonum. Hoc stante, dono tibi, ut uim lib. arbi. non modo facias modiculam, fac eam angelicam, fac, si potes, plane diuinam, si adieceris tamen hanc illaetabilem appendicem, ut, citra gratiam Dei, inefficacem dicas, mox ademeris illi omnem uim. 6 Quid est uis inefficax, nisi plane nulla uis? Itaque dicere, libe. arbi. esse, et habere uim quidem, sed inefficacem, est id, quod Sophistae uocant oppositum in adiecto, ac si dicas: liberum arbitrium est, quod liberum non est, Sicut, si ignem frigidum et terram calidam dixeris. Habeat sane ignis uim caloris, uel infernalis, si non ardet neque urit, friget uero et is frigefacit, ne ignis quidem, multo minus calidus mihi dicetur, nisi pictum aut fictum ignem uolueris habere. 7 At si uim lib. arbi. eam diceremus, qua homo aptus est rapi spiritu et imbui gratia Dei, ut qui sit creatus ad uitam uel mortem aeternam, recte diceretur. hanc enim uim, hoc est, aptitudinem, seu ut Sophistae loquuntur dispositiuam qualitatem et passiuam aptitudinem, et nos confitemur, quam non arboribus, neque bestiis inditam esse, quis est, qui nesciat? neque enim pro anseribus (ut dicitur) coelum creauit. 8 Fixum ergo stat, etiam tuo ipsius testimonio, Nos omnia necessitate, nihil arbi. libe. facere, dum uis lib. arb. nihil est, neque facit, neque potest bonum, absente gratia, Nisi efficatiam uelis noua significatione dicere perfectionem, quasi lib. arb. incipere quidem ac uelle possit, sed non perficere, quod non credo, Ac postea de hac re latius. Sequitur nunc, lib. arb. esse plane diuinum nomen, nec ulli posse competere quam soli diuinae maiestati, Ea enim potest et facit (sicut Psal. canit) Omnia quae uult in coelo et in terra. Quod si hominibus tribuitur, nihilo rectius tribuitur, quam si diuinitas quoque ipsa eis tribueretur, quo sacrilegio nullum esse maius possit. 9 Proinde theologorum erat ab isto uocabulo abstinere, (W637) cum de humana uirtute loqui uellent, et soli Deo relinquere, deinde ex hominum ore et sermone idipsum tollere, tanquam sacrum ac uenerabile nomen Deo suo asserere. Atque si omnino aliquam uim tribuerent hominibus, alio uocabulo quam liberum arbitrium docerent nominandam, praesertim cum nobis cognitum perspectumque sit, misere falli ac seduci eo uocabulo populum, ut qui longe aliud audit et concipit eo uocabulo, quam Theologi sentiunt et disputant. 10 Est enim magnifica nimis et amplissima plenaque uox lib. arbi., qua populus putat eam uim significari (sicut et uis et natura uocabuli exigit), quae libere possit in utrunque se uertere, neque ea uis ulli caedat uel subiecta sit. Quod si sciret, hoc secus habere, et modiculam scintillullam uix ea significari, eamque prorsus inefficacem se sola, captiuam et seruam diaboli, minim, si non lapidarent nos, tanquam illusores et deceptores, ut qui aliud sonemus, aliudque longe significemus, imo necdum constet aut conueniat, quid significemus. Qui enim Sophistice loquitur (ait Sapiens), odibilis est, maxime si id in rebus pietatis facit, ubi de salute aeterna periculum est. 11 Cum ergo significationem et rem uocabuli tam gloriosi amiserimus, imo nunquam habuerimus (quod Pelagiani uoluerunt et ipsi hoc uocabulo illusi), quid inane uocabulum tam pertinaciter retinemus, in periculum et illusionem fidelis populi? non alia sapientia, quam nunc reges et principes inanes titulos regnorum et regionum quoque uel retinent uel sibi uendicant ac iactant, cum interim pene mendici sint, ac nihil minus quam ea regna et regiones habent. 12 Verum hoc tolerabile,quando neminem fallunt aut ludunt, sed seipsos uanitate pascunt, nullo sane lucro, At hic periculum salutis et illusio nocentissima est. Quis non rideat uel odio potius habeat intempestiuum illum uocabulorum innouatorem, qui contra omnium usum inducere tentet eum modum loquendi, ut mendicum uocet opulentum, non quod aliquid opum habeat, sed forte rex aliquis illi suas donare posset, faceretque id uelut serio, nulla figura locutionis, scilicet uel antiphrasi uel ironia? (h85) 13 Sic aegrotum usque ad mortem perfecte sanum, ita sane, quia alter illi posset suam sanitatem dare. Item, si illiteratissimum idiotam uocet literatissimum, quia alter quispiam literas forte dare posset. Ita et hic sonat: Homo est liberi arbitrii, ita sane, si Deus illi suum concaederet. Hoc abusu loquendi quilibet de quolibet sese iactare posset, Vt: ille est dominus coeli et terrae, (W638) si Deus hoc ei donaret. At hoc non est Theologorum, sed Histrionum et quadruplatorum, Nostra uerba debent esse propria, pura, sobria, et, ut Paulus dicit, sana et irreprehensibilia. 14 Quod si omnino uocem eam omittere nolumus, quod esset tutissimum et religiosissimum, bona fide tamen eatenus uti doceamus, ut homini arbitrium liberum non respectu superioris, sed tantum inferioris se rei concedatur, hoc est, ut sciat sese in suis facultatibus et possessionibus habere ius utendi, faciendi, omittendi pro libero arbitrio, licet et idipsum regatur solius Dei libero arbitrio, quocunque illi placuerit, Caeterum erga Deum, uel in rebus, quae pertinent ad salutem uel damnationem, non habet lib. arbi., sed captiuus, subiectus et seruus est, uel uoluntatis Dei uel uoluntatis Satanae. 15 Haec dixi de capitibus praefationis tuae, quae et ipsa ferme totam causam complectuntur magis pene quam sequens corpus libelli. Veruntamen summa horum fuit, quae breui hoc dilemmate potuisset expediri: Aut tua praefatio de uerbis Dei, aut de uerbis hominum queritur. Si de uerbis hominum, tota frustra scripta est, nec ad nos pertinet. Si de uerbis Dei, tota impia est. 16 Proinde utilius fuisset, ut de eo diceretur, an essent uerba Dei uel hominum, de quibus disputamus. Hoc autem sequens forte prooemium et ipsa disputatio tractabit. Quae uero in Epilogo praefationis retexis, nihil mouent, ut quod fabulas uocas et inutilia dogmata nostra, esse potius exemplo Pauli docendum Christum crucifixum, sapientiam inter perfectos docendam, Esse scripturae suam linguam pro modo auditorum uarie attemperatam, ut prudentiae et charitati doctoris relinquendam ducas, qui doceat, quod expediat proximo. Omnia inepte dicis et ignoranter, Nam et nos nihil nisi Ihesum (W639) crucifixum docemus, 17 At Christus crucifixus haec omnia secum affert, ipsamque adeo sapientiam inter perfectos, cum nulla sit alia sapientia inter Christianos docenda, quam ea quae abscondita est in mysterio et ad perfectos pertinet, non ad pueros Iudaici et legalis populi sine fide in operibus gloriantis, ut .1. Corinth. 2. sentit Paulus, nisi tu Christum crucifixum docere aliud nihil uis intelligi, quam has literas sonare: Christus est crucifixus. Iam quod 'Deus irascitur, furit, odit, dolet, miserescit, penitet, quorum tamen nullum in Deum cadit', Hic nodus in scirpo quaeritur, Neque enim haec scripturam faciunt obscuram aut uariis auditoribus attemperandam, nisi quod delectat obscuritates facere, ubi nullae sunt, Grammatica enim ista sunt et figuris uerborum composita, quae etiam pueri norunt, Nos uero de dogmatibus, non de grammaticis figuris agimus in hac causa. 18 Ingressurus igitur disputationem, Promittis acturam te scripturis Canonicis, quandoquidem Lutherus nullius praeterea scriptoris authoritate tenetur. Placet, et accipio promissum, quanquam non id promittis eo consilio, quod inutiles eosdem scriptores ad causam iudices, sed ut frustraneum laborem (W640) non subeas. Nam non satis probas hanc meam uel audaciam uel quo nomine appellandum est hoc meum institutum. Mouet enim te non nihil tam numerosa series eruditissimorum uirorum, tot saeculorum consensu approbatorum, inter quos fuerunt peritissimi sacrarum literarum, item sanctissimi, aliqui martyres, multi miraculis clari, Adde recentiores Theologos, tot Academias, Concilia, Episcopos, Pontifices, Summa: ex hac parte stat Eruditio, ingenium, multitude, magnitude, altitude, fortitude, sanctimonia, miracula, et quid non? 19 Ex mea uero parte unus Vuicleff et alter Laurentius Valla, quanquam et Augustinus, quem praeteris, meus totus est, Sed illi nihil ponderis habent prae illis, Reliquus est Lutherus unus, priuatus, nuper natus, cum suis amicis, in quibus neque tanta eruditio, nec tantum ingenium, nec multitude nec magnitude, nec sanctimonia, nec miracula, ut qui ne claudum quidem equum sanare queant, Scripturam ostentant, quam tamen dubiam habent, aeque ut altera pars, deinde spiritum iactant, quem nusquam ostendunt, Et (W641) alia quae tu plurima fando enumerare uales. 20 Nihil igitur apud nos, quam ut lupus ad deuoratam philomelam dixit: Vox es, praeterea nihil, Dicunt enim, et hoc solo (ais) sibi credi uolunt. Fateor, Mi Erasme, non immerito te istis omnibus moueri, Ego ultra decennium istis sic motus sum, ut nullum alium arbitrer esse, qui aeque sit istis permotus, Eratque mihi incredibile ipsi, hanc Troiam nostram, tanto tempore, tot bellis inuictam, posse aliquando capi, Et tester Deum in animam meam, perseuerassem, adhuc hodie sic mouerer, nisi urgente conscientia, et euidentia rerum me in diuersum cogeret. 21 Potes sane cogitare, nec mihi saxeum esse pectus, atque si saxeum esset, tamen tantis fluctibus et aestibus luctatum et collisum potuisse liquescere, dum id auderem, quo facto uidebam omnem illorum authoritatem, quos recensuisti, super caput meum uelut diluuiurn inundaturam. Sed non est nunc locus, meae uitae aut operum historiam texere, nec, ut nosipsos commendaremus, haec suscepta sunt, sed, ut gratiam Dei extolleremus. Quis sim, et quo spiritu et consilio in istas res raptus sim, illi commendo, qui scit, haec omnia suo, non meo arbitrio libero gesta, quamuis et ipse mundus id iam dudum sensisse deberet. 22 Et plane in odiosum locum me isto exordio coniicis, ut, nisi meipsum iactauero et tot patres uituperauero, non facile me expediam. Sed breuiter dicam: Eruditione, ingenio, multitudine, authoritate et omnibus aliis, etiam te iudice, caedo. Quid autem sit ostensio spiritus, quid miracula, quid sanctimonia, haec tria si a te requiram, quantum ex literis et libris tuis te noui, imperitior et ignorantior uideberis, quam ut ulla syllaba queas ostendere, Aut si urgeam et postulem, quemnam inter omnes illos, quos iactas, certo possis monstrare sanctum fuisse uel esse, aut spiritum habuisse, aut uera miracula edidisse, arbitror te multum, sed frustra sudaturum esse. Multa loqueris ex usu et publicis sermonibus accepta, quae non credis, quantum amittant fidei et authoritatis, si ad iudicium conscientiae uocentur. Verum est prouerbium, Multos in terra pro sanctos haberi, quorum animae sunt in inferno. 23 Sed donemus tibi, si uis, etiam omnes fuisse sanctos, omnes habuisse spiritum, omnes fecisse miracula (quod tamen non petis), Hoc mihi dic, an in nomine aut uirtute liberi arbitrii, aut ad confirmandum dogma de lib. (W642) arb. ullus eorum fuerit sanctus, acceperit spiritum, ediderit miracula? Absit (inquies), sed in nomine et uirtute Ihesu Christi et pro dogmate Christi facta sunt haec omnia. Quid igitur sanctimoniam, spiritum, miracula eorum pro dogmate lib. arbi. adducis, pro quo data et facta non sunt? 24 Nostra igitur sunt illorum miracula, spiritus et sanctimonia, qui Ihesum Christum, non autem uires aut opera hominum praedicamus. Quid iam mirum, si ii, qui sancti, spirituales, mirabiles fuerunt, aliquoties carne praeuenti, locuti sunt et operati secundum carnem, quando id et ipsis Apostolis sub ipso Christo non semel accidit? Neque enim tu negas, sed asseris, lib. arb. non esse spiritus aut Christi negocium, sed humanum, ita ut spiritus, qui Christum clarificaturus promissus est, utique non possit lib. arb. praedicare. 25 Si ergo patres aliquando libe. arbi. praedicauerunt, certe ex carne (ut fuerunt homines), non ex spiritu Dei sunt locuti, multo minus pro eo miracula ediderunt. Quare inepta est allegatio tua de sanctimonia, spiritu et miraculis patrum, quod ex iis non lib. arb., sed Ihesu Christi dogma, contra libe. arbi. dogma probetur. 26 Sed agite adhuc, qui ex lib. arb. estis et dogma eiusmodi uerum, hoc est, ex spiritu Dei asseritis uenisse, adhuc, inquam, ostendite spiritum, edite miracula, monstrate sanctimoniam! Certe uos, qui asseritis, haec nobis negantibus debetis. A nobis, qui negamus, spiritus, sanctimonia, miracula exigi non debent, A uobis, qui asseritis, debent, Quando negatiua nihil ponit, nihil est, nihil tenetur probare, nec debet probari, Affirmatiua debet probari. 27 Vos lib. arbi. uim et rem humanam affirmatis, sed nullum hactenus est uisum aut auditum miraculum a Deo pro ullo dogmate rei humanae, sed solum pro dogmate rei diuinae. Nobis autem mandatum est, prorsus nullum dogma admittere, signis diuinis non ante probatum, Deut. 18,22. Quin scriptura hominem uocat uanitatem et mendacium, Quod aliud nihil est, quam omnia humana esse uana et mendacia (Præd 1,2). Agite igitur, Agite inquam, probate dogma uestrum de uanitate humana et mendacio esse uerum! 28 Vbi hic ostensio spiritus? ubi sanctimonia? ubi miracula ? Ingenia, eruditionem, authoritatem uideo, sed ea et gentibus dedit Deus. Nec tamen uos ad magna miracula cogemus, nec ad equum claudum sanandum, ne causemini carnale saeculum, quanquam Deus sua dogmata miraculis confirmare soleat nullo respectu carnalis saeculi, neque enim saeculi carnalis meritis uel demeritis mouetur, sed mera misericordia, gratia et amore animarum solida ueritate stabiliendarum in gloriam suam. 29 Electio uobis datur miraculi (W643) quantumlibet parui faciendi. Quin ego uestrum Baal irritaturus insulto et prouoco, ut uel unam ranam creetis in nomine et uirtute lib. arbit., quarum tamen gentiles et impii Magi in Aegypto potuerunt multas creare; non enim pediculis creandis grauabo uos, quos nec illi educere potuerunt. Dicam adhuc leuius: capite uel unum pulicem uel pediculum (quando nostrum Deum tentatis et ridetis in sanando equo claudo), et coniunctis omnibus uiribus, conflatisque omnibus studiis, tam Dei uestri quam uestrorum omnium, si poteritis illum occidere in nomine et uirtute liberi arbitrii, uictores estote, et defensa sit causa uestra, mox ueniemus et nos adoraturi Deum illum, mirabilem interfectorem pediculi. Non quod negem uos posse et montes transferre, Sed quod aliud sit quippiam ex ui lib.arbitrii factum dici, et aliud idipsum probari. 30 Quod autem de miraculis dixi, idem de sanctimonia dico: Si poteritis in tanta serie saeculorum, uirorum, et omnium quae memorasti, ostendere unum opus (sit etiam leuare stipulam de terra) aut unum uerbum (sit uel syllaba My) uel unum cogitatum ex ui lib. arb. (sit uel tenuissimum suspirium), quo uel applicuerunt se ad gratiam, uel quo meruerunt spiritum, uel quo impetrauerunt ueniam, uel quo aliquid cum Deo egerunt quantumuis modiculum (taceo, quo sanctificati sint), Iterum uictores uos estote, et nos uicti, Ex ui (inquam) et nomine lib. arb. 31 Nam quae fiunt in hominibus ui creationis diuinae, habent Scripturae testimonia abunde. Et certe id ostendere debetis, ne ridiculi doctores uideamini, qui de ea re dogmata cum tanto supercilio et authoritate spargitis in mundum, cuius nullum producatis monumentum. Somnia enim dicentur, ad quae nihil sequitur, quod longe turpissimum est tantis et tot saeculorum uiris eruditissimis et sanctissimis et miraculosis. 32 Tum Stoicos uobis praefetemus, qui, licet et ipsi descripserunt sapientem, qualem nunquam uiderunt, tamen partem aliquam conati sunt exprimere. Vos prorsus nihil ne umbram quidem uestri dogmatis exprimere potestis. Sic de spiritu dico: Si ex omnibus assertoribus lib. arbi. ostendere potestis unum, qui tantillum robur animi uel affectus habuerit, ut in nomine et uirtute lib. arb. unum obulum contemnere, uno bolo carere, unum uerbum uel signum iniuriae ferre potuerit (nam de contemptu opum, uitae, (W644) famae nihil dicam), iterum palmam habete et sub hastam libenter ibimus. 33 Atque idipsum uos, qui tanta bucca uerborum uim lib. arb. iactatis, nobis exhibere debetis, aut iterum de lana caprina uidebimini statuere, aut ut ille, in uacuo theatre ludos spectare. Ego uero contrarium uobis facile ostendam, Quod uiri sancti, quales iactatis, quoties ad Deum oraturi uel acturi accedunt, quam penitus obliti incedant lib. arb. sui, desperantes de semetipsis ac nihil nisi solam et puram gratiam longe alia meritis sibi inuocantes, Qualis sepe Augustinus, Qualis Bernardus, cum moriturus diceret: Perdidi tempus meum, quia perdite uixi. 34 Non uideo hic allegari uim aliquam, quae ad gratiam sese applicet, sed accusari omnem uim, quod non nisi auersa fuerit, Quanquam illi ipsi sancti aliquando inter disputandum aliter de lib. arb. locuti sunt, sicut uideo omnibus accidisse, ut alii sint, dum uerbis aut disputationibus intenti sunt, et alii, dum affectibus et operibus; illic dicunt aliter quam affecti fuerunt ante, hic aliter afficiuntur quam dixerunt ante; Ex affectu uero potius quam ex sermone metiendi sunt homines, tam pii quam impii. 35 Sed adhuc amplius uobis donamus, miracula, spiritum, sanctimoniam non exigimus, ad ipsum dogma reuertamur, Hoc solum petimus, ut saltem id nobis indicetis, quodnam opus, quod uerbum, quem cogitatum illa uis lib. arbitrii moueat, uel conetur uel faciat, ut applicet sese ad gratiam. Non enim satis est dicere: Est uis, Est uis, Est uis quaedam lib. arbit. quid (W645) enim dictu facilius? nec hoc est uirorum eruditissimorum et sanctissimorum, tot saeculis approbatorum, sed nominandus est infans (ut aiunt germanico prouerbio), definiendum, quae sit illa uis, quid faciat, quid patiatur, quid accidat. 36 Exempli causa, crassissime enim dicam, hoc quaeritur, An illa uis, uel orare, uel ieiunare, uel laborare, uel corpus fatigare, uel elemosynam dare, uel aliud huiusmodi debeat, uel conetur, Si enim uis est, aliquid operis molietur. Sed hic estis ranis Seriphiis et piscibus magis muti. Et quomodo definiretis, cum uestro ipsorum testimonio, sitis adhuc de ipsa ui incerti, uarii inter uos et inconstantes uobis ipsis? Quid fiet de definitione, cum definitum ipsum sibi non constet? 37 Sed esto, quod post annos Platonis, (W646) aliquando inter uos de ui ipsa conueniat, tum definiatur, eius opus esse, orare, ieiunare uel aliquid tale, quod adhuc forte in Platonicis idaeis latet, Quis nos certos faciet, id esse uerum, id placere Deo, nosque tuto rectum agere? praesertim, cum ipsi fateamini, esse rem humanam, quae spiritus testimonium non habet, ut quae Philosophis iactata et in mundo fuerit, antequam Christus ueniret et spiritus de coelo mitteretur, ut certissimum sit, non de coelo missum, sed e terra iam ante natum hoc dogma; ideo magno opus testimonio, ut certum et uerum esse confirmetur. 38 Simus ergo nos priuati et pauci, uos uel publicani et multi, nos rudes, uos eruditissimi, nos crassi, uos ingeniosissimi, nos heri nati, uos Deucalione antiquiores, nos nunquam recepti, uos tot saeculis approbati, Denique nos peccatores, carnales, socordes, uos sanctimonia, spiritu, miraculis metuendi (W647) uel ipsis daemonibus, saltem ius Turcarum et Iudaeorum nobis permittite, ut rationem dogmatis uestri postulemus, quod Petrus uester uobis mandauit. Postulamus autem modestissime, scilicet quod non exigimus sanctimonia, spiritu, miraculis ipsum probari, quod utique possemus iure uestro, cum ipsi hoc ab aliis exigatis. 39 Quin et hoc donamus, ne ullum exemplum facti uel uerbi uel cogitationis in uestro dogmate exhibeatis, sed id solum doceatis, ipsum dogma saltem declaretis, quid per ipsum intelligi uelitis, qua forma, si uos non uultis uel non potestis, saltem nos conemur exemplum eius edere. Imitamini uel Papam cum suis, qui dicunt: Quae dicimus facite, secundum opera uero nostra nolite facere. 40 Ita et uos dicite, Quod opus illa uis requirat fieri; nos accingemur, uobis ocio relicto. An non hoc saltem impetrabimus a uobis? Quo plures estis, quo antiquiores, quo maiores, et quo omnibus nominibus potiores quam nos, hoc turpius uobis est, ut nobis, qui omnibus modis nihili sumus coram uobis, dogma uestrum discere et facere uolentibus, non possitis, miraculo, uel pediculi occisi, uel spiritus ullo affectulo, uel sanctimoniae ullo opuscule, probare, sed nec ullius facti uel uerbi exemplum ostendere, Deinde, quod inauditum est, nec ipsam dogmatis formam aut intelligentiam declarare, ut saltem nos imitaremur. 41 O festiui magistri lib. arb.! Quid iam uos estis, nisi uox, praeterea nihil? Qui nunc sunt, Erasme, illi, qui spiritum iactant, et nihil ostendunt, qui dicunt solum, ac mox sibi credi uolunt? Nonne tui illi sunt, sic in coelum uecti? qui ne dicitis quidem, et tanta iactatis et exigitis. Rogamus itaque per Christum, Mi Erasme, tu cum tuis, nobis saltem concaedite, ut periculo conscientiae nostrae absterriti, liceat metu trepidare, uel saltem assensum differre dogmatis, quod tu ipse uides esse nihil nisi inanem uocem et strepitum syllabarum, scilicet: Vis lib. arb. est, Vis lib. arbi. est, etiamsi ad summum ueneritis et omnia uestra probata sint et constent. 42 Deinde adhuc incertum apud ipsos tuos, an ea uox sit uel non sit, cum ipsi inter sese uarient et sibi ipsis non constent. Iniquissimum est, imo longe miserrimum, solo phantasmate uoculae unius, eiusdemque incertae, nostras conscientias uexari, quas Christus sanguine suo redemit. Ac nisi uexari nos sinamus, rei accusamur superbiae inauditae, quod tot patres tot saeculorum contempserimus, qui lib. arb. asseruerint, cum uerius, ut ex dictis uides, nihil prorsus de lib. arb. definirint; ac sub praetextu et nomine illorum (W648) lib. arb. dogma erigitur, cuius tamen neque speciem nec nomen possunt ostendere, et mendaci uocabulo sic deludunt orbem. 43 Atque hic, Erasme, tuum ipsius consilium appellamus, qui supra suasisti, esse omittendas eiusmodi quaestiones, ac potius docendum Christum crucifixum, et quae satis sint ad Christianam pietatem. Hoc enim iam dudum nos quaerimus et agimus. Quid enim nos contendimus aliud, quam ut simplicitas et puritas doctrinae Christianae regnet, relictis et neglectis iis, quae per homines iuxta inuenta et introducta sunt? Sed tu, qui consulis talia nobis, ipse non facis, imo contrarium facis, scribis Diatribas, Decreta Pontificum celebras, authoritatem hominum iactas, et omnia tentas, ut nos rapias in ista peregrina et aliena a scripturis sanctis ac non necessaria uoluas, ut simplicitatem et synceritatem pietatis Christianae corrumpamus et confundamus hominum additamentis. 44 Quo facile intelligimus, nec ex animo te ista nobis consuluisse, nec quicquam serio te scribere, sed inanibus bullis uerborum tuorum confidis te orbem posse duci quocunque uis, Et tamen nusquam ducis, cum nihil prorsus dicas, nisi meras contradictiones per omnia et ubique, ut rectissime dixerit, qui te ipsissimum Protheon aut Vertumnum appellauit, aut ut Christus dicit: Medice, cura te ipsum. Turpe est doctori, quem culpa redarguit ipsum. 45 Donec igitur uestram affirmatiuam probaueritis, stamus in nostra negatiua, et sub iudice etiam toto illo choro sanctorum quem tu iactas, uel potius toto mundo, audemus et gloriamur, id quod nihil est, nec, quid sit, monstrari certo potest, oportere nos non admittere, Atque uos omnes esse incredibili praesumptione uel insania, qui a nobis id ipsum exigatis admitti, nulla causa, nisi quia uos multos, magnos, antiques, id quod nihil esse ipsi fatemini, asserere delectat, quasi res sit Christianis magistris digna, miserum populum in re pietatis, eo quod nihil est, ac si magni ad salutem momenti foret, ludere. Vbi nunc est illud graecorum ingeniorum acumen, quod hactenus saltem bella aliqua specie fingebat mendacia, hic aperto et nudo sermone mentitur? 46 Vbi latina illa industria graecae aequata, quae sic ludit et luditur uocabulo uanissimo? Sed sic contingit imprudentibus, uel malignis lectoribus librorum, dum ea, quae sunt infirmitatis in patribus et sanctis, faciunt omnia esse summae authoritatis, ut culpa ista non sit authorum, sed lectorum. Ac si quis sanctimonia et authoritate Sancti Petri nixus, contenderit, omnia, quae S. Petrus unquam dixit, esse uera, ut etiam illud persuadeat esse uerum, (W649) quod Matthei .16. ex carnis infirmitate suasit Christo, ne pateretur, aut illud, ubi iussit Christum exire ase de naui, et multa alia, in quibus ab ipso Christo reprehenditur. 47 Similes sunt, qui eiusmodi sunt, illis, qui ridendi gratia garriunt, non esse omnia uera, quae sunt in Euangelio, et apprehendunt illud Iohan. 8. ubi Iudaei dicunt ad Christum: Nonne bene dicimus nos, quod Samaritanus es et daemonium habes? Vel illud: Reus est mortis, Vel illud: Hunc inuenimus subuertentem gentem nostram et prohibentem tributa dari caesari. Idem faciunt, diuerso quidem fine, nec uoluntate, ut illi, sed caecitate et ignorantia, liberi arbitrii assertores, qui ex patribus id, quod infirmitate carnis lapsi pro libero arbitrio dixerunt, ita apprehendunt, ut etiam opponant ei, quod alio loco idem patres fortitudine spiritus contra lib. arbit. dixerunt, tum urgent mox et cogunt, ut melius caedat deteriori. 48 Ita fit, ut authoritatem deterioribus dictis tribuant, quia faciunt ad sensum carnis suae, et adimant melioribus, quia faciunt contra sensum carnis suae.Cur non potius eligimus meliora? Talia enim multa sunt in patribus. Et ut exempli aliquid afferam, Quid carnalius, imo quid magis impium, sacrilegum et blasphemum dici potest, quam id quod Hieronymus solet: Virginitas coelum, coniugium terram replet, quasi Patriarchis et Apostolis ac Christianis coniugibus terra, non coelum debeatur, aut uirginibus uestalibus in gentibus sine Christo, coelum debeatur? 49 Et tamen haec et similia ex patribus colligunt Sophistae, dum numero potius quam iudicio certant, ut authoritatem illis parent, quemadmodum fecit insulsus ille Faber Constantiensis, qui margaritum illud suum, id est, Augiae stabulum nuper donauit publico, ut esset, quod piis et eruditis nauseam cieret et uomitum. 50 Per haec ad illud respondeo, ubi dicis, Incredibile esse, ut Deus Ecclesiae suae errorem dissimularit tot saeculis, nec ulli sanctorum suorum reuelarit id, quod nos contendimus esse doctrinae Euangelicae caput (e1#58). Primum, non dicimus errorem hunc esse in Ecclesia sua toleratum a Deo, nec in ullo suo sancto. Ecclesia enim spiritu Dei regitur, Sancti aguntur spiritu Dei, Rom. 8. Et Christus cum Ecclesia sua manet usque ad (W650) consummationem mundi. Et Ecclesia Dei est firmamentum et columna ueritatis. 51 Haec, inquam, nouimus, Nam sic habet et symbolum omnium nostrum: Credo Ecclesiam sanctam catholicam, ut impossibile sit, illam errare etiam in minimo articulo. Atque si etiam donemus, aliquos electos in errore teneri in tota uita, tamen ante mortem necesse est, ut redeant in uiam, quia Christus dicit Iohan. 8: Nemo rapiet eos de manu mea. Sed hic labor, hic opus est, certo constare, an illi, quos tu Ecclesiam uocas, Ecclesia sint, uel potius, an tota uita errantes, demum ante mortem sint reducti. 52 Neque enim sequitur statim: si Deus illos omnes, quos adducis, quantauis longa serie saeculorum, eruditissimos uiros, passus sit errare, ergo Ecclesiam suam passus est errare. Vide populum Dei Israel, ubi in tanto regum numero et tempore ne unus quidem rex numeratur, qui non erret. Et sub Elia Propheta sic omnes et omne, quod publicum erat istius populi, abierat in idolatriam, ut se solum relictum putaret, cum interim, dum reges, principes, sacerdotes, Prophetae et, quicquid poterat populus uel Ecclesia Dei dici, perditum iret, septem milia sibi reseruarit Deus, quos quis uidit aut nouit esse populum Dei? 53 Quis igitur et nunc negare audeat, Deum sub istis principibus uiris (non enim nisi uiros publici ministerii et nominis recenses) in uulgo sibi seruasse Ecclesiam, et illos omnes, exemplo Israelitici regni, perire permisisse? quandoquidem peculiare est Deo, Electos Israel impedire et pingues eorum occidere, Psalmo .77, Feces uero et reliquias Israel seruare, ut Isaias dicit. 54 Quid accidit sub ipso Christo, ubi omnes Apostoli scandalisati, tum ipse ab uniuerso populo negatus et damnatus est, uix uno et altero Nicodemo et Iosepho, tum latrone in cruce seruatis? At nunquid illi populus Dei tum dicebantur? Erant quidem populus Dei reliquus, sed non nominabatur; is qui nominabatur, non erat. Quis scit, si toto mundi cursu, ab origine sua, semper talis fuerit status Ecclesiae Dei, ut alii dicerentur populus et sancti Dei, qui non essent, alii uero inter illos, ut reliquiae, essent et non dicerentur populus aut sancti, sicunt monstrat historia Cain et Habel, Ismael et Isaac, Esau et lacob? 55 Vide Arrianorum saeculum, ubi uix quinque in toto orbe Episcopi catholici seruati sunt, iique a sedibus pulsi, regnantibus ubique Arrianis publico nomine et officio Ecclesiae; nihilominus sub istis haereticis suam Ecclesiam seruauit Christus, sed sic, ut minime Ecclesia putaretur aut haberetur. Sub Papae regno, ostende unum Episcopum suo officio fungentem, ostende unum concilium, in quo de rebus pietatis tractatum sit, ac non potius de palliis, de dignitate, de censibus et aliis prophanis nugis, (W651) quae spiritu sancto tribuere, nisi insanus, non possit, Et nihilominus ii Ecclesia uocantur, cum omnes, saltem sic uiuentes, perditi sint et nihil minus quam Ecclesia. 56 Verum sub iis seruauit suam Ecclesiam, sed ut non diceretur Ecclesia. Quot sanctos putas exusserunt et occiderunt iam aliquot saeculis soli illi inquisitores haereticae prauitatis? uelut Iohannem Hussum et similes, quorum saeculo non dubium est multos uiros sanctos uixisse eodem spiritu. Cur non illud potius miraris, Erasme, quod ab origine mundi semper inter gentes fuerunt excellentiora ingenia, maior eruditio, ardentius studium, quam inter Christianos uel populos Dei, sicut Christus ipse confitetur, prudentiores esse filios huius saeculi filiis lucis? 57 Quis Christianorum uel uni Ciceroni, ut Graecos taceam, ingenio, eruditione, diligentia comparandus est? Quid igitur obstitisse dicemus, ut nullus illorum ad gratiam peruenire potuerit, qui certe lib. arb. summis exercuerunt uiribus? Nullum uero inter eos fuisse, qui summo studio ad ueritatem contenderit, quis audeat dicere? Et tamen asseri oportet, nullum peruenisse. 58 An etiam hic incredibile dices, Deum tot tantosque uiros, perpetuo mundi cursu, reliquisse et frustra niti permisisse? Certe, si lib. arbi. aliquid esset uel potuisset, in illis uiris fuisse et potuisse debuit, uel uno aliquo exemplo. Sed nihil ualuit, imo in contrarium semper ualuit, ut hoc uno argumento satis probari queat, liberum arbi. nihil esse, ut cuius nullum indicium ab initio mundi usque in finem ostendi possit. Sed redeo ad propositum. Quid mirum, si Deus omnes Ecclesiae maiores sinat ire uias suas, qui sic omnes gentes permisit ire uias suas, ut Paulus in actis dicit? Non est res tam uulgaris, Mi Erasme, Ecclesia Dei, quam est nomen hoc: 'Ecclesia Dei', nec ita passim occursant sancti Dei, ut hoc nomen: 'Sancti Dei'; Margaritum et nobiles gemmae sunt, quas spiritus non proiicit ante porcos, sed, ut scriptura uocat, absconditas seruat, ne impius uideat gloriam Dei. Alioqui, si palam ab omnibus agnoscerentur, quomodo fieri posset, ut sic in mundo uexarentur et affligerentur? ut Paulus dicit: Si cognouissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent. 59 Non haec dico, quod sanctos uel Ecclesiam Dei esse negem, quos tu adducis, sed, quod probari non possit, si quis neget, esse ipsos sanctos, relinqui uero prorsus incertum, ideo locum a sanctimonia eorum non esse fidelem satis pro dogmate aliquo confirmando. Sanctos eos dico et habeo, Ecclesiam Dei eos uoco et sentio, canone charitatis, non canone fidei. Hoc est, Charitas, quae omnia optima de quouis cogitat, nec est suspicax, omniaque credit ac praesumit de proximis bona, sanctum uocat quemlibet baptisatum, nec periculum est, si erret, quia charitatis est falli, cum sit exposita omnibus omnium usibus et abusibus, ministra generalis, bonorum, malorum, fidelium, infidelium, ueracium, fallacium. 60 Fides uero nullum uocat sanctum, nisi diuino iudicio declaratum, Quia fidei est, non falli. Ideo cum omnes debeamus haberi inuicem sancti iure charitatis, nullus tamen debet sanctus decerni iure fidei, tanquam articulus sit fidei, illum uel illum esse sanctum, quo modo suos, quos nescit, sanctos canonisat aduersarius ille Dei, Papa, in locum Dei se constituens. 61 Hoc solum dico de illis tuis uel nostris potius sanctis, quod, cum ipsi uarient inter sese, illi potius sequendi fuerant, qui optima, id est, contra liberum arbi. pro gratia, loquuti sunt, relictis illis, qui pro infirmitate carnis, carnem potius quam spiritum testificati sunt. Ita et illi, qui sibi ipsis non constant, ea parte fuerant eligendi et apprehendendi, ubi ex spiritu loquuntur, relinquendi uero, ubi carnem saperent. 62 Hoc erat Christiani lectoris et animalis mundi habentis difissas ungulas, et ruminantis. Nunc uero posthabito iudicio, omnia confusa uoramus, aut, quod iniquius est, peruerso iudicio meliora respuimus, deteriora probamus, in unis eisdemque authoribus, tum illisipsis deterioribus titulum et authoritatem sanctimoniae eorum aptamus, quam tamen illi ob optima et ob solum spiritum, non ob lib. arbi. uel carnem meruerunt. 63 Quid igitur faciemus? abscondita est Ecclesia, latent sancti, Quid? cui credemus? seu, ut tu argutissime disputas, Quis nos certos facit? Vnde explorabimus spiritum? Si eruditionem spectes, utrinque sunt Rabini, Sin uitam, utrinque peccatores, Sin scripturam, utrique amplectuntur. Neque adeo de scriptura, quae necdum sit lucida satis, sed de sensu scripturae disputatur, utrinque uero homines, quorum ut neque multitude, neque eruditio, neque dignitas, quicquam facit ad causam, ita multo minus paucitas, inscitia et humilitas. Relinquitur igitur res in dubio, et manet sub iudice lis, ut prudenter facturi uideamur, si in Scepticorum sententiam concedamus, Nisi quod tu omnium optime facis, qui sic te dubitare dicis, ut ueritatem quaerere te et discere testeris, interim in eam partem inclinans, quae lib. arbi. asserit, donec ueritas elucescat. 64 Hic respondeo: neque nihil, neque omnia dicis, Non enim eruditionis, uitae, ingenii, multitudinis, dignitatis (W653), inscitiae, ruditatis, paucitatis, humilitatisue argumentis spiritus explorabimus. Neque illos probo, qui refugium suum ponunt in iactantia spiritus, Nam satis acre mihi bellum isto anno fuit et adhuc est cum istis Phanaticis, qui scripturas suo spiritui subiiciunt interpretandas, quo nomine et Papam hactenus insectatus sum, in cuius regno hac uoce nihil uulgatius aut receptius est, Scripturas esse obscuras et ambiguas, oportere spiritum interpretem ex sede Apostolica Romae petere, cum nihil perniciosius dici possit, quod hinc homines impii sese supra Scripturas extulerint, et ex ipsa fecerint, quicquid collibitum fuit, donec prorsus scripturis conculcatis, nihil nisi hominum furiosorum somnia et crederemus et doceremus. Breuiter, non est humanum inuentum ilia uox, sed incredibili malicia ipsiusmet principis omnium daemonum in orbem missum uirus. 65 Nos sic dicimus: duplici iudicio spiritus esse explorandos seu probandos, Vno interiori, quo per spiritum sanctum uel donum Dei singulare quilibet pro se suaque solius salute illustratus, certissime iudicat et discernit omnium dogmata et sensus, de quo dicitur . i. Corinth. I: Spiritualis omnia iudicat et a nemine iudicatur. Haec ad fidem pertinet et necessaria est cuilibet etiam priuato Christiano. Hanc superius appellauimus interiorem claritatem scripturae sanctae. Hoc forte uoluerunt, qui tibi responderunt, Omnia esse iudicio spiritus decernenda. 66 Sed hoc iudicium nulli alteri prodest, nec de hoc quaeritur in hac causa, Nec ullus, credo, de illo dubitat, quin sic se habeat. Ideo alterum est iudicium externum, quo non modo pro nobis ipsis, sed et pro aliis et propter aliorum salutem certissime iudicamus spiritus et dogmata omnium. Hoc iudicium est publici ministerii in uerbo et officii externi, et maxime pertinet ad duces et praecones uerbi, Quo utimur, dum infirmos in fide roboramus, et aduersarios confutamus. Hoc supra uocauimus externam scripturae sanctae claritatem. 67 Sic dicimus, Scriptura iudice omnes spiritus in facie Ecclesiae esse probandos, Nam id oportet apud Christianos esse imprimis ratum atque firmissimum, Scripturas sanctas esse lucem spiritualem, ipso sole longe clariorem, praesertim in iis quae pertinent ad salutem uel necessitatem. Verum, quia in contrarium persuasi sumus iam dudum, pestilenti illo Sophistarum uerbo, Scripturas esse obscuras et ambiguas, cogimur primum probare illud ipsum primum principium nostrum, quo omnia alia probanda sunt, quod apud philosophos absurdum et impossibile factu uideretur. (W654) 68 Primus Moses dicit Deutero. 17, Si qua difficilis caussa inciderit, esse adeundum locum, quem Deus elegisset in nomen suum, atque consulendos ibidem sacerdotes, qui secundum LEGEM Domini iudicare illam debeant. Secundum legem Domini (inquit). Quomodo autem iudicabunt, nisi Lex Domini sit externe clarissima, qua illis satisfieret? alioqui satis erat dicere: iudicabunt secundum spiritum suum. Quin sic habet in omnia administratione populorum, ut omnes omnium causae per leges componantur. 69 Quomodo uero componi possent, nisi leges essent certissimae, et ipsa plane lumina in populo? Si enim leges sunt ambiguae et incertae, non solum nullae caussae expedirentur, sed nec ulli mores certi constarent, Cum ideo ferantur leges, ut mores ad certam formam regulentur et causarum quaestiones definiantur. Oportet ergo id, quod aliorum metrum et mensura est, multo certissimum et clarissimum esse, quale est Lex. 70 Quod si ea lux et certitudo legum in prophanis politiis, ubi de temporalibus agitur, et necessaria est, et diuino munere concaeditur toti mundo gratis, Quomodo Christianis suis, scilicet electis, non multo maioris lucis et certitudinis donaret leges et regulas, secundum quas sese et omnes causas dirigerent atque componerent, cum temporalia uelit a suis contemni? Si enim fenum, quod hodie stat et eras in clibanum mittitur, Deus sic uestit, quando magis nos? Sed pergamus et scripturis obruamus pestilens illud Sophistarum uerbum. 71 Psalmus .18. dicit: Praeceptum Domini lucidum seu purum, illuminans oculos. Credo, id quod oculos illuminat, non esse obscurum uel ambiguum. Item, Psal. 118: Ostium uerborum tuorum illuminat et intellectum dat paruulis. Hic uerbis Dei tribuit, ut sint ostium et apertum quiddam, quod omnibus expositum sit, et etiam paruulos illuminet. Isaias .8. ad legem et testimonium mittit omnes quaestiones, et nisi hoc fecerimus, minatur nobis, negandam esse lucem aurorae. In Zacharia capit. 2. mandat, ut ex ore sacerdotis legem requirant, ut qui sit angelus Domini exercituum; pulcherrimus scilicet angelus uel legatus Domini, qui ea afferat, quae tum ipsi sint ambigua, tum populo obscura, ut nesciat, tam ipse, quid loquatur, et illi, quid audiant. 72 Et quid in uniuerso ueteri testamento, maxime uno illo Psalmo .118. dicitur in laude scripturae frequentius, quam ipsam esse lucem certissimam et euidentissimam? sic enim celebrat ille claritatem eius: Lucerna pedibus meis uerbum tuum, et lumen semitis meis. Non ait: Lucema pedibus meis solum spiritus tuus, licet et huic tribuat suum officium dicens: Spiritus tuus bonus deducet me in terra recta; Ita et uia et semita dicitur, nimirum a niruia certitudine. Veniamus ad nouum testamentum! Paulus dicit Roma .1. Euangelium esse per Prophetas in scripturis sanctis promissum, Et capi. 3. Iustitiam fidei testificatam a lege et Prophetis. 73 Qualis autem testificatio, si obscura est? Quin cum per omnes Epistolas Euangelion uerbum lucis, (W655) Euangelion claritatis facit, tum id ex professo ac magna copia facit .2. Corin. 3. et 4. ubi de claritate tam Mosi quam Christi gloriose disputat. Petrus quoque ait .2. Petri .1: certum ualde habemus sermonem Propheticum, cui attendentes sicut lampadi lucenti in loco caliginoso, benefacitis. Hic Petrus uerbum Dei lucidam lucernam facit, omnia alia tenebras, Et nos obscuritatem et tenebras ex uerbo facimus? Christus sese lucem mundi toties uocat, Iohannem Baptistam lucernam lucentem et ardentem, absque dubio non propter uitae sanctitatem, sed propter uerbum, quemadmodum Thessalo. Paulus Luminaria mundi uocat lucida, quia (inquit) uerbum uitae tenetis; Vita enim sine uerbo incerta est et obscura. 74 c Et quid faciunt Apostoli, dum suas praedicationes per scripturas probant? an ut nobis tenebras suas maioribus tenebris obscurant? Vel ut notius per ignotius probent? Quid facit Christus lohan. 5. ubi Iudaeos docet, ut scripturas scrutentur, sui scilicet testes? an ut ambiguos reddat de fide sui? Quid faciunt illi actu. 17. qui audito Paulo, die et nocte scripturas legebant, ut uiderent, an sic haberent? Nonne ista omnia probant, Apostolos, sicut et Christum, ad scripturas prouocare, tanquam ad testes clarissimas suorum sermonum? Qua fronte ergo nos eas obscuras facimus? 75 Obsecro, suntne illa uerba scripturae obscura uel ambigua: Deus creauit coelum et terram, Verbum caro factum est, et omnia quae pro articulis fidei totus accaepit mundus? Vnde accaepit? nonne ex scripturis? Et quid faciunt, qui adhuc hodie praedicant? Scripturas interpretantur ac declarant. At si obscura est scriptura, quam declarant, Quis nos certos facit, ipsam eorum declarationem esse certam? Alia noua declaratio? Quis et illam declarabit? Ita fiet progressus in infinitum. Summa, si scriptura obscura uel ambigua est, quid illam opus fuit nobis diuinitus tradi? an non satis sumus obscuri et ambigui, nisi de coelo nobis augeatur obscuritas et ambiguitas et tenebrae? 76 Vbi tunc illud Apostoli manebit: Omnis scriptura diuinitus inspirata, utilis est ad docendum et increpandum et arguendum? Imo inutilis est, Paule, prorsus, sed ex patribus longa saeculorum serie receptis et sede Romana talia petenda sunt, quae tu scripturae tribuis. Quare tua sententia reuocanda est, ubi ad Titum scribis, Episcopum oportere potentem esse in doctrina sana, exhortari, et redarguere contradicentes et os oppilare uaniloquis et mentium deceptoribus. Quomodo erit potens, cum tu scripturas ei relinquas obscuras, hoc est, arma stuppea et pro gladio leues stipulas? Tum Christus quoque uocem suam recantet, necesse est, qui nobis falso promittens, dicit: (W656) Ego dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere omnes aduersarii uestri. Quomodo non resistent, quando obscuris et incertis contra eos pugnamus? 77 Quid et tu nobis, Erasme, praescribis formam Christianismi, si tibi scripturae sunt obscurae? Sed iam dudum credo me onerosum esse etiam insensatis, qui in re clarissima tantas moras traho et copias perdo. Sed sic obruendum erat impudens et blasphema illa uox, Scripturas esse obscuras, Vt et tu uideres, Mi Erasme, quid diceres, cum scripturam esse dilucidam negas. Nam simul asseras mihi, necesse est, omnes tuos sanctos, quos adducis, multo minus dilucidos esse. Quis enim certos nos facit de eorum luce, si scripturas obscuras feceris? Itaque nihil nisi tenebras nobis reliquas faciunt, qui scripturas negant esse lucidissimas et euidentissimas. 78 At hic dices: nihil ad me ista omnia, Non dico scripturas ubique obscuras esse (Quis enim ita insaniat?), Sed in hac tantum parte et similibus. Respondeo: nec contra te ista solum dico, sed contra omnes, qui ita sentiunt, Deinde contra te de tota scriptura dico, nullam eius partem uolo obscuram dici, stat ibi, quod ex Petro retulimus, Lampadem lucentem nobis esse uerbum Dei in loco caliginoso. Quod si pars huius lampadis non lucet, potius pars caliginosi loci, quam ipsius lampadis erit. 79 Non sic illuminauit nos Christus, ut aliquam partem obscuram uoluerit relictam nobis in suo uerbo, dum nos ad illud iubet attendere; frustra enim attendere iubet, si non lucet. Proinde si dogma de lib. arbi. obscurum uel ambiguum est, ad Christianos et scripturas non pertinet, ac relinquendum est prorsus, numerandumque inter eas fabulas, quas damnat Paulus in Christianis rixantibus. Si autem ad Christianos et scripturas pertinet, clarum, apertum et euidens esse debet, prorsusque similis caeteris omnibus euidentissimis articulis. 80 Debent enim omnes Christianorum articuli tales esse, ut non modo ipsis certissimi sint, sed etiam aduersus alios tam manifestis et claris scripturis firmati, ut omnibus os obstruant, ne possint quicquam contradicere, sicut nobis Christus promittens, dicit: Dabo uobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere omnes aduersarii uestri. Si igitur os nostrum in hac parte infirmum est, ut aduersarii resistere possint, falsum est, quod dicit nullum aduersarium ori nostro resistere posse. Aut ergo in dogmate lib. arbi. nullos aduersarios habebimus, quod fiet, si ad nos nihil pertinet, Aut si ad nos pertinet, aduersarios quidem habebimus, sed qui resistere non possint. 81 Verum illa impotentia resistendi aduersariorum (quando id hic incidit) sic habet, non quod cogantur cedere sensu suo, aut persuadeantur confiteri aut tacere; Quis enim inuitos coget credere, fateri errorem aut tacere? Quid loquatius uanitate? ait Augustinus. Sed quod os illorum sic obstruitur, ut non habeant quod contradicant, et, ut multa contradicant, comunis tamen sensus iudicio nihil dicant. Exemplis id monstratur melius. 82 Quando Christus (W657) Matthei .22. Sadduceis imposuit silentium, dum adducta scriptura probaret resurrectionem mortuorum ex Mose Exodi 3: Ego Deus Abraham etc., Non est Deus mortuorum, sed uiuorum, Hic resistere non poterant nec quicquam contradicere. Sed nunquid ideo caesserunt, opinione sua? Et quoties Pharisaeos confutauit euidentissimis scripturis et argumentis, ita ut populus conuictos palam uideret, et ipsimet sentirent? Nihilominus illi perseuerabant aduersarii. Stephanus Actu. 7. sic loquebatur, teste Luca, ut sapientiae et spiritui, qui loquebatur, resistere non possent. Sed quid illi fecerunt? nunquid caedebant? 83 Imo, dum pudet uinci, et resistere non possunt, insaniunt, et clausis auribus et oculis, falsos submittunt contra eum testes Actu. 8. Idem in Concilio stans, uide, quomodo confutet aduersarios! Cum ab origine populi illius numerasset beneficia Dei, et probasset, nunquam templum sibi Deum iussisse condi (Ea enim quaestione agebatur reus, et is erat status caussae), tandem concaedit, sub Salomone fuisse quidem templum aedificatum, At ibi subsumit in hunc modum: 84 Sed non in manufactis habitat excelsus, Et ad id allegat Esaiam Prophetam .66: Quae est ista domus quam aedificatis mihi? Dic, quid poterant hic contra tam manifestam scripturam dicere? nihil tamen moti perstabant fixi in sua sententia, Vnde et in eos inuehitur, dicens: Incircumcisi cordibus et auribus, semper restitistis spiritui sancto etc. Resistere eos dicit, qui tamen resistere non poterant. 85 Ad nostros ueniamus! Iohannes Hus, cum sic in Papam disserit ex Matth. 16: Portae inferorum non praeualent aduersus Ecclesiam meam, Estne hic aliqua obscuritas uel ambiguitas? Sed aduersus Papam et suos praeualent portae inferi, ut qui manifesta impietate et sceleribus toto orbe nobiles sunt, Est id quoque obscurum? ergo Papa et sui non sunt Ecclesia, de qua Christus loquitur. Quid hic contradicerent? aut quomodo resisterent ori, quod Christus illi dederat? At restiterunt tamen et perstiterunt, donec ipsum exurerent, tantum abest, ut sensu caederent. 86 Nec Christus hoc tacet, cum dicit: Aduersarii non poterunt resistere; Aduersarii sunt (inquit), ergo resistent, alioqui non aduersarii, sed amici fierent; et tamen resistere non poterunt. Quid est hoc aliud dicere, quam: resistendo non poterunt resistere? Si itaque et nos lib. arb. sic confutare poterimus, ut aduersarii nequeant resistere, etiam si persistant suo sensu, et repugnante conscientia resistant, satis fecerimus. 87 Satis enim expertus sum, quam nemo uolet uinci, et (ut Quintilianus ait) nemo est, qui non malit nosse, quam discere uideri, quamuis apud nos id prouerbii omnes usu potius quam affectu, imo abusu, (W658) passim in ore uersent: Opto discere, paratus sum doceri et monitus meliora sequi, Homo sum, errare possum, Quod sub hac larua, pulchra uelut humilitatis specie, liceat confidenter dicere: Mihi non est satisfactum, Ego non capio, uim facit scripturis, pertinaciter asserit, Scilicet certi, quod tantae humilitatis animas nemo suspicetur pertinaciter resistere et agnitam quoque ueritatem fortiter impugnare. Ita fit, ut non maliciae eorum esse oporteat, quod non caedunt sensu suo, sed obscuritatis et ambiguitatis argumentorum. 88 Sic et Philosophi graecorum fecerunt, ne ullus alteri uideretur caedere, etiam manifeste conuictus, caeperunt negare prima principia, ut Aristoteles recitat. Interim nobis et aliis blande persuademus, Esse multos bonos uiros in terra, qui libenter ueritatem amplexuri sint, si sit, qui clare doceat, nec esse praesumendum, tot erudites, tanta saeculorum serie uiros, errasse aut non cognouisse, quasi ignoremus, mundum esse regnum Satanae, ubi praeter naturalem caecitatem agnatam ex carne, etiam nequissimis spiritibus regnantibus super nos in ipsa caecitate induramur, et daemoniacis, nec iam humanis tenebris, tenemur. 89 Si igitur Scriptura (inquis) dilucida est, cur in hac parte tot saeculis excellentes ingenio uiri caecutierunt? Respondeo: Caecutierunt sic in laudem et gloriam libe arbi., ut ostenderetur illa magnifice iactata uis, qua se homo applicare potest ad ea quae sunt salutis aeternae, Scilicet quae nec uisa uidet, nec audita audit, multo minus intelligit uel appetit. Huc enim pertinet, quod Christus ex Esaia et Euangelistae toties afferunt: Audientes audietis et non cognoscetis, et uidentes non uidebitis. 90 Quid hoc est aliud, quam libe. arbi. seu cor humanum sic esse Satanae potentia oppressum, ut, nisi spiritu Dei mirabiliter suscitetur, per sese, nec ea uidere possit, nec audire, quae in ipsos oculos et in aures manifeste impingunt, ut palpari possint manu? tanta est miseria et caecitas humani generis. Sic enim et ipsi Euangelistae admirati, qui fieret, ut Iudaei operibus et uerbis Christi, quae plane fuerunt irrefragabilia et innegabilia, non caperentur, isto scripturae loco sibi respondent, Scilicet, quod homo sibi relictus, uidens non uidet, et audiens non audit. Quid monstrosius? 91 Lux (inquit) lucet in tenebris et (W659) tenebrae non comprehendunt. Quis hoc crederet? Quis similia audiuit? Lucere in tenebris lucem, et tamen tenebras manere tenebras nec illustrari? Proinde non est hoc mirum in rebus diuinis, quod tot saeculis uiri excellentes ingenio caecutiunt; in rebus humanis mirum esset; In rebus diuinis, mirum potius, si unus et alter non caecutiat, Non mirum uero, si plane omnes caecutiant. Quid enim est uniuersum genus humanum, extra spiritum, nisi regnum Diaboli (ut dixi), confusum cahos tenebrarum? unde Paulus Daemones appellat rectores harum tenebrarum. 92 Et i. Corin. i. dicit: Nemo principum huius mundi cognouit Dei sapientiam. Quid putas de reliquis sentiet, qui principes mundi asserat tenebrarum seruos? Per principes enim intelligit primos et summos in mundo, quos tu excellentes ingenio uocas. Cur caecutierunt Arriani omnes? An non fuerunt ibi uiri ingenio excellentes? Cur gentibus Christus est stultitia? an inter gentes non sunt uiri excellentes ingenio? Cur Iudaeis est scandalum? An non fuerunt inter Iudaeos uiri excellentes ingenio? Deus scit (ait Paulus) cogitationes sapientum, quoniam uanae sunt, Noluit dicere: hominum, ut ipse textus habet, primos et principes inter homines significans, ut ex iis reliquos homines aestimemus. 93 Sed haec infra latius fortasse, Satis sit exordio praemisisse, Scripturas esse clarissimas, quibus nostra sic possunt defendi, ut aduersarii non queant resistere; Quae uero sic defendi non possunt, aliena et non Christianorum sunt. Si uero sunt, qui hanc claritatem non uideant et in isto sole caecutiunt uel offendunt ii, si sunt impii, declarant, quanta sit maiestas et potentia Satanae in filiis hominum, ut clarissima uerba Dei neque audiant, neque capiant, uelut si prestigio illusus quispiam solem putet esse carbonem frigidum, aut lapidem sentiat esse aurum. 94 Si pii sunt, inter illos electos censeantur, qui in errorem ducuntur aliquando, ut declaretur uirtus Dei in nobis, sine qua nec uidere nec prorsus quicquam possumus. Non enim imbecillitatis ingenii est (ut tu caussaris), ne uerba Dei capiantur, imo nihil aptius capiendis uerbis Dei imbecillitate ingenii, propter imbecilles enim et ad imbecilles Christus et uenit et mittit uerbum suum, sed nequitia Satanae est in nostra imbecillitate sedentis, regnantis ac Dei uerbo resistentis. Ni Satanas faceret, uno sermone Dei semel audito totus mundus hominum conuerteretur, nec pluribus opus esset. 95 Et quid multis ago? Cur non simul cum hoc exordio finimus caussam et contra teipsum tuis ipsius uerbis ferimus sententiam secundum illud Christi: Ex uerbis tuis iustificaberis, ex uerbis tuis condemnaberis? Tu (W660) enim dicis, Scripturam hic non esse dilucidam, Deinde sententia suspensa, in utranque partem disputas, Quid pro, quid contra dici possit, praeterea nihil agis toto isto libello, quem ob eandem caussam Diatriben potius quam Apophasin uel aliud appellare uoluisti, quod omnia collaturus, nihil affirmaturus scriberes. 96 Si igitur dilucida scriptura non est, cur hic non modo caecutiunt, sed temere et stulte definiunt et asserunt lib. arbi. uelut ex certa et dilucida scriptura illi, quos iactas? uidelicet tam numerosa series eruditissimorum uirorum, quos in hunc usque diem tot saeculorum consensus approbauit, quorum plerosque praeter admirabilem sacrarum literarum peritiam uitae quoque pietas commendat, quidam doctrinae Christi, quam scriptis defenderant, sanguine suo testimonium reddiderunt. 97 Si ex animo ista loqueris, fixum est apud te, lib. arb. habere assertores, mirabili literarum sacrarum peritia praeditos, ita ut sanguine suo illud quoque testati sint. Quod si uerum est, dilucidam illi habebant scripturam, alioqui, quae esset illa admirabilis peritia literarum sacrarum? Deinde quae leuitas et temeritas animi, sanguinern fundere pro re incerta et obscura? Hoc enim non martyrum Christi, sed daemonum est. Iam et tu pone ob oculos et tecum expende, utrum plus tribuendum esse iudices tot eruditorum, tot orthodoxorum, tot sanctorum, tot martyrum, tot ueterum ac recentium theologorum, tot academiarum, tot conciliorum, tot Episcoporum et summorum Pontificum praeiudiciis, qui scripturas dilucidas esse senserunt, et id tum scriptis tum sanguine confirmauerunt, an tuo unius priuato iudicio, qui negas scripturas esse dilucidas, qui forte nec unam unquam lachrymam uel suspirium pro doctrina Christi emisisti? 98 Si illos recte sensisse credis, cur non imitaris? Si non credis, cur iactas tanta bucca, tanta copia, quasi me obruere uelles tempestate et diluuio quodam orationis, quod tamen in caput tuum fortius inundat, arca uero mea in sublimi fertur secura? Nam tu tot tantisque uiris simul tribuis summam et stultitiam et temeritatem, dum illos scribis scripturae peritissimos, stilo, uita, morte illam asseruisse, quam tamen obscuram et ambiguam esse contendis, hoc est aliud nihil, quam illos facere imperitissimos cognoscendo et stultissimos asserendo. Sic illos non honorassem ego priuatus ille contemptor, ut tu facis publicus ille laudator. 99 Cornuto igitur (quod aiunt) hic te syllogismo teneo. Vtrum enim falsum esse oportet, Vel illud quod dicis, illos fuisse admirabiles peritia sacrarum literarum, uita et martyrio, Vel illud quod dicis, Scripturam non esse dilucidam. Verum cum huc potius rapiaris, ut scripturas non dilucidas esse credas (hoc enim toto libello agis), reliquum fit, ut uel animi uel adulandi gratia, nequaquam serio illos dixeris peritissimos scripturae et martyres Christi, tantum ut rudi uulgo fucum, Luthero autem negocium faceres, et caussam eius inanibus uerbis grauares odio et contemptu. 100 Ego uero neutrum uerum, sed utrunque falsum dico. Primum, scripturas esse lucidissimas, Deinde illos, quatenus lib. arb. asserunt, esse imperitissimos sacrarum literarum, tum illud neque uita, neque morte, solum uero stilo, sed peregrinante animo, asseruisse. Quare hanc disputatiunculam sic concludo: Per scripturam, ut obscuram, hactenus nihil certi definitum est nec definiri potest de lib. arb. te ipso teste, Per uitam uero omnium hominum ab initio mundi nihil est ostensum pro libero arbi., ut superius est dictum. 101 Docere igitur aliquid, quod intra scripturas non est ullo uerbo praescriptum, et extra scripturas non est ullo facto monstratum, hoc non pertinet ad dogmata Christianorum, sed ad narrationes ueras Luciani, nisi quod Lucianus ioco et prudenter rebus ludicris ludens, neminem fallit neque laedit, Isti uero nostri re seria et quae ad aeternam salutem pertinet, insaniunt in perditione innumerabilium animarum. Sic et ego absoluerim totam hanc quaestionem de lib. arb. etiam testimonio aduersariorum mecum faciente et illis ipsis pugnante, cum fortior probatio nulla sit, quam ipsius, qui reus est, propria confessio et testimonium contra seipsum. Verum quia Paulus praecipit uaniloquos epistomisin, caussam ipsam aggrediamur, et ordine, quo incedit Diatribe, rem tractemus, ut primum confutemus argumenta pro libero arbi. adducta, deinde confutata nostra defendamus, tandem contra lib. arb. pro gratia Dei pugnemus. 102 Ac primum ab ipsa definitione recte faciemus initium, Qua sic definis libe. arb.: Porro lib. arbi. hoc loco sentimus uim humanae uoluntatis, qua se possit homo applicare ad ea, quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab iisdem auertere. (h6#64). 103 Prudenter sane definitio a te nuda ponitur, (W662) nec ulla eius particula (ut mos est aliorum) declaratur, quod naufragium non unum forte ueritus sis. (h6#66) 104 Cogor itaque ego singulas discutere. Ipsum certe definitum, si rigide examinetur, latius patet quam definitio, qualem definitionem Sophistae uitiosam dicerent, quoties uidelicet definitio non explet definitum. (h6#74).105 Nam superius ostendimus, lib. arb. nemini nisi soli Deo conuenire. Arbitrium fortassis homini aliquod recte tribueris, sed liberum tribuere in rebus diuinis, nimium est, Quod liberi arbitrii uox, omnium aurium iudicio, proprie id dicitur, quod potest et facit erga Deum, quaecunque libuerit, nulla lege, nullo imperio cohibitum. 106 Neque enim seruum dixeris liberum, qui sub imperio domini agit; quanto minus hominem uel angelum recte liberum dicimus, qui sub imperio plenissimo Dei (h6#77) (ut peccatum et mortem taceam) sic degunt, ut ne momento consistere suis uiribus possint. 107 Igitur hic statim in foribus pugnant definitio quid nominis, et definitio quid rei, quod uox aliud significat et aliud re ipsa sentitur. 108 Rectius uero 'Vertibile arbitrium' uel 'mutabile arbitrium' diceretur, Nam sic Augustinus et post eum Sophistae gloriam et uirtutem istius uocis 'Liberum' extenuant, adiecto illo detrimento, quod uertibilitatem lib. arbitrii dicunt. 109 Atque ita deceret nos loqui, ne inflatis et inaniter fastuisos uocabulis corda hominum luderemus, ut et Augustinus sentit, Nos ad certam regulam, sobriis et propriis uerbis debere loqui. (h6#81)110 In docendo enim simplicitas et proprietas dialectica requiritur, non autem ampullae et figurae rhetoricae persuasionis. 111 Sed ne uerbi pugna delectari uideamur, donemus interim id abusui, licet magno et periculoso, ut idem sit liberum arbitrium, quod uertibile arbitrium. 112 Donemus et illud Erasmo, quod lib. arb. uim facit humanae uoluntatis, ac si angelorum non sit lib. arb., quod hoc libello solum de hominum lib. arbi. agere instituit; alioqui et in hac parte definitio fuerat arctior quam definitum. 113 Ad eas partes ueniamus, in quibus rerum cardo uertitur, quarum aliquae satis apertae sunt, aliae lucem fugiunt, uelut sibi consciae nihil non metuant, cum nihil definitione apertius et certius edi debeat; obscurum enim definiere, perinde est ac nihil definire. 114 Apertae sunt illae: Vis humanae uoluntatis, item: Qua se potest homo, item: Ad aeternam salutem, Sed Andabatae (n114) sunt istae: Applicare, Item: Ad ea quae perducunt, item: Auertere. (h6#93). 115 Quid igitur esse diuinabimus illud applicare, item illud auertere? item, quid sunt illa, quae ad aeternam salutem perducunt? Quo se proripiunt illa? Mihi, ut uideo, cum uero Scoto aut Heraclito res est, ut duplici labore fatiger, primum, ut aduersarium in foueis et tenebris (quod facinus et audax et periculosum est) palpitans et tentans quaeritem, ac nisi inuenero, frustra et cum laruis pugnem, aeraque in tenebris uerberem, Deinde, tum produxero in lucem, tum demum, iam quaerendo fessus, aequo marte manus conseram. 116 Vim igitur uoluntatis humanae dici, credo, potentiam uel facultatem uel (W663) habitatem uel aptitudinem uolendi, nolendi, eligendi, contemnendi, approbandi, refutandi et si quae sunt aliae uoluntatis actiones. (h6#94). 117 Iam quid, sit eandem uim sese applicare, et auertere, non uideo, nisi ipsum uelle et nolle, eligere, contemnere, probare, refutare, ipsam scilicet actionem uoluntatis, ut fingamus, Vim illam esse medium quiddam inter uoluntatem ipsam et actionem suam, (h6#88) ut qua uoluntas ipse actionem uolendi et nolendi elicit, et qua ipsa actio uolendi et nolendi elicitur. (h6#95). 118 Aliud hic nec fingere nec cogitare datur. Si fallor, culpa sit authoris, qui definiuit, non mea, quo inuestigo, Recte enim dicitur apud Iuristas, Verba obscure loquentis, cum potuerit clarius dicere, interpretanda esse contra ipsum. (h6#96). 119 Et hic interim Modernos meos ignorare uolo cum suis subtilitatibus, Crasse enim dicendum est, gratia docendi et intelligendi. Ea uero, quae ad aeternam salutem perducunt, arbitror esse Verba et opera Dei, quae offeruntur uoluntati humanae, ut eisdem sese applicet uel auertat, Verba autem Dei dico tam legem quam Euangelion; Lege exiguntur opera, Euangelio fides. 120 Nulla enim sunt alia, quae uel ad gratiam Dei uel ad salutem aeternam perducunt, nisi uerbum et opus Dei, Siquidem gratia uel spiritus est ipsa uita, ad quam uerbo et opere diuino perducimur. 1 Haec autem uita uel salus aeterna res est incomprehensibilis captui humano, sicut Paulus ex Esaia refert 1. Cor. 2: Quae oculus non uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparauit Deus diligentibus se. (h6#101). 2 Nam et is inter summos articulos fidei nostrae numeratur, ubi dicimus: Et uitam aeternam. Quid uero in isto articulo ualeat lib. arbi., Paulus testatur 1. Corin. 2: Deus (inquit) nobis ea reuelauit per spiritum suum. q. d. nisi spiritus reuelarit, nullius hominis cor quicquam de ea re nosset aut cogitaret, tantum abest, ut sese applicare ad id uel appetere possit. 3 Vide experientiam, quid excellentissima ingenia inter gentes de uita futura et resurrectione senserint, Nonne quo excellentiores ingenio fuerunt, eo magis ridiculum illis fuit resurrectio et uita aeterna? 4 Nisi non fuerunt ingeniosi Philosophi illi et Graeci, qui Athenia Paulum haec docentem spermologon et nouorum Daemoniorum assertorem dicebant. (Apg 17,18) Portius Festus Act. 24. Paulum insanum clamanat, ob praedicationem aeternae uitae. 5 Quid Plinius de iis rebus latrat lib. 7? Quid Lucianus, tantum ingenium? Stupidine illi fuerunt? Denique adhuc hodie plerique, quo sunt maiore ingenio et eruditione, hoc magis rident eum articulum et fabulam esse putant, idque palam. 6 Nam occulte nullus plane hominum, nisi spiritu sancto perfusus, nouit, credit aut optat salutem aeternam, etiamsi uoce et stilo iactitent. Atque utinam eodem fermento et tu et ego liberi essemus, Mi Erasme, tam ratus est in hoc articulo fidelis animus. Habeone definitionis huius sensum? (h6#104) (W664)7 Igitur Erasmo authore, Liberum arb. est uis uoluntatis, quae potest a seipsa uelle et nolle uerbum et opus Dei, quibus dicitur ad ea quae excedunt et captum et sensum eius. 8 Si uero potest uelle et nolle, potest et amare et odisse, Si amare et odisse, potest et aliquantulum facere legem et credere Euangelio, Quia impossibile est, si aliquid uelis aut nolis, ut non aliquid operis ea uoluntate possis, etiam si prohibente alio, perficere non possis. (h6#107) 9 Iam cum inter opera Dei, quae ad salutem perducunt, crux et omnia mala mundi numerentur, poterit humana uoluntas et mortem et sui perditionem uelle, Quin omnia uelle potest, dum uerbum et opus Dei uelle potest, Quid enim infra, supra, intra, extra uerbum et opus Dei, nisi Deus ipse uspiam esse potest? (h6#108)10 Quid autem hic relinquitur gratiae et spiritui sancto? Hoc plane est diuinitatem lib. arbi. tribuere, siquidem legem et Euangelion uelle, peccatum nolle et mortem uelle, diuinae uirtutis est solius, ut Paulus non uno loco dicit. 11 Proinde nemo post Pelagianos rectius de libero arbitrio scripsit, quam Erasmus. Diximus enim superius, liberum arbitrium esse diuinum nomen ac diuinam uirtutem significare, Hanc uero nemo illi tribuit hactenus praeter Pelagianos; Sophistae enim, quicquid sentiant, longe aliter certe loquuntur. 12 Quin Pelagianos quoque longe superat Erasmus. Illi enim toti libero arbitrio eam diuinitatem tribuunt, Erasmus dimidio, Siquidem illi faciunt liberi arbi. duas partes, uim discernendi et uim eligendi, alteram rationi, alteram uoluntati affingentes, quod et Sophistae faciunt, Sed Erasmus, posthabita discernendi ui, solam extollit uim elegendi. ita claudum ac semiliberum arbitrium Deum facit. Quid putas erat facturus, si totum lib. arbitrium fuisset descripturus? (h6#110)13 Sed non hoc contentus, Philosophos etiam excaedit, Apud illos enim nondum definitum est, an aliquid seipsum possit mouere, Ibique toto corpore Philosophiae dissentiunt Platonici et Peripatetici, Sed apud Erasmum libe. arbitrium suapte ui sese non modo mouet, sed applicat etiam ad ea quae sunt aeterna, id est, incomprehensibilia sibi, plane nouus et inauditus definitor lib. arb., qui Philosophos, Peligianos, Sophistas, et omnes longe post se relinquit. (h6#111).14 Nec hoc satis, nec sibi parcit, sibique ipsi plus quam omnibus aliis dissidet et pugnat. Antea enim dixerat, Voluntatem humanam prorsus esse inefficacem sine gratia (nisi hoc ioco dixerit), hic uero, ubi serio definit, dicit, humanam uoluntatem habere eam uim, qua efficax sit applicare sese ad ea quae sunt salutis aeternae, id est quae sunt incomparabiliter supra uim illam. (h6#112). 15 Ita et seipso quoque superior est hac (W665) parte Erasmus. Videsne, Mi Erasme, hac definitione te ipsum prodi (imprudenter credo), quod harum rerum nihil omnino intelligis, uel prorsus incogitans et contemnens de illis scribas, ignarus quid loquaris uel quid affirmes? (h6#114) Et ut supra dixi, minus dicis et plus tribuis lib. arbi. quam omnes alii, dum neque totum lib. arb. describis, omnia tamen illi tribuis. 16 Tolerabilius longe tradunt Sophistae, uel saltem pater eorum Petrus Longobardus, qui liberum arbi. dicunt esse facultatem discernendi, deinde et eligendi, boni quidem, si assit gratia, mali uero, si desit gratia, planeque cum Augustino sentit liberum arbitrium, suapte ui, non posse nisi cadere, nec ualere nisi ad peccandum, Vnde et seruum potius quam liberum arbitrium uocat Augustinus libro .2. contra Iulianum. (n16).17 Tu uero utrinque parem uim facis liberi arbitrii, quod suapte sine gratia ui, et sese applicare possit ad bonum, et sese auertere a bono. 18 Non enim cogitas, quam magnum tribuas illi hoc pronomine SE uel SEIPSAM, dum dicis: potest SE applicare, prorsus scilicet excludis spiritum sanctum cum omni uirtute sua, tanquam superfluum et non necessarium. (h7#2) (h7#7)19 Damnabilis igitur est tua definitio etiam apud Sophistas, qui nisi inuidia excaecati in me sic insanirent, in tuum libellum furerent potius; Nunc, quia Lutherum petis, etiamsi contra te ipsum et illos dicas, nihil nisi sanctum et catholicum dicis, tanta est patientia sanctorum uirorum. 20 Non haec dico, quod Sophistarum sententiam de libero arbitrio probem, sed quod tolerabiliorem esse ducam quam Erasmi, propius enim accedunt ad ueritatem, Non enim illi liberum arbitrium, sicut ego, nihil esse dicunt, tamen, cum sine gratia ipsum nihil posse dicunt, presertim Magister Sententiarum, pugnant Erasmo, imo uidentur sibiipsis quoque pugnare, et sola uerbi controuersia torqueri, contentionis cupidiores quam ueritatis, sicut decet Sophistas. 21 Nam finge mihi Sophistam minime malum dari, cum quo semotus familiari colloquio ista conferrem et candidum ac liberum iudicium postularem in hunc modum: Si quispiam tibi id liberum esse diceret, quod sua uirtute non nisi in alteram partem possit, scilicet in malam, In alteram uero, nempe in bonam partem, possit quidem, sed non sua uirtute, imo alterius duntaxat auxilio, possis etiam tenere risum, amice? 22 Nam sic lapidem (W666) aut truncum facile obtinebo habere liberum arbi., ut qui et sursum et deorsum uergere potest, sed ui sua non nisi deorsum, alterius uero solum auxilio sursum. (h7#111) 23 Et ut supra dixi, tandem dicemus, inuerso omnium linguarum et uerborum usu: Nullus est omnes, nihil est omnia, referendo alterum ad rem ipsam, alterum ad alienam quae adesse sibi et accidere possit. 24 Sic et liberum arb. nimium disputando tandem per accidens liberum faciunt, ut quod possit liberari aliquando per alium. Quaestio autem est per se et de substantia libertatis arbi. 25 Haec si soluenda est, nihil nisi inanis vox lib. arbi. reliqua fit, uelint, nolint. Deficiunt et in hoc Sophistae, quod lib. arb. uim discernendi boni a malo tribuunt. (h54) Item, regenerationem et innouationem spiritus premunt, ac uelut externe auxilium illud alienum illi affingunt, de quo postea. Sed haec de diffinitione satis. Nunc argumenta uideamus, inflatura inanem illam uoculam. 26 Primum est illud Ecclesiastici .15: Deus ab initio constituit hominem, et reliquit illum in manu consilii sui. Adiecit mandata et praecepta sua: Si uolueris mandata conseruare, conseruabunt te, et in perpetuum fidem placitam seruare. Apposuit tibi ignem et aquam; ad quod uolueris, porrige manum tuam. Ante hominem uita et mors, bonum et malum; quod placuerit ei, dabitur illi. (e1#64)27 Licet recusare possim iure hunc librum, tamen interim recipio, Ne cum iactura temporis me inuoluam disputationi de receptis libris in Canone Ebraeorum, quem tu non nihil mordes ac rides, dum prouerbia Salomonis et Canticum (ut scommate ambiguo uocas) amatorium comparas cum libris duobus Esre, Iudith, historia Susannae et Draconis, Esther, quamuis hunc habeant in Canone, dignior omnibus, me iudice, qui extra Canonem haberetur. (e1#65) (h104).28 Responderem uero breuiter tuis ipsius uerbis: Scriptura hoc loco obscura est et ambigua, ideo nihil certi probat; Nos autem, cum in negatiua stemus, exigimus a uobis locum produci, qui claris uerbis conuincat, quid sit et quid possit liberum arbi. Hoc facietis forte ad Calendas graecas. 29 Quamuis tu, ut hanc necessitatem fugias, multa bona uerba perdis, dum super aristas incaedis, recitans tot opiniones de libero arb., ut Pelagium pene facias (W667) Euangelicum. (e1#73) (h21) Item, quadruplicem gratiam fingis, ut etiam Philosophos quandam fidem et charitatem tribuas. (e1#77)(h1) . 30 Item: triplicem illam legem, naturae, operum, fidei, fabulam scilicet nouam, ut conuenire uehementer asseras Philosophorum praecepta Euangelicis praeceptis. (e1#76). (h10) (h22). 31 Tum illud Psalm. 4: Signatum est super nos lumen uultus tui, Domine, qui de cognitione ipsius uultus Dei, id est, fide loquitur, ad rationem excaecatam applicas. (e1#76) Quae si quis Christianus omnia conferat, cogetur suspicari, te ludere et ridere Christianorum dogmata et religionem. 32 Nam tantam ignorantiam ei tribuere, qui sic nostra omnia perlustrauit, tanta diligentia et memoria conseruauit, mihi plane est difficilimum. (h20) (h28) Sed interim abstinebo, indicasse contentus, donec occasio sese dignior obtulerit. (h31) Quanquam te oro, Mi Erasme, ne sic nos tentes, uelut unus illorum, qui dicunt: quis uidet nos? neque tutum est in re tanta, uerborum uertumnis perpetuo ludere apud quoslibet. Sed ad rem. 33 Ex una sententia de lib. arb. triplicem fingis. (e1#100) (h39) dura tibi uidetur eorum, sed tamen satis probabilis, qui negant hominem posse uelle bonum sine peculiari gratia, negant posse incipere, negant posse progredi, perficere etc.; hanc probas ideo, quod relinquat homini studium et conatum, sed non relinquat, quod suis uiribus asscribat. 34 Durior eorum, qui contendunt, lib. arb. nihil ualere nisi ad peccandum, solam gratiam in nobis operari bonum etc. (e1#101)35 Durissima uero illorum, qui dicunt nomen inane esse lib. arb., sed Deum tam bona quam mala in nobis operari, meraeque necessitatis esse omnia quae fiunt. (e1#103)36 Aduersus has postremas profiteris te scribere. Scis etiam quid loquaris, Mi Erasme? Tres facis hic opiniones uelut trium sectarum, quod rem eandem, aliis et aliis uerbis uarie dissertam a nobis eisdem et unius sectae professoribus, non intelligis. (h48)37 Sed moneamus et ostendamus tibi oscitantem uel hebetudinem iudicii tui. Rogo, Definitio liberi arbi. a te data superius, quomodo quadrat huic primae opinioni satis probabili? 38 Dixisti enim lib. arbi. esse uim uoluntatis humanae, qua se homo applicare potest ad bonum, Hic uero dicis et probas dici, hominem sine gratia non posse uelle bonum. Definitio affirmat, quod exemplum eius negat, (h52) inueniturque in tuo lib. arb. simul Est et Non, ut simul nos et probes et damnes, te ipsum quoque damnes et probet in uno eidemque dogmate et articulo. 39 An putas, non esse bonum, (W668) applicare sese ad ea quae sunt salutis aeternae, quod definitio tua tribuit lib. arbitrio? cum nihil sit opus gratia, si tantum bonum esset in lib. arbitrio, quo se ipsum applicare posset ad bonum. 40 Itaque aliud est libe. arbitrium quod definis, et aliud quod defendis. Habetque nunc Erasmus duo libera arbitria prae caeteris sibique prorsus pugnantia. (h58) 41 Sed dimisso illo, quod definitio finxit, hoc, quod contrarium ipsa opinio proponit, uideamus! (h56) Concaedis hominem sine gratia peculiari non posse uelle bonum (neque enim nunc disputamus, quid gratia Dei possit, sed quid homo sine gratia possit). 42 Concaedis ergo lib. arbitrium non posse uelle bonum, hoc est aliud nihil quam non posse sese applicare ad ea quae sunt salutis aeternae, ut tua cecinit definitio. 43 Quin paulo ante dicis, uoluntatem humanam post peccatum sic esse deprauatam, ut amissa libertate cogatur seruire peccato, nec possit se reuocare ad meliorem frugem, Et nisi fallor, huius sententiae facis Pelagianos fuisse. 44 Arbitror hic iam nullum Protheo patere effugium, Apertis uerbis captus tenetur, Scilicet, Voluntatem amissa libertate cogi ac teneri in seruitute peccati. 45 O egregie liberum arbitrium, quod amissa libertate, seruum peccati ab ipso Erasmo dicitur! Quod cum Lutherus diceret, nihil absurdius auditum erat, nihil inutilius hoc paradoxo inuulgari potuit, ut etiam Diatribas in eum scribi oporteret. 46 Sed forte mihi nemo credet, ista ab Erasmo dici, Legatur hoc loco Diatribe et mirabitur. (h64) Ego tamen non ualde miror. Qui enim hanc rem non habet seriam, neque (W669) caussae aliquanto afficitur, sed prorsus animo alienatus, tedet uel friget, uel nauseat, quomodo is non passim diceret absurda, inepta, pugnantia, dum uelut aebrius uel dormitans caussam agat, interque stertendum ructuat: Est, Non, dum uariae uoces auribus eius obstrepunt? 47 Ideo Rhetores exigunt affectum in actore caussarum, multo magis Theologia talem exigit, qui uigilem, acrem, intertum, prudentem et strenuum reddat. 48 Si igitur lib. arb. citra gratiam, amissa libertate, cogitur seruire peccato, nec potest bonum uelle, optarim ego scire, quod sit illud studium? Quis ille conatus, quem relinquit prima illa et probabilis opinio? Bonum studium, bonus conatus esse non potest, quia non potest uelle bonum, ut dicit opinio et concessum est, Malum igitur studium, malus conatus relinquitur, qui amissa libertate cogitur seruire peccato. 49 Imo quid est et hoc dicere, quaeso? Relinquit studium et conatum opinio ista, non tamen relinquit, quod uiribus suis asscribatur? Quis haec animo concipere potest? (h65) 50 Si studium et conatus uiribus lib. arbi. relinquuntur, cur non eisdem asscriberentur? Si non asscribentur, quomodo relinquuntur? An studium et conatus ille ante gratiam etiam ipsi futurae gratiae et non libero arb. relinquuntur, ut simul et reliquantur et non relinquantur eidem libe. arbitrio? 51 Si haec non sunt paradoxa uel potius monstra, quid tum sunt monstra? Sed hoc forte somniat Diatribe, inter haec duo, posse uelle bonum, non posse uelle bonum, dari medium, quod sit absolutum Velle, nec boni nec mali habito respectu, ut sic argutia quadam Dialectica scopulos euadamus et dicamus, in uoluntate hominis esse quoddam uelle, quod in bonum quidem sine gratia non potest, nec tamen sine gratia statim non nisi malum uelit, sed sit purum et merum uelle, per gratiam sursum ad bonum, per peccatum deorsum ad malum uertibile. 52 Sed ubi tum illud manet, quod dictum est: amissa libertate cogitur seruire peccato? Vbi tum illud studium quod relinquitur et conatus? ubi uis applicanti ad ea quae salutis aeternae sunt? Neque enim uis ea applicandi ad salutem potest esse purum uelle, nisi salus ipsa nihil esse dicatur. 53 Deinde studium et conatus quoque purum uelle esse non potest, cum aliquo (puta ad bonum) niti et conari, et non in nihilum ferri uel quiescere studium possit. 54 Summa, quorsum quorsum sese uerterit Diatribe, non potest contradictionibus et pugnantibus dictis elabi, ut non tam ipsum liberum arb., quod defendit, captiuum sit, quam ipsa captiua est; Sic enim in liberando arbitrio irretitur, ut cum libero arbitrio insolubilibus uinculis teneatur. (W670). 55 Deinde hoc merum figmentum Dialecticum est, quod in homine sit medium et purum uelle, nec possunt probare, qui id asserunt. Ex ignorantia rerum, et obseruantia uocabulorum natum est, quasi continuo sic sit in re, sicut disponitur in uocabulis, qualia sunt infinita apud Sophistas. 56 Sic potius res habet, ut Christus ait: Qui non est mecum, contra me est. (Luk 11,23) Non ait: Qui non est mecum, nec contra me, sed in medio est; Quia si Deus in nobis est, Satan abest, et non nisi uelle bonum adest, Si Deus abest, Satan adest, nec nisi uellle malum in nobis est; 57 Nec Deus nec Satan merum et purum uelle sinunt in nobis, sed, sicut recte dixisti, amissa libertate cogimur seruire peccato, hoc est, nos uolumus peccatum et malum, loquimur peccatum et malum, facimus peccatum et malum. 58 Vide, huc perpulit Diatriben imprudentem inuicibilis et potensissima ueritas, et stultam fecit sapientiam eius, ut contra nos dictura, pro nobis contra se dicere cogeretur, non aliter quam facit lib. arbitrium aliquid boni; 59 tum enim contra malum faciendo, maxime contra bonum male facit, ut Diatribe ipsa talis sit in dicendo, quale est lib. arb. in faciendo, Quanquam et ipsa Diatribe tota aliud nihil sit, quam egregium opus liberi arbitrii, defendendo damnans, et damnando defendens, hoc est, bis stulta, dum sapiens uult uideri. 60 Sic habet prima opinio sibi ipsa comparata, ut neget, quicquam boni posse uelle hominem, et tamen relinqui studium, quod tamen suum quoque non sit. 61 Iam comparemus eam reliquis duabus! Altera enim illa durior est, quae sentit lib. arbi. ualere nisi ad peccandum. Haec uero est Augustini, ut multis aliis locis, tum proprie libello de spiritu et litera, capit., nisi fallor, quarto aut quinto, ubi illis ipsis uerbis utitur. (n61)62 Tertia illa durissima est ipsius Viglephi et Lutheri, esse lib. arbi. inane nomen, omniaque, quae fiunt, esse merae necessitatis. 63 Cum his duabus conflictamur Diatribe. Hic dico: forte non sumus satis latini uel Germani, ut rem ipsam non potuerimus edisserere, Sed testor Deum, aliud nihil uolui dicere, nec aliud intelligi per uerba duarum postremarum opiniorum, quam id, quod dicitur in prima opinione, Nec Augustinum aliud uoluisse arbitror, nec aliter ex ipsius uerbis intelligo, quam quod prima dicit opinio, ita ut tres opiniones a Diatribe recitatae apud me non sint nisi una illa mea sententia. (h72)64 Postquam enim concessum ac ratum est, lib. arbitrium, amissa libertate, cogi in seruitute peccati, nec posse quicquam uelle boni, ego ex his uerbis nihil aliud possum concipere, quam lib. arbi. esse inanem uoculam [uocabulum], cuius res amissa sit. 65 Amissam libertatem mea grammatica uocat nullam libertatem, tribuere autem libertatis titulum ei, quod nullam habet libertatem, est tribuere inane uocabulum. 66 Si hic erro, reuocet qui potest, (W671) Si sunt haec obscura et ambigua, illustret et stabiliat qui potest, (h74) Ego sanitatem amissam non possum sanitatem appellare, (h77) nec si aegroto eam tribuero, aliud tribuisse uideor quam inane nomen. 67 Sed facessant monstra uerborum. Quis enim ferat istum abusum loquendi, (h75) ut hominem simul habere liberum arbitrium dicamus, et simul amissa libertate cogi in seruitute peccati ac nihil boni posse uelle asseramus? pugnant haec communi sensui, et tollunt prorsus usum loquendi. 68 Diatribe potius accusanda est, quae dormitanter sua uerba effutit, et aliena non obseruat. Non, inquam, considerat, quid sit et quantum ualeat dicere: Homo amisit libertatem, cogitur seruire peccato, nec potest quicquam uelle boni. 69 Si enim uigilaret et obseruaret, plane uideret, unam esse trium opinionum sententiam, quas diuersas et pugnantes facit. Nam, qui amisit libertatem et cogitur seruire peccato nec potest uelle bonum, quid de illo rectius inferetur, quam necessario illum peccare uel malum uelle? 70 Sic enim et sophistae concluderent per suos syllogismos. Quare diatribe infoeliciter nimis conflictatur contra duas postremas, dum primam probat, quae eadem est cum illis, iterum more suo sese damnando et nostra probando in uno eodemque articulo. 71 Veniamus nunc ad locum Ecclesiastici et cum ipso quoque comparemus primam illam probabilem opinionem! Opinio dicit lib. arb. non posse uelle bonum, Locus autem Ecclesiastici adducitur ad probandum lib. arb. aliquid esse et posse. Aliud igitur statuit opinio per Ecclesiasticum confirmanda, et ad aliud allegatur Ecclesiasticus confirmandum, tanquam si quis probaturus sit, Christum esse Messiam, adducat locum, qui probet Pilatum fuisse praesidem Syriae, aut aliud quippiam, quod disdiapason conueniat. Sic et hic probatur lib. arbitrium, ut taceam, quod supra exegi, nihil clare certoque dici, aut probari, quid sit, quid possit lib. arbitrium. 72 Sed dignum est totum eum locum peruidere.Primo dicit: 'Deus constituit hominem ab initio'. hic de creatione hominis loquitur, nec adhuc quicquam uel de lib. arb. uel de praeceptis dicit. Sequitur: 'Et reliquit eum in manu consilii sui'. Quid hic? an hic lib. arbi. astruitur? At ne hic quidem fit mentio de praeceptis, pro quibus lib. arb. exigitur, nec quicquam de hac re legitur in creatione hominis. Si igitur aliquid per manum consilii intelligitur, id potius intelligitur, quod Gene, 1. et .2. homo constitutus est dominus rerum, ut in illis libere dominaretur, ut dicit Moses: Faciamus hominem, qui praesit piscibus maris. 73 Nec aliud ex istis uerbis euinci potest. Ibi enim homo potuit in rebus suo arbitrio agere, ut sibi subiectis. Denique hoc uocat hominis consilium, uelut aliud a Dei consilio. Post haec uero, ubi sic constitutum et relictum hominem in manu consilii sui dixerat, prosequitur: 'Adiecit mandata et (W672) praecepta sua'. Ad quid adiecit? nempe ad consilium et arbitrium hominis et ultra illam constitutionem dominii humani super res alias. 74 Quibus praeceptis ademit homini dominium una parte creaturaram (puta arboris scientiae boni et mali) ac potius non liberum uoluit; Adiectis autem praeceptis, tum uenit ad arbitrium hominis erga Deum et ea quae Dei sunt: 'Si uolueris mandata conseruare, conseruabunt te' etc. 75 Igitur ab hoc loco: Si uolueris, incipit quaestio de libero arbitrio, ut per Ecclesiasticum intelligamus hominem in duo regna distribui, Vno, quo fertur suo arbitrio et consilio, absque praeceptis et mandatis Dei, puta in rebus sese inferioribus. Hic regnat et est dominus, ut in manu consilii sui relictus; Non quod Deus illum sic deserat, ut non in omnibus cooperetur, Sed quod usum rerum illi liberum pro arbitrio concesserit, nec ullis legibus aut praescriptis inhibuerit. Ac si dixeris per similitudinem: Euangelion reliquit nos in manu consilii nostri ut in rebus dominemur et utamur, sicut uolumus. 76 At Moses et Papa non reliquerunt nos in eo consilio, sed legibus nos coercuerunt et suo potius arbitrio subiecerunt. Altero uero regno non relinquitur in manu consilii sui, sed arbitrio et consilio Dei fertur et ducitur, ut, sicut in suo regno fertur suo arbitrio absque praeceptis alterius, ita in regno Dei fertur alterius praeceptis, absque suo arbitrio. Atque hoc est, quod Ecclesiasticus dicit: Adiecit praecepta et mandata, Si uolueris etc. Si igitur haec clara satis sunt, euicimus, hunc locum Ecclesiastici non pro lib. arbitrio, sed contra liberum arbitr. ualere, ut quo subiicitur homo praeceptis et arbitrio Dei et eximitur suo arbitrio. 77 Si clara satis non sunt, id tamen effecimus, ut pro libero arbitrio ualere non possit hic locus, ut qui alio quam ipsorum sensu, puta nostro iam dicto, eoque non absurdo, sed sanissimo, et qui toti scripturae consonet, intelligi possit, cum illorum sensus toti scripturae pugnet, et hoc uno solo loco petitur, contra totam scripturam. Stamus igitur securi in bono sensu, et negatiuo lib. arbi., donec illi suum affirmatiuum, difficilem et coactum, confirmauerint. 78 Vbi igitur Ecclesiasticus dicit: 'Si uolueris mandata conseruare, conseruabunt te, et fidem placitam seruare', non uideo, quomodo istis uerbis liberam arbitrium probetur. Est enim uerbum coniunctiui modi (Si uolueris), quod nihil asserit, sicut Dialectici dicunt Conditionalem indicatiue nihil asserere, ut: si Diabolus est deus, merito adoratur, Si asinus uolat, asinus habet alas, Si liberum arbitrium est, gratia nihil est. Oportuit autem Ecclesiasticum sic dicere, si uoluisset liberum arbitrium asserere: Homo potest seruare mandata Dei, uel: homo habet uim seruandorum mandatorum. (W673) 79 Sed hic Diatribe argutabitur: Ecclesiasticus dicendo: Si uolueris seruare, significat inesse uoluntatem homini ad seruandum et ad non seruandum, Alioqui, quid sonat dicere ad eum qui uoluntatem non habet: Si uolueris? Nonne ridiculum est, siquis ad caecum dicat: Si uolueris uidere, inuenies thesaurum, Aut ad surdum: Si uolueris audire, narrabo tibi bonam historiam? Hoc esset miseriam illorum ridere. 80 Respondeo: Haec sunt argumenta Rationis humanae, quae tales sapientias fundere solet. Quare iam non cum Ecclesiastico, sed cum Ratione humana disputandum nobis est de sequela, nam scripturas Dei suis sequelis et syllogismis interpretatur et trahit quorsum uelit, faciemusque id libenter et cum fiducia, ut qui sciamus, eam non nisi stulta et absurda garrire, tum maxime, cum in rebus sacris suam sapientiam ostendere incipit. 81 Ac primum, si interrogem, unde probetur, significari uel sequi uoluntatem inesse liberam, quoties dicitur: Si uolueris, Si feceris, Si audieris, Dicet: quia sic uidetur natura uerborum et usus loquendi exigere inter homines, Ergo diuinas res et uerba metitur ex usu et rebus hominum. quo quid peruersius, cum illa sint caelestia, haec terrena? Prodit igitur stulta seipsam, quam nihil de Deo nisi humanum cogitet. Sed quid? si probem, naturam uerborum et usum loquendi etiam apud homines non semper ita habere, ut rideantur ii, qui non possunt, quoties eis dicitur: Si uolueris, Si feceris, Si audieris? 82 Quoties parentes cum filiis suis ludunt, dum eos iubent aut ad se uenire, hoc aut illud facere, ea tantum gratia, ut appareat, quam non possint, coganturque manum parentis inuocare? Quoties medicus fidelis superbum aegrotum iubet facere aut omittere, quae illi sunt uel impossibilia uel noxia, ut ad notitiam morbi aut impotentiae suae illum per experientiam sui promoueat, ad quam nulla alia ratione illum perducere potuit? Et quid usitatius et uulgatius insultandi et prouocandi uerbis, siue hostibus siue amicis ostendere uolumus, quid possint et non possint? 83 Haec tantum recito, ut Rationi suas sequelas ostendam, quam stulte eas scripturis affingat, tum quam caeca etiam sit, ut non uideat, nec in humanis rebus et uerbis eas semper locum habere, sed, si aliquando ita uideat fieri, mox praeceps feratur, et generaliter in omnibus Dei et hominum uerbis fieri iudicet, faciens ex particulari uniuersalem, more sapientiae suae. 84 Si nunc Deus uelut pater nobiscum uelut filiis suis agat, ut ignaris nobis ostendat nostram impotentiam, uel ut medicus fidelis nobis nostrum morbum notum faciat, uel ut hostibus suis superbe resistentibus suo consilio insultet et legibus propositis (quibus id comodissime efficit) dicat: fac, audi, serua, uel: si audieris, si uolueris, si feceris, Nunquid hinc proba consequentia inferetur: ergo nos possumus libere, aut Deus nos irridet? Cur non id potius sequitur: Ergo Deus nos tentat, ut per legem nos ad cognitionem nostrae impotentiae perducat, si amici sumus, uel tum uere et merito insultet ac irrideat, si hostes superbi sumus? Haec enim est caussa legislations (W674) diuinae, ut Paulus docet. 85 Caeca est enim natura humana, ut nesciat suas ipsius uires seu morbos potius, Deinde superba uidetur sibi nosse et posse omnia. Cui superbiae et ignorantiae nullo Deus remedio praesentiori mederi potest quam proposita lege sua. De qua re plura dicemus loco suo. Hic praelibasse satis sit, ad confutandam istam sequelam carnalis et stultae sapientiae: Si uolueris, ergo potes uelle libere. Diatribe somniat hominem esse integrum et sanum, qualis est aspectu humano in rebus suis, ideo argutatur, istis uerbis: Si uolueris, Si feceris, Si audieris, rideri hominem, nisi liberum eius arbitrium sit. Scriptura autem definit hominem esse corruptum et captum, tum superbe contemnentem et ignorantem suae corruptionis et captiuitatis. ideo illis uerbis ipsum uellit et suscitat, ut agnoscat uel experientia certa, quam nihil horum possit. 86 Sed ipsam Diatriben petam. Si uere sentis, O domina Ratio, sequelas istas constare (Si uolueris, ergo potes libere), cur tu ipsa non easdem imitaris? Tu enim dicis opinione illa probabili, libe. arbitrium non posse uelle quicquam boni. Qua igitur sequela fluet hoc simul ex isto loco (Si uolueris seruare), e quo dicis fluere, posse hominem uelle et non uelle libere? Nunquid ex eodem fonte manat dulce et amarum? 87 An et tu magis rides hic hominem, quae dicis eum posse seruare, quae non potest uelle nec optare? Igitur nec tu ex animo sentis, bene sequi (Si uolueris, ergo potes libere), etiamsi id tanta contentione agas, aut non ex animo probabilem illam opinionem dicis, quae sentit, hominem non posse uelle bonum. Sic sequelis et uerbis sapientiae suae capitur ratio, ut nesciat, quid aut de quo loquatur; Nisi quod dignissimum est, liberum arbitrium talibus argumentis sese mutuo deuorantibus et conficientibus defendi, quo modo Madianitae mutuis caedibus sese perdiderunt, dum Gedeonem cum populo Dei impugnauerunt. 88 Quin latius expostulabo cum sapientia ista Diatribes. Ecclesiasticus non dicit: Si habueris studium uel conatum seruandi, qui non asscribatur uiribus tuis, ut tu colligis, sed sic dicit: Si uolueris seruare mandata, seruabunt te. Si nunc more tuae sapientiae sequelas ducere uolumus, sic inferemus: Ergo homo potest seruare mandata. Ac sic non modiculum studium uel conatulum aliquem hic reliquum faciemus in homine, sed totam plenitudinem et abundantiam seruandorum mandatorum ei tribuemus, Alioqui rideret Ecclesiasticus hominis miseriam, ut seruare illum iuberet, quem nosset non posse seruare, Nec satis foret, quod conatus et studium illi adesset, nec sic enim euaderet suspitionem irrisionis, nisi uim seruandi illi inesse significaret. 89 Fingamus uero, studium et conatum illum lib. arb. aliquid esse, quid ad illos, nempe Pelagianos dicemus, qui ex hoc loco gratiam in totum negabant, et libero arb. omnia tribuebant? plane uicerint Pelagiani, si sequela Diatribes constet, Nam uerba Ecclesiastici sonant de seruando, non (W675) de conando aut studendo. Quod si Pelagianis negaueris sequelam de seruando, ipsi rursus multo rectius negabunt sequelam de conando, Et, si tu illis totum lib. arb. abstuleris, auferent et ipsi tibi particulam eius reliquam, ut particulae non possis asserere, quod toti denegaris. 90 Quicquid igitur contra Pelagianos dixeris, totum lib. arb. tribuentibus ex hoc loco, hoc nos multo fortius contra modiculum illud studium tui lib. arb. dicemus. Et Pelagiani eatenus nobis consentient, ut, si ipsorum opinio ex hoc loco non potest probari, multo minus ulla alia poterit inde probari, cum, si sequelis agenda sit caussa, fortissime omnium pro Pelagianis faciat Ecclesiasticus, ut qui claris uerbis de toto seruando dicat: Si uolueris mandata seruare. 91 Imo et de fide dicit: Si uis fidem placitam seruare, ut eadem sequela et fidem seruare in nostra potestate esse oporteat, quae tamen donum Dei est singulare ac rarum, ut Paulus dicit. Summa, cum tot recenseantur opiniones pro lib. arbi. et nulla sit, quae non hunc locum Ecclesiastici pro se rapiat, illaeque sint diuersae et contrariae, fieri non potest, quin Ecclesiasticum habeant contradictorium ac diuersum sibijpsis in unis eisdemque uerbis. ideo nihil ex ipso probare possunt, quamuis, si sequela illa admittitur, pro Pelagianis solis faciat contra omnes alios. Ideo et contra Diatriben facit, quae suo ipsius gladio hoc loco iugulatur. 92 Nos autem, ut caepimus, dicimus, quod hic locus Ecclesiastici nullis prorsus patrocinatur, qui liberum arbitrium asserunt, sed contra omnes pugnet. Non enim admittenda est illa sequela: Si uolueris, ergo poteris, sed sic intelligetur, eo uerbo et similibus moneri hominem suae impotentiae, quam ignarus et superbus, sine istis monitionibus diuinis, non agnosceret, nec sentiret. Loquimur autem hic non de homine primo solum, sed de quolibet, quamuis parum referat de primo uel alijs quibuslibet intelligas, Nam, etsi primus homo non erat impotens assistente gratia, tamen in hoc praecepto satis ostendit ei Deus, quam esset impotens absente gratia. 93 Quod si is homo, cum adesset spiritus, noua uoluntate non potuit uelle bonum de nouo propositum, id est, obedientiam, quia spiritus illam non addebat, quid nos sine spiritu possemus in bono amisso? Ostensum est ergo in isto homine, terribili exemplo, pro nostra superbia conterenda, quid possit liberum arbitri. nostrum sibi relictum ac non continuo magis ac magis actum et auctum spiritu Dei. Ille non potuit in auctiorem spiritum, cuius primitias habebat, sed cecidit a primicijs spiritus, quomodo nos lapsi possemus in primitias spiritus ablatas? praesertim iam regnante in nobis plena potestate Satana, qui illum sola tentatione, nondum regnans in eo, prostrauit. 94 Nihil fortius disseri posset contra liberum arbitrium, quam si locus hic Ecclesiastici cum lapsu Adae tractaretur; Sed nunc non est locus, ac alibi forte sese res dabit. Interim satis est, monstratum esse, Ecclesiasticum prorsus nihil pro lib. (W676) arbi. dicere hoc loco, quem tamen pro principe loco habent, Atque eum locum et similes: Si uolueris, Si audieris, Si feceris, non ostendere, quid possint, sed, quid debeant homines. 95 Alius locus a Diatribe nostra adducitur ex Gen. 4, ubi ad Cain dicit Dominus: Sub te erit appetitus peccati, et tu dominaberis illius. Ostenditur hic (ait Diatribe) animi motus ad turpia, uinci posse, nec afferre necessitatem peccandi. Illud (Animi motus ad turpia uinci posse) quamuis ambigue dictum sit, tamen ui sententiae, consequentiae et rerum huc cogitur, quod liberi arbitrij sit, uincere suos motus ad turpia, nec motus illi necessitatem afferant peccandi. Quid iterum hic omittitur, quod libero arbitrio non tribuitur? 96 Quid opus spiritu? Quid Christo? Quid Deo? si libe. arbi. uincere potest animi motus ad turpia? Vbi iterum opinio probabilis, quae dicit lib. arbi. nec uelle quidem posse bonum? hic uero uictoria mali tribuitur ei, quod nec uult nec optat bonum. 97 Nimis nimia est incogitantia Diatribae nostrae. Rem breuiter accipe! Sicut dixi, talibus dictis ostenditur homini, quid debeat, non, quid possit. Cain igitur dicitur, ut debeat peccato dominari et eius appetitum sub se tenere, uerum hoc neque fecit neque potuit, ut iam alieno imperio Satanae pressus. Notum est enim, Ebraeos frequenter indicatiuo future uti pro imperatiuo, ut in Exo. 20: 'Non habebis Deos alienos, Non occides, Non fornicaberis, et talia infinita. Alioqui, si indicatiue (ut sonant) acciperentur, essent promissiones Dei, qui cum mentiri nequeat, fieret, ut nullus homo peccaret, tum sine necessitate preciperentur. Ita interpres noster hoc loco rectius sic transtulisset: Sed sub te sit appetitus eius et tu dominare illius, Sicut et de muliere dici debuit: Sub uiro tuo sis et ipse dominetur tui. Quod enim non indicatiue sit ad Cain dictum, probat id, quia tum fuisset diuina promissio, At promissio non fuit, quia contrarium euenit et factum est per Cain. 98 Tertius est ex Mose: Posui ante faciem tuam uiam uitae et mortis, Elige, quod bonum est etc. Quid (inquit) apertius dici poterat? Eligendi libertatem relinquit homini. Respondeo: Quid apertius quam te hic caecutire? ubi quaeso relinquit libertatem eligendi? In eo, quod dicit Elige? Ergo statim, ut Moses dicit Elige, fit, ut eligant? Igitur iterum non est necessarius spiritus. Et cum tu toties repetas et inculces eadem, mihi quoque licebit eadem saepius iterare. 99 Si libertas eligendi adest, cur opinio probabilis dixit lib. arb. non posse uelle bonum? an eligere potest non uolens aut nolens? Sed audiamus similitudinem: Ridicule diceretur in biuio consistenti: uides duplicem uiam, utram uoles ingreditor, quum altera tantum pateret. Hoc est, quod supra dixi de argumentis rationis carnalis, quod rideri hominem putet praecepto impossibili, quo nos ipsum dicimus moneri et (W677) excitari, ut uideat impotentiam suam. 100 Vere igitur in biuio sumus altera uero uia tantum patet, imo nulla patet, ostenditur uero per legem, quam altera, scilicet ad bonum, sit impossibilis, nisi Deus spiritum donet, altera uero quam sit lata et facilis, si Deus permittat. Non igitur ridicule, sed necessaria grauitate diceretur in biuio consistenti: utram uiam uoles ingreditor, si ipse uel infirmus sibi fortis uideri uellet, aut uiam neutram esse clausam contenderet. 101 Quare legis uerba dicuntur, non ut uim uoluntatis affirment, sed ut caecam rationem illuminent, quo uideat, quam nulla sit sua lux, et nulla uoluntatis uirtus. Cognitio peccati (ait Paulus) per legem, non ait: abolitio aut uitatio peccati. Tota ratio et uirtus legis est in sola cognitione, eaque non nisi peccati, praestanda, non autem in uirtute aliqua ostendenda aut conferenda, Cognitio enim non est uis, neque confert uim, sed erudit et ostendit, quod nulla sit ibi uis, et quanta sit ibi infirmitas, Nam cognitio peccati, quid aliud esse potest, quam notitia infirmitatis et mali nostri? non enim dicit: per legem uenit cognitio uirtutis aut boni, At totum, quod facit lex, (teste Paulo) est, ut is peccatum cognosci faciat. 102 Atque is est locus, unde mihi sumpta est responsio ista, Verbis legis moneri ac erudiri hominem, quid debeat, non quid possit, id est, ut cognoscat peccatum, non ut credat sibi esse aliquam uim. Proinde, quoties, Mi Erasme, mihi uerba legis opponis, opponam tibi illud Pauli: Per legem cognitio peccati, non uirtus uoluntatis. Congere igitur, uel ex concordantijs maioribus, omnia uerba imperatiua in unum cahos, modo non fuerint promissionis, sed exactionis et legis uerba, mox dicam, semper illis significari, quid debeant, non quid possint aut faciant homines. 103 Atque id etiam grammatici et pueri in triuijs sciunt, uerbis imperatiui modi nihil amplius significari, quam id, quod debeat fieri. Quid autem fiat uel possit fieri, uerbis indicatiuis oportet disseri. Qui fit igitur, ut uos Theologi sic ineptiatis uelut bis pueri, ut mox apprehenso uno uerbo imperatiuo, inferatis indicatiuum, quasi statim, ut imperatum sit, etiam necessario factum aut factu possibile sit? Quanta enim inter os et offam accidunt, ut id, quod iusseris, atque adeo possibile satis fuit, non tamen fiat, tanto distant imperatiua et indicatiua uerba in rebus comunibus et facillimis. 104 Et vos in rebus istis, plus distantibus quam coelum et terra atque adeo impossibilibus, tam subito facitis nobis indicatiua ex imperatives, ut mox seruata, facta, electa, ac impleta uelitis, uel talia fore nostris uiribus, quam primum audieritis uocem imperantis: fac, serua, elige! 105 Quarto ex Deutero. 3. et 30. affers multa similia eligendi, auertendi, seruandi uerba, ut: si seruaris, si auersus fueris, si elegeris etc., Haec, ais, omnia intempestiue dicerentur, si non esset uoluntas hominis libera ad bonum. Respondeo: et tu, mea Diatribe, satis intempestiue ex istis uerbis colligis libertatem arbitrij, Conatum enim et studium liberi arbitrij tantum eras probatura, nullum autem locum adducis, qui talem conatum probet, Adducis uero eos locos, qui, si tua sequela ualeret, totum lib. arbitrio tribuant. Distinguamus igitur iterum hic Verba scripturae adducta et additam Diatribes sequelam. Verba adducta sunt imperatiua, nihil dicunt, nisi quid fieri debeat, Neque enim Mose dicit: Eligendi habes uim uel uirtutem, Sed: elige, serua, fac; praecepta faciendi tradit, non autem describit hominis facultatem. 106 Sequela uero per sciolam illam Diatriben addita infert: ergo potest homo talia, alioqui frustra praeciperentur. Cui respondetur: Domina Diatribe, uos male infertis, nec probatis sequelam, sed caecitati et oscitantiae uestrae uidetur id sequi et probari. Praecipiuntur autem non intempestiue nec frustra, sed, ut homo superbus et caecus per haec suae impotentiae morbum discat, si tentet facere, quod praecipitur. Sic et similitude tua nihil ualet, ubi dicis: Alioqui perinde fuerit, ac si quis homini sic alligato, ut non possit brachium nisi in leuam porrigere, diceret: Ecce habes ad dextram uinum optimum, habes ad leuam toxicum, utro uelis, porrige manum. 107 Credo tibi suauissime blandiri istas tuas similitudities, Sed simul non uides, si stent similitudines, quod multo plura probent, quam probare statuisti, imo probent, quae tu negas et improbata uelis, nempe, lib. arbi. omnia posse. Perpetuo enim tractatu oblitus, quod dixisti, lib. arbi. nihil posse sine gratia, probas, quod lib. arb. omnia possit, sine gratia. Nam hoc efficiunt sequelae et similitudines tuae, ut aut lib. arbi. se solo ea possit, quae dicuntur et praecipiuntur, aut frustra, ridicule, intempestiue praecipiantur. 108 Hae autem sunt ueteres cantilenae Pelagianorum, quas etiam Sophistae exploserunt, atque tu ipse damnasti. Sed interim significas hac obliuiscentia et mala memoria tua, quam nihil uel intelligas uel afficiaris caussae. Quid enim turpius Rhetori, quam perpetuo aliena a statu caussae tractare et probare, imo contra caussam et seipsum semper declamare? 109 Dico igitur denuo: Verba scripturae adducta per te sunt imperatiua, et nihil probant, nihil statuunt de uiribus humanis, sed praescribunt facienda et omittenda, Sequelae uero uel additiones et similitudines tuae, si quid probant, probant hoc, lib. arb. omnia posse sine gratia, At hoc probandum non est a te susceptum, imo negatum, Ideo probationes eiusmodi aliud nihil sunt, quam improbationes fortissimae. Si enim arguam (si (W679) forte ueternum Diatribes excitare queam): dum Moses dicit: Elige uitam et serua mandatum, Nisi homo possit eligere uitam et seruare mandatum, ridicule Moses illud homini praeciperet, — Nunquid isto argumento probaui, lib. arb. nihil posse boni aut habere conatum sine suis uiribus? imo probaui, contentione satis forti, aut hominem posse eligere uitam et seruare mandatum, sicut praecipitur, aut Mosen esse ridiculum praeceptorem. 110 Sed Mosen ridiculum praeceptorem esse, quis audeat dicere? Sequitur ergo, hominem posse, quae praecipiuntur. Hoc modo perpetuo disputat Diatribe contra suum ipsius institutum, quo se non sic disputaturam promisit, sed quendam conatum lib. arb. ostensuram, cuius tamen non meminit multum tota serie argumentorum, tantum abest, ut probet, quin contrarium potius probat, ut ipsa potius omnia ridicule et dicat et disputet. 111 Iam, ut ridiculum sit, iuxta similitudinem inductam, ut alligatus dextro brachio, iubeatur in dexteram porrigere manum, cum non possit nisi in leuam, Nunquid etiam ridiculum est, si ligatus uel utroque brachio, superbe contendat, uel ignarus praesumat, sese in utranque partem omnia posse, ac tum iubeatur in utram partem porrigere manum, non ut rideatur eius captiuitas, sed ut praesumptio falsa libertatis et potentiae suae coarguatur, uel ignorantia captiuitatis et miseriae suae sibi innotescat? Diatribe nobis perpetuo fingit hominem talem, qui uel possit, quod praecipitur, uel saltem cognoscat sese non posse. 112 At talis homo nusquam est. Atque si quis talis esset, tum uere, aut ridicule praeciperentur impossibilia, aut frustra esset spiritus Christi. Scriptura uero talem proponit hominem, qui non modo sit ligatus, miser, captus, aeger, mortuus, Sed qui addit, operante Satana principe suo, hanc miseriam caecitatis miserijs suis, ut se liberum, beatum, solutum, potentem, sanum, uiuum, esse credat. Scit enim Satan, quod, si homo suam miseriam nosset, nullum retinere in suo regno posset, quod agnitae miseriae et clamantis Deus non possit non statim misereri et auxiliari, ut qui prope esse contritis corde tanta laude praedicetur per omnem scripturam, ut etiam Esaie .61. Euangelion pauperibus praedicare et contritis mederi Christus sese missum testetur. 113 Proinde Satanae opus est, ut homines teneat, ne suam miseriam agnoscant, sed praesumant sese posse omnia quae dicuntur. Mosi uero et legislatoris opus est contrarium, ut per legem homini miseriam suam patefaciat, ut sic contritum et confusum in sui cognitione, ad gratiam praeparet et ad Christum mittat et sic saluus fiat. Non igitur ridicula, sed uehementer seria et necessaria sunt, quae per legem geruntur. 114 Qui nunc ista intelligunt, facile simul intelligunt, Diatriben tota serie argumentorum prorsus nihil efficere, dum nihil nisi uerba imperatiua colligit e scripturis, quae nec intelligit, quid uelint et quare dicantur, Deinde adiectis (W680) similitudinibus carnalibus tam robustam offam miscet, ut plus asserat et probet, quam instituerat, ac contra seipsam disputet, ut non fuerit opus, ulterius singula percurrere, Vna enim solutione soluuntur omnia, dum uno argumento nituntur omnia. 115 Tamen, ut obruatur copia, qua me uoluit obruere, pergam aliquot recensere. Esaie 1: Si uolueritis et audieritis me, bona terrae comedetis, ubi magis congruebat dicere, iudice Diatribe: Si uoluero, Si noluero, si nulla est libertas uoluntatis. Satis ex supra dictis patet responsio. Deinde quid esset ibi congruitatis, si diceretur: Si uoluero, bona terrae comedetis? 116 An Diatribe sentit prae nima sapientia, bona terrae comedi posse nolente Deo, aut rarum et nouum esse, quod non nisi uolente Deo bona suscipimus? Sic illud Esaie 21: Si quaeritis, quaerite, conuertimini et uenite. Quorsum attinet hortari eos, qui nulla parte suae potestatis sunt? ac si uinculis astricto dicat quis: moue te istic, ait Diatribe. 117 Imo quorsum attinet (inquam) citare locos, qui se solis nihil probant, et adiecta sequela, hoc est, deprauato eorum sensu, omnia tribuunt libero arbitrio, cum solum conatus quidam nec lib. arbi. ascribendus probari debuit? 118 Idem dicitur ad illud Esaie .45: Congregamini et uenite, Conuertimini ad me et salui eritis. Et .52: Consurge, Consurge, Excutere de puluere, solue uincula colii tui. Item Iere. 15: Si conuerteris, conuertam te, Et si separaueris praeciosum a uilii, tanquam os meum eris. 119 Euidentius uero Zacharias liberi arbitrij conatum indicat et gratiam conanti paratam: Conuertimini (inquit) ad me, dicit Dominus exercituum et conuertar ad uos, dicit Dominus. 1 In his locis Diatribe nostra prorsus nihil discernit inter uoces legis et Euangelij, tam scilicet caeca et ignara est, ut, quid lex, quid Euangelion sit, non uideat. Ex Esaia enim toto, praeter illum unum locum: Si uolueritis, nullum legis uerbum affert, reliqui omnes sunt Euangelici, quibus contriti et afflicti uerbo gratiae oblatae uocantur ad consolationem. 2 Sed Diatribe uerba legis ex ipsis facit. Obsecro autem te, quid ille in re Theologica uel sacris literis efficiat, qui nondum eo peruenit, ut, quid Lex, quid Euangelion sit, norit, aut, si norit, contemnat tamen obseruare? Is omnia misceat oportet, coelum, infernum, uitam, mortem, ac prorsus nihil de Christo scire laborabit. 3 De qua re meam Diatribem infra pluribus monebo. Illud Iere. et Zachariae uide: Si conuerteris, conuertam te, Et: Conuertimini ad me et conuertar ad uos! Nunquid sequitur: Conuertimini, ergo potestis conuerti? 4 Nunquid sequitur: Dilige Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, ergo poteris (W681) diligere ex toto cordis? Quid igitur concludunt argumenta eiusmodi, nisi lib. arb. gratia Dei non egere, sua uero uirtute omnia posse? Quanto rectius igitur uerba, ut posita sunt, accipiuntur? 5 Si conuersus fueris, conuertam et ego te, Hoc est, si desieris peccare, desinam et ego punire, atque si conuersus bene uixeris, benefaciam et ego, uertens captiuitatem et mala tua. 6 Sed ex ijs non sequitur, quod sua ui homo conuertatur, nec hoc ipsa uerba dicunt, sed dicunt simpliciter: si conuertaris, quo monetur homo, quid debeat; Cognito autem eo, ac uiso, quod non possit, quaerat, unde possit, nisi Leuiathan Diatribes (id est additamentum et sequela eius) interueniat, quae dicat: alioqui frustra diceretur: Conuertimini, nisi sua ui possit conuerti homo. Quod quale sit et quid efficiat, satis dictum est. 7 Stupor quidam uel Laethargia, quaedam est, quod illis uerbis: Conuertimini, Si conuerteris, et similibus putatur uis lib. arbitrij confirmari, nec obseruatur, quod eadem ratione et isto uerbo confirmaretur: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, cum utrobique sit par significatio imperantis et exigentis. 8 Non minus uero requiritur dilectio Dei, quam conuersio nostri et omnium praeceptorum, (n8) cum dilectio Dei sit uera conuersio nostri. Et tamen ex illo dilectionis praecepto nemo arguit lib. arb. 9 Ex illis uero uerbis: Si uolueris, Si audieris, Conuertere, et similibus, omnes arguunt. Si ergo ex illo uerbo (Dilige Dominum Deum tuum ex toto corde) non sequitur, lib. arb. aliquid esse aut posse, certum est, quod nec ex illis sequitur: Si uolueris, Si audieris, Conuertimini, et similibus, quae uel minus exigunt uel minus uehementer exigunt, quam illud: Dilige Deum, Ama Dominum. 10 Quicquid igitur respondetur ad uerbum illud: Dilige Deum, ne concludat pro lib. arb., idem dicetur ad omnia alia uerba imperandi uel exigendi, ne concludant pro lib. arb. Scilicet, quod diligendi uerbo ostenditur forma legis, quid debeamus, non autem uis uoluntatis aut quid possimus, imo quid non possimus, Idem ostenditur alijs omnibus uerbis exactionis. 11 Constat enim Scholasticos etiam asserere, exceptis Scotistis et Modernis, Hominem non posse diligere Deum toto corde, Ita nec ullum aliorum praeceptorum praestare potest, cum in hoc uno omnia pendeant, teste Christo. (Matt 22,40) Sic relinquitur, etiam Scholasticis doctoribus testibus, Verba legis non arguere uirtutem lib. arbi., sed ostendere, quid debeamus et quid non possimus. 12 Verum Diatribe nosta magis ineptiens ex illo Zachariae: Conuertimini ad me, non solum indicatiuum infert, sed etiam conatum lib. arb. et gratiam conanti paratam contendit probare. (L11).13 Et hic aliquando tandem sui conatus meminit, Et noua grammatica Conuerti apud illam significat id, (W682) quod conari, ut sit sensus: Conuertimini ad me, id est: conamini conuerti, et conuertar ad uos, id est: conabor conuerti ad uos, ut etiam Deo aliquando conatum tribuat, forte et ipsi gratiam paratura conanti. 14 Si enim Conuerti uno aliquo loco significat conari, cur non ubique? Rursus illo Ieremiae .15: Si separaueris praeciosum a uilii, libertatem eligendi, non solum conatum, probari dicit, quam superius docuerat esse amissam, et uersam in necessitatem seruiendi peccato. 15 Vides ergo Diatriben uere lib. arb. habere in scripturis tractandis, ut apud illam eiusdem formae uerba in uno loco conatum, in alio libertatem probare cogantur, prout uisum fuerit. Sed eant uanitates. 16 Verbum conuertendi duplici usu in scripturis tractatur, Vsu legali et usu Euangelico. Vsu legali, est uox exactoris et imperantis, quae non conatum, sed totius uitae requirit mutationem, ut Ieremia crebro utitur dicens: Conuertimini unusquisque a uia sua mala, Conuertere ad Dominum; Ibi enim inuoluit exactionem omnium praeceptorum, ut satis patet. 17 Vsu Euangelico, est uox consolationis et promissionis diuinae, qua nihil a nobis exigitur, sed nobis offertur gratia Dei, ut est illud Psalm. 15: Cum conuerterit Dominus captiuitatem Zion, et illud .22: Conuertere, anima mea, in requiem tuam. 18 Zacharias igitur breuissimo compendio utranque praedicationem, tam legis quam gratiae, absoluit; Lex tota est et summa legis, ubi dicit: Conuertimini ad me, Gratia est, ubi dicit: Conuertar ad uos. Iam quantum probatur lib. arb. ex isto uerbo: Ama Dominum, aut alio quouis particularis legis uerbo, tantum probatur ex hoc summario uerbo legis: Conuertimini. 19 Prudentis igitur lectoris est, in scripturis obseruare, quae uerba legis, quae gratiae sunt, ut non omnia confusa habeat, more immundorum Sophistarum, et huius oscitantis Diatribes. 20 Nam uide, quomodo tractet insignem illum locum Ezechielis .18: Viuo ego, dicit Dominus, Nolo mortem peccatoris, sed magis, ut conuertatur et uiuat. Primum, Toties (inquit) repetitur in hoc capite: auerterit se, fecit, operatus est, in bonam et malam partem. Et ubi sunt, qui negent hominem quicquam agere? Vide quaeso egregiam consequentiam. 21 Conatum ac studium probatura erat liberi arbitrij, et probat totum factum, impleta omnia per liberum arbitrium. Vbi nunc sunt, quaeso, qui gratiam et spiritum sanctum requirant? Sic enim argutatur dicens: Ezechiel dicit: Si auerterit se impius et fecerit iustitiam et iudicium, uiuet, Ergo impius mox ita facit et potest facere. 22 Ezechiel significat, quid fieri debeat, Diatribe intelligit, id fieri et factum esse, iterum noue grammatica nos doctura, quod idem sit, debere et habere, idem exigi et praestari, idem postulare et reddere. Deinde illam (W683) uocem dulcissimi Euangelij: Nolo mortem peccatoris etc. sic uersat: Deploratne pius Dominus mortem populi sui, quam ipse operatur in illis? Si ille non uult mortem, utique nostrae uoluntati imputandum est, si perimus. (e9).23 Quid uero imputes illi, qui nihil potest agere neque boni neque mali? Idem et Pelagius contillauit, cum non studium neque conatum, sed totam uim implendi ac faciendi omnia tribueret libero arbi. Nam eam uim probant istae sequelae (ut diximus), siquid probant, ut aeque fortiter atque adeo fortiter pugnent contra ipsam Diatriben, quae negat illam uim lib. arb. et solum conatum struit, atque contra nos pugnant, qui totum lib. arb. negamus. Sed omissa ignorantia eius, rem ipsam dicemus. 24 Vox Euangelica et dulcissimum solatium est miseris peccatoribus, ubi Ezechiel dicit: Nolo mortem peccatoris, sed magis ut conuertatur et uiuat, omnibus modis, sicut et illa Psalmi .28: Quoniam momentum est ira eius, et uita potius uoluntas eius, (Sl 30,6) Et Psalm. 68: Quam suauis est misericordia tua, Domine, Item: Quia misericors sum. Et illud Christi Matthei .11: Venite ad me omnes, qui laboratis, et ego reficiam uos, Item illud Exodi .20: Ego facio misericordiam in multa milia, ijs, qui diligunt me. 25 Et quid est ferme plus quam dimidium sacrae scripturae, quam merae promissiones gratiae, quibus offertur a Deo misericordia, uita, pax, salus hominibus? Quid autem aliud sonant promissionis uerba, quam illud: Nolo mortem peccatoris? An non idem est dicere: Ego sum misericors, ac si diceret: Non irascor, nolo punire, nolo uos mori, uolo ignoscere, uolo parcere? 26 Et nisi starent illae promissiones diuinae, quibus afflictae conscientiae sensu peccati, ac metu mortis et iudicij territae, erigerentur, quis locus ueniae aut spei foret? Quis peccator non desperaret? Sed sicut lib. arb. ex alijs uerbis misericordiae aut promissionis aut solacij non probatur, ita nec ex isto: Nolo mortem peccatoris etc. 27 Sed Diatribe nostra iterum nihil inter legis et promissionis uerba distinguens, facit hunc locum Ezechielis uocem legis, ac sic exponit: Nolo mortem peccatoris, id est: nolo, quod mortaliter peccet, aut fiat peccator mortis reus, sed magis, ut conuertatur a peccato, si quod fecerit, et sic uiuat. 28 Nam nisi sic exponeret, nihil faceret ad rem. Sed hoc est prorsus euertere et tollere suauissimum illud Ezechielis: Nolo mortem. Si sic scripturas legere et intelligere uolumus nostra caecitate, quid mirum, si obscurae et ambiguae sint? Non enim dicit: Nolo peccatum hominis, sed: nolo mortem peccatoris, manifeste significans de poena peccati sese loqui, quam peccator pro suo peccato sentit, scilicet de timore mortis. 29 Et in hac positum peccatorem afflictione et desparatione, erigit et consolatur, ne linum fumigans extinguat, (W684) et calamum quassatum conterat, (Es 42,3) sed spem ueniae et salutis faciat, ut magis conuertatur, scilicet conuersione salutis a poena mortis, et uiuat, hoc est, bene habeat et secura conscientia laetetur. 30 Hoc enim obseruandum quoque est: Sicut uox legis non fertur nisi super eos, qui peccatum non sentiunt nec agnoscunt, sicut Paulus dicit Romano. 3: Per legem cognitio peccati, Ita uerbum gratiae non uenit nisi ad eos, qui peccatum sentientes affliguntur et tentantur desperatione. 31 Ideo in omnibus uerbis legis uides indicari peccatum, dum ostenditur, quid debeamus. Sicut contra in omnibus uerbis promissionis uides malum significari, quo laborant peccatores uel ij, qui erigendi sunt, ut hic: Nolo mortem peccatoris, clare mortem et peccatorem nominat, tam ipsum malum, quod sentitur, quam ipsum hominem, qui sentit. At hic: Dilige Deum toto corde, indicatur, quid debeamus boni, non quid sentiamus mali, ut agnoscamus, quam non possimus id boni. 32 Nihil itaque potuit ineptius pro libero arbitrio adduci, quam hic locus Ezechielis, imo fortissimo contra liberum arbitrium pugnat. Significatur enim hic, liberum arbitrium, qualiter se habeat, et quid possit in peccato agnito aut in sese conuertendo, Scilicet quod non nisi in peius laberetur, et desperationem et impoenitentiam adderet peccatis, nisi Deus succureret mox et promissionis uerbo reuocaret et erigeret. 33 Sollicitudo enim Dei promittentis gratiam ad reuocandum et erigendum peccatorem, satis magnum et fidele argumentum est, liberum arbitri. se solo non posse nisi ad peius, et (ut scriptura dicit) ad inferos labi, (Ordsp 5,5) nisi Deum eius leuitatis esse credas, quod nulla necessitate salutis nostrae, sed mera uoluptate loquacitatis, uerba promissionis effundat tam copiose. 34 Vt sic uideas, non solum omnia uerba legis contra lib. arbitri. stare, sed etiam omnia uerba promissionis ipsum penitus confutare, hoc est, uniuersam scripturam contra illud pugnare. Quare illo uerbo: Nolo mortem peccatoris, nihil aliud agi uides, quam praedicari et offerri diuinam misericordiam in mundo, quam solum afflicti et morte uexati cum gaudio et gratitudine suscipiunt, ut in quibus iam lex suum officium, id est, cognitionem peccati compleuit. 35 Illi uero, qui legis officium nondum sunt experti, nec agnoscunt peccatum, nec mortem sentiunt, contemnunt misericordiam promissam eo uerbo. Caeterum, Cur alij lege tanguntur, alij non tanguntur, ut illi suscipiant et hi contemnant gratiam oblatam, alia quaestio est, nec hoc loco tractatur ab Ezechiele qui de praedicata et oblata misericordia Dei loquitur, non de occulta illa et metuenda uoluntate Dei, ordinantis suo consilio, quis et quales praedicatae et oblatae misericordiae capaces et participes esse uelit. 36 Quae uoluntas non requirenda, sed cum reuerentia adoranda est, ut secretum longe reuerendissimum maiestatis diuinae, soli sibi reseruatum, ac nobis prohibitum, multo religiosius, quam infinitae multitudinis specus Coricij. (W685) 37 Quando nunc Diatribe arguatur: Ploratne pius Dominus mortem populi sui, quam ipse operatur in illis? Hoc enim nimus absurdum uidetur, -- Respondemus, ut iam diximus: Aliter de Deo uel uoluntate Dei nobis praedicata, reuelata, oblata, culta, Et aliter de Deo non praedicato, non reuelato, non oblato, non culto disputandum est. 38 Quatenus igitur Deus sese abscondit et ignorari a nobis uult, nihil ad nos. Hic enim uere ualet illud: Quae supra nos, nihil ad nos. 39 Et ne meam hanc esse distinctionem quis arbitretur, Paulum sequor, qui ad Thessalonicenses de Antichristo scribit, quod sit exaltaturus sese super omnem Deum praedicatum et cultum, manifeste significans, aliquem posse extolli supra Deum, quatenus est praedicatus et cultus, id est, supra uerbum et cultum, quo Deus nobis cognitus est, et nobiscum habet commercium, sed supra Deum non cultum, nec praedicatum, ut est en sua natura et maiestate, nihil potest extolli, sed omnia sunt sub potenti manu eius. 40 Relinquendus est igitur Deus in maiestate et natura sua, sic enim nihil nos cum illo habemus agere, nec sic uoluit a nobis agi cum eo; Sed, quatenus indutus et proditus est uerbo suo, quo nobis sese obtulit, cum eo agimus, quod est decor et gloria eius, quo Psalmista eum celebrat indutum. (Sl 21,6). 41 Sic dicimus: Deus pius non deplorat mortem populi, quam operatur in illo, Sed deplorat mortem, quam inuenit in populo et amouere studet. Hoc enim agit Deus praedicatus, ut ablato peccato et morte, salui simus. 42 Misit enim uerbum suum et sanauit eos. (Sl 107,20) Caeterum Deus absconditus in maiestate, neque deplorat neque tollit mortem, sed operatur uitam, mortem, et omnia in omnibus. Neque enim tum uerbo suo definiuit sese, sed liberum sese reseruauit super omnia. 43 Illudit autem sese Diatribe ignorantia sua, dum nihil distinguit inter Deum praedicatum et absconditum, hoc est, inter uerbum Dei et Deum ipsum. 44 Multa facit Deus, quae uerbo suo non ostendit nobis, Multa quoque uult, quae uerbo suo non ostendit sese uelle. Sic non uult mortem peccatoris, uerbo scilicet, Vult autem illam uoluntate illa imperscrutabili. . 45 Nunc autem nobis spectandum est uerbum, relinquendaque illa uoluntas imperscrutabilis, Verbo enim nos dirigi, non uoluntate illa inscrutabili, oportet. 46 Atque adeo, quis sese dirigere queat ad uoluntatem prorsus imperscrutabilem et (W686) incognoscibilem? Satis est, nosse tantum, quod sit quaedam in Deo uoluntas imperscrutabilis, Quid uero, Cur et quatenus illa uelit, hoc prorsus non licet quaerere, optare, curare, aut tangere, sed tantum timere et adorare. 47 Igitur recte dicitur: Si Deus non uult mortem, nostrae uoluntati imputandum est, quod perimus. (e9). Recte, inquam, si de Deo praedicato dixeris; Nam ille uult omnes homines saluos fieri, dum uerbo salutis ad omnes uenit, uitiumque est uoluntatis, quae non admittit eum, sicut dicit Matth. 23 (37): Quoties uolui congregare filios tuos et noluisti? 48 Verum, quare maiestas illa uitium hoc uoluntatis nostrae non tollit aut mutat in omnibus, cum non sit in potestate hominis, aut cur illud ei imputet, cum non possit homo eo carere, quaerere non licet, ac si multum quaeras, nunquam tamen inuenias, sicut Paul. Rom. 11. dicit: Tu quis es, qui respondeas Deo? Haec satis sint pro isto loco Ezechielis, pergamus ad reliqua. 49 Post haec caussatur Diatribe, frigere necessario tot hortamenta in scripturis, Item tot pollicitationes, minas, expostulationes, exprobrationes, obtestationes, benedictiones et maledictiones, tot examina praeceptorum, si non sit in manu cuiquam seruare quod praeceptum est. 50 Perpetuo obliuiscitur Diatribe status caussae, et aliud agit quam instituit, nec uidet, quam omnia fortius contra ipsam quam contra nos pugnent. 51 Nam ex his omnibus locis probat libertatem et facultatem seruandi omnia, ut etiam sequela cogit uerborum, quam illa supponit, cum tamen probare uoluerit libe. arb. tale, quod nihil boni uelle potest sine gratia, et conatum quendam non suis uiribus asscribendum. 52 Talem conatum non uideo ullis locis probari, sed tantum exigi, quid fieri debeat, ut saepius iam dictum est, nisi quod toties repetendum est, cum Diatribe toties eadem corda oberret, inutili uerborum copia lectores differens. 53 Vltimum fere ex ueteri testamento illud Mosi Deuter. 30. affert: Mandatum hoc, quod praecipio tibi hodie, non supra te est, neque procul positum, nec in coelo situm, ut possis dicere: Quis nostrum ualet in coelum ascendere, ut deferat illud ad nos, ut audiamus et opere compleamus? Sed iuxta est ualde sermo, in ore tuo et corde tuo, ut facias illum. 54 Hoc loco contendit Diatribe declareri, non solum in nobis situm, quod praecipitur, uerum etiam in procliui esse, hoc est, facile, uel saltem non difficile. 55 Gratias agimus de tanta eruditione. Si igitur Moses tam clare pronunciat, non modo esse facultatem in nobis, sed etiam facilitatem seruandi omnia mandata, cur tantum sudamus? Cur non statim hunc locum produximus et lib. arbitrium asseruimus libero campo? Quid iam Christo? Quid spiritu opus? 56 Inuenimus iam locum, qui omnibus os obstruat, et clare non (W687) modo libertatem arbitrij asserat, sed facilem quoque mandatorum obseruantiam doceat. 57 Quam stultus Christus, qui etiam fuso sanguine spiritum illlum non necessarium nobis emit, ut faciles efficeremur in seruandis praeceptis, quales iam ex natura sumus! 58 Quin et ipsa Diatribe suas uoces recantet, quibus dixit, lib. arbitrium sine gratia nihil posse uelle boni. Dicat uero nunc, liberum arbitri. esse tantae uirtutis, ut non modo uelit bonum, sed etiam facili opera seruet summa et omnia mandata. 59Vide quaeso, quid efficiat animus alienus a caussa, quam non potest sese non prodere. An adhuc opus est confutare Diatriben? Aut quis magis eam confutare queat, quam ipsa seipsam confutat? Haec scilicet est bestia illa, quae se ipsam comedit. Quam uerum est, mendacem oportere memorem esse! 60 Nos de loco isto in Deutronomio diximus, Nunc breuiter agemus. Vt secluso Paulo, qui Ro. 10. potenter hunc locum tractat, disseramus, Nihil hic prorsus uides dici aut ulla syllaba sonari de facilitate, difficultate, potentia uel impotentia lib. arb. uel hominis ad seruandum uel non seruandum, Nisi quod ij, qui sequelis et cogitationibus suis scripturas captant, sibi ipsis eas obscuras et ambiguas faciunt, ut sic quodlibet ex eis faciant. 61 Si non potes oculos, aures saltem aduerte, uel manibus palpa! Moses dicit: Non est supra te, nec procul positum, nec in coelo situm, nec trans mare. 62 Quid est supra te? Quid procul? Quid in coelo situm? Quid trans mare? An etiam Grammaticus et usitatissima uocabula nobis obscurabunt, ut nihil certi loqui ualeamus, tantum ut obtineant, scripturas esse obscuras? 63 Nostra grammatica istis uocabulis non qualitatem aut quantitatem uirium humanarum, sed distantiam locorum significat. Supra te enim dicitur non quaedam uis uoluntatis, sed locus, qui supra nos est. 64 Ita procul, trans mare, in coelo, nihil uirtutis in homine, sed locus sursum, dextrorsum, sinistrorsum, retrorsum, antrorsumue, a nobis remotus. 65 Rideat me quispiam tam crasse disputantem ac uelut analphabetis pueris praemansum tantis uiris porrigentem, ac syllabas nectendas docentem. 66 Quid faciam? cum in tam clare luce uideam quaeri tenebras, ac studio uelle eos caecos esse, qui tot saeculorum seriem nobis numerant, tot ingenia, tot sanctos, tot martyres, tot doctores, tantaque authoritate hunc locum Mosi iactant, nec dignentur tamen syllabas inspicere, aut cogitationibus suis tantum imperare, ut locum semel consederent, quem iactant. 67 Eat nunc Diatribe et dicat, qui fieri possit, ut unus priuatus uideat, quod tot publici, tot saeculorum proceres non uiderunt! certe hic locus uel puello iudice, conuincit eos caecutijsse non raro. 68 Quid igitur Moses uult istis uerbis apertissimis et clarissimis, nisi, sese suo officio ceu fidelem legislatorem esse perfunctum egregie? 69 ut per quem non stet, quo minus omnia sciant et habeant coram posita praecepta, nec locum eis relictum excusandi, quod ignorent uel non habeant praecepta aut (W688) aliunde petenda eis sint, ut, si non seruarint ea, culpa nec sit legis nec legislatoris, sed ipsorum, cum lex assit, legislator docuerit, ut nulla ignorantiae excusatio reliqua sit, sed sola accusatio negligentiae et inobedientiae. 70 Non est (inquit) necesse, leges e coelo aut a finibus ultramarinis aut procul afferre, nec potes praetexere, te illas nec audisse nec habere, prope habes eas, ut quas praecipiente Deo et me authore audisti, corde percepisti, et ore assiduo per leuitas in medio tui tractandas accepisti, teste hoc ipso meo uerbo et libro; Hoc tantum reliquum est, ut facias illas. 71 Obsecro, quid hic lib. arb. tribuitur? nisi quod exigitur, ut faciat leges, quas habet, et adimitur excusatio ignorantiae et absentiae legum. 72 Haec fere sunt, quae ex ueteri testamento adducit Diatribe pro libero arbitrio, quibus solutis nihil reliquum fit, quod non solutum pariter sit, siue plura adducat, siue plura adducere uelit, cum nihil nisi uerba imperatiua aut coniunctiua aut optatiua adducere queat, quibus significatur non, quid possimus aut faciamus (ut toties diximus toties repetenti Diatribe), sed, quid debeamus et quid exigatur a nobis, quo nostra nobis impotentia innotescat, et peccati cognitio praestetur. 73 Aut, si quid probant, per additas sequelas et similitudines ratione humana inuentas, hoc probant, liberi scilicet arbitrij non esse tantum conatum aut studium aliquod modiculum, sed totam uim et potestatem liberrimam faciendi omnia sine gratia Dei, sine spiritu sancto. 74 Ac sic nihil minus probatur tota illi copiosa, iterata et inculcata disputatione, quam id, quod probandum erat, nempe opinio illa probabilis, qua lib. arbi. definitur eius esse impotentiae, ut nihil possit uelle boni sine gratia, cogaturque in seruitutem peccati, habeatque conatum non asscribendum suis uiribus, Monstrum scilicet illud, quod simul nihil potest suis uiribus, et tamen conatum habet in uiribus suis, constetque contradictione manifestissima. 75 Venitur nunc ad nouum testamentum, ubi iterum instruitur copia uerborum imperatiuorum pro misera illa seruitute liberi arbitrij, accersunturque auxilia rationis carnalis, nempe sequelae et similitudines, ac si uideas pingi uel somnieris muscarum regem stipatum lanceis stipulaceis et clypeis feneis aduersus ueram et iustam aciem bellatorum hominum. Sic pugnant humana Diatriabes somnia aduersus diuinorum uerborum agmina. 76 Principio illud Matth. 23. procedit, uelut muscarum achilles: Ierusalem, Ierusalem, quoties (W689) uolui congregare filios tuos, et noluisti! Si cuncta (inquit) fiunt necessitate, nonne poterat merito respondere Domino Ierosolyma: Quid inanibus lachrymis te maceras? Si tu nolebas nos auscultare Prophetis, cur eos misisti? Cur nobis imputas, quod tua uoluntate, nostra necessitate, factum est? Haec illa. Respondemus autem. Et donemus interim, ueram et bonam esse istam sequelam et probationem Diatribes, Quid rogo probatur? nunquid probabilis opinio, quae dicit lib. arbi. non posse uelle bonum? 77 Imo probatur libera, sana et potens in omnia, quae Prophetae dixerunt, uoluntas. At talem non suscepit probandam Diatribe, Quin ipsa Diatribe hic respondeat: Si lib. arbi. non potest uelle bonum, Quid imputatur ei, quod non audierit Prophetas, quos, ut bona docentes, audire non poterat suis uribus? Quid inanibus lachrymis plorat Christus, ac si illi potuerint uelle, quod certo nouit eos non posse uelle? Liberet (inquam) Diatribe Christum ab insania pro sua illa probabili opinione, et mox nostra opinio liberata est ab isto Achille muscarum. Igitur locus ille Matth. aut probat totum lib. arb. aut aeque fortiter pugnat aduersus ipsam Diatribem et suo illam iaculo prosternit. 78 Nos dicimus, ut iam antea diximus, de secreta illa uoluntate maiestatis non esse disputandum, et temeritatem humanam, quae perpetua peruersitate, relictis necessarijs, illam semper impetit et tentat, esse auocandam et retrahendam, ne occupet sese scrutandis illis secretis maiestatis, quae impossibile est attingere, ut quae habitet lucem inaccessibilem, teste Paulo. Occupet uero sese cum Deo incarnate seu (ut Paulus loquitur) cum Ihesu crucifixo, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae, sed absconditi; per hunc enim abunde habet, quid scire et non scire debeat. 79 Deus igitur incarnatus hic loquitur: Volui et tu noluisti, Deus, inquam, incarnatus in hoc missus est, ut uelit, loquatur, faciat, patiatur, offerat omnibus omnia, quae sunt ad salutem necessaria, licet plurimos offendat, qui secreta illa uoluntate maiestatis uel relicti uel indurati non suscipiunt uolentem, loquentem, facientem, offerentem, sicut Iohan. dicit: Lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehendunt. Et iterum: In propria uenit, et sui non receperunt eum. Huius itidem Dei incamati est flere, deplorare, gemere super perditione impiorum, cum uoluntas maiestatis ex proposito aliquos relinquat et reprobet, (W690) ut pereant. 80Nec nobis quaerendum, cur ita faciat, sed reuerendus Deus, qui talia et possit et uelit. Nec puto aliquis hic calumniabitur, quod illa uoluntas, de qua dicitur: Quoties uolui, etiam ante incarnatum Deum Iudaeis fuerit exhibita, ut qui Prophetas ante Christum occidisse, et sic uoluntati eius restitisse arguantur. Notum est enim apud Christianos, omnia geri per Prophetas in nomine futuri Christi, qui promissus erat, ut incarnatus Deus fieret. Vt uoluntas Christi recte dicatur, quicquid ab initio mundi per uerbi ministros oblatum est hominibus. 81 Dicet uero hic Ratio, ut est nasuta et dicax: Pulchre hoc inuentum est effugium, ut, quoties ui argumentorum urgemur, ad uoluntatem illam maiestatis metuendam recurramus, et disputatorem, ubi molestus fuerit, ad silentium adigamus, non aliter, quam astrologi suis epicyclis repertis, omnes quaestiones de motu totius coeli eludunt. Respondemus, non esse nostrum inuentum, sed diuinis scripturis firmatum praeceptum. sic enim Paulus Rom. 11. dicit: Quid igitur quaeritur Deus? Quis uoluntati eius resistet? O homo, tu quis es, qui contendas cum Deo? An non habet potestatem figulus? et reliqua. 82 Et ante eum Esaias .58: Me etenim de die in diem quaerunt et uias meas scire uolunt, quasi gens quae iustitiam fecerit, Rogant me iudicia iustitiae et appropinquate Deo uolunt. Puto istis uerbis satis monstrari, non licere hominibus scrutari uoluntatem maiestatis. Deinde caussa haec est huiusmodi, ut in illa maxime petant peruersi homines uoluntatem illam metuendam; ideo maxime locus est, eos tum ad silentium et reuerentiam hortari. In alijs caussis non ita facimus, ubi talia tractantur, quorum ratio reddi potest et reddi nobis mandata est. 83 Quodsi quis pergat scrutari rationem uoluntatis illius, nec nostrae monitioni caedit, hunc sinimus ire, et gygantum more cum Deo pugnare, spectaturi, quos triumphos sit reportaturus, certi, quod caussae nostrae nihil sit detracturus, et suae nihil collaturus. Manebit enim fixum, quod aut lib. arbitrium omnia posse probabit, aut quod adductae scripturae contra ipsummet pugnabunt. Vtro autem facto, uictus iacet et nos uictores stamus. 84 Alterum est illud Matth.19: Si uis ad uitam ingredi, serua mandata. Qua fronte diceretur: Si uis, cui uoluntas libera non est? Haec Diatribe. Cui dicimus: Igitur uoluntas libera est per hoc uerbum Christi? At tu uolebas probare, quod libe. arbitrium nihil possit boni uelle, et necessario seruiret peccato, absente gratia. Qua fronte igitur tu nunc totum facis liberum? Idem dicetur ad illud: Si uis perfectus esse. Si quis uult uenire post me. Qui uoluerit animam suam saluam facere. Si diligitis me. Si (W691) manseritis. 85 Denique, ut dixi, colligantur omnes coniunctiones 'Si' et uerba imperatiua, ut iuuemus Diatriben saltem numero uerborum. Haec omnia (inquit) praecepta frigent, si nihil tribuitur uoluntati humanae. Quam male congruit merae necessitati coniunctio illa 'Si' Respondemus: si frigent, tua culpa frigent, imo nihil sunt, qui asseris, nihil tribui uoluntati humanae, dum facis lib. arbi. non posse uelle bonum, et rursus hic facis, idem posse uelle omnia bona, nisi eadem uerba apud te simul et ardent et frigent, dum simul omnia asserunt et omnia negant. 86 Et miror, quid delectarit authorem toties eadem repetere, immemorem perpetuo instituti sui, nisi forte diffidens caussae, magnitudine libri uoluerit uincere, aut tedio et molestia lectionis aduersarium fatigare. Qua consequentia, rogo, fiat, ut mox uoluntatem et potentiam adesse oporteat, quoties dicitur: Si uis, Si quis uult, Si uolueris? Nonne frequentissime impotentiam potius et impossibilitatem significamus talibus sermonibus? ut: Si Virgilium uoles aequare canendo, mi Meui, alia cantes oportet. Si Ciceronem superare uoles, Scote, pro argutijs summam oportet eloquentiam habeas. Si cum Dauide comparari uoles, similes Psalmos edas necesse est. Hic plane significantur impossibilia uiribus proprijs, licet diuina uirtute omnia fieri possint. Sic habet et in scripturis res, ut, quid uirtute Dei in nobis fieri possit, et quid non possimus nos, talibus uerbis ostendatur. 87 Porro si talia dicerentur de ijs, quae prorsus impossibilia sunt factu, ut quae nec Deus unquam esset facturus, tum recte dicerentur uel frigida uel ridicula, ut quae frustra dicerentur. Nunc uero sic dicuntur, ut non solum ostendatur impotentia lib. arb., per quam nihil eorum fit, sed simul significatur aliquando fore et factum iri omnia talia, uerum aliena uirtute, nempe diuina, Si omnino admittamus, in talibus uerbis inesse quandam significationem faciendorum et possibilium. Ac si quis sic interpretetur: Si uolueris seruare mandata, hoc est, si uoluntatem aliquando habueris (habebis autem non ex te, sed ex Deo, qui tribuet eam cui uoluerit) seruandi mandata, seruabunt et ipsa te. 88 Aut ut latius dicam, Videntur illa uerba, praesertim coniunctiua, propter praedestinationem Dei quoque sic poni, ut incognitam nobis, et illam inuoluere, ac si hoc uelint dicere: Si uis, Si uolueris, hoc est, si talis apud Deum fueris, ut uoluntate hac te dignetur, seruandi praecepta, seruaberis. Quo tropo intelligi datur utrunque, scilicet et nos nihil posse, et, siquid facimus, Deum in nobis operari. 89 Sic illis dicerem, qui non contenti uellent esse, quod illis uerbis solum impotentia nostra ostendi dicitur, sed etiam uim aliquam et potentiam faciendi ea, quae praecipiuntur, probari contenderent. Ita simul uerum fieret, ut nihil possemus eorum quae praecipiuntur, et simul omnia possemus, illud nostris uiribus, hoc gratiae Dei tribuendo. (W692) 90 Tertio illud Diatriben mouet: Vbi toties est mentio (inquit) bonorum operum et malorum, ubi mentio mercedis, ibi non intelligo, quo pacto locus sit merae necessitati. Neque natura, ait, neque necessitas habet meritum. Neque ego sane intelligo, nisi quod opinio illa probabilis necessitatem meram asserit, dum lib. arb. dicit nihil boni posse uelle, et tamen hic etiam meritum ei tribuit. 91 Adeo profecit lib. arb. crescente libro et disputatione Diatribes, ut nunc non solum conatum et studium proprium, alienis tamen uiribus, habeat, imo non solum bene uelit et faciat, sed etiam mereatur uitam aeternam, dicente Christo Matth. 5: Gaudete et exultate, quoniam merces uestra copiosa est in coelis. Vestra, id est, lib. arbitrij. Sic enim Diatribe hunc locum intelligit, ut Christus et spiritus Dei nihil sint. Quid enim illis opus merit, si bona opera et merita per lib. arb. habemus? Haec dico, ut uideamus, non esse rarum, uiros excellentes ingenio, solere caecutire in re etiam crasso et nidi ingenio manifesta, et quam infirmum sit argumentum ab authoritate humana in rebus diuinis, in quibus sola ualet authoritas diuina. 92 Duo hic dicenda sunt. Primum de praeceptis noui testamenti, Deinde de merito. Vtrunque breuiter expediemus, alias prolixius de eisdem locuti. Nouum testamentum proprie constat promissionibus et exhortationibus, sicut Vetus proprie constat legibus et minis. Nam in nouo testamento praedicatur Euangelion, quod est aliud nihil, quam sermo, quo offertur spiritus et gratia in remissionem peccatorum per Christum crucifixum pro nobis impetratam, idque totum gratis solaque misericordia Dei patris nobis indignis et damnationem (W693) merentibus potius quam aliquid aliud, fauente. 93 Deinde exhortationes sequuntur, quae iam iustificatos et misericordiam consecutos, excitent, ut strenui sint in fructibus donatae iustitiae et spiritus, charitatemque exerceant bonis operibus, fortiterque ferant crucem et omnes alias tribulationes mundi. Haec est summa totius noui testamenti. De qua re quam nihil intelligat Diatribe, satis declarat, quod nihil inter uetus et nouum testamentum discernere nouit, utrobique enim nihil fere nisi leges et praecepta uidet, quibus formentur homines ad bonos mores. Quid uero sit renascentia, innouatio, regeneratio et totum negocium spiritus, prorsus nihil uidet, ut mihi stupor et miraculum sit, adeo nihil scire in sacris literis hominem, qui tanto tempore et studio in illis laborauerit. 94 Illud igitur: Gaudete et exultate, quoniam merces uestra multa est in coelis, tam bene quadrat libero arbitrio, quam bene conuenit luci cum tenebris. Exhortatur enim Christus ibi non lib. arb., sed Apostolos, qui non modo supra liberum arbitrium in gratia erant et iusti, sed etiam in ministerio uerbi, hoc est, summo loco gratiae constituti, ut ferrent tribulationes mundi. At nos disputamus de libe. arb. sine gratia potissimum, quod legibus et minis seu ueteri testamento eruditur ad cognitionem sui, ut ad promissiones oblatas nouo testamento currat. 95 Meritum uero seu merces proposita, quid est aliud nisi promissio quaedam? sed ea non probatur aliquid nos posse, cum nihil ea significetur aliud, quam: si quis hoc uel hoc fecerit, tum mercedem habiturus sit. Quaestio uero nostra est, non quo modo uel quae merces reddatur, sed an talia possimus facere, quibus merces redditur. Hoc enim erat probandum. Nonne ridicula est consequentia: omnibus in stadio proponitur brabaeum, ergo omnes possunt currere et obtinere? Si Caesar uicerit Turcam, regno Syriae potietur, ergo Caesar potest uincere et uincit Turcam. 96 Si liberum arbitrium dominetur peccato, sanctum erit Domino, ergo libe. arbi. sanctum est Domino. Sed mittamus ista nimis crassa et palam absurda, nisi quod dignissimum est, libe. arbitrium tam pulchris argumentis probari. De hoc potius dicemus, Quod necessitas neque meritum neque mercedem habet. Si de necessitate coactionis loquimur, uerum est, Si de necessitate immutabilitatis loquimur, falsum est. Quis enim inuito operario mercedem daret aut meritum reputet? Verum ijs, qui uolenter faciunt bonum uel malum, etiamsi hanc uoluntatem suis uiribus mutare non possunt, sequitur naturaliter et necessario praemium uel poena, sicut scriptum est: Reddes unicuique secundum opera sua. Naturaliter sequitur: si in aquam mergaris, suffocaberis, Si enataueris, saluus eris. Et ut breuiter dicam: 97 In merito uel mercede agitur uel de dignitate uel sequela. Si dignitatem spectes, nullum est meritum, nulla merces. Si enim lib. arb. se solo non potest uelle bonum, per solam uero gratiam uult bonum (loquimur enim de lib. arb. seclusa gratia et utriusque propriam quaerimus uim), quis non uidet, solius gratiae esse bonam illam uoluntatem, meritum (W694) et praemium? 98 Atque iterum hic Diatribe sibijpsi dissidet, dum ex merito arguit libertatem uoluntatis, estque mecum, contra quem pugnat, in eadem damnatione, scilicet, quod contra ipsam aeque pugnat, esse meritum, esse mercedem, esse libertatem, cum liberum arb. asserat superius nihil uelle boni, ac tale probandum susceperit. Si sequelam spectes, nihil est, siue bonum, siue malum, quod non suam mercedem habeat. Atque error inde uenit, quod in meritis et praemijs inutiles cogitationes et quaestiones uersamus de dignitate, quae nulla est, cum de sola sequela disputandum sit. 99 Manet enim impios infernus et iudicium Dei, necessaria sequela, etiamsi ipsi talem mercedem pro suis peccatis neque cupiant neque cogitent, imo uehementer detestentur, et, ut Petrus dicit, execrentur. Ita rnanet pios regnum, etiamsi id ipsi neque quaerant nec cogitent, ut quod illis a patre suo paratum est, non solum antequam essent ipsi, sed etiam ante constitutionem mundi. 100 Quin si bonum operarentur propter regnum obtinendum, nunquam obtinerent, et ad impios potius pertinerent, qui oculo to nequam et mercennario, ea quae sua sunt, quaerant etiam in Deo. Filij autem Dei gratuita uoluntate faciunt bonum, nullum praemium quaerentes, sed solam gloriam et uoluntatem Dei, parati bonum facere, si per impossible neque regnum neque infernus esset. Haec puto satis firma esse, as uel ex eo solo dicto Christi, quod modo citaui Matthei 25: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est a constitutione mundi. 101 Quomodo merentur id, quod iam ipsorum est et ipsis paratum, antequam fiant? ut rectius dicere possimus: regnum Dei potius meretur nos suos 30 possessores, et meritum illic collocemus, ubi isti praemium, et praemium illic, ubi illi meritum collocant. Regnum enim non paratur, sed paratum est, filij uero regni parantur, non parant regnum, hoc est, regnum meretur filios, non filij regnum. Sic et infernus suos potius filios meretur et parat, 35 cum Christus dicat: Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est Diabolo et angelis eius. 1 [131] Et illud Iohannis .1: Dedit eis potestatem filios Dei fieri, sic accipit: Quomodo datur illis potestas, ut filij Dei fiant, si nostrae uoluntatis nulla libertas est? Et hic locus est malleus aduersus liberum arbitrium, qualis est ferme totus Iohannes Euangelista, tamen adducitur pro libero arbitrio. Videamus quaeso! Iohannes non loquitur de ullo opere hominis, neque magno, neque paruo, sed de ipsa innouatione et transmutatione hominis ueteris, qui filius diaboli est, in nouum hominem, qui filius Dei est. 2 Hic homo mere passiue (ut dicitur) sese habet, nec facit quippiam, sed fit totus. De fieri enim loquitur Iohannes, fieri filios Dei dicit, potestate diuinitus nobis donata, non ui liberi arbitrij nobis insita. At nostra Diatribe hinc ducit, liberum arbitrium tantum ualere, ut filios Dei faciat, aut definire parata est, ridiculum et frigidum esse uerbum Iohannis. Quis uero unquam sic extulit liberum arbitrium, ut ei uim faciendi filios Dei tribuerit, praesertim tale, quod non potest uelle bonum, quale Diatribe assumpsit? 3 Sed transeat haec cum reliquis sequelis, toties repetitis, quibus nihil probatur, siquid probatur, quam id, quod Diatribe negat, nempe, liberum arbitrium omnia posse. Iohannes (W698) hoc uult: Veniente Christo in mundum per Euangelion, quo offertur gratia, non autem exigitur opus, copiam fieri cunctis hominibus, magnificam sane, ut filij Dei sint, si credere uelint. Caeterum hoc uelle, hoc credere in nomine eius, sicut liberum arbitrium nunquam nouit, nec cogitauit de eo antea, ita multo minus potest suis uiribus. 4 Quomodo enim ratio cogitaret, necessariam esse fidem in Ihesum filium Dei et hominis, cum nec hodie capiat aut credere possit, etiamsi tota creatura clamaret, esse aliquam personam, quae simul Deus et homo sit? sed magis offen-ditur tali sermone, ut Paulus dicit .1. Cor. i., tantum abest, ut credere aut uelit aut possit. Igitur Iohannes diuicias regni Dei per Euangelion mundo oblatas, non autem uirtutes liberi arbitrij praedicat, simul significans, quam pauci sint, qui acceptent, repugnante scilicet libero arbitrio, cuius uis nulla est alia, quam ut regnante super ipsum Satana, etiam gratiam et spiritum, qui legem impleat, respuat, adeo pulchre ualet conatus et studium eius ad legem implendam. Sed infra latius dicemus, quale fulmen sit hic locus Iohannis aduersus liberum arbitrium. 5 Non tamen mouet me parum, quod loci tam clari, tam potentes contra liberum arb., adducantur pro libero arbitrio a Diatribe, cuius tanta est hebetudo, ut nihil prorsus inter promissionis et legis uerba discernat, quae cum per legis uerba ineptissime lib. arb. statuat, tum longe absurdissime per promissionis uerba confirmet. Sed soluitur haec absurditas facile, si consideretur, quam alieno animo et contemptore Diatribe disputet, ad quam nihil attinet, gratia stet uel ruat, lib. arb. iaceat uel sedeat, tantum, ut inanibus uerbis in odium caussae seruiatur tyrannis. 6 [132] Post haec uenitur et ad Paulum, libe. arbitrij hostem peruicacissimum, cogiturque et is lib. arbitrium statuere, Roma. 2: An diuitias bonitatis et patientiae et longanimitatis eius contemnis? An ignoras, quod benignitas eius te ad poenitentiam adducit? Quomodo (inquit) imputatur contemptus praecepti, ubi non est libera uoluntas? Quomodo Deus inuitat ad poenitentiam, qui author est impoenitentiae? Quomodo iusta est damnatio, ubi iudex cogit ad maleficium? Respondeo: De istis quaestionibus uiderit Diatribe. Quid ad nos? 7 Ipsa enim dixit opinione probabili, lib. arb. non posse uelle bonum, cogique necessario in seruitutem peccati. Quomodo igitur imputatur ei contemptus praecepti, si non potest uelle bonum, nec est ibi libertas, sed seruitus peccati necessaria? Quomodo inuitat Deus ad poenitentiam, qui author est, quominus poeniteat, dum deserit uel non confert gratiam ei, qui se solo non potest bonum uelle? Quomodo est iusta damnatio, ubi iudex subtracto auxilio cogit impium relinqui in maleficio, cum sua uirtute non possit aliud? Omnia recidunt in caput Diatribes, aut, siquid probant, (ut dixi) probant lib. arb. omnia posse, quod tamen negatum est ab ipsa et ab omnibus. 8 Sequelae illae rationis uexant Diatriben per omnia dicta scripturae, quod ridiculum et frigidum uideatur inuadere et exigere tam uehementibus uerbis, ubi non adest, qui praestare queat, cum Apostolus id agat, scilicet per minas illas perducere impios et superbos ad cognitionem sui et impotentiae suae, ut humiliates cognitione peccati, paret ad gratiam. 9 [133] Et quid opus est omnia singulatim recensere, quae ex Paulo adducuntur? cum nihil nisi imperatiua uel coniunctiua uerba colligat, uel talia, quibus Paulus Christianos exhortatur ad fructus fidei. Diatribe uero, suis sequelis adiectis, uirtutem lib. arb. talem tantamque concipit, quae sine gratia omnia possit, quae Paulus exhortator praescribit. 10 Christiani uero non lib. arb., sed spiritu Dei aguntur, Roma. 8. Agi uero non est agere, sed rapi, quemadmodum serra aut securis a fabro agitur. Et hic ne quis dubitet, Lutherum tam absurda dicere, uerba eius recitat Diatribe, quae sane agnosco; Fateor enim articulum Viglephi (omnia necessitate fieri) esse falso damnatum Constantiensi Conciliabulo, seu coniuratione potius et seditione. Quin ipsa ipsa Diatribe eundem mecum defendit, dum asserit lib. arb. suis uiribus nihil boni uelle posse, necessarioque seruire peccato, licet inter probandum omnino contrarium statuat. Haec satis sint aduersus priorem partem Diatribes, qua lib. arbitrium statuere conata est. Posteriorem nunc uideamus, qua confutantur nostra, id est ea, quibus lib. arb. tollitur. Hic uidebis, quid fumus hominis possit contra fulgura et tonitrua Dei. 11 [134] Primum, cum innumerabiles locos scripturae citarit pro libero arbitr. tanquam formidabilem nimis exercitum (ut animosos redderet confessores et martyres et omnes sanctos et sanctas liberi arbitrij, pauidos uero et trepidos omnes illos abnegatores et peccatores in liberum arbitrium), contemptibilem fingit turbam contra liberum arbitrium, atque adeo duos tantum locos prae caeteris euidentiores facit in hac parte stare, nimirum ad caedam solum parata, eamque non magni negocij, 12 quorum alter est Exodi .9: Indurauit Dominus cor Pharaonis, Alter Malachiae .1: Jacob dilexi, Esau autem odio habui, utrunque uero Paulus ad Romanos latius explicans, mirum quam odiosam et inutilem disputationem, iudice Diatribe, susceperit. 13 Nisi uero spiritus sanctus rhetoricae aliquantulum gnarus esset, periculum erat, ne tanta simulati contemptus arte fractus, prorsus de caussa desperaret, et palmam libero arbitrio concederet ante tubam. 14 Sed ego inferius succentuaritus illis duobus locis ostendam et nostras copias, quamquam, ubi talis est pugnae fortuna, ut unus fuget decem milia, nullus opus est copijs. Si enim unus locus uicerit lib. arbitrium, nihil profuerint ei innumerabiles suas copiae. 15 [135] Hic igitur Diatribe inuenit nouam artem eludendi manifestissimos locos, nempe, quod tropum uelit inesse uerbis simplicissimis et clarissimis, ut, quemadmodum superios pro libe. arbi. agens, omnis uerba imperatiua et coniunctiua legis per sequelas adiectas et similitudines affictas eludit, ita nunc contra nos actura, omnia uerba promissionis et affirmationis diuinae per tropum repertum torquet, quorsum uisum est, ut utrobique sit incomprehensibilis Protheus. 16 Quin id ipsum magno supercilio exigit sibi a nobis permitti, ut qui et ipsi soleamus, ubi urgemur, tropis repertis elabi, ut ibi: extende manum tuam, ad quod uolueris, id est, gratia extendet manum tuam, ad quod ipsa uelit. 17 Facite uobis cor nouum, id est, gratia facit uobis cor nouum, et similia. Indignum igitur uidetur, si Luthero liceat tam uiolentam tortamque interpretationem afferre, et non multo magis liceat probatissimorum doctorum interpretationes sequi. 18 Vides itaque hic, non de textu ipso, nec iam de sequelis et similitudinibus, sed de tropis et interpretationibus pugnari. Quando ergo erit, ut simplicem purumque aliquem sine tropis et sequelis textum pro libero arbitrio et contra liberum arbitrium habeamus? 19 An tales textus nusquam habet scriptura? perpetuoque dubia erit caussa liberi arbitrij? ut quae nullo certo textu firmatur, sed solis sequelis et tropis per homines mutuo dissentientes inductis agitatur sicut uentis arundo. 20 [136] Sic potius sentiamus, neque sequelam neque tropum in ullo loco scripturae esse admittendum, nisi id cogat circumstantia uerborum euidens, et absurditas rei manifestae, in aliquem fidei articulum peccans, sed ubique inhaerendum est simplici puraeque et naturali significatione uerborum, quam grammatica et usus loquendi habet, quem Deus creauit in hominibus. 21 Quid si cuiuis liceat, pro sua libidine, sequelas et tropos in scripturis fingere, quid (W701) erit scriptura tota nisi arundo uentis agitata, aut uertumnus aliquis? Tum uere nihil certi neque statuetur neque probabitur, in ullo articulo fidei, quod non queas aliquo tropo cauillari. 22 Vitari potius, sicut praesentissimum uenenum, debet omnis tropus, quem non cogit ipsamet scriptura. Vide, quid acciderit tropologo illi Origeni in enarrandis scripturis! quam dignas praebet occasiones calumniatori Purphyrio, ut Hieronymo quoque uideantur parum facere, qui Origenem tuentur. 23 Quid accidit Arrianis in tropo illo, quo Christum fecerunt Deum nuncupatiuum? Quid nostro saeculo accidit nouis istis Prophetis, in uerbis Christi: Hoc est corpus meum? ubi alius in pronomine Hoc, alius in uerbo Est, alius in nomine Corpus, tropicus est. 24 Ego id obseruaui, omnes haereses et errores in scripturis non uenisse ex simplicitate uerborum, ut iactatur pene toto orbe, sed ex neglecta simplicitate uerborum, et ex affectatis proprio cerebro tropis aut sequelis. 25 [137] Exempli gratia, Ad quodcunque uoles, extende manum tuam, ego nunquam (quod memini) hac uiolenta interpretatione tractaui, ut dicerem: Gratia extendet manum tuam, ad quod ipsa uelit, Facite uobis cor nouum, id est: gratia faciet uobis cor nouum et similia, licet me Diatribe publico libello sic traducat, tropis scilicet et sequelis distenta et illusa, ut non uideat, quid de quo loquatur. 26 Sed sic dixi: Extende manum etc. uerbis simpliciter, ut sonant, acceptis, seclusisque tropis et sequelis, nihil aliud significari, quam quod exigitur a nobis extensio manus, significaturque, quid facere debeamus, ut est natura uerbi imperatiua apud grammaticos et usum loquendi. 27 Diatribe uero neglecta hac uerbi simplicitate, sequelis uero et tropis uiolenter adductis, sic interpretatur: Extende manum, id est: potes ui propria extendere manum, Facite cor nouum, id est: potestis facere cor nouum, Credite in Christum, id est: potestis credere, ut idem sit apud eam, quod imperatiue et quod indicatiue dicitur, alioqui parata est ridiculam et frustraneam facere scripturam. 28 Atque has interpretationes, nulli grammatico ferendas, non licet in Theologis uiolentas et affectatas dicere, sed probatissimorum sunt doctorum, tot soecilis receptorum. (W702). 29 [138] Sed facile est Diatribe, tropos hoc loco admittere et sequi, ut cuius nihil refert, certane sint an incerta, quae dicuntur, Quin hoc agit, ut incerta sint omnia, ut quae consulit, relinquenda potius, quam scrutanda esse dogmata de libero arbitrio. 30 Ideo hoc satis illi fuerat, utcunque amoliri dicta, quibus se sentit urgeri. Nobis autem, quibus res agitur seria, et qui certissimam ueritatem pro stabiliendis conscientijs quaerimus, longe aliter agendum est. 31 Nobis inquam, non est satis: si dixeris, potest hic tropus esse, sed quaeritur, an debeat et oporteat tropum hic esse, quod si non monstraris, necessario inesse tropum, nihil prorsus effeceris. 32 Stat ibi uerbum Dei: Ego indurabo cor Pharaonis. Si tu dixeris, sic accipiendum esse uel accipi posse: Ego permittam indurari, Audio quidem, sic posse accipi, Audio hunc tropum populari sermone uulgatum, ut: ego te perdidi, quia statim non correxi errantem. 33 Sed non est illi probationi locus. Non quaeritur, an tropus illi sit in usu, Non quaeritur, an aliquis possit eum hoc loco Pauli usurpare, Sed hoc quaeritur, an tutum ac certum sit, recte hoc loco usurpare, et an Paulus uelit eo uti, Non de alieno lectoris usu, sed de ipsius authoris Pauli usu quaeritur. 34 Quid facies conscientiae sic quaerenti?: Ecce Deus author dicit: Indurabo cor Pharaonis, aperta et nota est significatio uerbi Indurare, Homo uero lector dicit mihi: Indurare hoc loco est occasionem indurandi dare, dum non statim corrigitur peccator, Qua authoritate, Quo consilio, qua necessitate uocis illa naturalis significatio mihi sic torquetur? 35 Quid, si erret lector et interpres? unde probatur illam torturam uerbi hoc loco fieri debere? Periculosum imo impium est, uerbum Dei sine necessitate, sine authoritate torquere. 36 An huic animulae laboranti tum sic consules: Origenes sic sensit, Aut sic: Desine talia scrutari, cum sint curiosa et superuacanea? At illa respondebit: Hoc Mosen et Paulum admoneri oportuerat antequam scriberent, atque adeo ipsum Deum; Vt quid nos curiosis et superuacaneis scriptis diuexant? 37 [139] Non iuuat itaque Diatriben hoc miserum effugium troporum, Sed tenendus est hic fortiter Proteus noster, ut nos facit certissimos de tropo huius loci, idque uel clarissimis scripturis uel euidentibus miraculis. 38 Ipsi sic opinanti, etiam consentiente omnium soeculorum industria, nihil credimus, sed pergimus et urgemus, tropum hic nullum esse posse, simpliciter uero, (W703) ut sonant uerba, sermonem Dei esse accipiendum. 39 Neque enim nostri arbitrij est (ut Diatribe sibi persuadet) uerba Dei fingere et refingere, pro libidine nostra, alioqui qui reliquum est in tota scriptura, quod non redeat ad Anaxagorae philosophiam, ut quodlibet ex quolibet fiat? 40 Dicam enim: Deus creauit coelum et terram, id est, disposuit, non autem fecit ex nihilo, Vel: Creauit coelum et terram, id est, angelos et daemones uel iustos et impios. Quis, rogo, tum non statim aperto libro, theologus fuerit? 41 Sit igitur hoc ratum ac fixum: quando Diatribe non potest probare tropum inesse his locis nostris, quos diluit, concedere cogitur nobis, uerba, ut sonant, esse accipienda, etiam si probaret, alias tropum eundem in omnibus locis scripturae et in omnium usu esse uulgatissimum. Atque per hoc semel defensa sunt omnia nostra, quae confutare uoluit Diatribe, Inuentaque est confutatio eius prorsus nihil efficere, nihil posse, nihil esse. 42 [140] Quando igitur illud Mosi: Indurabo cor Pharaonis, sic interpretatur: Mea lenitas, qua tolero peccantem, alios quidem ad poenitentiam adducit, Pharaonem autem obstinatiorem reddet in malicia, pulchre dicitur, sed non probatur, sic oportet dici, Nos uero non contenti dicti, probatum quaerimus. 43 Item illud Pauli: Miseretur cuius uult, indurat quem uult, Plausibiliter interpretatur: id est, Deus indurat, cum non statim castigat peccantem, miseretur, cum mox ad poenitentiam per afflictiones inuitat. 44 Sed quo probatur haec interpraetatio? Item illud Esaiae: Errare nos fecisti de uiij tuis, indurasti cor nostrum, ne timeremus te. Esto Hieronymus ex Origine sic interpretatur: Seducere dicitur, qui non statim reuocat ab errore, Quis nos certos facit, Hieronymum et Originem recte interpretari? 45 Denique pactum nostrum est, non authoritate alicuius doctoris, sed solius scripturae nos uelle confligere. (hvor?) 46 Quos igitur Origenes, Quos Hieronymum Diatribe nobis oblita pacti, obijcit? cum inter Ecclesiasticos scriptores nulli fere sint, qui ineptius et absurdius diuinas literas tractarint, quam Origenes et Hieronymus. 47 Et ut uno uerbo dicam, Illuc redit licentia ista interpretandi, ut noua et inaudita grammatica, omnia confundantur, ut, cum deus dicit: Ego indurabo cor Pharaonis, mutatis personis sic accipias: Pharao indurat sese mea lenitate. 48 Deus indurat cor nostrum, id est: nos ipsi induramus nos Deo poenas differente. Tu Domine errare nos fecisti, id est: nos errare fecimus nos ipsos, te non castigante. 49 Ita Deum misereri iam non significat, donare gratiam, aut exhibere misericordiam, remittere peccatum, iustificare, aut a malis liberare, sed contra significat inferre malum et castigare. (W704) 50 [141] Istis tropis tandem id efficietur, ut dicas, Deum fuisse misertum filijs Israel, dum illos in Assyriam et Babylonem transtulit, ibi enim castigauit peccatores, ibi per afflictiones ad poenitentiam inuitauit. 51 Rursus cum reduxit eos et liberauit, tum non fuit misertus, sed indurauit, hoc est, lenitate sua et misericordia occasionem dedit, ut indurarentur. 52 Sic, quod Christum saluatorem misit in mundum, non dicetur esse misericordia Dei, sed induratio, quod hac misericordia occasionem dedit hominibus sese indurandi. Quod uero Ierusalem uastauit, et Iudaeos perdidit in hunc usque diem, ibi miseretur eorum, quia castigat peccantes et ad poenitentiam inuitat. 53 Quod sanctos in coelum uehet in die judicij, non faciet miserendo, sed indurando, quia bonitate sua occasionem dabit abutendi. Quod impios uero trudet ad inferos, ibi miserebitur, quia castigat peccatores. 54 Obsecro quis unquam istas misericordias et iras Dei audiuit? Esto sane, quod boni tum lenitate tum seueritate Dei meliores fiant, tamen, cum simul de bonis et malis loquimur, facient isti tropi ex misericordia Dei iram, et ex ira misericordiam, penitus peruerso loquendi usu, dum hoc uocant iram, cum Deus benefacit, et misericordiam, dum affligit. 55 Quod si tum dicendus est Deus indurare, cum benefacit et tolerat, misereri uero, cum affligit et castigat, cur magis Pharaonem dicitur indurasse, quam filios Israel, aut etiam totum mundum? an non benefecit filijs Israel? non benefacit toti mundo? non tolerat malos? non pluit super bonos et malos? 56 Cur magis dicitur misertus filijs Israel quam Pharaoni? an non afflixit filios Israel in Aegypto et deserto? Esto, quod alij abutantur, alij recte utantur Dei bonitate et ira, Tu tamen hoc definis, Indurare esse id, quod indulgere malis lenitate et bonitate, Misereri uero esse non indulgere, sed uisitare et corripere. 57 Igitur quantum ad Deum attinet, ipse perpetua bonitate nihil aliud facit, quam quod indurat, perpetua correptione nihil aliud facit, quam quod miseretur. 58 [142] Verum hoc longe pulcherrimum: Indurare dicitur Deus, cum peccatoribus indulget lenitate, Misereri uero, cum uisitat et affligit ad poenitentiam inuitans seueritate. 59 Quid, rogo, omisit Deus in affligendo, castigando, uocando Pharaone ad poenitentiam? Non numerantur illic decem plagae? Si tua definitio stat, quod misereri sit peccatorem statim castigare et uocare, Pharaoni certe misertus fuit Deus. 60 Cur ergo Deus non dicit: Ego miserebor Pharaonis, sed dicit: Ego indurabo cor Pharaonis? In eo ipso enim, quod miseretur eius, id est, ut tu dicis, affligit et castigat, dicit: Indurabo eum, id est, ut tu dicis, benefaciam et tolerabo eum. 61 Quid monstrorius audiri possit? Vbi nunc sunt tropi tui? Vbi Origenes? Vbi Hieronymus? Vbi probatissimi doctores, quibus unus homo Lutherus temere contradicit? Sed sic loqui cogit imprudentia carnis, dum in uerbis Dei ludit, nec credit esse seria. 62 Euincit igitur textus ipse Mosi irrefragabiliter, tropos illos esse (W705) fictos et nihili hoc loco, longeque aliud et maius quiddam ultra beneficentiam et afflicitonem et castigationem significari illis uerbis: Ego indurabo cor Pharaonis, cum negare nequeamus, utrunque fuisse in Pharaone summo studio et cura tentatum. 63 Quae enim ira et castigatio instantior, quam dum tot signis, tot plagis percutitur, ut talia non fuisse unquam etiam ipse Moses testetur? Denique ipse Pharao non semel uelut resipiscens illis mouetur, sed non permouetur nec perseuerat. 64 Quae etiam lenitas et beneficentia largior, dum tam facile tollit plagas, ac toties remittit peccatum, toties reducit bona, toties auffert mala? 65 Vtraque tamen nihil faciunt, adhuc dicit: indurabo cor Pharaonis. Vides igitur. Etiamsi tua induratio et misericordia (id est glosae et tropi tui) concedantur in summo gradu et usu et exemplo, quales in Pharaone est cernere, adhuc stat induratio, et aliam esse necesse est, de qua Moses dicit, et aliam, quam tu somnias. 66 [143] Sed quando cum fictioribus et laruis pugnamus, laruemur et nos, fingamusque per impossibile, tropum, quem Diatribe somniat, ualere hoc loco, uisuri, quomodo elabatur, ne affirmare cogatur, solius Dei uoluntate, nostra uero necessitate omnia fieri, et quo modo excuset Deum, ne ipse sit author et culpa nostrae indurationis. 67 Si uerum est, quod tunc indurare dicitur Deus, cum lenitate sua tolerat, nec statim punit, utrunque adhuc perstat. 68 Primum, quod nihilominus homo necessario seruit peccato, nam, ubi concessum fuerit, lib. arbi. non posse uelle quicquam boni (quale suscepit Diatribe), lenitate tolerantis Dei nihilo melius fit, sed necessario peius, nisi addatur ei spiritus Deo miserente, Quare adhuc necessitate nostra fiunt omnia. 69 Alterum, quod aeque Deus crudelis esse uidetur tolerando per lenitatem, atque a nobis praedicari putatur, quod indurat uolendo uoluntate illa imperscrutabili. 70 Nam cum uideat lib. arb. non posse uelle bonum, fierique peius lenitate tolerantis, hac ipsa lenitate crudelissimus ac delectari uidetur nostris malis, cum possit ijs mederi, si uellet, possetque non tolerare, si uellet; imo, nisi uellet, tolerare non posset. 71 Quis eum coget inuitum? Stante ergo illa uoluntate, sine qua nihil fit, et dato, quod liberum arb. nihil boni potest uelle, frustra dicitur, quicquid dicitur, pro excusando Deo et accusando lib. arb. 72 Semper enim dicit lib. arb.: Ego non possum, et Deus non uult, quid faciam? Misereatur sane me afflingo, nihil inde promoueo, sed deterior fiam necesse est, nisi spiritum donet. Sed hunc non donat, donaret autem, si uellet, Velle igitur eum non dare, certum est. 73 [144] Nec similitudines allatae quicquam faciunt ad rem, ubi dicitur: sicut eodem sole limus durescit et cera liquescit, Et ex eodem hybre terra culta (W706) fructum, terra inculta spinas profert, ita eadem lenitate Dei alij indurantur, alij conuertuntur. (e2). 74 Non enim lib. arb. in duo diuersa ingenia diuidimus, ut aliud sit uelut limus, aliud cera, aut aliud terra culta, aliud inculta terra, Sed de uno in omnibus hominibus aequaliter impotente loquimur, quo non nisi limus, non nisi terra inculta est, ut quod non possit uelle bonum, Ideo, sicut limus semper fit durior, et terra inculta spiniosior, ita lib. ar. semper fit peius, tam lenitate solis indurante, quam tempestate pluuiae liquefaciente. 75 Si est igitur unius definitionis, eiusdemque impotentiae lib. arb. in omnibus hominibus, nulla potest ratio reddi, cur unum perueniat ad gratiam, et alterum non perueniat, si nihil aliud praedicetur, quam lenitas tolerantis et castigatio miserentis Dei. 76 Positum est enim lib. arb. in omnibus hominibus aequali definitione: nihil posse uelle boni. Tum nec Deus quemquam eliget, nec electionis ullus locus relinquitur, sed sola libertas arbitrij, lenitatem et iram acceptans uel refutans. 77 Spoliatus uero Deus uirtute et sapientia eligendi, quid erit nisi idolum fortunae, cuius numine omnia temere fiunt? Et tandem eo uenietur, ut homines salui fiant et damnentur ignorante Deo, ut qui non discreuerit certa electione saluandos et damnandos, sed oblata omnibus generali lenitate tolerante et indurante, tum misericordia corripiente et puniente, hominibus reliquerit, utri uelint salui fiere aut damnari, ipse interim forte ad conuiuium Aethiopum profectus, ut Homerus dicit. 78 [145] Talem Deum nobis et Aristoteles pingit, qui dormiat scilicet, et sinat sua bonitate et correptione uti et abuti quoslibet. Nec Ratio aliter de ipso potest iudicare, quam hic Diatribe facit. 79 Sicut enim ipsa stertit et contemnit res diuinas, sic iudicat de Deo, quasi stertat, et omissa eligendi, discernendi, inspirandi sapientia, uoluntate et praesentia, hominibus mandarit negociosum istud et molestum opus, lenitatem et iram suam acceptandi et refutandi. 80 Huc uenitur, dum ratione humana Deum metiri et excusare uolumus, dum secreta maiestatis non reueremur, sed penetramus scrutantes, (W679/55) ut oppressi gloria pro una excusatione mille blasphemias euomamus, nec nostri interim memores, sed simul et contra Deum et nos garrientes uelut insani, dum magna sapientia pro Deo, et pro nobis dicere uolumus. 81 Nam hic uides, quid ex Deo faciat iste tropus et glosa Diatribes, Deinde, quam bene sibi constet, quae antea lib. ar. in omnibus hominibus una definitione fecit aequale et simile, nunc inter disputandum, propriae definitionis oblita, aliud facit cultum, aliud incultum, ex diuersitate operum et (W705) morum et hominum diuersa faciens arbitria libe., Aliud, quod bonum faciat, aliud, quod non faciat, atque id suis uiribus ante gratiam, quibus uiribus ipsum nihil posse uelle boni ante definierat. 82 Ita fit, dum soli uoluntati Dei non permittimus indurandi et miserendi et omnia faciendi uoluntatem et potentiam, ipsi libero arbitrio quicquam boni posse tribuamus sine gratia, quod tamen negauimus quicquam boni posse sine gratia. 83 Nihil igitur huc ualet similitudo solis et hymbris, Rectius Christianus ea similitudine utetur, ut solem et hymbrem uocet Euangelion, sicut facit Psalm. 18. et Epistola ad Ebreos 10, cultam uero terram electos, incultam reprobos, illi enim uerbo aedificantur et meliores fiunt, illi offenduntur et peiores fiunt. Alioqui lib. arb. per sese in omnibus hominibus est regnum Satanae. 84 [146] Caussas etiam uideamus fingendi huius tropi in hoc loco. Absurdum (ait Diatribe) uidetur, ut Deus, qui non solum iustus, sed etiam bonus est, indurasse dicatur cor hominis, ut per illius maliciam suam illustraret potentiam. 85 Quare ad Origenem recurrit, qui fatetur occasionem indurationis datam a Deo, culpam tamen in Pharaonem reijcit. 86 Insuper idem annotauit, quod Dominus dicit: In hoc ipsum excitaui te, non ait: in hoc ipsum feci te. Alioqui Pharao non fuisset impius, si talem condidisset Deus, qui contemplatus est omnia opera sua, et erant ualde bona. (1 Mos 1,31) Haec illa. 87 Absurditas itaque una est principalium causarum, ne uerba Mosi et Pauli simpliciter accipiantur. Sed ea absurditas in quem peccat articulum fidei? aut quis illa offenditur? 88 Ratio humana offenditur, quae, cum in omnibus uerbis et operibus Dei caeca, surda, stulta, impia et sacrilega est, hoc loco adducitur iudex uerborum et operum Dei. 89 Eodem argumento negabis omnes articulos fidei, quod longe absurdissimum sit, et, ut Paulus ait, Stultitia gentibus et scandalum Iudeis, (1 Kor 1,23) Deum esse hominem, uirginis filium, crucifixum, sedentem in dextera patris. 90 Absurdum est (inquam) talia credere. Fingamus igitur tropos aliquos cum Arrianis, ne Christus sit simpliciter Deus. Fingamus tropos cum Manicheis, ne sit uerus homo, sed fantasma per uirginem, ceu radius per uitrum, lapsum, et crucifixum. Sic pulchre scripturas tractabimus. 91 [147] Sed nec prosunt tamen tropi, nec euaditur absurditas. Absurdum enim manet (ratione iudice), ut Deus ille iustus et bonus, exigat a libe. arb. impossibilia, Et, cum lib. arb. non possit uelle bonum, necessarioque seruat peccato, tamen imputet ei, Et, dum non confert spiritum, nihil mitius aut clementius faciat, quam si induret uel indurari permittat. (W708) 92 Haec dictabit ratio non esse boni et clementis Dei. Superant nimio captum illius, nec captiuare etiam sese potest, ut credat bonum esse Deum, qui talia faciat et iudicet, sed seclusa fide, palpare et uidere et comprehendere uult, quomodo sit bonus et non crudelis. 93 Comprehenderet uero tunc, quando sic de Deo diceretur: Neminem indurat, neminem damnat, sed omnibus miseretur, omnes saluos facit, ut destructo inferno, positoque metu mortis, nulla poena formidaretur futura. 94 Ideo sic aestuat et contendit, ut Deum excuset et defendat, iustum et bonum. Sed fides et spiritus aliter iudicant, qui Deum bonum credant, etiamsi omnes homines perderet. 95 Et quid prodest, nos istis cogitationibus fatigari, ut culpam indurationis in lib. arbitrium reijciamus? faciat lib. arb. toto mundo totisque uribus, quicquid potest, nullum tamen exemplum edet, quo uel uitare possit, ne induretur, nisi spiritum dederit Deus, uel quo misericordiam mereatur, si suis uiribus relictum fuerit. 96 Quid enim refert, an induretur uel mereatur indurari, cum induratio necessario insit, donec inest impotentia illa, qua non potest uelle bonum, teste ipsa Diatribe? 97 Cum igitur absurditas non tollatur istis tropis, aut, si tollatur, maiores afferuntur absurditates, et libero arbitrio omnia tribuuntur, facessant inutiles et seductores tropi, puroque et simplici uerbo Dei haereamus. 98 Altera caussa, quod ea quae fecit Deus sunt ualde bona, (1 Mos 1,31) nec Deus dixit: feci te in hoc ipsum, sed: excitaui in hoc ipsum. Primo dicimus, quod hoc dictum est ante lapsum hominis, ubi, quae Deus fecerat, erant ualde bona. 99 Sed mox sequitur tertio capite, quomodo sit homo factus malus, desertus a Deo ac sibi relictus. Ex quo homine sic corrupto, nati sunt omnes impij, etiam Pharao, sicut Paulus ait: Eramus omnes natura filij irae, sicut et caeteri. (Ef. 2,3). 100 Condidit igitur Deus Pharaonem impium, hoc est, ex impio et corrupto semine, sicut in Prouerbijs Salomonis dicit: Omnia propter semetipsum fecit Dominus, etiam impium ad diem malum. (Ordspr 16,4). 101 Non igitur sequitur: Deus condidit impium, ergo non est impius. Quomodo enim non est impius, ex impio semine? sicut dicit Psal. 50: Ecce in peccatis conceptus sum. Et Iob: Quis potest facere mundum, de immundo conceptum semine? 102 Licet enim Deus peccatum non faciat, tamen naturam peccato, subtracto spiritu, uitiatam, non cessat formare et multiplicare, tanquam si faber ex ligno corrupto statuas faciat. Ita qualis est natura, tales fiunt homines, Deo creante et formante illos ex natura tali. 103 Secundo dicitur: si de operibus Dei post lapsum intelligi uoles: Erant ualde bona, Obseruabis hoc dici non de nobis, sed de Deo. Non enim dicit: Vidit homo, quae fecerat Deus, et erant ualde bona. 104 Multa uidentur Deo et sunt bona ualde, quae nobis uidentur et sunt pessima, Sic afflictiones, mala, errores, infernus, imo omnia optima opera Dei sunt coram mundo pessima et damnabilia. 105 Quid Christo (W709) et Euangelio melius? at quid mundo execratius? Igitur quomodo sint bona coram Deo, quae nobis mala sunt, solus Deus nouit, et ij, qui oculis Dei uident, id est, qui spiritum habent. Sed tam acuta disputatione nondum opus est, Sufficit interim illa prior responsio. 106 [149] Quaeritur fortassis, quo modo Deus mala in nobis dicatur operari, ut indurare, tradere desiderijs, seducere et similia? Oportuit sane uerbis Dei contentos esse, et simpliciter credere, quod dicunt, cum sint opera Dei prorsus inenarrabilia. tamen in obsequium Rationis, id est, stultitae humanae, libet ineptire et stultescere, et balbutiendo tentare, si qua possimus eam mouere. 107 Primum: etiam Ratio et Diatribe concedit, Deum omnia in omnibus operari, ac sine ipso nihil fieri nec efficax esse, Est enim omnipotens, pertinetque id ad omnipotentiam suam, ut Paulus ait ad Ephesios. (Ef 1,19) 108 Iam Satan et homo lapsi et deserti a Deo, non possunt uelle bonum, hoc est, ea quae Deo placent, aut quae Deus uult, Sed sunt in sua desideria conuersi perpetuo, ut non possint non quaerere quae sua sunt. 109 Haec igitur eorum uoluntas et natura sic a Deo auersa, non est nihil. Neque enim Satan et impius homo nihil est, aut nullam naturam aut uoluntatem habent, licet corruptam et auersam naturam habeant. 110 Illud igitur, reliquum quod dicimus naturae in impio et Satana, ut creatura et opus Dei, non est minus subiectum omnipotentiae et actioni diuinae, quam omnes aliae creaturae et opera Dei. 111 Quando ergo Deus omnia in omnibus mouet et agit, necessario mouet etiam et agit in Satana et impio. Agit autem in illis taliter, quales illi sunt et quales inuenit, hoc est, cum illi sint auersi et mali, et rapiantur motu illo diuinae omnipotentiae, non nisi auersa et mala faciunt, tanquam si eques agat equum tripedem uel bipedem, agit quidem taliter, qualis equus est, hoc est, equus male incedit. 112 Sed quid faciat eques? equum talem simul agit cum equis sanis, illo male, istis bene, aliter non potest, nisi equus sanetur. 113 Hic uides, Deum, cum in malis et per malos operatur, mala quidem fieri, Deum tamen non posse mala facere, licet mala per malos faciat, quia ipse bonus male facere non potest, malis tamen instrumentis utitur, quae raptum et motum potentiae suae non possunt euadere. 114 Vitium ergo est in instrumentis, quae ociosa Deus esse non sinit, quod mala fiunt, mouente ipso Deo, Non aliter quam si faber securi serrata et dentata male secaret. 115 Hinc fit, quod impius non possit non semper errare et peccare, quod raptu diuinae potentiae motus ociari non sinitur, sed uelit, cupiat, faciat, taliter, qualis ipse est. 1 [150] Haec rata et certa sunt, si credimus omnipotentem esse Deum, Deinde impium esse creaturam Dei, auersam uero relictamque sibi sine spiritu Dei non posse uelle aut facere bonum. 2 Omnipotentiam Dei facit, ut impius non possit motum et actionem Dei euadere, sed necessario illi subiectus paret. 3 Corruptio uero seu auersio sui a Deo, facit, ut bene moueri et rapi non possit. Deus suam omnipotentiam non potest omittere propter illius auersionem, Impius uero suam auersionem non potest mutare. 4 Ita fit, ut perpetuo et necessario peccet et erret, donec spiritu Dei corrigatur. In his uero omnibus Satan adhuc in pace regnat, et atrium suum quietum possidet sub motu isto diuinae omnipotentiae. (Luk 11,21). 5 Post haec uero sequitur indurationis negocium, quod sic habet: Impius (ut diximus), sicut et princeps suus Satan, totus est uersus ad se et ad sua, non requirit Deum, nec curat ea quae Dei sunt, suas opes, suas glorias, sua opera, suum sapere, suum posse, et omnino suum regnum quaerit, illisque uult in pace frui. 6 Quod si quis ei resistat aut aliquid horum uoluerit imminuere, eadem auersione, qua illa quaerit, etiam mouetur et indignatur et furit in aduersarium, Et non tam potest non furere, quam non potest cupere et quaerere, Et tam non potest non cupere, quam non potest non esse, cum sit creatura Dei, licet uitiata. 7 Hic est ille furor mundi aduersus Euangelion Dei, Nam per Euangelion uenit ille fortior, uicturus atrij quietum possessorem, et damnat istas cupiditates gloriae, opum, sapientiae et iustitiae propriae et omnia, in quibus confidit. 8 Haec ipsa irritatio impiorum, cum Deus illis contrarium dicit aut facit, quam uellent, est ipsorum induratio et ingrauatio. Nam cum per sese sint auersi ipsa naturae corruptione, tum multo magis auertuntur et peiores fiunt, dum ipsorum auersioni resistitur aut detrahitur. 9 Sic Pharaoni impio erepturus tyrannidem, irritauit eum et magis indurauit et aggrauauit cor eius, dum illum per uerbum Mosi, uelut regnum ablaturi et populum suae tyrannidi subtracturi, inuasit, et intus spiritum non dedit, sed ipsius impiam corruptionem permisit Satana regnante succensere, intumescere, furere et procaedere, cum securitate quadam et contemptu. 10 [151] Non igitur quispiam cogitet, Deum, cum dicitur indurare, aut malum in nobis operari (indurare enim est malum facere), sic facere, quasi de nouo in nobis malum creet, ac si fingas malignum cauponem, qui ipse malus, in uas non malum fundat aut temperet uenenum, ipso uase nihil faciente, quam quod recipiat uel patiatur temperatoris malignitatem. 11 Sic enim fingere uidentur hominem per sese bonum aut non malum pati a Deo malum opus, dum audiunt a nobis dici, Deum in nobis operari bona et mala, nosque mera necessitate passiua subijci Deo operanti, non satis cogitantes, quam (W711) inquietus sit actor Deus in omnibus creaturis suis, nullamque sinat feriari. 12 Sed ita cogitet, qui utcunque talia uolet intelligere, In nobis, id est, per nos Deum operari mala, non culpa Dei, sed uitio nostro, qui cum simus natura mali, Deus uero bonus, nos actione sua pro natura omnipotentiae suae rapiens, aliter facere non possit, quam quod ipse bonus, malo instrumento malum faciat, licet hoc malo pro sua sapientia utatur bene ad gloriam suam et salutem nostram. 13 Sic Satanae uoluntatem malam inueniens, non autem creans, sed deserente Deo, et peccante Satana malam factam, arripit operando, et mouet quorsum uult, licet illa uoluntas mala esse non desinat, hoc ipso motu Dei. 14 Hoc modo dixit Dauid .2. Reg. de Simei: Sine illum, ut maledicat, Dominus enum praecepit illi, ut maledicat Dauid. Quomodo praecipiat Deus maledicere, scilicet tam uirulentem et malum opus? Externum non erat uspiam tale praeceptum. Respicit igitur Dauid illo, quod Deus omnipotens dixit et facta sunt, hoc est, uerbo aeterno omnia facit. 15 Itaque uoluntatem Simei iam malam cum omnibus membris, contra Dauid antea accensam, oblato oportune Dauid, ut merito talem blasphemiam, rapit diuina actio et omnipotentia, et ipse Deus bonus, per malum et blasphemum organum praecipit, id est, uerbo dicit et facit, scilicet raptu actionis suae, hanc blasphemiam. 16 [150?] Sic indurat Pharaonem, cum impiae et malae eius uoluntati offert uerbum et opus, quod illa odit, uitio scilicet ingenito et naturali corruptione. 17 Atque cum Deus spiritu intus eam non mutet, pergat uero offerendo et obtrudendo, Pharao uero uires, opes, potentiam suam considerans, illis eodem naturali uitio confidit, fit, ut hinc suarum rerum imaginatione inflatus et exaltatus, illinc uero humilitate Mosi et uerbi Dei abiecta forma uenientis, superbus contemptor factus, induretur, tum magis ac magis irritetur et ingrauetur, quo magis Moses instat et minatur. 18 Haec autem uoluntas eius mala, se sola non moueretur aut induraretur, sed, omnipotens actor cum illam agat inaeuitabili motu, ut reliquas creaturas, necesse est eam aliquid uelle. 19 Tum simul foris offert, quod naturaliter illam irritat et offendit, fit, ut Pharao non possit uitare indurationem sui, sicut uitare non potest et omnipotentiae diuinae actionem, et auersionem seu maliciam suae uoluntatis. 20 Quare induratio Pharaonis per Deum sic impletur, quod foris obijcit maliciae eius, quod ille odit naturaliter, tum intus non cessat mouere omnipotente motu malam (ut inuenit) uoluntatem, Illeque pro malicia uoluntatis suae non potest non odisse contrarium sibi et confidere suis uiribus, sic obstinatur, ut neque audiat neque sapiat, Sed rapiatur possessus a Satana, uelut insanus et furens. (W712) 21 [151?] Haec si persuasimus, uicimus in hac caussa, et explosis tropis et glosis hominum, uerba Dei simpliciter accipimus, ne sit necesse Deum excusare, uel iniquitatis arguere. 22 Cum enim dicit: Ego indurabo cor Pharaonis, simpliciter loquitur, ac si sic diceret: Ego faciam, ut cor Pharaonis induretur, seu, ut me operante et faciente, induretur, quod quomodo fiat, audiuimus, Scilicet: intus generali motu ipsam mouebo uoluntatem malam, ut suo impetu et cursu uolendi pergat, nec cessabo mouere nec possum aliter, Foris uero offeram uerbum et opus, in quod impinget impetus ille malus, cum aliud non possit, nisi male uelle, me ipsum malum mouente uirtute omnipotentiae. 23 Sic certissimus erat, et certissime pronunciabat Deus, Pharaonem esse indurandum, ut qui certissimus erat, Pharaonis uoluntatem nec motui omnipotentiae resistere, nec maliciam suam deponere, nec oblatum aduersarium Mosen admittere posse, sed manente uoluntate eius mala, necessario peiorem, duriorem et superbiorem fieri, dum cursu et impetu suo impingeret in id, quod nolebat et quod contemnebat, confisus potentia sua. 24 Ita uides hic, etiam hoc ipso uerbo confirmari, libe. arb. nihil nisi malum posse, dum Deus, qui non fallitur ignorantia, nec mentitur nequitia, tam secure promittit indurationem Pharaonis, certus uidelicet, quod uoluntas mala non nisi malum uelle possit, et oblato bono sibi contrario, non nisi peior fieri possit. 25 Reliqua igitur sunt, ut quaerat quispiam, Cur Deus non cesset ab ipso motu omnipotentiae, quo uoluntas impiorum mouetur, ut pergat mala esse et peior fieri? 26 Respondetur: hoc est optare, ut Deus propter impios desinat esse Deus, dum eius uirtutem et actionem optas cessare, scilicet, ut desinat esse bonus, ne illi fiant peiores. 27 At cur non simul mutat uoluntates malas, quas mouet? Hoc pertinet ad secreta maiestatis, ubi inconprehensibilia sunt iudicia eius. Nec nostrum hoc est quaerere, sed adorare mysteria haec. 28 Quod si caro et sanguis hic offensa murmuret, Murmuret sane, sed nihil efficiet, Deus ideo non mutabitur. Et si scandalisati impij discedant quam plurimi, Electi tamen manebunt. Idem dicetur illis, qui quaerunt: Cur permisit Adam ruere, et cur nos omnes eodem peccato infectos condit, cum potuisset illum seruare et nos aliunde uel primum purgato semine, creare? 29 Deus est, cuius uoluntatis nulla est caussa nec ratio, quae illi ceu regula et mensura praescribatur, cum nihil sit illi aequale aut superius, sed ipsa est regula omnium. 30 Si enim esset illi aliqua regula uel mensura, aut caussa aut ratio, iam nec Dei uoluntas esse posset, Non enim, quia sic debet uel debuit uelle, ideo rectum sit, quod uult, Sed contra, Quia ipse sic uult, ideo debet rectum esse, quod fit. Creaturae uoluntati caussa et ratio praescribitur, sed non Creatoris uoluntati, nisi alium illi praefeceris creatorem. (W713) 31 [153] His puto satis confutatam esse tropologam Diatriben cum suo tropo, tamen ad ipsum textum ueniamus, uisuri, quam conueniat inter ipsam et tropum. 32 Mos est enim omnium, qui tropis eludunt argumenta, ut textu ipso fortiter contempto, hoc solum laborent, ut excerptum uocabulum aliquod tropis torqueant, ac suo sensu crucifigant, nulle respectu habito, uel circumstantiarum, uel sequentium et praecedentium, uel intentionis aut caussae authoris. 33 Sic Diatribe hoc loco, nihil morata, quid agat Moses, aut quorsum tendat eius oratio, uoculam hanc: 'Ego indurabo' (qua offenditur) e textu rapit, fingitque pro libidine, interim nihil cogitans, quomodo sit rursus inserenda, et coaptanda, ut quadret corpori textus. 34 Atque haec est illa ratio, cur scriptura non sit satis dilucida apud tot soeculis receptissimos ac doctissimos uiros, Nec mirum, quando nec sol talibus artibus petitus licere posset. 35 Sed ut omittam, quod superius monstraui, Pharaonem non recte dici induratum, quod lenitate Dei toleratus, non sit statim punitus, cum tot plagis castigatus sit, Quid opus erat, ut Deus toties promitteret sese induraturum cor Pharaonis, tunc cum signa fierent, qui iam ante signa et ante eam indurationem talis fuit, ut qui lenitas diuina toleratus nec punitus, tot mala intulerit filijs Israel, successu prospero et opibus inflatus, si 'indurare' dicitur: diuina lenitate tolerari nec statim punire? 36 Vides igitur prorsus nihil ad rem facere tropum istum hoc loco? ut qui generaliter ad omnes pertinet, qui peccant lenitate diuina tolerati. Sic enim omnes homines indurari dicemus, cum nemo non peccet, peccaret uero nulla, nisi toleraretur lenitate diuina. Alia est igitur haec Pharaonis induratio praeter illam generalem tolerantiam lenitatis diuinae. 37 [154] Hoc potius agit Moses, ut non adeo praedicet maliciam Pharaonis, quam ueritatem et misericordiam Dei, ne scilicet filij Israel diffidant promissionibus Dei, ubi se liberaturum eos promisit. 38 Ea res cum esset maxima, praedicit illis difficultatem, ne labascant fide, scientes haec omnia praedicta et disponente ipso, qui promisit, sic gerenda, ac si diceret: Libero uos quidem, sed hoc difficulter credetis, adeo resistet et differet rem Pharao, sed confidite nihilominus; Hoc totum quoque, quod ille differt, me operante fiet, ut eo plura et maiora faciam miracula, ad confirmandos uos in fide, et ad alijs ostendendam potentiam meam, ut deinceps eo magis mihi in omnibus credatis. 39 Sic et Christus facit, cum suis discipulis regnum promittit in caena nouissima, difficultates plurimas praedicit, suam ipsius mortem, et ipsorum multas tribulationes, ut, cum factum esset, crederent deinceps multo (W714) magis. 40 Nec Moses obscure hunc sensum nobis exhibet, ubi dicit: Pharao autem non dimittet uos, ut multa signa fiant in Aegypto, (Ex 3,19) Et iterum: in hoc ipsum excitaui te, ut ostendam potentiam meam in te, et enarretur nomen meum in uniuersa terra. (Ex 9,16). 41 Vides hic ideo Pharaonem indurari, ut resistat Deo et differat redemptionem, quo fiat occasio multis signis et declarandae potentiae Dei, ad enarrandum et credendum ei in omni terra. 42 Quid hoc est aliud, quam haec omnia dici et fieri ad confirmandam fidem et ad consolandos infirmos, ut Deo deinceps, tanquam ueraci, fideli, potenti et misericordi libenter credant? 43 uelut si paruulis blandissime loquatur: Ne terreamini duritia Pharaonis; Nam et illam ipsam ego operor, et in manu mea habeo, qui libero uos; tantum illa utar ad multa signa facienda et ad declarandam maiestatem meam, pro fide uestra. 44 [155] Hinc illud est, quod fere post singulas plagas repetit Moses: Et induratum est cor Pharaonis, ut non dimitteret populum, sicut locutus fuerat Dominus. (Ex 8,15) 45 Quid est hoc: Sicut locutus erat Dominus, nisi ut uerax appareret Dominus, qui illum indurandum praedixerat? Si hic ulla erat uertibilitas aut libertas arbitrij in Pharaone, quae in utrunque potuisset, non potuisset Deus tam certo praedicere eius indurationem. 46 Nunc cum promittat is, qui nec falli nec mentiri potest, necessario et certissime futurum erat, ut induraretur, Quod non fieret, nisi induratio prorsus esset extra uires hominis, et in solius Dei potestate, modo, quo diximus supra, uidelicet, quod Deus certus erat, sese operationem omnipotentiae generalem non omissurum in Pharaone aut propter Pharaonem, cum nec possit eam omittere. 47 Deinde aeque certus erat, uoluntatem Pharaonis naturaliter malam et auersam, non posse consentire uerbo et operi Dei contrario sibi: ideo impetu uolendi in Pharaone per omnipotentiam Dei intus seruato, et occursu uerbi et operis contrarij foris obiecto, nihil aliud fieri potuit, quam offensio et induratio cordis in Pharaone. 48 Si enim Deus omississet actionem omnipotentiae suae in Pharaone, tum cum ei uerbum Mosi contrarium obiecit, et sola uoluntas Pharaonis sua ui egisse fingeretur, tum disputandi locus forte fuisset, utro sese inclinare potuisset. 49 Nunc uero, cum agatur et rapiatur uolendo, non fit quidem uoluntati eius uis, quia non cogitur nolens, Sed naturali operatione Dei rapitur ad uolendum naturaliter, qualis qualis est (est autem mala). ideo non potest non impingere in uerbum, et sic indurari. 50 Ita uidemus hunc locum fortiter contra libe. arb. pugnare, eo nomine, quod Deus, qui promittit, nequeat mentiri, Si autem non mentitur, non potest Pharao non indurari. 51 [156] Sed et Paulus uideamus, qui hunc locum ex Mose assumit Rom. 9. Quam misere torquetur Diatribe in eo loco, ne libe. arbitrium amittat, (W715) in omnem habitum sese uersat. 52 Nunc dicit, esse necessitatem consequentiae, sed non consequentis, Nunc ordinatam seu uoluntatem signi, cui resisti potest, Voluntatem placiti, cui resisti non potest, Nunc loci adducti ex Paulo non pugnant, non loquuntur de salute hominis, Nunc praescientia Dei necessitatem, nunc non ponit necessitatem, Nunc praeuenit gratia uoluntatem, ut uelit, comitatur euntem, dat foelicem euentum, nunc caussa primaria agit omnia, nunc agit per caussas secundarias ipsa quieta. 53 Istis et similibus ludibrijs uerborum, nihil facit, quam quod tempus redimat et caussam interim nobis ex oculis rapiat, alioque trahat. 54 Tam stupidos et socordos nos aestimat uel tam parum affici caussae, quam ipsa afficitur. Aut more infantium, qui, ubi metuunt uel ludunt, oculos manibus uelant, tum a nemine uideri sese putant, quod ipsi neminem uideant, Sic per omnem modum Diatribe, radios, imo fulgara clarissimorum uerborum non ferens, fingit sese non uidere id quod res est, persuasura nobis simul, ut et ipsi oculis uelatis non uideamus. 55 Sec haec omnia sunt signa conuicti animi et inuictae ueritati reluctantis temere. Figmentum illud de necessitate consequentiae et consequentis superius confutatum est. 56 Fingat, refingat, cauilletur, recauilletur Diatribe, quantum uolet, Si praesciuit Deus, Iudam fore proditorem, necessario Iudas fiebat proditor, nec erat in manu Iudae aut ullius creaturae, aliter facere aut uoluntatem mutare, licet id fecerit uolendo, non coactus, sed uelle illud erat opus Dei, quod omnipotentia sua mouebat, sicut et omnia (W716) alia. 57 Stat enim inuicta et euidens sententia: Deus non mentitur nec fallitur. Non sunt hic obscura uerba, uel ambigua, etiamsi omnes omnium soeculorum uiri doctissimi caecutiant, ut aliter saperent et dicerent. 58 Et ut multa tergiuerseris, conscientia tamen tua et omnium conuicta, cogitur sic dicere: Si Deus non fallitur in eo quod praescit, necesse est ipsum praescitum fieri, alioqui quis credere possit eius promissionibus? 59 quis metueret eius minas? si non sequitur necessario quod promittit aut minatur? Aut quomodo promittat aut minetur, si praescientia eius fallit aut nostra mutabilitate impedit potest? Obstruit plane haec nimia certae ueritatis lux omnium os, dirimet omnes quaestiones, uictoriam statuit aduersus omnes argutias elusorias. 60 [158] Scimus sane, praescientiam hominum falli, Scimus non ideo eclipsin uenire, quia praescitur, sed ideo praesciri, quia uentura est. 61 Quid nobis cum ista praescientia? De praescientia Dei disputamus; huic nisi dederis necessarium effectum praesciti, fidem et timorem Dei abstulisti, promissiones et minas diuinas omnes labefecisti, atque adeo ipsam diuinitatem negasti. 62 Sed et ipsamet Diatribe, cum diu esset luctata omniaque tentasset, tandem ui ueritatis compulsa, confitetur nostram sententiam, dicens: De uoluntate ac destinatione Dei difficilior est quaestio, Vult enim Deus eadem, quae praescit. 63 Et hoc est, quod sibijcit Paulus: Voluntati eius quis resistit, si miseeretur cui uult, si indurat quem uult? Etenim si esset rex, qui, quicquid uellet, efficeret, nec quisquam posset obsistere, facere diceretur, quicquid uellet. 64 Ita Dei uoluntas, quoniam est caussa principalis omnium, quae fiunt, uidetur necessiatatem nostrae uoluntati inducere. Haec illa. 65 Et gratias tandem agimus Deo, pro sano sensu Diatribes. Vbi nunc igitur liberum arbitrium? Sed rursus elabitur anguilla ista subito dicens: Verum hanc quaestionem non explicat Paulus, sed obiurgat disputantem: O homo, tu quis es, qui respondes Deo? 66 O pulchrum effugium! Hoccine est diuinas litteras tractare, sic propria authoritate de proprio capite, sine scripturis, sine miraculis pronunciare, imo clarissima uerba Dei deprauare? 67 Non explicat Paulus quaestionem illam? Quid tum facit? Obiurgat disputationem (inquit). An non est ista obiurgatio absolutissima explicatio? 68 Quid enim quaerebatur ista quaestione de uoluntate Dei? Nonne hoc, an necessitatem imponeret nostrae uoluntati? At Paulus respondet, quod sic: Cuius uult miseretur (ait), quem uult indurat, Non est uolentis neque currentis, sed miserentis Dei. Nec contentus explicasse, insuper illos, qui pro lib. arb. aduersus hanc explicationem murmurant, et merita nulla esse et non nostra culpa nos (W717) damnari ac similia garriunt, inducit, ut murmura eorum et indignationen compescat, dicens: Dicis itaque mihi: Quid adhuc queritur? Voluntati eius quis resistet? 69 Vides prosopopeian? illi audito, quod uoluntas Dei nobis necessitatem inducit, blasphemantes murmurant et dicunt: Quid adhuc queritur? hoc est, Cur Deus sic instat, sic urget, sic exigit, sic queritur? quid accusat? quid arguit? quasi nos homines possimus, si uelimus, quod exigit. 70 Non habet iustam caussam querelae istius, suam uoluntatem potius accuset, ibi queritur, ibi urgeat. Quis enim uoluntati eius resistit? Quis misericordiam obtineat, ubi noluerit? quis liquefiat, si indurare uoluerit? Non est in manu nostra eius uoluntatem mutare, multo minus resistere, quae nos uult induratos, qua uoluntate cogimur esse indurati, uelimus nolimus. 71 [159] Si Paulus non explicaret hanc quaestionem aut non certo definierat, necessitatem nobis imponi praescientia diuina, quid opus erat, ut induceret murmurantes et caussantes, uoluntati eius non posse resisti? 72 Quis enim murmuraret aut indignatur, si non sentiret diffiniri necessitatem illam? Verba non sunt obscura, quibus de resistendo uoluntate Dei loquitur. An ambiguum est, quid sit resistere, quid uoluntas, aut de quo loquatur, cum de Dei uoluntate loquitur? 73 Caecutiant sane hic infinita milia doctorum probatissimorum et scripturas fingant dilucidas non esse, et quaestionem dificilem paueant. Nos habemus uerba clarissima, quae sic sonant: Cuius uult, miseretur, quem uult, indurat. 74 Item: Dicis itaque mihi: Quid queritur? Voluntati eius quis resistet? Nec est quaestio difficilis, imo nihil facilius etiam communi sensu quam hanc sequelam esse certam, solidam, ueram: Si Deus praescit, necessario fit, ubi hoc ex scripturis praesuppositum fuerit, quod Deus neque errat neque fallitur. 75 Difficilem quidem esse quaestionem fateor, imo impossibilem, si simul utrunque uoles statuere, et praescientiam Dei et libertatem hominis. 76 Quid enim difficilius, imo magis impossibile, quam ut contradictoria aut contraria non pugnare contendas, aut ut simul aliquis numerus sit decem et simul idem sit nouem? 77 Non est difficultas in nostra quaestione, sed quaeritur et introducitur, non secus ac ambiguitas et obscuritas in scripturis quaeritur et uiolenter introducitur. 78 Compescit itaque impios istis uerbis clarissimis offensos, quod nostra necessitate uoluntatem diuinam impleri sentirent, ac definitum certo sentirent, sibi nihil libertatis aut liberi arbitrij relictum, sed omnia in solius Dei uoluntate pendere. 79 Compescit autem sic, ut iubeat eos tacere, et reuereri maiestatem potentiae et uoluntatis diuinae, in quam nos nullum ius, ipsa uero in nos habet plenum ius faciendi quicquid uoluerit. Neque fieri nobis iniuriam, cum nihil nobis debeat, nihil a nobis acceperit, nihil promiserit, nisi quantum uoluit et placuit. (W718) 80 [160] Hic igitur locus, hic tempus est, non Coricios illos specus, sed ueram maiestatem in metuendis mirabilibus et iudicijs suis incomprehensibilibus adorandi et dicendi: Fiat uoluntas tua, sicut in coelo, et in terra. 81 At nos nullibi sumus magis irreuerentes et temerarij, quam in illis ipsis mysterijs et iudicijs inperuestigabilibus inuadendis et arguendis, interim uero fingimus nobis incredibilem reuerentiam in scripturis sanctis scrutandis, quas Deus iussit scrutari. 82 Non scrutamur hic, illic uero, ubi scrutari prohibuit, nihil facimus, nisi quod perpetua temeritate, ne dicam blasphemia, scrutemur. 83 An non est scutari temere, conari, ut liberrima praescientia Dei conueniat cum nostra libertate? parati, praescientiae Dei derogare, nisi nobis libertatem permiserit, aut si necessitatem intulerit, cum murmurantibus et blasphemantibus dicere: Quid adhuc queritur? Voluntati eius quis resistit? 84 Vbi Deus natura clementissimus? Vbi, qui non uult mortem peccatoris? An ideo nos condidit, ut delectaretur cruciatibus hominum? et similia, quae apud inferos et damnatos ululabuntur in sempiternum. 85 At talem oportere esse Deum uiuum et uerum, qui libertate sua necessitatem imponat nobis, ipse ratio naturalis cogitur confiteri, uidelicet, quod ridiculus ille Deus fuerit, aut idolum uerius, qui incerto praeuideat futura, aut fallatur euentis, cum et gentiles Dijs suis fatum dederint inelectabile. 86 Aeque ridiculus fuerit, si non omnia potest et faciat aut aliquid sine ipso fiat. Concessa autem praescientia et omnipotentia, sequitur naturaliter irrefragibili consequentia, Nos per nos ipsos non esse factos, nec uiuere, nec agere quicquam, sed per illius omnipotentiam. 87 Cum autem tales nos ille ante praescierit futuros, talesque nunc faciat, moueat et gubernet, quid potest fingi quaeso, quid in nobis liberum sit, aliter et aliter fieri, quam ille praescierit aut nunc agat? 88 Pugnat itaque ex diametro praescientia et omnipotentia Dei cum nostro libero arbitrio, Aut enim Deus falletur praesciendo, errabit et agendo (quod est impossibile), aut nos agemus et agemur secundum ipsius praescientiam et actionem. 89 Omnipotentiam uero Dei uoco, non illam potentiam, qua multa non facit quae potest, sed actualem illam, qua potenter omnia facit in omnibus, quo modo scriptura uocat eum omnipotentem. 90 Haec inquam omnipotentia et praescientia Dei funditus abolent dogma lib. arb. Nec potest hic praetexi obscuritas scripturae aut difficultas rei, Verba sunt clarissima etiam pueris nota, Res (W719) est plana et facilis, etiam communi sensus iudicio naturali probata, ut nihil faciat quantauis series soeculorum, temporum, personarum, aliter scribentium et docentium. 91 [161] Scilicet hoc offendit quam maxime sensum illum communem seu rationem naturalem, quod Deus mera uoluntate sua homines deserat, induret, damnet, quasi delectetur peccatis et cruciatibus miserorum tantis et aeternis, qui praedicatur tantae misericordiae et bonitatis etc. 92 Hoc iniquum, hoc crudele, hoc intolerabile uisum est de Deo sentire, quo offensi sunt etiam tot et tanti uiri tot soeculis. Et quis non offenderetur? Ego ipse non semel offensus sum usque ad profundum et abyssum desperationis, ut optarem nunquam esse me creatum hominem, antequam scirem, quam salutaris illa esset desperatio et quam gratiae propinqua. 93 Ideo sic sudatum et laboratum est, pro excusanda bonitate Dei, pro accusanda uoluntate hominis, ibi repertae distinctiones de uoluntate Dei ordinata et absoluta, de necessitate conseuentiae et consequentis, et multa similia, Sed quibus nihil est profectum, nisi quod rudibus impositum est, inanitate uerborum et oppositione falso nominatae scientiae. 94 Mansit nihilominus semper aculeus ille alto corde infixus tam rudibus quam eruditis, si quando ad rem seriam uentum est, ut sentirent necessitatem nostram, si credatur praescientia et omnipotentia Dei. 95 Atque ipsamet ratio naturalis, quae necessitate illa offenditur et tanta molitur ad eam tollendam, cogitur eam concaedere, proprio suo iudicio conuicta, etiamsi nulla esset scriptura. 96 Omnes enim homines iuueniunt [inueniunt?] hanc sententiam in cordibus suis scriptam, et agnoscunt eam ac probant (licet inuiti), cum audiunt eam tractari. Primo Deum esse omnipotentem non solum potentia, sed etiam actione (ut dixi), alioqui ridiculus foret Deus. 97 Deinde ipsum omnia nosse et praescire, neque errare neque falli posse. Istis duobus omnium corde et sensu concessis, coguntur mox ineuitabili consequentia admittere, Nos non fieri nostra uoluntate, sed necessitate, Ita nos non facere quodlibet pro iure lib. arb., se prout Deus praesciuit et agit consilio et uirtute infallibili et immutabili. 98 Quare simul in omnium cordibus scriptum inuenitur, liberum arbitrium nihil esse, licet obscuretur tot disputationibus contrarijs et tanta tot uirorum authoritate, tot soeculis aliter docentibus, Sicut et omnis alia lex (teste Paulo) in cordibus nostris scripta, tum agnoscitur, ubi recte tractatur, tum obscuratur, ubi impijs magistris uexatur et alijs opinionibus occupatur. 99 [162] Ad Paulum redeo, qui si Roma. 9. non explicat quaestionem nec definit necessitatem nostram ex praescientia et uoluntate Dei, Quid opus (W720) illi erat, inducere similitudinem figuli, qui ex uno eodemque luto aliud uas facit in honorem, aliud in ignominiam? 100 Nec tamen figmentum dicit fictori suo: Cur me ita facit? (Rom 9,20) De hominibus enim loquitur, quos luto comparet et Deum figulo. Friget nimirum, imo inepta est similitudo et frustra adducta, si non sentit libertatem nostram nullam esse. 101 Quin tota disputatio Pauli frustranea est, qua tuetur gratiam. Nam hoc agit tota Epistola, ut ostendat, nos nihil posse, neque tum etiam, cum bene uidemur facere, ut ibidem dicit, quod Israel sectando iustitiam, non tamen peruenerit ad iustitiam, Gentes uero peruenerint non sectando. (Rom 9,30f). 102 De quo latius agam, cum nostras copias producam. At Diatribe dissimulans totum corpus disputationis Paulinae et quorsum tendat Paulus, uocabulis interim excisis et deprauatis se solatur. 103 Nec iuuat Diatriben quicquam, quod postea Paulus Roma. 11. rursus exhortatur dicens: Tu fide stas, uide ne extollatis. (Rom 11,20) Item: Etiam illi si crediderint, inserentur, etc. (Rom 11,23). 104 Nihil enim ibi de uiribus hominum dicit, sed uerba imperatiua et coniunctiua profert, quibus quid efficiatur, supra satis est dictum. 105 Atque ipsemet Paulus eodem loco praeueniens lib. arb. iactatores, non dicit illos posse credere, sed potens est (inquit) Deus illos inserere. Breuiter adeo trepide et cunctanter incedit Diatribe in istis locis Pauli tractandis, ut uideatur in conscientia dissentire suis uerbis. 106 Cum enim maxime illi fuisset pergendum et probandum, fere semper sermonem abrumpit dicens: Sed de his satis. Item: Nunc illud non excutiam. Item: non est huius instituti. Item: illi sic dicerent, Et multa similia, relinquitque rem in medio, ut nescias, an dicere pro libe. arbitrio, uel eludere tantum inanibus uerbis Paulum uideri uoluerit, idqud iure et more suo, ut cui non est res seria in hac caussa. 107 Nos autem non oportet ita frigere, super aristas incedere, aut uentis uelut arundo moueri, sed certo, constanter et ardenter asserere, tum solide et dextre ac copiose demonstrare, quod docemus. 108 [163] Iam uero quam pulchre libertatem simul cum necessitate conseruat dicens: Nec omnis necessitas excludit liberam uoluntatem, Quemadmodum Deus pater gignit necessario filium, et tamen uolens ac libere gignit, quia non coactus. 109 Obsecro, an disputamus nunc de coactione et ui? Nonne de necessitate immutabilitatis nos loqui, tot libellis testati sumus? Scimus, quod pater uolens gignit, quod Iudas uolendo prodidit Christum, sed hoc uelle in ipso Iuda certo et infallibiliter futurum dicimus, si Deus praesciuit. 110 Aut si nondum intelliguntur quae dico, aliam necessitatem uiolentam ad opus, aliam necessitatem infallibilem ad tempus referamus; de (W721) posteriore nos loqui intelligat, qui nos audit, non de priore, hoc est, non disputamus, an Iudas inuitus aut uolens proditor sit factus, sed an tempore praedefinito a Deo infallibiliter fieri oportuerit, ut Iudas uolendo proderet Christum. 111 Sed uide, quid hic dicat Diatribe: Si spectes Dei praescientiam infallibilem, necessario Iudas erat proditurus, Et tamen Iudas proterat [poterat?] mutare uoluntatem suam. 112 Intelligis etiam, mi Diatribe, quid loquaris? Vt omittam illud, quod uoluntas non potest nisi malum uelle, ut supra est probatum, Quomodo potuit Iudas mutare uoluntatem suam, stante infallibili praescientia Dei? an potuit praescientiam Dei mutare et fallibilem facere? 113 Hic succumbit Diatribe et relictis signis et proiectis armis cedit loco, reijcens disputationem ad scholasticas subtilitates de necessitate consequentiae et consequentis, ut quae nolit istas argutias persequi. 114 Prudenter certe, cum caussam perduxeris in medias turbas, et iam maxime sit opus disputatore, tum terga uertas, et alijs relinquas negocium respondendi et definiendi. 115 Hoc consilio oportuit uti ab initio, et a scribendo in totum abstinere, iuxta ilud: Ludere qui nescit, campetribus abstinet armis. Non enim ab Erasmo expectabatur, ut difficultatem illam moueret, quomodo Deus certo praesciret et tamen contingenter nostra fierent. 116 Erat haec difficultas longe ante Diatriben in mundo. Sed expectabatur, ut responderet ac diffiniret. Ipse uero Rhetorica transitione usus, nos ignaros Rhetoricae, secum trahit, ac si hic de re nihili agatur, sintque merae argutiae quaedam, fortiter se proripit e medijs turbis, hedera coronatus et lauro. 117 Verum non sic, frater, Nulla est Rhetorica tanta, quae ludat ueram conscientiam, fortior est aculeus conscientiae omnibus uiribus et figuris eloquentiae. Nos hic non patiemur Rhetorem transire et dissimulare, non est nunc locus huic schemati. 118 Rerum cardo et caussae caput hic petitur. Et hic uel liberum arbitrium extinguitur, uel in totum triumphabit. Tu uero, cum sentias periculum, imo certam uictoriam contra liberum arbitrium, simulas te nihil sentire nisi argutias. 119 Hoccine est fidelem Theologum agere? Tene caussa serio afficiat? qui sic relinquas et auditores suspensos, et disputationem perturbatam et exasperatam, nihilominus tamen uelis honeste satisfecisse et palmam retulisse uideri. 120 Ista uafricia et uersutia in caussis prophanis tolerari ualeat, in re Theologica, ubi simplex et aperta ueritas quaeritur pro salute animarum, odio dignissima et intolerabilis est. (W722) 1 [164] Senserunt et Sophistae uim inuictam et insustentabilem huius argumenti, ideo finxerunt necessitatem consequentiae et consequentis. Sed quam nihil hoc figmentum efficiat, supra docuimus. 2 Etenim et ipsi non obseruant, quid dicant et quantum admittant contra sese. Si enim necessitatem consequentiae concesseris, uictum ac prostratum est liberum arbitrium, nec quicquam iuuat uel necessitas uel contingentia consequentis. 3 Quid ad me, si liberum arbitrium non cogatur, sed uolenter faciat, quod facit? Sufficit mihi, quod concedis, necessario fore, ut uolenter faciat quod facit, nec aliter habere se queat, si Deus ita praescierit. 4 Si Deus praescit Iudam proditurum aut mutaturum esse uoluntatem prodendi, utrum praescieret, necessario uenit, aut Deus falletur praesciendo et praedicendo, quod est impossibile. 5 Hoc enim efficit necessitas consequentiae, id est, si Deus praescit, ipsum necessario fit. Hoc est, liberum arbitrium nihil est. 6 Ista necessitas consequentiae non est obscura nec ambigua, ut, si etiam caecutiant omnium saeculorum doctores, cogantur tamen eam admittere, cum sit ita manifesta et certa, ut palpari possit. 7 Necessitas uero consequentis, qua illi se solantur, merum phantasma est, et ex diametro pugnat cum necessitate consequentiae. Exempli gratia, Necessitas consequentiae est, si dixero: Deus praescit Iudam fore proditorem, ergo certo et infallibilite fiet, ut Iudas proditor sit. 8 Aduersus hanc necessitatem et consequentiam tu sic te solaris: Sed quia Iudas potest mutare uoluntatem prodendi, ideo non est necessitas consequentis. 9 Rogo te, quomodo conueniunt illa duo: Iudas potest non prodere uelle, Et: necesse est, ut Iudas prodere uelit? Nonne directe contradicunt et pugnant? 10 Non cogetur (inquis) prodere inuitus. Quid hoc ad rem? Tu dixisti de necessitate consequentis, illam scilicet non induci necessitate consequentiae, nihil de coactione consequentis dixisti. 11 Responsio fuit de necessitate consequentis, et tu exemplum profers de coactione consequentis; aliud quaero, et aliud tu refers. Hoc facit oscitantia illa, qua non obseruatur, quam nihil efficiat illud commentum de necessitate consequentis. 12 [165] Haec de Primo loco, qui fuit de induratione Pharaonis, qui tamen omnes locos et multas copias inuoluit, easque inuictas. Nunc alterum uideamus de Iacob et Esau, de quibus necdum natis dictum est: Maior seruet minori. (Gen 25,23). 13 Hunc locum sic eludit Diatribe, quod proprie non pertinet ad salutem hominis, potest enim Deum uelle, ut homo seruus sit et pauper, uelit, nolit, nec tamen reijciatur ab aeterna salute. 14 Vide quaeso, quot diuerticula et effugia quaerat, lubricus animus et qui ueritatem fugit, Nec tamen effugit. Esto sane, locus ille non pertineat ad salutem hominis, de quo (W723) infra, nunquid ideo nihil efficit Paulus, qui illum adducit? 15 Ridiculumne aut ineptum faciemus Paulum in disputatione tam seria? Verum illud Hieronymianum est, qui non uno loco audet superciliose satis, sed simul ore sacrilego dicere, Ea pugnare apud Paulum, quae locis suis non pugnant; hoc est tantum dicere: Paulus, cum fundamenta dogmatis Christiani iacit, nihil facit, nisi quod deprauat scripturas diuinas et ludis animas fidelium, sententia suo cerebro efficta et scripturis uiolenter intrusa. 16 Sic honorari debet spiritus in sancto illo et electo organo Dei Paulo. Atque ubi Hieronymus cum iudicio legi debeat, et hoc dictum eius inter ea numerari, quae multa uir ille (ea fuit oscitantia et hebetudo eius in scripturis intelligendis) impie scribit, Diatribe ipsum sine iudicio arripit, nec glosa saltem aliqua dignatur mitigare, sed uelut certissimo oraculo, scripturas diuinas et iudicat et temperat. 17 Sic impia hommum [hominum?] dicta pro regulis et mensuris diuinae scripturae accipimus. Et adhuc miramur, illam fieri ambiguam et obscuram, patresque tot in illa caecutire, cum hac ratione impia et sacrilega fiat. 18 [166*] Anathema sit igitur, qui dixerit, ea non pugnare locis suis, quae apud Paulum pugnant. Hoc enim dicitur solum, sed non probatur, Dicitur uero ab ijs, qui neque Paulum nec locos ab eo citatis intelligunt, sed uocabulis acceptis, suo, id est, impio sensu, falluntur. * 166 forekommer to gange. 19 Vt enim maxime hic locus Gene. 25. de seruitute temporali sola intelligeretur (quod non est uerum), tamen a Paulo recte et efficaciter adducitur, dum per ipsum probat, non per merita Iacob aut Esau, Sed PER VOCANTEM dictum esse ad Saram: Maior seruiet minori. 20 Paulus disputat an illi uirtute aut meritis liberi arbitrij peruenerint ad id, quod de eis dicitur, probatque, quod non, sed sola uocantis gratia eo peruenerit Iacob, quo non peruenit Esau. 21 Probat autem id inuictis uerbis scripturae, scilicet quod nondum nati, item, nihil boni aut mali operati fuerint. (Rom 9,11) Atque in hac probatione situm est pondus rerum, hoc agitur in ista caussa. 22 Diatribe uero istis omnibus egregia Rhetorica transitis et dissimulatis, disputat nihil de meritis, quod tamen suscepit ut faceret, quod et tractatio Pauli exigit, sed de seruitute temporali cauillatur, quasi hoc aliquid ad rem pertineat, tantum ne uideatur uicta potentissimis Pauli uerbis. 23 Quid enim haberet, quod ogganniret contra Paulum pro lib. arbitrio? Quid lib. arb. iuuit Iacob? Quid obfuit Esau? cum iam praescientia et destinatione Dei, uterque nondum natus, nihilque operatus, definitus esset, qualia eset recepturus, scilicet, ut ille seruiret, hic dominaretur, Praemia decernuntur, antequam operarij nascantur et operentur. 24 Hic debuit respondere Diatribe, Hoc urget Paulus, quod nihil boni, nihil mali adhuc fecerint, et tamen sententia diuina alter dominus, alter seruus decernitur. 25 Non hoc quaeritur, an seruitus illa pertinet ad salutem, sed: (W724) quo merito illa imponitur ei, qui non meruerat? Sed molestissimum est cum prauis istis studijs torquendae et eludendae scripturae conflictari. 26 [166] Deinde quod non de seruitute sola agat Moses, et etiam in hoc recte faciat Paulus, quod de salute aeterna intelligat (quanquam hoc non ita faciat ad rem, tamen non patiar Paulum calumnijs sacrilegorum contaminari), conuincitur ex ipso textu. 27 Sic enim habet oraculum in Mose: Duo populi ex utero tuo diuidentur, populusque populum superabit et maior seruiet minori. (Gen 25,23). Hic manifeste duo populi discernuntur, Alter in gratiam Dei recipitur, licet minor, ut uincat maiorem, non quidem uiribus, sed fauente Deo. 28 Alioqui, quomod uincat minor maiorem, nisi Deus sit cum eo? Cum igitur minor sit futurus populus Dei, non sola ibi dominatio externa tractatur aut seruitus, sed omnia quae pertinet ad populum Dei, id est, benedictio, uerbum, spiritus, promissio Christi, et regnum aeternum, id quod etiam latius postea scriptura confirmat, ubi Iacob benedici et promissiones et regnum accipere describit. (Gen 27,27ff). 29 Quae omnia Paulus breuiter indicat, dum dicit, maiorem seruiturum esse minori, nos ad Mosen remittens latius haec tractandem, ut possis contra Hieronymo et Diatribes sacrilegam sententiam dicere, fortius ea pugnare locis suis, quam apud Paulum, quaecunque adducit, id quod non solum de Paulo uerum est, sed de omnibus Apostolis, qui scripturas adducunt, tanquam testes et assertrices suis sermonis. 30 Ridiculum uero esset, id pro testimonio adducere, quod nihil testetur neque faciat ad rem. Si enim inter Philosophos ridiculi sunt, qui ignotum per ignotius aut per impertinens probant, qua fronte nos hoc tribuemus summis ducibus et authoribus Christianae doctrinae, in qua pendet animarum salus? praesertim ubi ea docent, quae sunt capita fidei. Sed ista decent eos, qui scripturis diuinis serio non afficiuntur. 31 [167] Illud uero Malachiae, quod Paulus attexit: Iacob dilexi, Esau autem odio habui, triplici industria torquet. Prima est: Si literam urgeas (inquit), Deus non amat, quemadmodum nos amamus, nec odit quenquam, cum in Deum non cadant affectus huiusmodi. 32 Quid audio? An nunc quaeritur, quomodo Deus amat et odiat, ac non potius, Cur amet et odiet? Quo merito nostro amet et odiat, quaeritur. 33 Pulchre scimus, quod Deus non amat aut odit, quemadmodum nos, siquidem nos mutabiliter et amamus et odimus, ille aeterna et immutabili natura amat et odit, sic non cadunt in illum accidentia et affectus. 34 Atque hoc ipsum est, quod liberum arbitrium cogit nihil esse, quod aeternus et immutabilis sit amor, aeternum odium Dei erga (W725) homines, antequam mundus fieret, non solum ante meritum et opus lib. arbitrij, omniaque necessario in nobis fieri, secundum quod ille uel amat uel non amat ab aeterno, Vt non solum amor Dei, sed etiam modus amandi necessitatem nobis inferat, ut uideas, quam prosint Diatribe sua effugia, ut ubique magis impingat, quo magis euadere nititur, adeo non succedit ueritati reluctari. 35 Sed esto, Valeat tibi tropus, ut amor Dei sit effectus amoris, et odium Dei sit effectus odij, Numquid illi effectus citra et praeter uoluntatem Dei fiunt? An hic etiam dices, Deum non uelle quemadmodum nos, nec effectum uolendi in illum cadere? 36 Si fiunt igitur effectus illi, non nisi uolente Deo fiunt. Iam quod uult Deus, hoc aut amat aut odit. Responde igitur, quo merito amatur Iacob et oditur Esau, antequam nascuntur et operantur? 37 Stat igitur Paulus optime Malachiam inducens pro sententia Mosi, Scilicet quod ideo uocarit Iacob antequam nasceretur, quia dilecerit eum, non autem dilectus sit prius a Iacob, aut merito eius ullo permotus, ut ostenderetur in Iacob et Esau, quid nostrum queat liberum arbitrium. 38 [168] Altera industria est, quod Malachias non uidetur loqui de odio, quo damnatur in aeternum, sed de temporaria afflictione; Reprehenduntur enim, qui extruere uolebant Edomaeam. 39 Hoc iterum dicitur ad contumeliam Pauli, quasi uim fecerit scripturis. Adeo nihil ueremur maiestatem spiritus sancti, modo nostra statuamus. Sed feremus interim contumeliam hanc, uideamusque quid efficiat. 40 Malachias de afflictione temporali loquitur. Quid inde? aut quid hoc ad rem? Paulus ex Malachia probat illam afflictionem sine merito, soloque odio Dei illatam Esau, ut lib. arbitrium nihil esse concludat. 41 Hic urgeris, hic responderi oportuit. Nos de merito disputamus, tu de mercede loqueris, et sic loqueris, ut non eludas tamen quod uoluisti, imo, cum de mercede loquaris, meritum confiteris. At illud dissimulas te uidere. Dic igitur, quae fuit caussa, amandi Jacob et odio habendi Esau apud Deum, cum illi nondum essent? 42 Iam et illud falsum est, quod Malachias solum de temporaria afflictione loquatur, nec illi res de Edomaea destruenda, totumque Prophetae sensum peruersis hac industria. 43 Propheta clasissimis uerbis satis indicat quid uelit, Nempe, Israelitis exprobat ingratitudinem, quod, cum eos dilexerit, illi uicissim neque diligant, ut patrem, neque timeant, ut dominum. 44 Dilexisse autem se probat tam scriptura quam opere, Nempe, quod, cum Iacob et Esau essent fratres, ut Moses scribit Gen. 25, Iacob tamen dilexerit et elegerit antequam nasceretur, sicut dictum est paulo ante, Esau uero sic oderit, ut regionem eius redegerit in solitudinem, Deinde ea pertinacia odiat et pergat, ut, cum Iacob reduxerit de captiuitate et restituerit, Edomaeos tamen non sinat restitui, sed, etiamsi dixerint sese uelle aedificare, ipse minetur eis destructionem. 45 Si non haec (W726) habet textus ipse apertus Prophetae, arguat me mendacij totus orbis. Non igitur reprehenditur hic temeritas Edomaeorum, sed (ut dixi) ingratitudo filiorum Iacob, qui non uident, quid illis conferat, et fratribus suis Edomaeeis aufferat, nulla caussa, nisi quia hic odit, illic amat. 46 Quomodo nunc stabit, quod Propheta de temporaria afflictionen loquatur? cum euidentibus uerbis testetur, sese loqui de duobus populis, a duobus Patriarchis natis, illum susceptum in populum et seruatum, hunc uero relictum et tandem destructum. 47 Suscipere uero in populum, et non suscipere in populum, non pertinet ad temporaria bona uel mala tantum, sed ad omnia. Neque enim Deus noster tantum temporalium Deus est, sed omnium. 48 Neque tibi Deus esse aut coli uolet dimidio humero aut claudicante pede, sed totis uiribus totoque corde, ut tibi sit Deus tam hic quam in futuro, et in omnibus rebus, casibus, temporibus et operibus. 49 [169a*] Tertia industria est, Quod tropologico sensu, nec omnes gentes diliget, nec omnes Iudaeos odit, Sed ex utraque gente aliquos. Hac tropologia efficitur, ut testimonium hoc (ait) nihil pugnet ad probandam necessitatem, sed ad arrogantiam Iudaeorum retundendam. *Der er i Hyperaspistes, Leiden-udgaven, 2 nr 169. 50 Hac uia facta, euadit deinde illuc Diatribe, ut nondum natos odisse Deum dicatur, quia praescit illos gesturos odio digna; sic odium Dei et amor nihil officit liberi arbitrij. 51 Tandem concludit, Iudaeos merito incredulitatis excisos de olea, Gentes merito fidei insertas, idqud authore Paulo, spemque facit excisis rursus inserendi, et insisit metum, ne excidantur. Moriar, si Diatribe ipsa intelligit quid loquatur. Sed est forte et hic Rhetoricum schema, quod docet, sensum obscurare, si qua periculum instat, ne capiaris uerbo. 52 Nos tropologias hoc loco nullas uidemus, quas Diatribe sibi somniat nec probat. ideo nihil mirum, si illi non pugnet testimonium Malachiae in sensu tropologico, qui ipse nullus est. 53 Deinde nos non de excisione et insertione disputamus, de quibus Paulus loquitur dum exhortatur. Scimus fide inseri, infidelitate excidi homines, eosque exhortandos esse ut credant, ne excidantur. Sed hinc non sequitur, neque probatur, eos posse credere aut discredere ui liberi arbitrij, de quo nos agimus. 54 Non disputamus, qui sunt credentes, qui non, qui Iudaei, qui gentes, quid sequatur credentes et discredentes, hoc ad exhortatorem pertinet, Sed hoc disputamus, quo merito, quo opere perueniant ad fidem, qua inserentur, aut ad infidelitatem, qua exciduntur, hoc ad doctorem pertinet. 55 Hoc meritum nobis describe! Paulus docet, quod nullo nostro opere, sed solo amore et odio Dei contingat. Vbi uero contigerit, exhortatur, ut perseuerunt, ne excidantur. At exhortatio non probat, quid nos possimus, sed quid debeamus. 56 Cogor ego pene pluribus uerbis aduersarium tenere, ne alio uagetur deserta causa, quam ipsam caussam tractare, quanquam tenuisse eum in proposito, uicisse est, tam (W727) clara et inuicta sunt uerba, ideoque nihil fere agit, quam ut ea declinet, et sese e conspectu proripiat, aliudque agat, quam instituerat. 57 [169] Tertium locum sumit ex Esaia .45: Nunquid lutum dicit figulo suo: quid facis? Et Hiere. 18: Sicut lutum in manu figuli, ita uos in manu mea. 58 Iterum haec magis pugnare dicit apud Paulum, quam apud Prophetas unde sumpta sunt, quia in Prophetis sonant de afflictione temporali, Paulus autem utitur ad electionem et reprobationem aeternam, ut sugillet Pauli temeritatem uel inscientiam. 59 Sed antequam uideamus, quomodo probet, utrunque non excludere lib. arbitrium, prius hoc dicam, Non uideri Paulum ex Prophetis sumpsisse hunc locum, nec Diatribe id probat. 60 Solet enim Paulus adhibere nomen authoris uel protestari esse de scripturis aliquid accipere, quorum hic neutrum facit. Ideo uerius est, quod Paulus hac generali similitudine, quam alij ad alias caussas assumunt, ipse proprio spiritu utatur ad suam caussam, quemadmodum facit illa similitudine: modicum fermentum totam massam corrumpit, quam .1. Corin. 5. corruptilibus moribus aptat alias uerbum Dei corrumpentibus obijcit, (Gal 5,9) quomodo et Christus fermentum Herodis appellat et Pharisaeorum. 61 Vt igitur Prophetae maxime de temporali afflictione loquantur, de quo nunc omitto dicere, ne toties alienis quaestionibus occuper et differar, Paulus tamen utitur suo spiritu aduersus liberum arbitrium. 62 Quod uero non adimitur libertas arbitrij, si Deo affligenti simus lutum, nescio, quo pertineat, aut cur id contendat Diatribe, cum non sit dubium, afflictiones a Deo uenire inuitis nobis, necessitatemque afferant ferendi eas, uelimus, nolimus, nec est in manu nostra eas auertere, licet exhortemur ad ferendas uoluntarie. (e5). 63 [170] Sed quomodo Pauli sermo non excludat liberum arbitrium ista similitudine, dignum est audire Diatriben argutantem. 64 Duo enim absurda opponit, alterum e scripturis, alterum ex ratione colligit. E scripturis sic colligit: Paulus cum .2. Thimo. 2. dixisset, in magna domo esse uasa aurea, argentea, lignea, fictilia, quaedam in honorem, quaedam in contumeliam, mox subiungit: Si quid ergo se emundauerit ab istis erit uas in honorem etc. 65 Tum sic arguit Diatribe: Quid stultius, quam si quis dicat matulae samiae: si te expurgaris, eris uas honorificum? Verum hoc recte dicitur testae rationali, quae monita potest se accommodare ad uoluntatem Domini. 66 Ex ijs uult, similitudinem non per omnia quadrare atque sic elusam, ut nihil efficiat. Respondeo, ne illud cauiller, quod Paulus non dicit: Si quis se mundauerit (W728) a sordibus suis, sed: ab istis, id est, a uasis contumeliae, ut sensus sit: siquis separatus manserit, ac non inter impios magistros misceatur, erit uas honoris etc., Donemus quoque hunc locum Pauli prorsus facere, quod uult Diatribe, id est, similitudinem non esse efficacem, quomodo probabit, idem uelle Paulum loco illo ad Rom. 9. de quo disputamus? 67 An satis est alium locum citare, et nihil prorsus curare, an idem uel diuersum efficiat? Non est facilior et uulgatior lapsus in scripturis, quam diuersos locos uelut similes e scripturis coaptare, ut saepius monstraui, ut similitudo locorum magis inefficax sit, de quo Diatribe superbit, quam nostra, quam confutat. 68 Sed ne contentiosi simus, donemus utrunque locum Pauli idem uelle, et, quod sine controuersia uerum est, similitudinem non semper et per omnia quadrare, alioqui non similitudo neque translatio, sed ipsa res esset, iuxta prouerbium: Similitudo claudicat, nec semper currit quattuor pedibus. 69 [171] In hoc tamen errat et peccat Diatribe, quod neglecta caussa similitudinis, quae maxime spectanda est, uocabula contentiose captat. Ex caussis enim dicendi intelligentia petenda est, ait Hilarius, non est uocabulis solis. 70 Ita similitudinis efficatia pendet ex caussa similitudinis. Cur ergo Diatribe omittit id, gratia cuius Paulus similitudine ista utitur, et captat id, quod extra caussam similitudinis dicit? 71 Nempe, hoc ad exhortationem pertinet, quod dicit: Siquis sese emundauerit, Illud uero ad doctrinam, quod dicit: In magna domo sunt uasa etc., ut ex omnibus circunstantijs uerborum et sententiae Pauli intelligas eum statuere de diuersitate et usu uasorum, ut sit sensus: cum tam multi a fide discedant, nullum est solatium nobis, nisi quod certi sumus, fundamentum Dei firmum stare, habens signaculum hoc: Nouit Dominus qui sunt eius, et discedit ab iniquitate omnis qui inuocat nomen Domini. (2 Tim 2,19). 72 Hactenus caussa et efficacia similitudinis, scilicet, quod Dominus norit suos. Tum sequitur similitudo, scilicet, esse uasa diuersa, alia in honorem, alia in contumeliam. His absoluitur doctrina, quod uasa non seipsa parent, sed herus. 73 Hoc uult et Ro. 9. quod figulus potestatem habet etc. Sic stat similitudo Paulus efficacissima, quod libertas arbitrij nihil sit coram Deo. Post haec sequitur exhortatio: Si quis sese mundauerit ab istis etc., quae quid ualeat, ex supradictis satis notum est. 74 Non enim sequitur, ideo sese posse emundare, imo, si quid probatur, probatur, liberum arbitrium sese posse absque gratia emundare, cum non dicat: si quem gratia emundarit, sed: si sese emundarit. De uerbis autem imperatiuis et coniunctiuis (W729) abunde dictum est. 75 Nec similitudo uerbis coniuncticis, sed indicatiuis profertur: ut electi et reprobi sunt, ita uasa honoris et ignominiae sunt. Summa, si ista elusio ualet, tota disputatio Pauli nihil ualet, frustra enim induceret murmurantes aduersus figulum Deum, si culpa uasis et non figuli esse uideretur. Quis enim murmuret, si audiat damnari dignum damnatione? 76 [172] Alterum absurdum colligit a Domina Ratione, quae dicitur humana, uidelicet, quod non uasi, sed figulo sit imputandum, praesertim cum talis figulus sit, qui creet ipsum lutum et temperet. 77 Hic (ait Diatribe) uas conijcitur in ignem aeternum, quod nihil commeruit, nisi quod non sui iuris est. Nusquam se apertius prodit Diatribe, quam hoc loco. 78 Audis enim hic, alijs quidem uerbis, sed eodem sensu dici, quod Paulus dicere facit impios: Quid queritur? Voluntate eius quis resistet? Hoc est illud quod ratio neque capere neque ferre potest, hoc offendit tot uiros excellentes ingenio, tot soeculis receptos. 79 Hic expostulant, ut Deus agat iure humano, et faciat quod ipsis rectum uidetur, aut Deus esse desinat. 80 Nihil illi profuerint secreta maiestatis, rationem reddat, quare sit Deus, aut quare uelit aut faciat, quod nullam speciem iustitiae habeat, ac si Sutorem aut Zonarium roges iudicio se sistere. 81 Non dignatur Deum caro gloria tanta, ut credat iustum esse et bonum, dum supra et ultra dicit et facit, quam definiuit Codex Iustiniani, uel quintus liber Ethicorum Aristotelis. 82 Cedat maiestas Creatrix omnium feci uni creaturae suae, et Coricius ille specus metuat, uersa uice, spectatores suos. Igitur absurdum est, ut damnet eum, qui uitare non potest meritum damnationis. 83 Et propter hanc absurditatem falsum esse oportet, quod Deus, cuius uult, miseretur, quem uult, indurat, (W730) sed redigendus est in ordinem, et praescribendae illi leges, ut non damnet quenquam, nisi qui nostro iudicio id meruerit. 84 Sic est satisfactum Paulo cum sua similitudine, scilicet, ut illam reuocet et sinat nihil ualere, sed sic temperet, quod figulus hic (ut Diatribe interpretatur) facit uas in contumeliam ex meritis praecedentibus, sicut Iudeos quosdam reijcit ob incredulitatem, gentes suscipit ob fidem. 85 Verum si sic operatur Deus, ut merita spectet, Cur illi murmurant et expostulant? Cur dicunt: quid queritur? quis uoluntati eius resistit? Quid opus Paulo compescere illos? Quis enim miratur, non dicam, indignatur aut expostulat, si quis meritus damnetur? 86 Deinde ubi manet potestas figuli faciendi quod uult, si meritis et legibus subiectus, non sinitur facere quod uult, sed exigitur facere quod debet? Pugnat enim respectus meritorum cum potestate ac libertate faciendi quod uult, ut ille probat paterfamilias, qui operarijs murmurantibus et ius postulantibus, opposuit libertatem uoluntatis in suis bonis. (Matt 20,15) Haec sunt, quae Diatribes glosam non sinunt ualere. 87 [173] Sed fingamus, quaeso, Deum talem esse oportere, qui merita respiciat in damnandis, nonne pariter contendemus et concedemus, ut et in saluandis merita spectet? (n87) 88 Si rationem sequi uolumus, aeque iniquum est, indignos coronari, atque indignos puniri. Concludamus itaque, Deum ex meritis praecedentibus iustificare debere, aut iniquum declarabimus, ut qui malis et impijs hominibus delectetur, et impietatem eorum praemijs inuitet et coronet. 89 At uae nobis tunc miseris, apud illum Deum! Quis enim saluus erit? Vide igitur nequitiam cordis humani: Deum, cum indignos sine meritis saluat, imo cum multis demeritis iustificat impios, non accusat iniquitatis, ibi non expostulat, cur hoc uelit, cum sit iniquissimum, sese iudice, sed quia sibi comodum et plausibile est, aequum et bonum iudicat. 90 At cum immeritos damnat, quia incomodum sibi est, hoc iniquum, hoc intolerabile est, hic expostulatur, hic murmuratur, hic blasphematur. Vides ergo Diatriben cum suis in hac causa non iudicare secundum aequitatem, sed secundum affectum comodi sui. 91Si enim aequitatem spectaret, aeque expostularet cum Deo, dum indignos coronat, atque expostulat cum eo, dum immeritos damnat, Aeque etiam laudaret et praedicaret Deum, dum damnat immeritos, atque facit, dum indignos saluat, utrobique enim par iniquitas, si sensum nostrum spectes, Nisi non fuerit aeque iniquum, si Cain ob homicidium laudes regemque (W731) facias, atque si Habel innocentem in carcerem conijcias aut occidas. 92 Cum igitur Ratio Deum laudet indignos saluantem, arguat uero immeritos damnantem, conuincitur, non laudare Deum, ut Deum, sed ut suo comodo seruientem, hoc est, seipsam et quae sua sunt in Deo quaerit et laudat, non Deum aut quae Dei sunt. 93 At si placet tibi Deus indignos coronans, non debet etiam displicere immeritos damans. Si illic iustus est, cur non hic iustus erit? Illic gratiam et misericordiam spargit in indignos, Hic iram et seueritatem spargit in immeritos, utrobique nimius et iniquus apud homines, Sed iustus et uerax apud seipsum. 94 Nam quomodo hoc iustum sit, ut indignos coronet, incomprehensibile est modo, uidebimus autem, cum illuc uenerimus, ubi iam non credetur, sed reuelata facie uidebitur. Ita quomodo hoc iustum sit, ut immeritos damnet, incomprehensibile est modo, creditur tamen, donec reuelabitur filius hominis. 95 [174] Diatribe uero similitudine illa figuli et luti uehementer offensa, non nihil indignatur, sese adeo urgeri per illam, tandem eo redit, ut diuersis locis e scriptura productis, quorum aliqui totum homini uidentur tribuere, aliqui totum gratiae, stomachabunda contendat, utrosque debere interpretatione sana intelligit et non simpliciter accipi. 96 Alioqui si nos urgemus similitudinem illam, ipsa rursus nos urgere parata est locis illis imperatiuis et coniunctiuis, presertim illo Pauli: Si quis sese emundauerit ab istis. Hic Paulum sibi contradicentem facit, et omnia tribuentem homini, nisi succurret interpretatio sana. 97 Si igitur hic interpretatio admittitur, ut gratiae locus relinquatur, cur non etiam similitudo figuli admittat interpretationem, ut libero arbitrio locus sit? 98 Respondeo: Mea nihil refert, accipias simpliciter, dupliciter uel centupliciter. Hoc dico, quod hac sana interpretatione nihil efficitur, nec probatur quod quaeritur. Probari enim debet, lib. arbi. nihil posse uelle boni. 99 At illo loco: Siquis sese emundauerit ab istis, cum sit oratio coniunctiua, neque nihil, neque aliquid probatur. Exhortatur tantum Paulus. Aut si sequelam Diatribes adijcies et dicas: frustra exhortatur, si non potest sese emundare, tum probatur liberum arbitrium omnia posse sine gratia. Atque ita seipsam improbat Diatribe. 100 [175] Expectamus igitur adhuc locum aliquem e scriptura, qui interpretationem istam doceat; fingentibus eam suo cerebro non credimus, Nos enim negamus reperiri ullum locum, qui totum tribueret homini. Negamus quoque Paulum sibi pugnare, ubi dicit: Siquis sese emundauerit ab istis, sed dicimus, tam pugnantiam in Paulo fingi, quam interpretationem, quam illa extorqueat, excogitari, neutram uero monstrari. 101 Hoc quidem fatemur: si sequelis et (W732) additamentis Diatribes scripturas augere licet, ut dicendo: frustra paecipiuntur [praecipiuntur], si non possumus, quae praecipiuntur, tum uere pugnat Paulus sibijpsi et tota scriptura, Quia tum scriptura alia est, quam fuit, tum etiam probat lib. arbitrium omnia posse, quid mirum uero, si tum pugnet quoque, quod alibi dicit, omnia Deum solum facere? 102 At ea scriptura sic aucta, non modo nobis, sed etiam ipsi Diatribe pugnat, quae lib. arb. nihil boni posse uelle definiuit. Liberet igitur sese primum et dicat, quomodo cum Paulo conueniant ista duo: lib. arbi. nihil boni uelle potest, Et: siquis sese emundauerit, ergo potest sese emundare, aut frustra dicitur. 103 Vides igitur Diatriben uexatam et uictam esse similitudine illa figuli, tantum hoc agere, ut illam eludat, nihil interim cogitans, quantum caussae susceptae noceat interpretatio, quamque seipsam confutet et irrideat. 104 [176] Nos uero, ut diximus, nunquam interpretationem affectatauimus, nec sumus ita locuti: extende manum, id est: gratia extendet. Haec omnia Diatribe fingit de nobis, in comodum caussae suae. 105 Sed sic diximus, non esse pugnantiam in dictis scripturae, nec opus esse interpretatione, quae nodum explicet, sed ipsi lib. arbi. assertores nodos in scirpo quaerunt, et pugnantias sibi somniant. (e26). 106 Exempli gratia, Illa nihil pugnant: Siquis sese emundauerit, Et: Deus operatur omnia in omnibus. Nec est necesse pro explicando dicere: aliquid Deus, aliquid homo agit. 107 Quia prior locus est coniunctiua oratio, quae nihil operis aut uirtutis affirmat aut negat in homine, sed praescribit, quid operis aut uirtutis esse in homine debeat. 108 Nihil hic figuratum, nihil interpretatione egens, simplicia uerba sunt, simplex sensus est, modo sequelas et corruptelas non addas, more Diatribes, tum enim fieret sensus non sanus, uerum non sua, sed corruptoris culpa. 109 Posterior uero locus: Deus operatur omnia in omnibus, est oratio indicatiua omnia opera, omnem uirtutem affirmans in Deo. Quomodo igitur pugnent duo loci, quorum unus nihil agit de uirtute hominis, alter omnia tribuat Deo, ac non potius optime consentiant? 110 Sed Diatribe sic est submersa, suffocata et corrupta sensu cogitationis illius carnalis (frustra praecipi impossibilia), ut non queat sibi temperare, quin, quoties uerbum imperatiuum aut conjunctiuum audierit, mox suas sequelas annectat indicatiuas scilicet: praecipitur aliquid, ergo possumus et facimus, alioqui stulte praeciperetur. 111 Hinc erumpit et ubique uictorias iactat, quasi demonstratum habeat istas sequelas cum sua cogitatione esse ratas, ceu diuinam authoritatem. Hinc saecure pronunciat, quibusdam locis scripturae omnia tribui homini, ideo pugnantiam ibi et interpretatione opus esse, Et non uidet, hoc totum esse figmentum capitis sui, nullo uspiam scripturae apice firmatum, Deinde eiusmodi, ut, si admitteretur, neminem fortius confutaret, quam seipsam, ut quae per ipsum probet, (W733) siquid probat, omnia posse liberum arbitrium, cuius contrarium suscepit probandum. 112 [177] Sic et illud toties repetit: Si nihil agit homo, nullus locus est meritis, Vbi meritis non est locus, ibi nec supplicijs nec praemijs locus erit. Iterum non uidet, quam seipsam istis carnalibus argumentis fortius confutet quam nos. 113 Quid enim probant istae sequelae, nisi totum meritum esse penes liberum arbitrium? Vbi tum gratiae locus erit? Porro si modiculum meretur liberum arbitrium, reliquum uero gratia, Cur totum praemium accipit liberum arbitrium? An modiculum etiam praemium illi fingemus? Si meritus locus est, ut praemijs locus sit, etiam tantum oportet meritum esse, quantum praemium. 114 Sed quid uerba et tempus perdo in re nihili? Vt etiam omnia consisterent, quae Diatribe machinatur, et esset partim hominis, partim Dei opus, quod meremur, tamen illud ipsum opus non possunt definire, quid, quale et quantum esset, ideo disputatio est de lana caprina. 115 Nunc uero, cum nihil eorum probet, quae dicit, nec pugnantiam, nec interpretationem, nec locum, qui totum homini tribuit, ostendere possit, omnia uero sint suae cogitationis phantasmata, salua et inuicta stat similitudo Pauli de figulo et luto, quod non nostri arbitrij est, qualia uasa formemur. 116 Exhortationes uero Pauli: Siquis esse emundauerit, et similes, sint formae, secundum quas nos formari debemus, non autem testes nostri operis aut studij. Haec de locis illis, de induratione Pharaonis et de Esau et de figulo satis dicta sint. 1 [178] Venit tandem Diatribe ad locos a Luthero contra liberum arbitrium citatos, confutatura et illos, quorum primus est ille Gen. 6: Non permanebit spiritus meus in homine, quia caro est. Hunc locum uarie confutat. Primum, quod ”Caro” hic non impium affectum, sed infirmitatem significet. Deinde auget textum Mosi, quod dictum eius pertineat ad illius aetatis homines, non ad uniuersum genus hominum, ideo dixerit: in istis hominibus. Item, nec ad illius aetatis omnes homines, cum Noe excipiatur. 2 Tandem in Ebraeo dictum hoc sonare aliud, nempe clementiam, non seueritatem Dei, authore Hieronymo, forte nobis persuasura, quod, cum dictum illud non ad Noe, sed ad sceleratos pertineat, non clementia, sed seueritas Dei ad Noe pertineat, ad impios uero clementia, non seueritas pertineat. Sed mittamus ista ludibria (W734) Diatribes, quae nusquam non significat, Scripturas pro fabulis sese habere. Quid Hieronymus hic nugetur, nihil moramur, certum est, quod nihil probat, Neque de sensu Hieronymi, sed de sensu scripturae disputamus. 3 Fingat peruersor scripturae, spiritum Dei significare indignationem. Nos dicimus, duplici illum probatione deficere. Prima, quod non possit proferre unum locum scripturae, in quo spiritus Dei pro indignatione accipiatur, cum contra spiritui benignitas et suauitas ubique tribuatur. Deinde siqua probaret, alicubi pro indignatione accipi, non tamen queat statim probare, sequi necessario, et hoc loco sic accipiendum esse. 4 Sic fingat, carnem pro infirmitate accipi, tamen aeque nihil probat. Nam, quod Corinthios Paulus carnales appellat, non certe infirmitatem, sed uitium significat, cum arguat eos sectis et partibus laborare, quod non est infirmitas aut incapacitas solidioris doctrinae, sed malicia et fermentum uetus, quod expurgare iubet. Ebraeum uideamus. 5 [179] Non iudicabit spiritus meus in homine perpetuo, quia caro est, Sic enim habet ad uerbum Mose. Atque si nostra somnia mitteremus, satis aperta et clara (puto) stant ibi uerba. Esse autem uerba irati Dei, satis ostendunt praecedentia et sequentia cum effectu diluuij. Caussa enim dicendi fuit, quod filij hominum ducerent uxores mera carnis libidine, deinde tyrannide terram praemerent, ita ut diluuium accelerare cogerent iratum Deum, et uix centum uiginti annos differre, quod alias nunquam erat inducturus. 6 Lege Mosen et obserua, uidebisque clare id eum uelle. Quid mirum uero, si obscurae sint scripturae, aut per ipsas non modo liberum, sed etiam diuinum arbitrium statuas, si sic licet in illis ludere, ac si Virgilicentonas in illis quaeras? Scilicet, hoc est nodos explicare et interpretatione quaestiones (W735) dirimere. Verum Hieronymus et suus Origenes istis nugis repleuerunt orbem, et authores fuerunt pestilentis huius exempli, ne simplicitati scripturarum studeretur. 7 Mihi ex isto loco satis erat probari, quod diuina authoritas homines appellaret carnem, et adeo carnem, ut spiritus Dei non posset inter eos durare, sed statute tempore esset reuocandus ab eis. Quod enim negat perpetuo inter homines spiritum suum iudicaturum esse Deus, mox definit, cum centum uiginti annos praescribit, quibus adhuc sit iudicaturus. Opponit autem spiritum carni, quod homines, cum sint caro, spiritum non admittant, ipse uero, cum sit spiritus, carnem probare non possit, ita fieri, ut reuocandus sit post centum uiginti annos. Vt locum Mosi sic intelligas: Spiritus meus, qui est in Noe, et alijs uiris sanctis, arguit illos impios per uerbum praedicationis et uitam piorum (Iudicare enim inter homines, est officio uerbi inter eos agere, arguere, increpare, obsecrare oportune importune), sed frustra, illi enim carne excaecati et indurati, eo fiunt peiores, quo plus iudicantur, sicut fit, quoties uerbum Dei in mundum uenit, ut peiores fiant, quo magis erudiantur. 8 Atque haec caussa fecit, ut acceleretur ira, sicut et ibi acceleratum est diluuium, quando iam non solum peccatur, sed etiam gratia contemnitur, et ut Christus ait: Veniente luce, oderunt homines lucem. 9 [180] Cum igitur homines sint caro, Deo ipso teste, nihil sapere possunt nisi carnem, ideo nihil ualere liberum arbitrium nisi ad peccandum. cum etiam spiritu Dei inter eos uocante et docente, in peius proficiant, quid facerent sibi relicti sine spiritu Dei? Neque hic quicquam facit ad rem, quod Moses de illius aetatis hominibus loquitur, idem pertinet ad omnes homines, cum sint omnes Caro, sicut Christus dicit Iohan. 3: Quod natum est ex carne, caro est. Quod quam graue uitium sit, ipsemet ibidem docet, ubi dicit, Non intrare regnum Dei posse quenquam, nisi denuo renatus fuerit. 10 Sciat itaque Christianus, Origenem et Hieronymum, cum suis omnibus, perniciose errare, ubi negant carnem pro impio affectu accipi in istis locis. Nam et illud Corinthiorum .3: Adhuc carnales estis, ad impietatem pertinet. Vult enim Paulus adhuc impios inter eos esse, Tum pios, quatenus sapiunt carnalia, carnales esse, licet spiritu sint iustificati. Summa, id obseruabis in scripturis: ubicumque de carne agitur per antithesin ad spiritum, ibi fere per carnem intelligas omnia contraria spiritus, Vt ibi: Caro non prodest quicquam. Vbi uero absolute tractatur, ibi conditionem naturamque corporalem significare scias, ut: erunt duo in carne una. Caro mea uere est cibus. Verbum caro factum est. 11 In his locis poteris, mutato Ebraismo, corpus pro carne dicere, Ebraea enim lingua uno uocabulo Carnis significat, quod nos (W736) duobus carne et corpore significamus, Et uellem sic fuisse translatum distinctis uocabulis totum ubique scripturae canonem. Sic, arbitror, locus meus ex Gen. 6. adhuc fortiter stabit aduersus libe. arb., quando caro esse probatur, quam Paulus Ro. 8. dicit nec posse Deo subijci, ut uidebimus eo loco, et ipsamet Diatribe dicit, nihil boni uelle posse. 12 [181] Alter locus est Gen. 8: Sensus et cogitatio cordis humani prona sunt ad malum ab adolescentia sua. Et cap. 6: Cuncta cogitatio cordis humani intenta est ad malum omni tempore. Hunc sic eludit: Procliuitas ad malum, quae est in plerisque hominibus, non adimit in totum libertatem arbitrij. Sed obsecro, loquiturne Deus de plerisque hominibus ac non potius de omnibus, quando post diluuium, uelut poenitens, promittit reliquis et futuris hominibus, sese non amplius inducturum diluuium propter hominem, subdens caussam, quod homo sit pronus ad malum, quasi dicat: si hominum malicia deberet spectari, nunquam cessandum a diluuio esset, Verum nolo spectare deinceps, quid mereantur etc. 13 Ita uides, quod tam ante diluuium, quam post diluuium, Deus homines malos esse affirmat, ut nihil sit, quod Diatribe de plerisque dicit. Deinde pronitas aut procliuitas ad malum, res parui momenti uidetur Diatribae, quasi nostrae sit opis, illam erigere aut cohibere, cum scriptura uelit ea pronitate assiduum illum raptum et impetum uoluntatis ad malum significare. Aut cur non et hic Ebraicum consuluit, ubi nihil de pronitate Moses dicit? ne cauillandi caussam habeas. Sic enim habet Cap. 6: Chol letzer Mahescheboth libbo rak ra chol haiom, hoc est, omne figmentum cogitationum cordis eius tantum malum cunctis diebus. Non dicit intentum uel pronum ad malum, sed prorsus malum, ac nihil nisi malum fingi et cogitari ab homine tota uita. 14 Natura maliciae eius descripta est, quod nec faciat nec possit aliter, cum sit mala, neque enim arbor mala fructus alios quam malos ferre potest, teste Christo. Quod uero Diatribe argutatur, Quur datum sit spatium poenitentiae, si nulla pars resipiscentiae pendet ab arbitrio, sed omnia necessitate geruntur, Respondeo: idem dices ad omnia praecepta Dei: Cur praecipiat, si necessitate omnia fiant? praecipit, ut erudiat et moneat, quid debeant, ut agnita sua malicia humiliati, perueniant ad gratiam, ut abunde dictum est. Stat ergo et hic locus adhuc inuictus aduersus libertatem arbitrij. 15 [182] Tertius est ille Esaiae .40: Suscepit duplicia de manu Domini pro omnibus peccatis suis. Hieronymus (inquit) de uindicta diuina interpretatur, non de gratia reddita pro malefactis. Audio: Hieronymus dicit sic, ergo (W737) est uerum. Ego de Esaia disputo clarissimis uerbis disserente, et mihi Hieronymus obijcitur, ne quid asperius dicam, homo nullius neque iudicij neque diligentiae. Vbi est promissio illa, qua pactum fecimus, nos uelle ipsis scripturis agere, non commentarijs hominum? Totum capitulum Esaiae testibus Euangelistis loquitur de remissione peccatorum per Euangelion annunciata, ubi ad Iohannem baptistam uocem clamantis pertinere dicunt. Et nos feremus, ut Hierony. more suo Iudaicas caecitates pro historico sensu, deinde suas ineptias pro allegoria obtrudat? ut inuersa grammatica, de uindicta intelligamus locum, qui de remissione loquitur? 16 Obsecro, qualis est uindicta impleta per Christum praedicatum? Sed uerba ipsa uideamus in Ebraeo! Consolamini (inquit), Consolamini, popule meus, uel populum meum, dicit Deus uester. Arbitror illum non uindictam exigere, qui iubet consolari. Sequitur: Loquimini ad cor Jerusalem et praedicate illi. Ebraismus est, loqui ad cor, id est, bona, dulcia et blanda loqui, quemadmodum Gen. 34 Sichem loquitur ad cor Dinae, quam corruperat, id est, tristem delinibat blandicijs, ut noster transtulit. Quae autem sint illa bona et dulcia, praedicari iussa ad solatium eorum, exponit dicens: Quoniam finita est militia eius, eo quod iniquitas eius condonata sit, accepit enim de manu Domini duplicia pro omnibus peccatis suis. 17 Militia, quod nostri codices uitiose habent Malitia, Iudaeis audacibus grammatistis uidetur tempus statutum significare, sic enim illud Iob. 7. intelligunt: Militia est uita hominis super terram, id est, tempus est ei definitum. Mihi simpliciter, ut grammatica habet, dici Militiam placet, ut Esaiam intelligas loqui de cursu et labore populi sub lege, uelut in stadio militantis. Sic enim Paulus tam praedicatores quam auditores uerbi militibus libenter comparat, ut, dum Timotheon bonum militem et bonam militiam certare iubet. 18 Et Corinthios in stadio currere facit. Item: nemo coronatur, nisi legitime certauerit, Ephesios et Thessalonicenses armis instruit, Et se bonum certamen certasse gloriatur, Et similia alias. Sic et 1. Reg. 2. scribitur in Ebraeo, quod filij Eli dormiebant cum mulieribus militantibus in ostio tabernaculi foederis, de quarum militia et Moses in Exodo meminit, Et hinc Dominus Zebaoth uocatur Deus populi illius, id est Dominus militiae uel exercituum. 19 [183] Esaias igitur militiam legalis populi, quia sub lege uexabantur uelut onere importabili, teste Petro Act. 15,35 denunciat finiendam esse, et liberates a lege in nouam militiam spiritus transferendos. Porro is finis militiae durissimae, et successio militiae nouae et liberrimae non dabitur illis merito (W738) illorum, cum illam neque ferre potuerint, imo demerito illorum potius, quia sic finitur eorum militia, quod donatur eis gratuito eorum iniquitas. 20 Non sunt hic uerba obscura, uel ambigua. Militiam finiendam dicit, ideo, quod donetur eius iniquitas, manifeste significans, milites sub lege non implesse legem, neque implere potuisse, sed militiam peccati exercuisse et milites peccatores fuisse, ac si dicat Deus: cogor eis peccata donare, si uolo legem ab illis impleri, imo simul legem tollere, quia uideo non posse eos non peccare, tum maxime cum militant, id est, legem uiribus suis exprimere laborant. Nam uerbum Ebraicum: Donata est iniquitas, significat gratuitum beneplacitum, Et eo donatur iniquitas, sine ullo merito, imo cum demerito. 21 Atque hoc est, quod subdit: Accepit enim de manu Domini duplicia, pro omnibus peccatis suis. Hoc est, ut dixi, non solum remissionem peccatorum, sed etiam finitam militiam, quod est aliud nihil, quam sublata lege, quae erat uirtus peccati, et donato peccato, quod erat aculeus mortis, regnarent in libertate duplici per uictoriam Iesu Christi; id est, quod Esaias dicit: De manu Domini; non enim suis uiribus aut meritis haec obtinuerunt, sed uictore Christo et donante acceperunt. In omnibus peccatis, dicitur Ebraismo, id quod latine dicitur pro uel propter peccata, ut Osee .12: Iacob seruiuit in uxore, id est, pro uxore. Et Psal. 16: Circundederunt me in anima mea, id est, propter animam meam. 22 Igitur merita nostra pingit Esaias, quibus duplicem illam libertatem obstinemus, et finitae militiae legis, et donati peccati, scilicet quod nihil nisi peccata, et omnia peccata fuerint. Hunccine igitur pulcherrimum et inuictum locum contra lib. ar. sic pateremur conspurcari sordibus Iudaicis per Hieron. et Diatriben allatis? Absit. Stat uero Esaias meus uictor liberi arbitrij, et definit, gratiam donari, non meritis aut liberi arbitrij conatibus, sed peccatis et demeritis, liberumque arbitrium suis uiribus nihil nisi militiam peccati exercere posse, adeo ut et ipsa lex, quae in adiutorium dari putatur, ei fuerit intolerabilis et magis peccatorem fecerit, militantem sub ipsa. 23 [184] Quod autem Diatribe disputat: licet per legem peccatum abundet, et, ubi peccatum abundauit, abundet et gratia, non tamen hinc sequi, quod homo ante gratiam gratum facientem, adiutus auxilio Dei, non possit sese per opera moraliter bona praeparare fauori diuino, Mirum, si suo capite loquitur, ac non ex aliqua charta aliunde missa uel accepta decerpserit, libroque suo inseruerit Diatribe. Neque enim uidet neque audit, quid sua uerba sonent. Si per legem abundat peccatum, quomodo est possibile, hominem per opera moralia posse praeparare sese fauori diuino? 24 Quomodo opera prosint, cum lex non prosit? aut quid est aliud per legem abundare peccatum, (W739) quam opera secundum legem facta esse peccata? Sed haec alias. Quid uero dicit, quod homo adiutus Dei auxilio possit operibus moralibus sese praeparare? Disputamusne de diuino auxilio, uel de libero arbitrio? Quid enim non sit possibile diuino auxilio? Sed hoc est, quod dixi: Diatribe caussam contemnit, quam agit, ideo sic stertit et oscitat loquendo. Cornelium tamen illum centurionem pro exemplo adducit, ut cuius praeces et elemosynae placuerint nondum baptisati, necdum afflati spiritu sancto. 25 Ego quoque Lucam in Actis legi, nec tamen inueni ulla syllaba indicari, quod opera Cornelij fuerint moraliter bona sine spiritu sancto, ut somniat Diatribe, Sed contrarium inuenio, quod iustus et timens Deum fuerit, Sic enim Lucas eum appellat*. Iustum autem et timentem Deum sine spiritu sancto dici, est idem, quod Belial Christum dici. Deinde tota disputatio ibi agit, quod mundus coram Deo sit Cornelius, etiam teste uisione de coelo ad Petrum missa et ipsum increpante; scilicet tantis uerbis et rebus iustitia et fides Cornelij a Luca celebratur. * I Apg 10,2 kaldes Kornelius: religiosus et timens Deum. 26 Nihilominus Diatribe cum suis Sophistis, apertis oculis in clarissima luce uerborum et euidentia rerum caecutiunt et contrarium uident, tanta est indiligentia legendi et obseruandi sacras literas, quas tum oportet obscuras et ambiguas infamari. Esto, nondum erat baptisatus et uerbum de Christo suscitato nondum audierat, Nunquid hinc sequitur, ipsum sine spiritu sancto fuisse? Sic et Iohannem baptistam cum suis parentibus, tum Matrem Christi et Simeonem dices sine spiritu sancto fuisse. Sed ualeant tenebrae tam crassae. 27 [185] Quartus locus Esaias eodem cap.: Omnis caro fenum et omnis gloria eius quasi flos feni, Exiccatum est fenum et flos feni cecidit, quia spiritus Domini sufflauit in illud etc. Videtur Diatribe meae uiolentius ad gratiam et lib. arb. trahi. Quare hoc quaeso? Quia Hierony. (inquit) spiritum pro indignatione accipit, carnem pro infirma hominis conditione, quae nihil ualet aduersus Deum. Iterum mihi Hieronymi nugae pro Esaia afferuntur, fortius contra tedium mihi pugnandum est, quo me conficit tanta indiligentia (nequid acerbius dicam) Diatribe, quam contra ipsam Diatriben. 28 Sed diximus paulo ante iudicium nostrum de Hierony. sententia. Ipsam quaeso Diatriben sibi ipsi conparemus. Caro (inquit) est infirma hominis conditio, Spiritus autem indignatio diuina. Nihilne igitur aliud habet indignatio diuina, quod exiccet, quam miseram illam et infirmam hominis conditionem, quam potius debeat erigere? Sed illud pulchrius: flos feni est gloria, quae nascitur ex foelicitate rerum corporalium. Iudaei gloriabantur (W740) templo, praeputio, uictimis, Graeci sapientia. Igitur flos feni et gloria carnis est iustitia operum et sapientia mundi. Quomodo igitur iustitia et sapientia dicuntur res corporales apud Diatriben? Quid tum ad ipsum Esaiam, qui proprijs uerbis sese interpretatur dicens: Vere fenum est populus, non dicit: uere fenum est infirma hominis conditio, sed populus, idque asserit iuramento? 29 Quid autem est populus? An est sola conditio hominis infirma? Iam, an infirmam hominis conditionem intelligat Hierony. ipsam creationem uel sortem et statum hominis miserum, nescio. Sed utrum sit, Egregiam certe laudem et spolia ampla refert diuina indignatio, quod miseram creaturam uel homines infoelices exiccat, ac non potius superbos dispergat et potentes de sede deponat et diuites dimittat inanes, ut Maria canit. Sed Esaiam, dimissis laruis, sequamur! populus (inquit) est fenum, populus autem non est mera caro uel infirma conditio humanae naturae, sed complectitur, quicquid est in populo, scilicet diuites, sapientes, iustos, sanctos. Nisi de populo Iudaeorum non sunt Pharisaei, Seniores, Principes, Optimates Diuites etc. Flos feni recte gloria dicitur, scilicet, quod de regno, de politia, maxime uero de lege, Deo, Iustitia et sapientia gloriabantur, et Paulus Rom. 2. 3. et .9. disputat. 30 [186] Cum ergo dicit Esaias: Omnis caro, quid hoc est aliud quam omne fenum seu omnis populus? Non enim simpliciter dicit: Caro, sed: omnis caro. Ad populum autem pertinet anima, corpus, mens, ratio, iudicium et quicquid etiam in homine potest praestantissimum dici aut inueniri. Nullum enim excipit, qui dicit: Omnis caro fenum, nisi spiritum, qui exiccat. Nihil quoque omittit, qui dicit: fenum est populus. Da igitur libe. arbitrium, da quicquid in populo potest summum et infimum haberi, totum hoc Esaias carnem appellat et fenum. 31 Quia tria illa nomina: Caro, fenum, populus, ipsomet interprete, qui est author libri, idem hoc loco significant. Deinde tu ipse affirmas, Graecorum sapientiam et Iudaeorum iustitiam, quae exiccata sint per Euangelion, fenum uel florem feni esse. An putas sapientiam in Graecis non fuisse praestantissimum quod habuerunt? et iustitiam in Iudaeis non fuisse praestantissimum quod potuerunt? Tu doce aliud praestantius. Vbi igitur est fiducia tua, qua etiam (Philippum puto) suggillabas, dicens: Siquis contendat, id quod in hominis natura est praestantissimum, nihil aliud quam carnem, id est, impium esse, huic facile assentiam, si id, quod asseuerat, scripturae sacrae testimonijs doceat. Habes hic Esaiam, qui populum spiritu Domini uacuum, carnem magna uoce clamat, quanquam nec sic audias. Habes tuam ipsius confessionem, qui Graecorum sapientiam (forte imprudenter) dicis fenum uel gloriam feni, quod idem est, ac si carnem dixeris, (W741) nisi sapientiam Graecorum contendas non pertinere ad rationem uel igemonicon, ut dicis, id est, principalem partem hominis. Audi quaeso, si nos contemnis, uel teipsum ui ueritatis captum, recta dicentem. 32 Habes Iohannem: Quod natum est ex carne, caro est. Quod natum est ex spiritu, spiritus est. Hunc locum, qui euidenter conuincit, id, quod ex spiritu natum non est, carnem esse, alioqui partitio Christi non subsisteret, qui omnes homines in duo diuidit, in carnem et spiritum, Hunc igitur locum, quasi te non doceat quod petis, fortiter transis, et aliorsum te proripis more tuo, disserens interim Iohannem dicere, credentes ex Deo nasci ac filios Dei fieri, imo Deos et nouam creaturam. Non quid partitio concludat curas, sed qui sint in parte altera partitionis ociosis uerbis nos doces, Rhetorica tua fisus, quasi nemo sit, qui hanc transitionem et dissimulationem tam callidam sit obseruaturus. 33 [187] Difficile est te hoc loco non subdolum et uersipellem credere. Qui enim scripturas ea colit uafricia et hypocrisi, qua tu colis, is secure poterit de se confiteri, scripturis sese nondum esse doctum, uelle autem doceri, cum nihil uelit minus, et haec tantum garriat ad contumeliam lucis clarissimae in scripturis, et ad suam pertinaciam ornandam. Sic Iudaei usque in hodiernum diem dicunt, scripturis non probari, quae Christus, Apostoli et tola Ecclesia docuerunt. Nihil Haeretici scripturis possunt doceri. 34 Papistae scripturis adhuc non sunt edocti, quamuis etiam saxa clament ueritatem. Forte expectas locum e scripturis producendum, qui istis literis et syllabis constet: Pars principalis in homine est caro, uel: id quod praestantissimum est in homine, est caro, alioqui inuictus uictor futurus, tanquam si Iudaei postulent, ut ex Prophetis proferatur sermo, qui his literis constet: Ihesus fabri filius et Maria uirgine natus in Bethlehem, est Messias et filius Dei. Hic, ubi aperta sententia cogeris, literas et syllabas nobis praescribis, quas proferamus, alibi, ubi et literis et sententia uinceris, tropos, nodos et interpretationes sanas habes. Nusquam non inuenis, quod contradicas scripturis diuinis. Nec mirum, qui nihil aliud agis, quam ut quaeras, quod contradicas. 35 Nunc curris ad interpretationes ueterum, nunc ad absurditates rationis, ubi horum neutrum succurrerit, tum aliena et uicina disseris, tantum, ut praesente scripturae loco non tenearis. Quid dicam? Protheus non est Protheus, si tibi comparetur, Nec sic tamen elabi potes. Quantas uictorias Arriani iactabant, quod syllabae istae et literae Homousios non haberentur in (W742) scripturis, nihil morati, quod alijs uerbis idem efficacissime probaretur! Sed an hoc sit boni, non dicam pij animi, erudiri cupientis, iudicet uel ipsa impietas et iniquitas. Habe igitur uictoriam, nos uicti confitemur, hos characteres et syllabas (praestantissimum in homine nihil nisi caro est) in sacris scripturis non inueniri. Tu autem uide, qualis sit uictoria tua, cum nos probemus in scripturis locupletissime inueniri, quod non una portio uel praestantissimum aut principalis pars hominis sit caro, sed totum hominem esse carnem, Nec id solum, sed totum populum esse carnem, Atque ne hoc quidem satis, sed totum genus humanum esse carnem. Christus enim dicit: Quod natum est ex carne, caro est. 36 Tu solue nodos, finge tropos, sectare interpraetationem ueterum, aut alio uersus, interim de Troiano bello dissere, ne uideas uel audias praesentem locum. Nos non credimus, sed uidemus et experimur, totum genus humanum ex carne natum esse. Ideo cogimur credere quod non uidemus, scilicet, totum genus humanum carnem esse, docente Christo. An nunc igemonica pars in homine comprehendatur toto homine, toto populo, toto genere hominum, permittimus Sophistis, ut dubitent et disputent, nos in toto genere humane scimus complecti corpus et animam cum omnibus uiribus et operibus, cum omnibus uitijs et uirtutibus, cum omni sapientia et stultitia, cum omni iustitia et iniustitia. Omnia sunt caro, quia omnia sapiunt carnem, id est, quae sua sunt, uacantque gloria Dei et spiritu Dei, ut Paulus ait Roma. 3. 37 [188] Quod igitur dicis: Nec omnis affectus hominis est caro, Sed est qui dicitur anima, est qui dicitur spiritus, quo nitimur ad honesta, sicut Philosophi nixi sunt, qui docuerunt millies oppetendam esse mortem citius quam admittendam turpitudinem, etiam si sciremus futurum, ut ignorarent homines et Deus ignosceret, Respondeo: Qui nihil certe credit, huic facile est, quiduis credere et dicere. Non ego, sed Lucianus tuus te interroget, an unum in uniuerso genere humano (sit bis aut septies ipse Socrates) ostendere queas, qui hoc praestiterit, quod tu hic dicis et eos docuisse scribis? 38 Quid igitur inanibus uerbis fabularis? Ad honesta illi niterentur? qui etiam nesciebant, quid esset honestum. Honestum forte dices, si exemplum praestantissimum petam, quod pro patria, pro coniugibus et liberis, pro parentibus occubuerint, aut, ne mentirentur aut proderent, exquisites cruciatus pertulerint, quales Q. Sceuola, M. Regulus et alij fuerint. Quid uero in his omnibus, nisi speciem externam operum monstrare poteris? An cor eorum uidisti? imo simul in specie operis apparuit, quod pro gloria sua haec omnia (W743) gesserunt, ita ut nec puduerit confiteri et gloriari sese gloriam suam quaerere. Nam et gloria perurente gesserunt Romani, ipsismet testibus, quicquid uirtutis gesserunt, ita et Graeci, ita et Iudaei, ita et omne genus hominum. 39 Sed ut sit hoc honestum apud homines, apud Deum tamen nihil est inhonestius, imo impijssimum et summum sacrilegium, nempe, quod non pro gloria Dei egerunt, nec ut Deum glorificauerunt, sed impijssima rapina, Deo gloriam rapientes et sibi attribuentes, nunquam magis inhonesti et turpes fuerunt, quam dum in summis suis uirtutibus fulserunt. Quomodo uero pro gloria Dei agerent, cum Deum et gloriam eius ignorarent, non quod non appareret, sed quod caro non sinebat eos uidere gloriam Dei, prae furore et insania in gloriam propriam. 40 Habes igitur spiritum illum igemonicum, principalem partem hominis, ad honesta nitentem, id est, latronem gloriae diuinae et maiestatis affectatorem, tum maxime, cum sunt honestissimi et summis suis uirtutibus illustrissimi. Hos nunc nega esse carnem et impio affectu perditos! 41 [189] Nec credo Diatriben adeo offendi ea locutione, quod homo dicatur esse caro uel spiritus, cum latinus diceret: Homo est carnalis uel spiritualis. Donandum est enim hoc, sicut et multa alia, Ebraeae linguae, ut, cum dicit: Homo est caro uel spiritus, idem significet, quod nos, cum dicimus: Homo est carnalis uel spiritualis, quemadmodum latini dicunt: Triste lupus stabulis, dulce satis humor, uel cum dicunt: Iste homo est scelus et ipsa malitia. Ita et scriptura sancta per Epitasin hominem uocat carnem, quasi ipsam carnalitatem, quod nimio ac nihil aliud sapiat, quam ea, quae carnis sunt, Et spiritum, quod nihil nisi ea, quae spiritus sunt, sapiat, quaerat, agat et ferat. 42 Nisi forte hoc adhuc reliquum quaerat: etiamsi totus homo et praestantissimum in homine caro esse dicatur, nunquid ideo statim etiam impium dici oporteat, quicquid caro fuerit? Nos impium dicimus, quisquis sine spiritu Dei fuerit. Nam ideo scriptura dicit spiritum donari, ut impium iustificet. Cum uero Christus spiritum a carne distinguat dicens: Quod natum est ex carne, caro est, addatque, non posse natum ex carne regnum Dei uidere, euidenter sequitur, quicquid fuerit caro, idem impium et sub ira Dei, alienumque a regno Dei esse. 43 Quodsi a regno et spiritu Dei alienum est, necessario sequi, quod sub regno et spiritu Satanae sit, cum non sit medium regnum inter regnum Dei et regnum Satanae, mutuo sibi et perpetuo pugnantia. Haec sunt, quae demonstrant, summas uirtutes in gentibus, optima in Philosophis, praestantissima in hominibus, coram mundo quidem (W744) dici et apparere honesta et bona, sed coram Deo uere sunt caro et Satanae regno seruientia, id est, impia et sacrilega omnibusque nominibus mala. 44 [190] Sed fingamus quaeso Diatribes sententiam stare, quod non omnis affectus sit caro, id est, impius, sed sit is, qui spiritus dicitur, honestus et sanus, uide, quantum absurditatis hinc sequatur, non quidem apud rationem humanam, sed in tota Christiana religione et summis fidei articulis. Si enim praestantissimum in homine non est impium neque perditum aut damnatum, sed solum caro, id est, crassiores et inferiores affectus, qualem rogo faciemus Christum redemptorem? 45 An precium sanguinis eius tam uile faciemus, ut solum id, quod uilissimum est in homine, redemerit, praestantissimum uero in homine per sese ualeat et Christo non habeat opus? ut Christum deinceps praedicemus redemptorem non totius hominis, sed partis eius uilissimae, scilicet carnis, Hominem uero ipsummet suijpsius redemptorem in potiore sui parte. Elige, utrum uolueris: Si sana est potior pars hominis, redemptore Christo non eget; Si Christo non eget, maiore gloria super Christum triumphat, ut quae sese potiorem partem curet, cum Christus uiliorem tantum curet. 46 Deinde regnum Satanae quoque nihil erit, ut quod uiliore parte hominis regnet, a potiore uero parte per hominem potius regnetur. Ita fiet per dogma istud de principali parte hominis, ut homo supra Christum et diabolum extollatur, hoc est, fiet Deus Deorum et Dominus dominantium. Vbi nunc est illa opinio probabilis, quae dixit, lib. arb. nihil boni uelle posse? hic uero contendit, esse principalem partem et sanam honestamque, is ne Christo quidem indigere, sed plura posse quam Deus ipse et diabolus possunt. Hoc dico, ut iterum uideas, quanti periculi res sit, sacra ac diuina tentare sine spiritu Dei, temeritate rationis humanae. Igitur si Christus est agnus Dei qui tollit peccatum mundi, mundum totum sub peccato, damnatione et diabolo esse sequitur, nihilque prodest distinctio partium principalium et non principalium. Mundus enim significat homines mundana sapientes partibus omnibus. 47[191] Si totus homo (inquit), etiam renatus per fidem, nihil aliud est quam caro, ubi spiritus e spiritu natus? ubi filius Dei? ubi noua creatura? Super his doceri uelim. Haec Diatribe. Quo? Quo? mea Diatribe Charissima? quid somnias? Tu petis doceri, quomodo spiritus natus e spiritu sit caro. Proh quam laeta et secura uictoria nobis uictis hic insultas, quasi impossible sit, nos hic subsistere. Interim ueterum authoritate uis abuti, qui semina quaedam honesti tradunt insita mentibus hominum. Primum, si ita uis, per nos quidem licet, ut ueterum authoritate utaris uel abutaris, tu uideris, quid (W745) credas, qui hominibus credis, sua dictantibus sine uerbo Dei. 48 Nec forte multum te cruciat religionis cura, quid quis credat, qui tam facile hominibus credis, nihil moratus, an certum uel incertum sit apud Deum, quod dicunt. Et nos super hoc doceri uelimus, quando nos unquam id docuerimus, quod tu tam libere et publice nobis imputas. Quis ita insaniat, ut nihil nisi carnem esse dicat eum, qui natus est ex spiritu? Nos manifesto separamus carnem et spiritum tanquam res pugnantes, dicimusque cum oraculo diuino, hominem, qui non est renatus per fidem, esse carnem. Deinde renatum non amplius carnem esse dicimus, quam secundum reliquias carnis, quae aduersantur primicijs accepti spiritus. 49 Nec credo, quod hoc in nostri uolueris inuidiam fingere, alioqui, quid poteras nobis sceleratius imponere? Sed uel nihil intelligis nostrarum rerum, uel magnitudini rerum impar esse uideris, qua sic premeris et confunderis forte, ut non satis memor sis, quid uel in nos uel pro te dicas. Nam quod ueterum authoritate credis, semina quaedam honesti insita mentibus hominum, iterum obliuione quadam dicis, cum supra asserueris, nihil boni uelle posse liberum arbitrium. Non posse autem quicquam boni uelle, nescio, quomodo secum patiatur semina quaedam honesti. Sic ego perpetuo cogor te admonere status caussae susceptae, a quo tu perpetua obliuione discedis et aliud agis quam institueras. 50 [192] Alius locus est Hieremiae .10: Scio, Domine, quoniam non est hominis uia eius, nec ullius (n50) est, ut ambulet et dirigat gressus suos. Hunc locum dicit magis pertinere ad euentum rerum laetarum, quam ad potestatem liberi arbitrij. Hic iterum Diatribe cum fiducia glosam affert, prout uisum est, tanquam scriptura sit sub iure suo plenissimo. Vt autem Prophetae sensum et intentum consideraret, quid opus erat tantae authoritatis uiro? 51 Sat est: Erasmus dicit, ergo sic est. Hac libidine glossandi permissa aduersarijs, quid est, quod non obtineant? Doceat igitur ex ipsius sermonis serie hanc glosam, et credemus. Nos autem docemus ex ipsa serie, Prophetam, cum uideret sese frustra docere impios tanta instantia, simul intelligit, uerbum suum nihil ualere, nisi Deus intus doceat, atque ideo non esse in manu hominis audire et bonum uelle, Hoc animaduerso, Dei iudicio territus, petit, ut corrigat eum in iudicio, si omnino corrigi debet, et non tradatur cum impijs sub iram Dei, quos sinit indurari et incredulos manere. 52 Sed fingamus tamen locum de euentis rerum tristium et laetarum intelligi, quid, si haec ipsa glosa fortissime subuertat liberum arbitrium? Fingitur quidem hoc nouum effugium, ut rudes et inertes falsi, putent esse satis factum, sicut illi faciunt effugio illo de necesssitate consequentiae. Non uident enim, quomodo multo magis irretiantur et capiantur istis effugijs, adeo auertuntur nouis istis uocabulis. Si itaque euentus rerum istarum non est in manu nostra, (W746) quae sunt temporales et quibus homo dominus constituitur Gen. 1, Obsecro, quomodo erit in manu nostra res illa coelestis, gratia Dei, quae in solius arbitrio Dei pendet? 53 An liberi arbitrij conatus potest salutem aeternam obtinere, qui non potest obulum, imo nec pilum capitis retinere? Non est nobis potestas obtinendae creaturae, et potestas erit obtinendi creatoris? Quid insanimus? Pertinet igitur id multo maxime ad euentus, quod homo ad bonum uel ad malum nititur, quia utrobique multo magis fallitur et minus libertatis habet, quam dum nititur ad pecuniam uel gloriam uel uoluptatem. 54 Quam pulchre igitur euasit haec glosa, quae libertatem hominis negat in paruulis et creatis euentibus, et praedicat eam in summis et diuinis euentibus. Ac si dicas: Codrus non potest staterem persoluere, potest autem infinita milia aureorum persoluere. Et miror Diatriben, quae illud Viglephi, omnia necessario fieri, adeo persecuta hactenus, nunc ipsamet concedit, euenta esse necessaria nobis. 55 [193] Deinde si maxime torqueas (ait) ad liberum arbitrium, nemo non fatetur, absque gratia Dei neminem posse rectum uitae cursum tenere, Nihilominus tamen interim annitimur et ipsi pro uiribus, quia oramus quottidie: Dirige, Domine Deus meus, in conspectu tuo uiam meam. Qui petit auxilium, non deponit conatum. Nihil putat Diatribe referre, quid respondeat, modo non taceat et aliquid dicat, tum satisfactum uult uideri, adeo confidit authoritate sua. 56 Probandum fuit, an nos uiribus nostris nitamur, et probat, quod orans aliquid conetur. Obsecro, an nos irridet? an ludificatur Papistas? Qui orat, spiritu orat, imo spiritus ipse in nobis orat Rom. 8. Quomodo igitur per conatum spiritus sancti probatur potestas liberi arbitrij? An eadem res est lib. arb. et spiritus sanctus apud Diatriben? An disputamus nunc, quid spiritus possit? Relinquit igitur locum istum Hieremiae mihi intactum Diatribe, atque inuictum, solumque id sui capitis affert glossema: Nos etiam annitimur uiribus. Et huic cogetur Lutherus credere, modo uelit. 57 [194] Item illud Prouerbi. 16: Hominis est praeparare cor, Domini autem gubernare linguam, Etiam ad euenta rerum dicit pertinere, quasi hoc suo proprio dicto sine authoritate alia satis sit nobis factum. Et facit sane nimio satis, quod concesso sensu de euentis rerum, nos plane uicimus secundum ea, quae proxime diximus, quod, cum libertas arbitrij in rebus et operibus nostris nulla est, multo magis nulla est in rebus et operibus diuinis. Sed acumen eius uide: Quomodo est hominis praeparare cor, quum Lutherus affirmet omnia necessitate geri? 58 Respondeo: quum euenta rerum non sint (W747) in potestate nostra, ut tu dicis, quomodo est hominis res gerere? Quod mihi responderis, tibi responsum habe. Imo ideo maxime operandum est, quia incerta nobis sunt omnia futura, ut Ecclesiastes ait: Mane semina semen tuum et uespere non cesses, quia nescis, an hoc uel illud sit oriturum. Nobis inquam sunt incerta cognitione, sed necessaria euentu. Necessitas nobis timorem Dei incutit, ne praesumamus et securi simus. Incertitudo uero fiduciam parit, ne desperemus. Redit uero ad ueterem suam cantilenam, quod in libro Prouerbiorum multa dicuntur pro lib. arbi., quale est illud: Reuela Domino opera tua. 59 Audis (inquit) opera tua? Scilicet, quod multa sint in eo libro uerba imperatiua et coniunctiua, item pronomina secundae personae, his enim fundamentis probatur libertas arbitrij, ut: Reuela, ergo potes reuelare, opera, ergo tu facis ea. Sic illud: ego sum Deus tuus, intelliges: id est, tu facis me Deum tuum. Fides tua te saluum fecit, Audis tua? expone sic: Tu facis fidem; tum probasti lib. arbitrium. Non hic irrideo, sed ostendo Diatribe serium non esse in hac caussa. 60 [195] Illud eodem capite: omnia propter semetipsum operatus est Dominus, etiam impium ad diem malum, etiam suis uerbis format, excusans Deum, quod nullam creaturam malam condiderit, quasi de Creatione dixerim ego, ac non magis de operatione illa assidua Dei in rebus creatis, Qua operatione Deus agit et impium, sicut supra de Pharaone diximus. 61 [196] Nec illud ex cap. 20. ipsi uidetur urgere: Cor regis in manu Domini; quocunque uoluerit, inclinat illud. Non statim (ait) cogit, qui inclinat, Quasi nos de coactione loquamur, ac non potius de necessitate immutabilitatis. Ea significatur per inclinationem Dei, quae non est res tam stertens et pigra, ut fingit Diatribe, Sed est actuosissima illa operatio Dei, quam uitare et mutare non possit, sed qua tale uelle habet necessario, quale illi Deus dedit et quale rapit suo motu, ut dixi supra. 62 Deinde, cum Salomon de corde regis loquatur, putat Diatribe eum locum non recte ad generalem sententiam trahi, sed illud uelle, quod alias Iob dicit: regnare facit Hypocritam propter peccata populi. Tandem concaedit inclinari a Deo regem ad malum, sed sic, quod sinat regem agi affectibus, ad castigandum populum. 63 Respondeo: Siue sinat, siue inclinet Deus, ipsum sinere uel inclinare non fit nisi uolente et operante Deo, quia uoluntas regis non potest effugere actionem omnipotentis Dei, quia rapitur omnium uoluntas, ut uelit et faciat, siue sit bona siue mala. Quod uero generalem sententiam fecimus ex particulari uoluntate regis, puto neque inepte neque indocte nos fecisse. Si enim cor regis, quod uidetur maxime liberum et alijs dominari, non tamen potest uelle, nisi (W748) quo Deus ipsum inclinarit, quanto minus ullus aliorum hominum id potest? 64 Atque ista consequentia non solum ex regis, sed etiam cuiuslibet hominis uoluntate ualeret. Si enim unus homo, quantumlibet priuatus, non potest coram Deo uelle, nisi quo inclinat Deus, idem de omnibus hominibus dicetur. Sic quod Balaam non potuit loqui, quod uolebat, argumentum est euidens in scripturis, hominem non esse sui iuris aut operis liberum electorem aut factorem, Alioqui exempla nulla subsisterent in scripturis. 65 [197] Post haec, cum dixisset, testimonia, quae Lutherus ex eo libro colligit, multa colligi posse, sed quae comoda interpretatione, tum pro, tum contra liberum arbitrium possent stare, Tandem adducit telum illud Lutheri Achilleum et ineuitabile Iohan. 15: Sine me nihil potestis facere etc. Laudo et ego Rhetorem liberi arbitrij egregium, qui testimonia scripturae interpretationibus, ut uisum fuerit, comodis, formare docet, ut uere pro libero arbitro stent, id est, efficiant, non quod debent, sed quod nobis placuerit. 66 Deinde sic unum fingat sese metuere Achilleum, ut stolidus lector, eo uicto, caetera nimis contempta habeat. Verum ego magniloquam et heroicam Diatriben spectabo, uisurus, qua ui meum superet Achillem, quae hactenus nullum gregarium militem, ne Tersitem quidem percusserit, sed suis ipsius telis sese miserrime confecerit. 67 Igitur apprehensa uocula hac ,Nihil' multis uerbis, multisque exemplis eam iugulat, et comoda interpretatione huc trahit, ut nihil idem possit esse, quod modicum et imperfectum, scilicet, alijs uerbis id disserens, quod Sophistae hactenus hoc loco sic docuerunt: Sine me nihil potestis facere, scilicet perfecte. Hanc glosam iamdudum exoletam et corrosam, reddit nobis ui Rhetoricae nouam, et sic instat, quasi prima eam afferat, nec antea sit unquam audita, uice miraculi nobis eam exhibitura, 68 Interim uero prorsus secura et nihil cogitans de ipso textu, de sequentibus et praecedentibus, unde petenda est intelligentia. Taceo illud, quod tot uerbis et exemplis probat uocabulum hoc ,Nihil' posse hoc loco accipi pro modico et imperfecto, quasi nos de posse disputemus, cum hoc probandum fuerit, an debeat sic accipi. Vt tota ista magnifica interpretatio nihil efficiat, si quid efficit, quam quod incertus fiat locus iste Iohannis et ambiguus. Nec hoc mirum, cum hoc unice agat Diatribe, ut scripturae Dei sint ubique ambiguae, ne illis cogatur uti, authoritates uero ueterum certae, ut illis liceat abuti, mira sane religione, uerba Dei sint inutilia, hominum uerba sint utilia. (W749) 69 [198] Sed hoc pulcherrimum est uidere, quam bene sibijpsi constet. Nihil pro modico accipi potest, Et in eo sensu (inquit) uerissimum est, nos sine Christo nihil posse facere, loquitur enim de fructu Euangelico, qui non contingit nisi manentibus in uite, qui est Christus etc. Hic ipsamet confitetur fructum non contingere, nisi manentibus in uite, et hoc facit in ea ipsa comoda interpretatione, qua probat, nihil id esse, quod modicum et imperfectum. 70 Sed forte et aduerbium ,Non' oportet etiam comode interpretari, ut significet, fructum Euangelicum extra Christum aliquo modo seu modicum et imperfectum contingere, ut praedicemus impios sine Christo, qui regnante Satana in ipsis et contra Christum pugnante, posse aliquid fructuum uitae praestare, hoc est, ut hostes Christi pro Christo faciant; Sed mittamus ista. Hic ego doceri uelim modum, quo Haereticis queat resisti, qui ubique in scripturis hac lege usuri, Nihil et Non pro imperfecto accipere contendant, ut: sine ipso factum est nihil, id est: modicum. Dixit insipiens in corde suo: non est Deus, id est: imperfectus est Deus. Ipse fecit nos et non ipsi nos, id est: modicum fecimus nos. Et quis numeret e scripturis locos, ubi Nihil et non ponuntur? 71 An hic dicemus: Comoda interpretatio spectanda est? At nulli Haeretico sua non comoda est. Scilicet, hoc est nodos soluere, tantae licentiae fenestram aperire corruptis mentibus et fallacibus spiritibus? Tibi, credo, qui sacrae scripturae certitudinem susque deque facis, comoda fuerit ea licentia interpretandi, sed nobis, qui conscientias stabilire laboramus, nihil incomodius, nihil nocentius, nihil pestilentius hac comoditate contingere potest. Audi itaque, magna uictrix Achillis Lutherani: nisi tu probaueris, ,Nihil' hoc loco non solum posse, sed etiam debere pro modico accipi, nihil effeceris tanta copia uerborum et exemplorum, nisi quod aridis stipulis aduersus flammas pugnaueris. Quid nobis cum tuo posse, a quo exigitur, ut probes, debere? Quod nisi effeceris, manemus in naturali et grammatica significatione uocabuli, ridentes tam exercitus quam triumphos tuos. 72 [199] Vbi nunc manet opinio probabilis, quae statuit liberum arbitrium nihil boni uelle posse? Sed forte uenit tandem hic interpretatio comoda, ut ,nihil boni' significet aliquid boni, inaudita plane et grammatica et dialectica, ut nihil sit id, quod aliquid, quod apud dialecticos impossibile fuerit, cum sint contradictoria. Vbi manet et illud, quod Satanam credimus principem esse mundi, regnantem, teste Christo et Paulo, in uoluntatibus et mentibus hominum sibi captiuis et seruientibus? 73 Ille scilicet leo rugiens, hostis (W750) implacabilis et irrequietus gratiae Dei et salutis humanae, sinet fieri, ut homo, seruus et pars regni sui, conetur ad bonum ullo motu aut momento, quo suam tyrannidem euadat, ac non potius incitet et urgeat, ut totis uiribus contrarium gratiae et uelit et faciat? cui iusti et spiritu Dei agentes uix resistunt et bonum uolunt ac faciunt, ita in eos saeuit. Tu, qui fingis uoluntatem humanam esse rem in medio libero positam ac sibi relictam, facile simul fingis, esse conatum uoluntatis in utram partem, quia tam Deum, quam diabolum fingis longe abesse, ueluti solum spectatores mutabilis illius et liberae uoluntatis, impulsores uero et agitatores illius seruae uoluntatis, mutuo bellacissimos, non credis. 74 Quo solo credito, satis fortiter stat nostra sententia, et prostratum iacet liberum arbitrium, ut et supra docuimus. Aut enim regnum Satanae in hominibus nihil erit, et sic Christus mentietur, Aut, si regnum eius tale est, quale Christus describit, liberum arbitrium nihil nisi iumentum captiuum Satanae erit, non liberandum, nisi prius est, digito Dei eijciatur diabolus. Hinc credo satis intelligis, mea Diatribe, quid sit et quantum ualeat, quod author tuus peruicatiam Lutheranae assertionis detestatus, solet dicere, Scilicet, Lutherum ualde urgere caussam scripturis, sed quae uno uerbulo dissolui possunt. 75 Quis enim hoc nescit, uno uerbulo posse omnes scripturas solui? Pulchre hoc sciebamus, etiam antequam Erasmi nomen audiremus. Sed hoc quaeritur, an hoc satis sit, uerbulo solui scripturam. An recte soluatur, et an sic debeat solui, hoc disputatur. Huc spectet, et uidebit, quam facile sit scripturas soluere, et quam detestanda sit peruicatia Lutheri. Videbit autem non solum uerbula nihil efficere, sed nec omnes portas inferorum. 76 [200] Nos igitur, quod Diatribe pro sua affirmatiua non potest, quamuis non debeamus negatiuam probare, faciamus tamen, et extorqueamus ui argumentorum, ,Nihil' hoc loco non solum posse, sed debere accipi, non pro modico, sed pro eo, quod uocabulum natura significat. faciemus autem hoc ultra illud inuictum argumentum, quo iam uicimus, scilicet, esse uocabula naturali significationis usu seruanda, nisi contrarium fuerit demonstratum, quod Diatribe neque fecit, neque potest facere. 77 Extorquemus autem id primum ipsa rei natura, uidelicet, quod scripturis neque ambiguis neque obscuris euictum sit, Satanam esse principem longe potentissimum et callidissimum mundi (uti diximus), quo regnante, uoluntas humana iam non libera nec sui iuris, sed serua peccati et Satanae, non potest uelle nisi quod princeps ille suus uoluerit. Nihil uero boni ille sinet eam uelle, quamuis, etiamsi Satanas ei non imperaret, ipsum peccatum, cuius seruus est homo, satis oneraret, ne bonum uelle posset. 78 Deinde ipsa sermonis consequentia idem extorquet, quam Diatribe fortiter contemnit, licet eam satis copiose in Assertionibus meis annotassem. Sic enim prosequitur Christus Iohan. 15: Qui in me non manserit, mittetur (W751) foras sicut palmes et arescit et colligunt eum et in ignem mittunt et ardet. Haec, inquam, Diatribe Rhetoricissime transmit, sperauitque transitum hunc esse tam rudibus Lutheranis incomprehensibilem. Vides autem hic Christum ipsum interpretem similitudinis suae de palmite et uite, satis aperte declarare, quid uelit intelligi per uocabulum Nihil, scilicet, quod homo extra Christum foras mittitur et arescit. 79 Quid uero foras mitti et arescere potest aliud significare, quam sub diabolum tradi et continenter peiorem fieri? Peiorem autem fieri non est aliquid posse uel conari. Arescens palmes magis ac magis ad ignem paratur, quo magis arescit. Nisi ipse Christus hanc similitudinem sic dilatasset et applicasset, nemo fuisset ausus ita dilatare et applicare. Stat igitur, ,Nihil' hoc loco proprie debere accipi, ut natura fert uocabuli. 80 [201] Iam et exempla uideamus, quibus probat, ,Nihil' alicubi pro modico accipi, ut et in hac parte demonstremus Diatriben esse et efficere nihil, in qua si etiam aliquid faceret, tamen nihil efficeret, adeo Diatribe per omnia et omnibus modis nihil est. Vulgo (inquit) nihil agere dicitur, qui non assequitur id quod expert, et tamen frequenter aliquo usque promouet, qui conatur. Respondeo: Nunquam audiui uulgo sic dici, tu ita fingis pro libertate tua. Verba spectanda sunt (ut uocant) secundum materiam subiectam et ad intentionem loquentis. Iam nemo illud uocat nihil, quod conatur agens, nec de conatu loquitur, qui de nihilo loquitur, sed de effectu, hunc enim spectat, qui dicit: Ille nihil agit uel nihil efficit, id est, non attigit, non est assecutus. 81 Deinde, ut exemplum ualeat, quod tamen non ualet, magis pro nobis facit. Hoc enim est, quod contendimus et euictum uolumus, quod liberum arbitrium multa agat, quae tamen sunt nihil coram Deo. Quid profuerit illi conari, si non assequitur quod expetit? Ut, quoquo se uertat Diatribe, inpingat et seipsam confutet, ut solet accidere malam agentibus caussam. Sic et illud exemplum e Paulo infoeliciter adducit: Neque qui plantat, neque qui rigat est aliquid, Sed qui incrementum dat Deus. 82 Quod minimi (inquit) momenti est et per se inutile, nihil appellat. Quis? Tu Diatribe ministerium uerbi per sese inutile et minimi momenti esse dictitas, quod tantis laudibus Paulus, cum ubique, tum maxime .2. Corin. 3. uehit, ubi ministrationem uitae et gloriae appellat? Iterum neque materiam subiectam, neque intentionem loquentis consideras. Ad incrementum dandum plantator et rigator nihil est, sed ad plantandum et rigandum non nihil est, cum sit opus summum spiritus in Ecclesia Dei, docere et exhortari. Hoc uult Paulus, hoc et uerba satis aperte tradunt. 83 Sed esto et hoc exemplum ineptum ualeat, iterum pro nobis idem stabit. Nam hoc agimus, quod liberum arbitri. sit nihil, id est, inutile per sese, ut tu exponis, coram Deo, nam de hoc genere essendi loquimur, non ignari, quod uoluntas impia sit aliquid et non merum nihil. (W752) 84 [202] Item illud .1. Corint. 13: Si charitatem non habeam, nihil sum. Cur hoc adducat exemplum, non uideo, nisi numerum et copiam quaesierit, aut arma nobis deesse putarit, quibus a nobis ipsa confodiatur. Vere enim et proprie nihil est coram Deo, qui sine charitate est. Sic et de libe. arbitrio docemus, quare et hoc exemplum pro nobis contra ipsam Diatriben stat, Nisi forte adhuc Diatribe ignorat, quo loco pugnemus. Non enim de esse naturae loquimur, sed de esse gratiae (ut uocant). 85 Scimus liberum arbitrium natura aliquid facere, ut comedere, bibere, gignere, regere, ne nos delirio illo, uelut argutulo, rideat, quod nec peccare quidem liceret sine Christo, si uocem illam 'nihil' urgeamus, cum tamen Lutherus donarit lib. arb. ualere nihil nisi ad peccandum; adeo libuit sapienti Diatribe ineptire etiam in re seria. Dicimus enim, hominem extra gratiam Dei manere nihilominus sub generali omnipotentia Dei facientis, mouentis, rapientis omnia, necessario et infallibili cursu, Sed hoc, quod sic raptus homo facit, esse nihil, id est, nihil ualere coram Deo, nec aliud reputari quam peccatum. Sic in gratia nihil est, qui sine charitate est. 86 Cur igitur Diatribe, cum ipsamet fateatur nos hoc loco agere de fructu Euangelico, qui sine Christo non contingit, hic mox extra statum caussae diuertit, et alienam cantionem orsa, de opere naturali et fructu humano cauillatur? nisi quod nusquam sibi constat, qui ueritate priuatus est. Sic illud Ioh. 3: Non potest homo quicquam accipere, nisi fuerit ei datum e coelo. Iohannes loquitur de homine, qui utique aliquid iam erat, et hunc negat accipere quicquam, scilicet, spiritum cum donis; de hoc enim loquebatur, non de natura. Nec enim opus illi fuit magistra Diatribe, quae illum doceret, hominem habere iam oculos, nares, aures, os, manus, mentem, uoluntatem, rationem et omnia quae sunt in homine, Nisi Diatribe credit, Baptistam tam furiosum fuisse, ut, cum hominem nominarit, cahos Platonis aut uacuum Leucippi aut infinitum Aristotelis aut aliud quoddam nihil cogitarit, quod dono e coelo aliquid demum fieret. Scilicet hoc est exempla e scripturis proferre, sic in re tanta de industria ludere. 87 Quorsum igitur illa copia attinet, quod ignem, fugam mali, nisum ad bona et reliqua e coelo esse nos docet, quasi haec ullus ignoret aut neget? Nos de gratia, et, ut ipsa dixit, de Christo et fructu Euangelico loquimur, ipsa uero de natura interim fabulata tempus redimit et caussam trahit, rudique (W753) lectori nubem offundit. Sed interim, non solum non profert ullum exemplum, ubi ,nihil' pro modico accipiatur, sicut instituit, uerum etiam aperte prodit sese nihil intelligere aut curare, quid sit Christus aut gratia, aut quomodo aliud sit gratia quam natura, quod tamen etiam rudissimi Sophistae nouerunt et usu uulgatissimo hoc discrimen in suis scholis detriuerunt, Simulque nihil uidet, quod sua exempla omnia pro nobis contra ipsam faciant. 88 Hoc enim facit uerbum Baptistae, quod homo nihil potest accipere, nisi donatum fuerit e coelo, ut liberum arbitrium nihil sit. Sic uincitur meus Achilles, cum ei per Diatriben arma porriguntur, quo ipsa nuda et imbellis conficitur. Sic uno uerbulo scripturae soluuntur, quibus urget Lutherus peruicax ille assertor. 89 [203] Post haec multas enumerat similitudines, quibus nihil facit, nisi ut more suo ad aliena rapiat stultum lectorem, caussae interim prorsus oblita. Vt Deus nauem quidem seruat, sed nauita tamen ducit ad portum, quare nonnihil agit nauita. Diuersum opus, scilicet Deo seruandi, nauitae ducendi, tribuit ista similitudo. Deinde si quid probat, id probat, quod Dei sit totum opus seruandi, Nauitae totum opus ducendi, Et tamen est pulchra et apta similitudo. Sic agricola conuehit prouentus, Deus autem dedit. iterum diuersa opera Deo et homini, nisi agricolam simul creatorem facit, qui dederit prouentus. 90 Sed dentur adhuc eadem opera Deo et homini, quid efficiunt istae similitudines? nihil nisi quod Creatura Deo operanti cooperatur. At nunquid nos de cooperatione nunc disputamus, ac non potius de propria ui et operatione liberi arbitrij? Quo igitur Rhetor ille fugit, qui dicturus de Palma, nihil dicit nisi de cucurbita? Amphora coepit institui, cur urceus exit? Scimus et nos, quod Paulus cooperatur Deo in docendis Corinthijs, dum foris praedicat ipse, et intus docet Deus, etiam in diuerso opere. Similiter et Deo cooperatur, cum loquitur in spiritu Dei, idque in eodem opere. Hoc enim nos asserimus et contendimus, quod Deus, cum citra gratiam spiritus operatur, omnia in omnibus, etiam in impijs, operatur, Dum omnia, quae condidit solus, solus quoque mouet, agit et rapit omnipotentiae suae motu, quem ilia non possunt uitare nec mutare, sed necessario sequuntur et parent, quodlibet pro modo suae uirtutis, sibi a Deo datae; sic omnia etiam impia illi cooperantur. 91 Deinde, ubi spiritu gratiae agit in illis, quos iustificauit, hoc est, in regno suo, similiter eos agit et mouet, et illi, ut sunt noua creatura, sequuntur et cooperantur, uel potius, ut Paulus ait, aguntur. Sed ijs nunc non erat locus, Non disputamus, quid operante Deo possimus, sed, quid nos possimus, uidelicet, an iam creati ex nihilo, aliquid nos faciamus uel conemur illo generali motu omnipotentiae, ut paremur ad nouam creaturam spiritus, Hic respondendum erat, non alio diuertendum. 92 Hic enim (W754) nos sic respondemus: Sicut homo, antequam creatur, ut sit homo, nihil facit aut conatur, quo fiat creatura, Deinde factus et creatus nihil facit aut conatur, quo perseueret creatura, Sed utrunque fit sola uoluntate omnipotentis uirtutis et bonitatis Dei nos sine nobis creantis et conseruantis, sed non operatur in nobis sine nobis, ut quos ad hoc creauit et seruauit, ut in nobis operaretur, et nos ei cooperaremur, siue hoc fiat extra regnum suum generali omnipotentia, siue intra regnum suum singulari uirtute spiritus sui, 93 Sic deinceps dicimus: Homo antequam renouetur in nouam creaturam regni spiritus, nihil facit, nihil conatur, quo paretur ad eam renouationem et regnum, Deinde recreatus, nihil facit, nihil conatur, quo perseueret in eo regno, Sed utrunque facit solus spiritus in nobis, nos sine nobis recreans et conseruans recreates, ut et Iacobus dicit: Voluntarie genuit nos uerbo uirtutis* suae, ut essemus initium creaturae eius; loquitur de renouata creatura. * Vulgata har 'veritatis'. 94 Sed non operatur sine nobis, ut quos in hoc ipsum recreauit et conseruat, ut operaretur in nobis et nos ei cooperaremur. Sic per nos praedicat, miseretur pauperibus, consolatur afflictos. Verum quid hinc libero arbitrio tribuitur? imo quid ei relinquitur, nisi nihil? et uere nihil. 95 [204] Lege igitur hic Diatriben per quinque uel sex cartas, ubi istiusmodi similitudinibus, tum pulcherrimis locis et parabolis ex Euangelio et Paulo adductis, aliud nihil agit, quam quod nos docet, in scripturis inueniri loca (ut ait) innumerabilia, quae cooperationem et auxilia Dei tradant. Ex quibus si tunc ego colligam: Homo nihil potest nisi auxiliante Dei gratia, igitur nulla sunt opera hominis bona, ipsa contra sic colligit, inuersione Rhetorica: imo (inquit) Homo nihil non potest auxiliante Dei gratia, igitur omnia opera hominis possunt esse bona; 96 Quot igitur sunt loca in scripturis diuinis, quae meminerunt auxilij, tot sunt, quae statuunt liberum arbitrium, at ea sunt innumerabilia; Itaque uicero, si res aestimetur testimoniorum numero. Haec illa. Satin sobriam Diatriben putas aut mente sana fuisse, cum haec scriberet? Nam maliciae et nequitiae eius non tribuam, nisi tedio forte perpetuo me uoluerit enecare, dum ubique similis sibi, semper alia tractat quam instituit. Sed si illam delectauit ineptire in re tanta, delectet et nos ineptias eius uoluntarias publice traducere. 97 Primum nos neque disputamus neque ignoramus, omnia opera hominis posse esse bona, si fiant auxiliante Dei gratia. Deinde hominem nihil non posse auxiliante Dei gratia. Tuam uero non satis possumus admirari negligentiam, qui, cum de liberi arbitrij ui instituisses scribere, scribis de ui gratiae Dei. Deinde, ac si omnes homines essent trunci et lapides, audes in publico dicere, liberum arbitrium statui per loca scripturae, quae auxilium gratiae Dei commendant, nec solum hoc audes, sed et encomion cantas uictor, triumphatorque gloriosissimus. 98 Nunc (W755) uere scio, ex hoc ipso dicto et facto tuo, quid sit et ualeat liberum arbitrium, scilicet, insanire. Quid esse potest quaeso in te, quod sic loquitur, nisi ipsum liberum arbitrium? Audi tamen tuas consequentias!: Scriptura commendat gratiam Dei, ergo probat liberum arbitrium; Commendat auxilium gratiae Dei, ergo statuit liberum arbitrium. Qua dialectica didicisti has collectiones? Cur non contra: Gratia praedicatur, ergo liberum arbitrium tollitur; Auxilium gratiae commendatur, ergo liberum arbitrium destruitur? Ad quid enim confertur gratia? An ad hoc, ut superbia liberi arbitrij per sese satis robusti, gratia uelut superfluo ornamento diebus bachanalibus gestiat et ludat? Quare et ego inuertam collectionem, licet non Rhetor, firmiori tamen Rhetorica quam tu: Quotquot sunt loca in scripturis diuinis, quae meminerunt auxilij, tot sunt, quae tollunt liberum arbitrium. 99 Atque ea sunt innumerabilia. Itaque uicero, si res aestimetur testimoniorum numero nam ideo gratia opus est, ideo auxilium gratiae confertur, quod liberum arbitrium per sese nihil possit, et, ut ipsamet dixit opinione illa probabili, non possit uelle bonum. Commendata itaque gratia, et praedicato auxilio gratiae, simul impotentia liberi arbitrij praedicatur. Haec est sana collectio et rata consequentia, quam nec inferorum portae subuertent. 100 [205] Hic finem ponemus defendendis nostris a Diatribe confutatis, ne liber crescat in immodicum, caetera, si quae digna sunt, inter asserenda nostra tractabuntur. Nam quod Erasmus in Epilogo repetit, si nostra stet sententia, frustra esse tot praecepta, tot minas, tot promissiones, nec meritis, nec demeritis, nec praemijs, nec supplijs locum relinqui, Deinde difficile esse, ut misericordia, imo iustitia Dei defendatur, si Deus necessario peccantes damnet, et alia incomoda quae sequuntur, quae summos uiros ita mouerunt, ut et subuerterunt, — De his omnibus reddidimus superius rationem, 101 Nec patimur neque recipimus mediocritatem illam, quam nobis consulit bono, ut credo, animo, scilicet, ut libero arbitrio perpusillum concedamus, quo facilius pugnantia scripturae et incomoda praedicta tollantur, Nam ista mediocritate nihil est caussae consultum, neque quicquam profectum, Nisi enim totum et omnia libero arbitrio tribueris, exemplo Pelagianorum, manet nihilominus scripturae pugnantia, tollitur meritum et praemium, tollitur misericordia et iustitia Dei, et omnia manent incomoda, quae uitare uolumus per liberi arbitrij modiculam et inefficacem uim, ut satis supra docuimus. Ideo ad extrema eundum est, ut totum negetur liberum arbitrium, et omnia ad Deum referantur, sic non pugnabunt scripturae, et incomoda, si non tolluntur, feruntur. (W756) 102 [206] Hoc autem deprecor, Mi Erasme, ne credas me caussam hanc studio magis quam iudicio agere. Non patior me insimulari eius hypocrisis, ut aliter sentiam et aliter scribam, nec defensionis calore (ut tu scribis de me) huc prouectus sum, ut nunc primum negem totum liberum, qui antea non nihil illi tribuerim, Nec hoc tu uspiam mihi in libellis meis ostendes, scio. Extant themata et problemata, in quibus perpetuo asserui usque in hanc horam, liberum arbitrium esse nihil et rem (eo uerbo tum utebar) de solo titulo. 103 Veritate uictus et disputatione prouocatus ac compulsus, sic sensi et scripsi. Quod autem uehementius egerim, agnosco culpam, si culpa est, imo testimonium hoc mihi in mundo reddi in caussa Dei, mirifice gaudeo. Atque utinam et ipse Deus id testimonij in nouissimo die confirmaret. Quis enim tum beatior Luthero, qui tanto sui saeculi testimonio commendatur, quod ueritatis caussam non segniter, nec fraudulenter, sed uehementer satis uel potius nimio egerit? 104 Tum illud Hieremiae foeliciter euaserim: maledictus, qui facit opus Domini negligenter. Si uero et in tuam Diatriben acerbior uidebor, ignosces mihi, Neque enim id maligno animo facio, sed mouit, quod authoritate tua caussam hanc Christi uehementer premebas, licet eruditione et re ipsa nihil praestares. Iam quis sic imperet stilo ubique, ut non alicubi ferueat? Tu, qui prae modestiae studio pene friges in hoc libro, tamen non raro ignita et amarulenta tela iacularis, ut, nisi lector multum aequus ac fauens sit, uirulentus uidearis. Sed haec nihil ad caussam, quae inuicem libenter condonare debemus, ut sumus homines et humani alienum in nobis nihil est. 105 [207] Ad ultimam huius libri partem uenimus, qua, ut promisimus, copias nostras producere debemus, contra liberum arbitrium. Sed eas non (W757) producemus omnes; quis enim hoc efferit paruo libello, cum uniuersa scriptura a nobis per singulos apices et literas? Nec et opus, tum, quod iam stet uictum ac prostratum sit liberum arbitrium duplici victoria, altera, ubi omnia contra ipsum stare probamus, quae pro se facere putabat, altera ubi inuicta adhuc permanere ostendimus, quae confutare uoluit, Tum, etiamsi uictum nondum esset, satis fuerit effectum, si uno altero telo prosternatur. 106 Quid enim opus est hostem uno aliquo telo occisum, multis alijs telis confodere mortuum? Breuis itaque, si res passa fuerit, nunc agemus. Atque e tanto numero exercituum, duos proferemus duces cum aliquot suis legionibus, Paulum uidelicet et Iohannem Euangelistam. 107 Paulus ad Romanos scribens, sic ingreditur disputationem aduersus liberum arbitrium pro gratia Dei: Revelatur (inquit) ira Dei de coelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum, qui ueritatem Dei in iniustitia detinent. 108 Audis hic generalem sententiam super omnes homines, quod sint sub ira Dei? Hoc quid est aliud, quam esse ira et supplicio dignos? Caussam irae assignat, quod gerant non nisi ira et supplicio digna, nempe quod impij et iniusti sint omnes et ueritatem detineant in iniustitia. 109 Vbi nunc uis liberi arbitrij, quae conetur aliquid boni? Paulus id facit ira Dei dignum, et impium et iniustum decernit. quod uero iram meretur et impium est, id contra gratiam conatur et ualet, non pro gratia. 110 [208] Ridebitur hic oscitantia Lutheri, qui Paulum non satis inspexerit, dicetque aliquis, Paulum ibi non de omnibus hominibus, nec de omnibus eorum studiis, sed de iis tantum loqui, qui sunt impij et iniusti, atque, ut uerba habent, de ijs, qui ueritatem et iniustitiam detinent, Hinc non sequi, quod omnes sint eiusmodi. 111 Hic ego dico, apud Paulum idem ualere, si dixeris: super omnem impietatem hominum, atque si dixeris: super impietatem omnium hominum, Ebraicatur enim Paulus fere ubique, ut sit sensus: Omnes homines sunt impij et iniusti, detinentque ueritatem in iniustitia, ideo omnes sunt ira digni. 112 Deinde in graeco non ponitur relatiuum, eorum qui, sed articulus, hoc modo: Reuelatur ira Dei super impietatem et iniustitiam hominum detinentium ueritatem et iniustitia, Vt hoc uelut Epitheton sit omnium hominum, quod ueritatem in iniustitia detinent, sicut Epitheton est, cum dicitur: Pater noster qui es in coelis, quod sic alias diceretur: Pater noster coelestis uel in coelis. 113Dicitur enim ad differentiam eorum, qui credunt et pij sunt. Sed friuola et uana sint haec, nisi ipsa disputatio Pauli ea cogat et euincat. Paulo enim ante dixerat: Euangelion uirtus Dei est in salutem omni credenti, Iudaeo primum et Graeco. Hic non sunt obscura aut ambigua uerba; Iudaeis et Graecis, id est, omnibus hominibus est necessarium Euangelion uirtutis Dei, ut credentes salui fiant ab ira (W758) reuelata. 114 Obsecro, qui Iudaeos, iustitia, lege Dei et ui lib. arb. pollentes, sine discrimine uacous et egentes praedicat uirtute Dei, qua salui fiant ab ira reuelata, et necessariam eam uirtutem illis facit, an non sub ira eos esse censet? Quos iam dabis homines non obnoxios irae Dei, quando summos homines mundi, puta Iudaios et Graecos, tales esse credere cogeris? 115 Deinde quos inter ipsos Iudaeos et Graecos excipies, quando Paulus sine ullo discrimine, omnes uno uerbo complexos, omnes eidem sententiae subjicit? An putandum est, in istis duabus praestantissimis nationibus non fuisse homines, qui ad honesta niterentur? 116 an non conati sunt ulli pro uiribus lib. arb.? Sed nihil hoc Paulus moratur, omnes sub iram mittit, omnes impios et iniustos praedicat. 117 Ita et reliquos Apostolos nonne simili sermone et omnes gentes alias, quemlibet in sorte sua, sub iram hanc coniecisse credendum est? 1 [209] Fortiter itaque stat et urget hic locus Pauli, liberum arbitrium seu praestantissimum in hominibus, quamuis praestantissimis, lege, iustitia, sapientia et omnibus uirtutibus praeditis, esse impium, iniustum et ira Dei dignum. 2 Alioqui disputatio Pauli nihil ualet; Si autem ualet, nullum relinquit medium partitio sua, qua credentibus Euangelio salutem, caeteris omnibus iram distribuit, Credentes iustos, non credentes facit impios, iniustos et irae subiectos. 3 Tantum enim uult dicere: Iustitia Dei reuelatur in Euangelio, quod sit ex fide, Ergo omnes homines sunt impij et iniusti. Stultus esset enim Deus, qui hominibus iustitiam reuelaret, quam iam uel nossent uel cuius semina haberent. 4 Cum autem stultus non sit, et tamen reuelat illis iustitiam salutis, manifestum est, liberum arbi. etiam in summis hominibus non solum non habere uel posse aliquid, sed ne nosse quidem, quid sit iustum coram nisi forte iustitia Dei non reuelatur summis illis hominibus, sed solum infirmis, contra quam Paulus gloriatur, quod sit debitor Iudaeis et Graecis, sapientibus et insipientibus, barbaris et Graecis. 5 Quare Paulus hoc loco prorsus omnes homines una massa comprehendens, concludit omnes esse impios, iniustos et ignaros iustitiae et fidei, tantum abest, ut aliquid boni uelle aut facere possint. 6 Et haec conclusio firma est ex eo, quod Deus illis, ut ignaris et in tenebris sedentibus, reuelat iustitiam salutis; ergo per sese ignorant, Ignorantes autem iustitiam salutis, certe sub ira et damnatione sunt, nec inde sese propter ignorantiam euoluere possint, aut conari ut euoluantur. Quid enim coneris, sit nescieris, quid, qua, quo aut quatenus conandum sit? 7 [210] Consentit cum hac conclusione res ipsa et experientia. Nam ostende mihi in uniuerso genere mortalium unum, sit ille omnium sanctissimus et iustissimus, cui unquam in mentem uenerit, hanc esse uiam ad iustitiam et ad salutem, scilicet credere in eum, qui simul Deus et homo, pro peccatis (W759) hominum mortuus et suscitatus et collocatus ad dexteram patris, aut somniarit hanc iram Dei, quam Paulus hic reuelari de coelo dicit. 8 Vide Philosophos summos, quid de Deo senserint, quid de futura ira scriptum reliquerint. Vide Iudaeos, tot signis, tot Prophetis, assidue eruditos, quid de hac uia sentiant; non modo non receperunt, sed ita oderunt, ut nulla natio sub coelo atrocius sit Christum persecuta usque in hodiernum diem. 9 At in tanto populo dicere non fuisse aliquem unum, qui liberum arbitrium coluerit et ui eius conatus fuerit, quis audeat dicere? Qui fit igitur, ut omnes in diuersum conentur, et id, quod praestantissimum fuit in praestantissimis hominibus, hanc rationem iustitiae non solum non coluerit, non solum ignorarit, sed etiam publicatam et reuelatam summo odio repulerit et perditum uoluerit? 10 Ita ut Paulus .1. Corin. 1. Dicat eam uiam esse scandalum Iudaeis et stultitiam Gentibus. Cum autem Iudaeos et Gentes sine discrimine appellet, et Iudaeos ac gentes praecipuos populos sub coelo esse certum sit, simul certum est, Liberum arbitrium esse nihil aliud quam summum hostem iustitiae et salutis humanae, cum fieri non potuerit, quin aliquot inter Iudaeos et Gentes summa ui liberi arbitrij aegerint et conati sint, et tamen eo ipso non nisi bellum contra gratiam gesserint. 11 Tu nunc uade et dic, quod liberum arbitrium conetur ad bonum, cui ipsa bonitas et iustitia, scandalum et stultitia sunt. Nec potes dicere, haec ad aliquos, non ad omnes pertinere, Paulus sine discrimine loquitur de omnibus, cum dicit. Gentibus stultitia et Iudaeis scandalum, nec ullos excipit, nisi credentes. 12 Nobis (inquit), id est: uocatis et sanctis, est uirtus et sapientia Dei. Non dicit: Aliquibus gentibus, aliquibus Iudaeis, sed simpliciter: gentibus et Iudaeis (inquit), qui non sunt ex nobis, manifesta partitione separans credentes ab incredulis, nullo relicto medio. 13 Nos autem disputamus de gentibus citra gratiam agentibus, his dicit Paulus iustitiam Dei esse stultitiam, quam abhorrent. Atque is est ille laudabilis conatus lib. arb. ad bonum. 14 [211] Deinde uide, an non summos homines inter Graecos ipsemet adducat, ubi dicit, eos infatuatos esse et cor eorum obscuratum, qui sapientiores inter eos fuerunt, item uanos factos dialogismis suis, hoc est, suis argutis disputationibus. Obsecro, an hic non tangit summum illud et praestantissimum in Graecis hominibus, dum eorum Dialogismos tangit? 15 Hij enim sunt eorum summae et optimae cogitationes et opiniones, quae pro solida sapientia habuerunt. At hanc sapientiam, ut alibi stultam, ita hic uanam esse in illis dicit, et eo progressam multa conando, ut peior fieret, et tandem corde obscurato idola colerent et sequentia monstra patrarent, quae commemorat. 16 Si igitur optimum studium et opus in optimis gentium malum et impium est, quid de reliquo uulgo, uelut peioribus gentibus sentias? Neque enim et hic discrimen inter optimos facit, dum nullo personarum respectu studium (W760) sapientiae eorum damnat. 17 Damnato autem ipso opere uel studio, damnantur, quicunque illi studuerint, etiamsi fecerint summa ui liberi arbitrij. Ipse inquam optimus conatus eorum uitiosus asseritur, quanto magis ij, qui illo exercentur? Sic et mox Iudaeos sine ullo discrimine reijcit, qui litera et non spiritu Iudaei sunt: Tu (inquit) per literam et circuncisionem Deum inhonoras. (Rom 2,27) 18 Item: Non enim is Iudaeus est qui in manifesto Iudaeus est, sed, qui occulto Iudaeus est. Quid hac partitione manifestius? Iudaeus manifestus est transgressor legis. At quantos putas fuisse Iudaeos citra fidem uiros sapientissimos, religiosissimos, honestissimos, qui summo conatu ad iustitiam et ueritatem connisi sunt? sicut illis testimonium saepe perhibet, quod Zelum Dei habent, quod iustitiam legis sectentur, quod diu noctuque studeant ad salutem uenire, quod sine querula uiuant. 19 Et tamen transgressores sunt legis, quia non sunt in spiritu Iudaei, imo pertinaciter resistunt iustitiae fidei. Quid igitur reliquum est, quam lib. arbi., dum optimum est, pessimum esse, et quo magis conatur, hoc peius fieri et habere? Clara sunt uerba, certa est partitio, non est, quod contradici queat. 20 Sed ipsummet Paulum sui interpretem audiamus! Capite tertio, uelut Epilogum faciens, dicit: Quid ergo? praecellimus eos? Nequaquam. Causati enim sumus, Iudaeos et Graecos omnes sub peccato esse. Vbi nunc liberum arbitrium? Omnes (inquit) Iudaei et Graeci sub peccato sunt. An hic tropi sunt aut nodi? Quid ualet interpretatio totius mundi aduersus hanc clarissimam sententiam? 21 Neminem excipit, qui dicit omnes, Nihil relinquit boni, qui eos sub peccato esse, id est, seruos peccati, definit. Vbi autem hanc caussam dixit, quod omnes Iudaei et Gentes sint sub peccato? Nusquam, nisi, ubi nos monstrauimus, scilicet, quando dicit: Reuelatur ira Dei de coelo super omnem impietatem et iniquitatem hominum. 22 Et id sequenter probat per experientiam, quod ingrati Deo, tot uicijs subiecti fuerint, uelut fructibus impietatis suae conuicti, quod nihil nisi malum uelint et faciant. 23 Tum Iudaeos seorsum iudicat, cum Iudaeum litera transgressorem esse dicit, idque similiter fructibus et experientia probat, dicens: Tu praedicas non furandum et furaris; Qui abominaris idola, sacrilegium facis, Nullos prorsus excipiens, nisi sint spiritu Iudaei. 24 Nec est, quod hic effugias ac dicas: licet sub peccato sint, tamen optimum in eis, ut ratio et uoluntas, habet conatum ad bonum. Si enim conatus reliquus est bonus, falsum est, quod eos sub peccato esse dicit. 25 Cum enim Iudaeos et Gentes nominet, simul comprehendit, quicquid in Gentibus et Iudaeis est, nisi Paulum inuersurus, uelis ita scripsisse: Omnium Iudaeorum et Gentium caro, id est: crassiores affectus sub peccato esse. Sed ira de coelo reuelata super eos, totos est damnatura, nisi spiritu iustificentur, quod non fieret, nisi toti essent sub peccato. 26 Videamus uero, quomodo Paulus suam sententiam ex sacris literis probet, an fortius pugnent uerba in Paulo, quam in loco suo. Sicut scriptum est (inquit): Quia non est iustus quisquam, Non est intelligens, non est requirens Deum, Omnes declinauerunt simul inutiles facti sunt, non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, (Rom 3,10-12) et reliqua. 27 Hic mihi det interpretationem comodam, qui potest, fingat tropos causetur uerba esse ambigua et obscura, et defendat liberum arbitrium aduersus has damnationes, qui audet. Tum et ego libens cedam et recantabo, eroque et ipse liberi arbitrij confessor et assertor. Certum est, haec dici de omnibus hominibus, Propheta enim inducit Deum prospicientem super omnes homines, et ferentem super eos hanc sententiam. 28 Sic enim dicit Psal. 13: Dominus de coelo prospexit super filios hominum, ut uideret, an sit intelligens, aut requirens Deum. Sed omnes declinauerunt etc. (Sl 14,2). Et ne Iudaei putarent ad sese non pertinere, praeuenit Paulus, asserens ad eos maxime pertinere: Scimus (inquit), quaecunque lex loquitur, ijs, qui in lege sunt, loquitur. (Rom 3,1) 29 Hoc idem uoluit, ubi dixit: Iudaeo primum et Graeco. Audis igitur omnes filios hominum, omnes qui sunt in lege, id est, tam Gentes tam Iudaeos, coram Deo tales iudicari, qui iniusti sunt, non intelligunt, nec requirant Deum, ne unus quidem, Omnes uero declinent et inutiles sint. 30 Arbitror autem inter filios hominum ac eos, qui sub lege sunt, numerari etiam eos, qui sunt optimi et honestissimi, qui ui liberi arbitrij conantur ad honesta et ad bonum, et quos iactat Diatribe habere sensum et semina honesti insita, nisi angelorum forte filios esse contendat. 31 Quomodo igitur conantur ad bonum, qui omnes in uniuersum ignorant Deum, nec curant aut requirunt Deum? Quomodo habent uim utilem ad bonum, qui omnes declinant a bono et sunt prorsus inutiles? An ignoramus, quid significet ignorare Deum, non intelligere, non requirere Deum, non timere Deum, declinare et inutiles esse? 32 Nonne uerba clarissima sunt, et id docent, quod omnes homines et nesciunt Deum et contemnunt Deum, Deinde declinant ad malum et sunt inutiles ad bonum? Neque enim hic agitur de ignorantia quaerendi uictus aut de contemptu pecuniae, sed de ignorantia et contemptu religionis et pietatis. 33 At ea ignorantia et contemptus procul dubio non sunt in carne et inferioribus crassioribusque affectibus, sed in summis illis et praestantissimis uiribus hominum, in quibus regnare debet iustitia, pietas, cognitio et reuerentia Dei, nempe in ratione et uoluntate, atque adeo in ipsa ui liberi arbitrij, in ipso semine honesti, seu praestantissimo, quod est in homine. 34 Vbi nunc es, mea Diatribe, quae superius promittebas, te assensuram libenter, praestantissimum in homine esse carnem, id est, impium, si id scripturis probaretur? Assentire nunc igitur, cum audis praestantissimum in omnibus hominibus, non solum impium, sed ignarum (W762) Dei, contemnens Dei, uersum ad malum et inutile ad bonum esse. 35 Quid est enim esse iniustum, nisi uoluntatem (quae est praestantissimarum rerum una) esse iniustam? Quid est esse non intelligentem Dei et boni, nisi rationem (quae est praestantissimarum rerum altera) esse ignaram Dei et boni, hoc est, caecam in cognitione pietatis? 36 Quid est declinare et inutiles esse, nisi homines nulla sui parte, tum minime partibus suis praestantissimis ualere quicquam ad bonum, sed tantum ad malum? Quid et non timere Deum, nisi homines omnibus suis partibus, maxime potioribus illis, esse contemptores Dei? 37 Esse autem contemptores Dei, est esse simul contemptores omnium rerum Dei, puta uerborum, operum, legum, praeceptorum, uoluntatis Dei. Quid nunc ratio dictet recti, quae caeca est et ignara? Quid uoluntas eligat boni, quae mala et inutilis est? imo quid sequatur uoluntas, cui ratio nihil dictet, nisi caecitatis et ignorantiae suae tenebras? Errante igitur ratione et auersa uoluntate, quid boni facere queat homo aut conari? 38 Sed Sophisticari forte quis audeat: licet uoluntas declinet et ratio ignoret actu, potest tamen uoluntas aliquid conari et ratio aliquid nosse suis uiribus, cum multa possimus, quae tamen non facimus; De ui potentiae scilicet, non de actu disputamus. 39 Respondeo: Verba Prophetae includunt et actum et potentiam. Et idem est dicere: Homo non requirit Deum, ac si dicas: Homo non potest requirere Deum. Quod inde colliges, Quia, si esset potentia aut uis in homine boni uolendi, cum per omnipotentiae diuinae motum non sinatur quiescere aut feriari, ut supra docuimus, fieri non posset, quin in aliquot uel saltem in uno aliquo moueretur et usu aliquo ostenderetur. 40 At hoc non fit, quia Deus de coelo prospicit, et ne unum uidet, qui requirat aut conetur, quare sequitur, eam uim nusquam esse, quae conetur aut uelit requirere, Sed omnes declinant potius. Deinde, nisi de impotentia simul intelligeretur Paulus, Disputatio sua nihil efficeret. Quia in hoc totus incumbit Paulus, ut gratiam necessariam faciat cunctis hominibus. 41 Si autem per sese aliquid possent incipere, gratia non foret opus. Nunc autem, quia non possent, opus est illis gratia. Ita uides liberum arbitrium hoc loco funditus tolli, nec quicquam boni aut honisti in homine relinqui, dum iniustus, ignarus Dei, contemptor Dei, auersus et inutilis coram Deo definitur. 42 Et satis fortiter pugnat Propheta tam suo loco quam in Paulo eum allegante. Nec parua res est, cum dicitur homo ignorare et contemnere Deum, fontes sunt hi omnium scelerum, sentina peccatorum, imo infernus malorum. 43 Quid ibi non sit mali, ubi ignorantia et contemptus Dei fuerit? Breuiter, regnum Satanae in hominibus, nec breuioribus nec plenioribus uerbis potuit describi, quam quod eos diceret (W763) ignaros et contemptores Dei. 44 Ibi est incredulitas, ibi inobedientia, ibi sacrilegia, ibi blasphemia erga Deum, ibi crudelitas et immisericordia erga proximum, ibi amor sui in omnibus rebus Dei et hominum. Sic habes gloriam et potentiam liberi arbitrij. 45 Pergit uero Paulus et sese omnibus hominibus et maxime de optimis et praestantissimis loqui testatur dicens: Vt obstruatur omnium os, et obnoxius fiat totus mundus Deo, (Rom 3,19) 46 Obsecro, quomodo obstruitur os omnium, si reliqua est adhuc uis, qua aliquid possumus? Licebit enim Deo dicere: Non prorsus nihil hic est; Est aliquid, quod non queas damnare, ut quod dederis tu ipse aliquid posse; Hoc saltem non silebit, nec erit obnoxium tibi. 47 Si enim libe. arb. uis illa sana est et ualet, falsum est, quod totus mundus Deo obnoxius seu reus est, cum illa uis non sit parua res aut in parua parte mundi, sed in toto mundo praestantissima et communissima, cui os obstrui non debet, aut, si obstrui os eius debet, oportet, ut cum toto mundo obnoxium Deo sit et reum. 48 Reum uero quo iure dicetur, nisi iniustum et impium, hoc est, poena et uindicta dignum fuerit? Videam, quaeso, qua interpretatione uis illa hominis absoluatur a reatu, quo totus mundus Deo est obstrictus, aut qua arte excipiatur, ne in toto mundo comprehendatur. 49 Grandia sunt tonitrua et penetrantia fulmina, uereque malleus ille conterens petram (ut Ieremias uocat) ista uerba Pauli: Omnes declinauerunt, Totus mundus est reus, Non est iustus quisquam, quibus conteritur; quicquid est, non modo in uno homine, aut aliquibus, aut aliqua eorum parte, sed etiam in toto mundo, in omnibus, nullo prorsus excepto, ut mundus totus ad eas uoces tremere, pauere et fugere debuerit. 50 Quid enim grandius et fortius potuit dici, quam: totus mundus est reus, omnes filij hominum sunt auersi et inutiles, nullus timet Deum, nullus est non iniustus, nullus intelligit, nullus requirit Deum? 51 Nihilominus tanta fuit et est duritia et insensata cordis nostri obstinatio, ut haec tonitrua et fulmina neque audiremus neque sentiremus, Sed liberum arbitrium et uires eius interim simul aduersus haec omnia extolleremus et statueremus, ut uere illud impleuerimus Malachiae primo: Illi aedificant, ego destruam. (Mal 1,4) 52 Eadem grandiloquentia dicitur et illud: Ex operibus legis non iustificatur ulla caro coram illo. Grande uerbum est: Ex operibus legis, quemadmodum et illud: totus mundus, aut illud: Omnes filij hominum. Nam obseruandum est, quod Paulus personis abstinet, et studia memorat, scilicet, ut inuoluat omnes personas et quidquid praestantissimum in illis est. 53 Nam si dixisset: uulgus Iudaeorum, aut Pharisei, aut aliquot impij non iustificantur, poterat uideri aliquos fecisse reliquos, qui ui lib. ar. et adminiculo legis non prorsus essent inutiles. 54 At cum ipsa legis opera damnet et impia faciat coram Deo, manifestum fit, quod omnes, qui studio legis et operum pollebant, damnat. Studebant autem legi et operibus non nisi optimi et praestantissimi, idque non nisi optimis et praestantissimis (W764) suis partibus, ratione scilicet et uoluntate. 55 Si igitur ij, qui summo studio et conatu, tum rationis tum uoluntatis, id est, tota ui liberi arbitrij, in lege et operibus, exercebantur, tum ipsa lege, ceu diuino auxilio adiuuabantur, qua erudiebantur et excitabantur, si, inquam, ij damnantur impietatis, quod non iustificentur, sed caro esse definiuntur coram Deo, Quid iam reliquum est in toto hominum genere, quod non caro et impium sit? 56 Omnes enim ex aequo damnantur, qui sunt ex operibus legis. Siue enim summo studio, siue mediocri, siue nullo in lege exerciti sunt, nihil refert. Omnes non nisi opera legis praestare potuerunt, Opera autem legis non iustificant, Si non iustificant, impios arguunt et reliquunt suos operatores, Impij uero rei et ira Dei digni sunt. Haec sunt tam clara, ut ne mutire contra quisquam possit. 57 At solent hic eludere Paulum et euadere, quod opera legis uocet cerimonialia opera, quae post mortem Christi sint mortifera. Respondeo: Hic est error ille et ignorantia Hieronymi, cui licet Augustinus fortiter restiterit, tamen deserente Deo et praeualente Satana, dimanauit in mundum et permansit in hodiernum diem. 58 Quo et factum est, ut impossibile fuerit Paulum intelligere, et Christi notitiam oportuerit obscurari. Atque si nullus praeterea fuisset error in Ecclesia, iste unus satis pestilens et potens fuit ad uastandum Euangelion, quo, nisi singularis gratia intercessit, infernum potius quam coelum Hieronymus meruit, tantum abest, ut ipsum Canonisare aut sanctum esse audeam dicere. Non est uerum igitur, Paulum de ceremonialibus operibus tantum loqui, alioqui quomodo stabit sua disputatio, qua concludit omnes esse iniustos et gratia indigere? Diceret enim aliquis: Esto ex ceremonialibus operibus non iustificemur, At ex moralibus Decalogi quis iustificari posset. Quare tuo syllogismo illis non probasti necessariam gratiam. 59Tum quam utilis fuerit illa gratia, quae solum a ceremonialibus operibus nos liberarit, quae sunt facillima omnium, et saltem metu uel amore sui possunt extorqueri? Iam et illud erroneum est, opera ceremonialia esse mortifera et illicita post mortem Christi, Non hoc dixit unquam Paulus, Sed dicit, quod non iustificent et homini nihil prosint coram Deo, quo ab impietate liber fiat. Cum hoc bene stat, ut ea quispiam faciat, et nihil illicitum tamen faciat, Sicut edere et bibere opera sunt, quae non iustificant et Deo nos non commendant; at non ideo illicitum facit, qui edit et bibit. 60 Errant et in hoc, quod opera ceremonialia aeque erant praecepta et exacta in ueteri lege atque Decalogus, Et ideo haec neque minus neque magis ualebant quam illa. Iudaeis autem primum loquitur Paulus, ut dicit Rom. 1. Quare nemo dubitet, per opera legis intelligi omnia opera totius (W765) legis. Nam ne legis quidem opera dicenda sunt, si lex abrogata et mortifera est, lex enim abrogata, iam lex non est, Id quod pulchre sciebat Paulus, ideo non de abrogata lege dicit, cum opera legis memorat, sed de lege ualente et regnante. Alioqui quam fuisset illi facile dicere: Lex ipsa iam est abrogata? Id quod fuisset aperte et clare dictum. 61 Sed afferamus ipsummet Paulum, sui interpretem optimum, qui in Galatis .3. dicit: Quicunque ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt. Scriptum est enim: Maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in libra legis, ut faciat ea. Vides hic Paulum, ubi eandem caussam, quam ad Romanes, et eisdem uerbis agit, de omnibus legibus in libro legis scriptis loqui, quoties opera legis memorat. Et quod mirabilius est, ipse citat Mosen, qui maledicat non permanentes in lege, cum tamen maledictos praedicet, qui sunt ex operibus legis, contrarium locum contrariae sententiae adducens, cum ille negatiuus, hic affirmatiuus sit. 62Sed hoc facit, quod res ita habet coram Deo, ut, qui maxima student operibus legis, minime legem implent, eo quod spiritu carent, legis con-summatore, quam uiribus suis tentare quidem possint, sed nihil efficiant. Ita utrunque uerum est, quod iuxta Mosen maledicti sint, qui non permanent, et iuxta Paulum maledicti sint, qui sunt ex operibus legis, uterque enim spiritum exigit, sine quo opera legis, quantumlibet fiant, non iustificant, ut Paulus dicit, quare nec permanent in omnibus, quae scripta sunt, ut Moses dicit. 63 Summa, Paulus partitione sua satis confirmat hoc, quod dicimus, Diuidit enim homines operatores legis in duo, alios facit spiritu operatores, alios carne operatores, nullo relicto medio, Sic enim dicit: Non iustificabitur ulla Caro ex operibus legis. Quid est hoc aliud, quam illos sine spiritu operari in lege, cum sint caro, id est, impij et ignari Dei, quibus ea opera nihil prosint? Sic Gala. 3. eadem partitione usus, dicit: Ex operibus legis spiritum accepistis, an ex auditu fidei? Et rursus Rom. 3: Nunc sine lege manifestata est iustitia Dei. 64 Et iterum: Arbitramur hominem iustificari ex fide sine operibus legis. Quibus omnibus perspicuum et clarum fit, apud Paulum opponi spiritum operibus legis, non aliter quam omnibus alijs rebus non spiritualibus uniuersisque carnis uiribus et nominibus, ut sententiam Pauli hanc esse certum sit cum Christo Iohan. 3: Omne, quod non est ex spiritu, carnem esse, sit etiam quantumuis speciosum, sanctum, praestans, atque adeo ipsamet opera legis diuinae pulcherrima, quibuscunque tandem uiribus expressa. 65 Spiritu nim Christi opus est, sine quo nihil sunt omnia, nisi damnabilia. Ratum itaque esto, Paulum per opera legis non ceremonialia, sed omnia totius legis opera intelligere. Ratum simul erit, In operibus legis damnari, quicquid est sine spiritu. At sine spiritu est uis illa liberi arbitrij, de hac enim disputamus, praestantissimum scilicet in homine. 66 Esse enim (W766) ex operibus legis, est id, quo nihil excellentius de homine potest dici. Non enim dicit: qui sunt ex peccatis et impietate contra legem, sed: qui ex operibus legis, hoc est, optimi et studiosi legis, qui ultra uim liberi arbitrij, etiam lege adiuti, hoc est, eruditi et excitati fuerunt. Si igitur liberum arbitrium per legem adiutum et in lege summis uiribus uersatum, nihil prodest neque iustificat, sed in impietate et carne relinquitur, quid posse putandum est se solo sine lege? 67 Per legem (inquit) cognitio peccati. Ostendit hic, quantum et quatenus prosit lex. Scilicet quod libe. arbi. se solo adeo caecum sit, ut ne norit quidem peccatum, sed lege doctrice opus illi sit. At qui peccatum ignorat, quid ille conetur pro peccato aufferendo? Hoc scilicet, quod peccatum pro non peccato, et non peccatum pro peccato iudicabit. Id quod experientia satis declarat, quam odiat et persequatur mundus, per eos, quos optimos et studiosissimos habet iustitiae et pietatis, iustitiam Dei, Euangelio praedicatam, et haeresim, errorem, ac pessimis alijs nominibus infamet, sua uero opera et consilia, quae uere peccatum et error sunt, pro iustitia et sapientia iactet et uenditet. 68 Obstruit igitur hac uoce Paulus os libero arbitrio, dum per legem illi peccatum ostendi docet, ceu ignaro peccati sui, tantum abest, ut ullam ei uim concedat conandi ad bonum. Atque hic soluitur illa quaestio Diatribes, toties toto libello repetita: Si nihil possumus, quid faciunt tot leges, tot praecepta, tot minae, tot promissiones? Respondet hic Paulus: per legem cognitio peccati. Longe aliter respondet ad eam quaestionem, quam homo, aut liberum arbitrium cogitat. Non (ait) probatur liberum arbitrium per legem, Non cooperatur ad iustitiam, Non enim per legem iustitia, sed cognitio peccati. 69 Is enim est fructus, id opus, id officium legis, quod ignaris et caecis lux est, sed talis lux, quae ostendat morbum, peccatum, malum, mortem, infernum, iram Dei, Sed non iuuat, nec liberat ab istis, Ostendisse contenta est. Tum homo cognito morbo peccati, tristatur, affligitur, imo desperat. Lex non iuuat, multo minus ipse se iuuare potest. Alia uero luce opus est, quae ostendat remedium. Haec est uox Euangelij ostendens Christum liberatorem ab istis omnibus. Hunc non ostendit ratio aut liberam arbitrium, Et quomodo ostenderet, cum ipsamet sit ipsa tenebra, indigens luce legis, quae ostendat ei morbum, quem per suam lucem non uidet, sed sanitatem esse credit? 70 Sic et in Galatis eandem quaestionem tractat dicens: Quid igitur lex? Respondet uero non Diatribes modo, quod arguat esse liberum arbitrium, Sed sic dicit: Propter transgressiones posita est, donec ueniret semen, cui promiserat. Propter transgressiones (inquit), non quidem coercendas, ut Hieronymus somniat, cum Paulus disputet hoc semini futuro promissum, ut peccata tollat et coerceat, donata iustitia, Sed propter transgressiones (W767) augendas, ut ad Romanes .5. dicit: Lex subintrauit, ut abundaret peccatum. Non quod non fierent aut non abundarent peccata sine lege, sed quod non cognoscerentur esse transgressiones, aut peccata tam grandia, sed plurima et maxima pro iustitia haberentur. Ignotis autem peccatis, nullus est remedij locus, neque spes, eo quod non ferant manum medentis, ut quae sibi sana uidentur, neque egere medico. Ideo necessaria est lex, quae notificet peccatum, ut nequicia et magnitudine eius cognita, humilietur superbus et sanus sibi uisus homo, et gratiam suspiret et anhelet, in Christo propositam. Vide ergo, quam simplex oratio: Per legem cognitio peccati, et tamen sola satis potens liberum arbitrium confundere et subuertere. 71 Si enim hoc uerum est, quod se solo nescit, quid sit peccatum et malum, ut et hic et Romano. septimo dicit: Concupiscentiam nesciebam esse peccatum, nisi lex diceret: non concupisces, Quomodo unquam sciet, quid sit iustitia et bonum? Ignorata iustitia, quomodo conetur ad eam? Peccatum, in quo nati sumus, in quo uiuimus, mouemur et sumus, imo, quod in nobis uiuit, mouet et regnat, ignoramus, Et quomodo iustitiam, quae extra nos in coelo regnat, nosceremus? Nimis nimis nihil faciunt haec dicta miserum illud liberam arbitrium. 72 His sic habentibus, pronunciat Paulus cum plena fiducia et authoritate dicens: Nunc autem sine lege iustitia Dei manifestatur, testificata a lege et Prophetis. Iustitia, inquam, Dei per fidem in Ihesum Christum, in omnes et super omnes, qui credunt in eum. Non est enim distinctio, Omnes enim peccauerunt et uacant gloria Dei, Iustificati gratis per gratiam ipsius per redemptionem, quae est in Christo Ihesu, quem proposuit Deus propitiatorium per fidem in sanguine eius, et caetera. Hic Paulus mera fulmina loquitur aduersus libe. arbitri. 73 Primum: Iustitia Dei sine lege (inquit) manifestatur, Secernit iustitiam Dei a legis iustitia. Quia iustitia fidei uenit ex gratia sine lege. Hoc quod dicit: Sine lege, aliud nihil esse potest, quam quod iustitia Christiana constet sine operibus legis, sic quod opera legis nihil pro ea ualeant aut faciant obtinenda, Sicut mox infra dicit: Nos arbitramur hominem iustificari per fidem absque operibus legis. Et ut supra dixit: Ex operibus legis non iustificatur ulla caro coram illo. Ex quibus omnibus manifestissimum est, Conatum aut studium liberi arbitrij nihil esse prorsus. Quia si sine lege et sine operibus legis iustitia Dei constat, quomodo non multo magis sine li. arbitrio constet? Cum id sit summum studium liberi arbitrij, si iustitia morali seu operibus legis exerceatur, qua ipsius caecitas et impotentia iuuatur. 74 Tollit haec uox ,Sine' opera moraliter bona, tollit iustitiam moralem, tollit praeparationes ad gratiam, denique finge quicquid poteris, quod ualeat liberum arbitrium, perstabit Paulus et dicet: Sine tali constat iustitia Dei. Atque ut dem liberum arbitrium per conatum suum aliquo posse promoueri, uidelicet, ad opera bona, uel ad iustitiam legis ciuilis uel moralis, Ad iustitiam Dei tamen non (W768) promouetur, nec ullo respectu dignatur eius studia Deus ad suam iustitiam, dum dicit, Sine lege suam iustitiam ualere. Si uero ad iustitiam Dei non promouet, quid profuerit illi, si operibus et conatibus suis promoueret (si possit fieri) etiam ad angelorum sanctimoniam? Arbitror hic non esse uerba obscura uel ambigua nec tropis ullis locum relinqui. Quia distinguit Paulus manifeste duas iustitias, alteram legis, alteram gratiae tribuens. Et hanc sine illa et absque operibus eius donari, illam uero sine hac non iustificare nec quicquam ualere. Videam igitur, quomodo liberum arbitrium aduersus haec subsistere et defendi queat. 75 Alteram fulmen, quod iustitiam Dei manifestari et ualere dicit in omnes et super omnes, qui credunt in Christum, Neque ullam esse distinctionem, Iterum clarissimis uerbis uniuersum genus hominum in duo diuidit, Credentibus dat iustitiam Dei, non credentibus auffert. Iam nemo tam insanus est, qui dubitet, liberi arbitrij uim aut conatum aliud quippiam esse, quam fidem in Ihesum Christum. At Paulus, quicquid extra fidem hanc est, negat esse iustum coram Deo. Si iustum non fuerit coram Deo, peccatum esse necesse est. Neque enim apud Deum relinquitur medium, inter iustitiam et peccatum, quod uelut neutrum sit, quasi nec iustitia nec peccatum. 76 Alioqui disputatio tota Pauli nihil efficeret, quae procedit ex partitione illa, aut iustitiam, aut peccatum esse apud Deum, quicquid in hominibus fit et geritur, Iustitiam, si fides assit, Peccatum, si fides desit. Apud homines sane ita habet res, ut media et neutralia sint, in quibus homines inuicem neque debent quicquam, neque praestant quicquam. In Deum peccat impius, siue edat siue bibat, aut quicquid fecerit, quia abutitur creatura Dei cum impietate et ingratitudine perpetua, nec ex animo dat gloriam Deo ullo momento. 77 Est et hoc non leue fulmen, quod dicit: Omnes peccauerunt, et uacant gloria Dei, Nec ulla est destinctio. Obsecro, quid clarius dici possit? Da operarium liberi arbitrij, et responde, an conatu illo suo etiam peccet. Si non peccat, Cur Paulus eum non excipit, sed inuoluit sine distinctione? Certe, qui ,omnes' dicit, neminem ullo loco, ullo tempore, ullo opere, ullo studio, excipit. Si enim ullius studij aut operis hominem exceperis, falsum Paulum feceris, Quia et operator et conator ille liberi arbitrij etiam inter omnes et in omnibus numeratur, et eum reuereri debuerat Paulus, ne tam libere et generaliter inter peccatores numeraret. 78 Sic et illud, quod eos gloria Dei inanes dicit. Gloriam Dei hic possis bifariam accipere, actiue et passiue, Hoc facit Paulus suis Ebraismis, quibus crebro utitur. Actiue gloria Dei est, qua ipse in nobis gloriatur. Passiue, qua nos in Deo gloriamur. Mihi tamen passiue accipi debere nunc uidetur; ut fides Christi latine sonat, quam Christus habet, Sed Ebraeis (W769) fides Christi intelligitur, quae in Christum habetur, Sic iustitia Dei latine dicitur, quam Deus habet, sed Ebraeis intelligitur, quae ex Deo et coram Deo habetur. 79 Ita gloriam Dei non latine, sed Ebraice accipimus, quae in Deo et coram Deo habetur, et gloria in Deo dici posset. Gloriatur igitur in Deo, qui certo scit, Deum esse sibi fauentem et dignantem sese respectu beneuolo, ut placeant coram eo, quae facit, aut condonentur et tolerentur, quae non placent. Si igitur liberi arbitrij conatus aut studium non est peccatum, sed bonum coram Deo, certe potest gloriari et cum fiducia in ea gloria dicere: hoc placet Deo, huic fauet Deus, hoc dignatur et acceptat, uel saltem tolerat et ignoscit Deus. Haec est enim gloria fidelium in Deo, quam qui non habent, potius confunduntur coram Deo. 80 Sed hoc negat hic Paulus, dicens, quod hac gloria sint prorsus inanes. Et hoc probat etiam experientia: interroga mihi omnes in uniuersum liberi arbitrij Conatores, si unum poteris ostendere, qui serio et ex animo de ullo suo studio et conatu queat dicere: Hoc scio placere Deo, uictus uolo palmam concaedere. Sed scio, quod nullus reperietur. Si autem defuerit haec gloria, ut conscientia non audeat certo scire aut confidere, hoc placere Deo, certum est, quod non placet Deo. Quia sicut credit, sic habet, non enim credit sese certo placere, quod tamen necessarium est, cum hoc ipsum sit incredulitatis crimen, dubitare de fauore Dei, qui sibi uult quam certissima fide credi, quod faueat. Ita teste ipsamet conscientia eorum conuincimus, quod liberum arbitrium, cum uacet gloria Dei, sit incredulitatis crimine perpetuo reum, cum omnibus uiribus, studijs, conatibus suis. 81 Quid uero liberi arbitrij tutores dicent tandem ad illud, quod sequitur: Iustificati gratis per gratiam ipsius? Quid est hoc gratis? Quid est per gratiam ipsius? Quomodo conatus et meritum conueniunt cum gratuita et donata iustitia? Forte hic dicent, sese libero arbitrio quam minimum tribuere, nequaquam meritum condignum. Sed haec sunt uerba inania. Hoc enim quaeritur per liberum arbitrium, ut meritis locus sit. Sic enim perpetuo causata Diatribe expostulauit: Si non est libertas arbitrij, ubi est meritis locus? Si meritis non est locus, ubi praemijs locus est? Cui imputabitur, si quis iustificetur sine meritis? Respondet hic Paulus, nullum esse meritum prorsus, sed gratis iustificari omnes, quotquot iustificantur, nec hoc ulli imputari, nisi gratiae Dei. Donata autem iustitia, donatum est simul regnum et uita aeterna. Vbi nunc conatus? ubi studium? ubi opera? ubi merita liberi arbitiij? quis eorum usus? 82 Obscuritatem et ambiguitatem caussari non potes, res et uerba sunt clarissima et simplicissima. Esto enim, quod libero arbitrio quam minimum tribuant, nihilominus iustitiam et gratiam eo minimo consequi nos posse docent, (W770) Neque enim ratione alia quaestionem illam dissoluunt, Cur Deus hunc iustificet et illum deserat, quam statuendo liberum arbitrium, scilicet, quod hic conatus sit, ille non sit conatus, Et Deus hunc propter conatum respiciat, illum uero contemnat, ne sit iniustus. si secus fecerit. Et quamuis lingua et calamo praetexant, sese condigno merito gratiam non consequi, nec ipsum appellent meritum condignum, tamen uocabulo nos ludunt et rem nihilominus tenent. Quid enim excuset, quod meritum condignum non appellent, et tamen omnia ei tribuant, quae sunt meriti condigni? nempe, quod hic apud Deum gratiam consequitur, qui conatur, Ille uero, qui non conatur, non consequitur. Nonne hoc est plane meriti condigni? 83 Nonne Deum respectorem operum, meritorum et personarum faciunt? Scilicet, quod ille sua culpa gratia caret, quia non est conatus, hic uero, quia conatus est, gratiam consequitur, non consecuturus, nisi conatus fuisset. Si hoc non est meritum condignum, uelim doceri, quid tum meritum condignum dici possit. Hoc modo ludere posses in omnibus uerbis et dicere: Meritum condigni quidem non est, efficit tamen, quod meritum condigni solet. Spina non est arbor mala, sed efficit solum, quod arbor mala. Ficus arbor bona non est, sed efficit, quod arbor bona solet. Diatribe quidem non est impia, sed loquitur et facit solum, quod impius. 84 Accidit istis liberi arbitrij tutoribus id, quod dicitur: Incidit in Scyllam, dum uult uitare Charybdim. Nam studio Pelagianis dissentiendi, negare coeperunt meritum condignum, et eo ipso, quo negant, fortius statuunt, uerbo et calamo negant, re ipsa et animo statuunt, Duplicique nomine Pelagianis sunt peiores. Primum, quod Pelagiani simpliciter, candide et ingenue confitentur et asserunt meritum condignum, appellantes scapham scapham, ficum ficum, docentesque quod sentiunt. Nostri uero, idem cum sentiant et doceant, mendacibus tamen uerbis et falsa specie nos ludunt, quasi Pelagianis dissentiant, cum nihil faciant minus, ut, si hypocrisin spectes, uideamur Pelagianis acerrimi hostes, si rem et animum spectes, simus bis Pelagiani. 85 Deinde, quod hac hypocrisi gratiam Dei longe uilius et aestimamus et emimus, quam Pelagiani. Hi enim non esse aliquod pusillum in nobis asserunt, quo gratiam consequamur, sed tota, plena, perfecta, magna et multa esse studia et opera. Nostri uero, minimum et fere nihil esse, quo gratiam meremur. Si igitur errandum est, honestius illi errant et minus superbe, qui gratiam Dei magno constare dicunt, charam et preciosam habentes, quam ij, qui paruo et pusillo eam constare docent, uilem et contemptibilem habentes. 86 Sed Paulus utrosque in unam massam contundit, uno uerbo, cum dicit, gratis omnes iustificari, Item: sine lege, sine operibus legis iustificari. Qui (W771) enim gratuitam iustificationem in omnibus iustificandis assent, is nullos reliquos facit, qui operentur, mereantur, praeparentur, nullumque opus relinquit, quod congruum uel condignum dici possit, conteritque uno fulminis huius ictu, tam Pelagianos cum suo toto merito, quam Sophistas cum suo pusillo merito. Gratuita iustificatio non fert, ut operarios statuas, quod manifeste pugnent, gratis donari et aliquo opere parari. 87 Deinde per gratiam iustificari, non fert, ut personae uilius dignitatem afferas, ut et infra .11. cap. dicit: Si ex gratia, ergo non ex operibus, alioqui gratia non est gratia. Sicut et capi. 4. dicit: Ei enim, qui operatur, merces imputatur non secundum gratiam, sed secundum debitum. Quare stat meus Paulus liberi arbitrij uastator inuictus, et uno uerbo duos exercitus prosternit. Nam si sine operibus iustificamur, omnia opera damnantur, siue sint pusilla, siue magna, nulla enim excipit, sed aduersus omnia ex aequo fulminat. 88 Et hic uide oscitantiam omnium nostrum, et quid iuuet, si quis priscis patribus tot saeculorum serie probatis, nixus fuerit. Nonne et ipsi omnes pariter caecutierunt, imo neglexerunt Pauli clarissima et apertissima uerba? Obsecro, quid potest pro gratia contra liberum arbitrium clare et aperte dici, si Pauli sermo clarus et apertus non est? Per contentionem procedit, et gratiam aduersus opera iactat, tum uerbis clarissimis et simplicissimis usus, dicit, Gratis nos iustificari, et gratiam non esse gratiam, si operibus paretur, manifestissime in re iustificationis omnia opera excludens, ut solam gratiam statuat et gratuitam iustificationem. 89 Et nos in hac luce adhuc tenebras quaerimus, et, ubi non possumus magna et omnia nobis tribuere, pusilla et modica nobis tribuere conamur, tantum ut obtineamus, non esse gratuitam et sine operibus iustificationem per gratiam Dei, Scilicet, quasi is, qui maiora et omnia nobis denegat, non multo magis etiam pusilla et modica deneget ad iustificationem nobis suppetere, cum non nisi per gratiam ipsius, sine omnibus operibus, atque adeo sine ipsa lege, in qua sunt omnia opera comprehensa, magna, modica, congrua, et condigna, nos iustificari statuit. I nunc et authoritates ueterum iacta et dictis eorum fide, quos omnes in unum uides neglexisse Paulum clarissimum et manifestissimum doctorem, ac uelut studio luciferum, imo solem hunc fugisse, occupati, scilicet, carnali sensu, quod absurdum uideretur esse, nullum locum relinqui meritis. 90 Afferamus exemplum illud, quod sequenter Paulus affert de Abraham. Si Abraham (inquit) ex operibus iustificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum. Quid enim dicit scriptura? Credidit Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Obserua quaeso et hic partitionem Pauli, duplicem Abrahae iustitiam recitantis. Vna est operum, id est, moralis et ciuilis, sed hac negat eum iustificari coram Deo, etiamsi coram hominibus per illam iustus sit. Deinde gloriam habet apud homines, sed uacat ipse quoque (W772) gloria Dei, per eam iustitiam. Nec est, quod ullus hic legis aut ceremoniarum opera damnari dicat, cum Abraham tot annis ante legem fuerit. 91 Paulus simpliciter de operibus Abrahae loquitur, ijsque non nisi optimis. Ridiculum enim esset disputare, an quis malis operibus iustificetur. Si igitur Abraham nullis operibus iustus est, sed nisi alia iustitia, puta fidei, induatur, tam ipse, quam opera sua cuncta sub impietate relinquuntur, Palam est, nullum hominem quicquam promouere ad iustitiam suis operibus, Deinde nulla opera, nulla studia, nullos conatus liberi arb. coram Deo quicquam ualere, Sed omnia impia, iniusta et mala iudicari. Si enim ipse iustus non est, nec opera aut studia eius iusta sunt. Si iusta non sunt, damnabilia et ira digna sunt. 92 Altera est fidei iustitia, quae constat non operibus ullis, sed fauente et reputante Deo per gratiam. Ac uide, quomodo Paulus nitatur uerbo reputandi, ut urgeat, repetat et inculcet. Ei (inquit), qui operatur, merces non reputatur secundum gratiam, sed secundum debitum, Ei uero, qui non operatur, credit uero in eum, qui iustificat impium, reputatur fides eius ad iustitiam, secundum propositum gratiae Dei. Tum adducit Dauid itidem de reputatione gratiae dicentem: Beatus uir, cui non imputauit Dominus peccatum etc. 93 Pene decies eo capitu. repetit uerbum reputandi. Breuiter, Paulus componit operantem et non operantem, nec relinquit medium inter hos duos; operanti reputari iustitiam negat, Non operanti uero assent reputari iustitiam, modo credat. Non est, quo hic liberum arbitrium euadat aut elabatur cum suo conatu aut studio. Aut enim cum operante, aut cum non operante numerabitur. Si cum operante, audis hic ei non reputari ullam iustitiam, Si cum non operante, qui credit tamen Deo, reputatur ei iustitia, At tum non liberi arbitrij uis erit, sed renouata creatura per fidem. 94 Si autem non reputatur iustitia operanti, manifestum fit, eius opera nihil nisi peccata, mala et impia esse coram Deo. Nec potest hic proteruire ullus Sophista, quod, licet homo sit malus, possit tamen opus eius esse non malum. Nam ideo Paulus apprehendit non hominem simpliciter, sed operantem, ut apertissimo uerbo declararet, ipsa opera et studia hominis damnari, quaecunque illa sint, et quocunque nomine aut specie censeantur. Agit autem de bonis operibus, quia de iustificando et merendo disputat. Et cum de operante loquatur, uniuersaliter de omnibus operantibus et de omnibus operibus eorum, potissimum uero de bonis et honestis operibus loquitur, Alioqui partitio sua de operante et non operante non consisteret. 95 Praetereo hic fortissima illa argumenta ex proposito gratiae, ex promissione, ex ui legis, ex peccato originali, ex electione Dei assumpta, quorum nullum est, quod non se solo funditus tollat liberum arbitrium. Si enim gratia ex proposito seu praedestinatione uenit, necessitate uenit, non studio aut conatu nostro, ut supra docuimus. Item, Si Deus gratiam promisit (W773) ante legem, ut hic et in Galatis Paulus arguit, ergo non ex operibus aut lege uenit, alioqui promissio nihil erit. 96 Ita et fides nihil erit (qua tamen Abraham ante legem iustificatus est), si opera ualent. Item, cum lex sit uirtus peccati, ostendens tantum, non autem tollens peccatum, facit conscientiam ream coram Deo, et iram minatur, hoc est, quod dicit: Lex iram operatur. Quomodo igitur fieri posset, ut per legem iustitia paretur? Si autem lege non iuuamur, quomodo ui sola arbitrij iuuari possumus? Item, cum unius Adae unico delicto omnes sub peccato et damnatione sumus, quomodo possumus aliquid tentare, quod non peccatum et damnabile sit? 97 Quum enim dicat: Omnes, neminem excipit, nec uim liberi arbitrij, nec ullum operarium, operetur siue non operetur, conetur siue non conetur; inter omnes necessario comprehendetur cum alijs. Nec nos peccaremus aut damnaremur delicto illo unico Adae, nisi nostrum delictum esset. Quis enim alieno delicto damnaretur, praesertim coram Deo? 98 Nostrum autem non fit imitando aut operando, cum hoc non esse posset delictum illud unicum Adae, ut quod non ipse, sed nos fecerimus, fit uero nostrum nascendo. Sed de hac re disputandum alias. Igitur ipsum originale peccatum, liberum arbitrium prorsus nihil sinit posse, nisi peccare et damnari. Ista inquam argumenta praetereo, quod sint apertissima et robustissima, tum quod nonnihil superius de his diximus. 99 Quod si omnia, quae liberum arbitrium subuertunt, recensere uellemus in solo Paulo, nihil melius faceremus, quam ut perpetuo commentario totum Paulum tractaremus, et in singulis pene uerbis monstraremus confutatam liberi arbitrij uim adeo iactatam, quemadmodum iam feci in hoc tertio et quarto capite, quae ideo potissimum tractaui, ut oscitantiam omnium nostrum ostenderem, qui Paulum sic legimus, ut nihil minus in his clarissimis locis uideremus, quam haec ualidissima argumenta contra liberum arbitrium, et confidentiam illam authoritate et scriptis ueterum doctorum nitentem facerem stultam, simulque cogitandum relinquerem, quid factura sint argumenta illa apertissima, si cum diligentia et iuditio tractarentur. 100 Ego de me dico: uehementer admirer, quod, cum Paulus toties utatur uocabulis illis uniuersalibus: Omnes, Nullus, Non, Nusquam, Sine, ut: Omnes declinauerunt, Non est iustus quisquam, Non est, qui faciat bonum, nec unus quidem, Omnes unius delicto peccatores et damnati sunt, Fide sine lege, sine operibus iustificamur, ut, si aliter quispiam uelit, non posset tamen clarius et apertius loqui, miror, inquam, qui factum sit, ut aduersus has uniuersales uoces et sententias praeualuerint contrariae, imo contradictoriae, scilicet: Aliqui sunt non declinantes, non iniusti, non mali, non peccatores, non damnati, Est aliquid in homine, quod bonum est et ad (W774) bonum nititur, quasi ille, quisquis fuerit homo, qui ad bonum nititur, non sit comprehensus in uoce ista: Omnes, Nullus, Non. 101 Ego non haberem, etiam si uellem, quod Paulo opponerem aut responderem, Sed cogerer uim mei liberi arbitrij una cum suo conatu complecti inter omnes et nullos illos, de quibus Paulus loquitur, nisi noua grammatica aut nouus usus loquendi introducatur. Ac tropum forte suspicari et uerba excerpta torquere liceret, si semel aut uno loco uteretur tali nota, At nunc perpetuo utitur, tum simul affirmatiuis et negatiuis, et sententiam per contentionem et partitionem utrobique uniuersalium partium sic tractat, ut non modo uocum natura et ipsa oratio, sed et consequentia, praecedentia, circunstantiae, intentioque et corpus ipsum totius disputationis sensum communem concludant, Paulum uelle, quod extra fidem Christi nihil nisi peccatum et damnatio sit. 102 Atque hoc modo nos confutaturos esse promisimus liberum arbitrium, ut non queant resistere omnes aduersarij, Id quod arbitror me fecisse, etiamsi non concedant uicti in nostram sententiam aut taceant. Nam hoc nostrae non est opis, Spiritus Dei hoc donum est. 103 Sed antequam Iohannem Euangelistam audiamus, coronidem Paulinam adijciamus, parati, ubi haec non satis fuerint, totum Paulum perpetuo commentario in liberum arbitrium instruere. Rom. 8, ubi genus humanum in duo diuidit, in carnem et spiritum, Sicut et Christus facit Iohannis .3, sic dicit: Qui secundum carnem sunt, quae carnis sunt, sapiunt, Qui uero secundum spiritum sunt, quae spiritus sunt, sapiunt. 104 Quod Paulus hic carnales uocet omnes, qui non sunt spirituales, manifestum est, tum ex ipsa partitione et oppositione spiritus et carnis, tum ex ipsiusmet Pauli uerbis, ubi sequitur: Vos in carne non estis, sed in spiritu, si tamen spiritus Dei habitat in uobis; Siquis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius. Quid enim aliud hic uult: Vos non estis in carne, si spiritus Dei in uobis est, quam necessario in carne eos esse, qui spiritum non habent? Et qui Christi non est, cuius alius quam Satanae est? Stat igitur, qui spiritu carent, hos in carne et sub Satana esse. 105 Iam uideamus, quid sentiat de conatu et ui liberi arbitrij carnalium: Qui in carne sunt, Deo placere non possunt. Et iterum: Sensus carnis est mors. Et iterum: Sensus carnis est inimicitia contra Deum. Item: legi Dei non est subiectus neque enim potest. Hic mihi respondeat liberi arbitrij tutor, quomodo possit conari ad bonum id, quod est mors, displicens Deo, inimicitia contra Deum, inobediens Deo, nec potens obedire? Nec enim uoluit dicere: Sensus carnis est mortuus aut inimicus Deo, sed: ipsa mors, ipsa inimicitia, cui sit impossibile legi Dei subijci, aut Deo placere, sicut et paulo ante dixerat: Nam quod legi erat impossibile, quo infirmabatur per carnem, Deus fecit etc. 106 Nota est et mihi fabula Origenis de triplici affectu, quorum unus caro, alius anima, alius spiritus illi dicitur, Anima uero medius ille, in utram partem, uel carnis uel spiritus, uertibilis. Sed sua sunt haec somnia, dicit tantum ea, sed non probat. (W775) Paulus hic carnem uocat, quicquid sine spiritu est, uti monstrauimus. Ideo summae illae uirtutes optimorum hominum in carne sunt, hoc est, mortuae, inimicae Deo sunt, legi Dei non subiectae, nec potentes subijci, Deoque non placentes. 107 Paulus enim non solum dicit, eos non subijci, sed nec posse subijci. Sic et Christus Matt. 7: Arbor mala non potest fructus bonos facere, Et 12: Quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali? Vides hic, non solum mala nos loqui, sed nec posse loqui bona. Et qui alibi dicit Nos, cum simus mali, scire tamen filijs nostris bona dare, Negat tamen nos bona facere, etiam eo ipso, quo damus bona, scilicet, quod bona est creatura Dei, quam damus, nec tamen ipsi boni sumus nec bene bona illa damus, Loquitur autem ad omnes, nempe etiam ad discipulos suos. 108 Vt constet haec gemina Pauli sententia: Justus ex fide uiuit, Et: omne, quod non est ex fide, peccatum est. Quarum haec ex illa sequitur, Si enim nihil est, quo iustificemur, nisi fides, euidens est, eos, qui sine fide sunt, nondum iustificatos esse, Non iustificati uero peccatores sunt, Peccatores uero arbores malae sunt, nec possunt quippiam nisi peccare et fructus malos ferre. Quare lib. ar. nihil est, nisi seruum peccati, mortis et Satanae, nihil faciens neque potens facere aut conari nisi malum. 109 Adde exemplum illud capi. 10. ex Esaia adductum: Inuentus sum a non quaerentibus, palam apparui his, qui me non interrogabant. Haec de gentibus dicit, quod Christum audire et cognoscere illis datum sit, cum ne cogitare antea de ipso potuerint, multo minus quaerere aut se ui lib. ar. ad eum praeparare. Hoc exemplo satis clarum est, gratiam uenire adeo gratis, ut nec cogitatio de ea, nedum conatus aut studium praecedat. Sic et Paulus, cum Saulus esset, quid fecit illa summa ui lib. arbi? Certe optima et honestissima agitabat animo, si ratio spectetur. 110 At uide, quo conatu gratiam inuenit. Non modo non quaerit, sed etiam insaniendo contra eam, accipit. Contra, de Iudaeis dicit .9: Gentes, quae non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam, quae ex fide est, Israel uero sectando legem iustitiae, in legem iustitiae non peruenit. Quid contra haec mutire potest ullus tutor lib. ar? Gentes tum, cum impietate et omnibus uicijs oppletae sunt, accipiunt iustitiam gratis miserente Deo. Iudaei, dura summo studio et conatu iustitiae student, frustrantur. An hoc non est dicere tantum, quod conatus lib. arb. sit frustra, dum ad optima conatur et ipsum potius in peius ruere et retro sublapsum referri? 111 Nec potest ullus dicere, quod non summa ui liberi arbitrij studuerunt. Ipse Paulus eis testimonium perhibet cap. 10, quod zelum Dei habent, sed non secundum scientiam. Igitur nihil deest in Iudaeis, quod libero arbitrio tribuitur, et tamen nihil sequitur, imo contrarium sequitur. In Gentibus nihil adest, quod libero arbitrio tribuitur, et tamen sequitur iustitia Dei. 112 Quid hoc est, nisi manifestissimo exemplo utriusque nationis, tum clarissimo simul testimonio Pauli, confirmari, quod gratia donatur gratis immeritis et (W776) indignissimis, nec obtinetur ullis studijs, conatibus, operibus, pusillis aut magnis, etiam optimorum et honestissimorum hominum, ardenti zelo iustitiam quaerentium et sectantium? 113 Ad Iohannem etiam ueniamus, qui et ipse copiosus et potens est liberi arbitrij uastator. Statim in principle tribuit libero arbitrio tantam caecitatem, ut ne uideat quidem lucem ueritatis, tantum abest, ut ad eam possit conari. Sic enim dicit: Lux in tenebris lucet, sed tenebrae non comprehendunt. Et mox: In mundo erat, et mundus eum non cognouit, In propria uenit, et sui non recoeperunt eum. Quid per mundum putas intelligit? nunquid aliquem hominem ab hoc nomine separabis, nisi spiritu sancto recreatum? Et peculiaris est usus uocabuli huius ,Mundus' apud hunc Apostolum, quo prorsus totum genus hominum intelligit. 114 Quicquid ergo de mundo dicit, de libero arbitrio intelligitur, ut quod est praestantissimum in homine. Igitur apud hunc Apostolum: mundus non nouit lucem ueritatis Mundus odit Christum et suos. Mundus non nouit neque uidet spiritum sanctum. Mundus totus in maligno positus est. Omne, quod est in mundo, est concupiscentia carnis, oculorum et superbia uitae. Nolite diligere mundum. Vos estis (ait) de mundo. Mundus non potest odisse uos, Me odit, quia opera eius tester esse mala. 115 Haec omnia et similia multa sunt praeconia liberi arbitrij, scilicet, principalis partis in mundo regnantis sub Satanae imperio. Nam et ipse Iohannes per antithesin de mundo loquitur, ut mundus sit, quicquid de mundo non est in spiritum translatum, sicut ad Apostolos dicit: Ego tuli uos de mundo et posui uos etc. 116 Si nunc essent aliqui in mundo, qui ui liberi arbitrij conarentur ad bonum, sicut fieri oporteret, si liberum arbitrium aliquid posset, propter horum reuerentiam temperasset merito Johannes uerbum, ne generali uoce eos inuolueret tot malis, quibus mundum accusat. Quod cum non faciat, euidens est, quod liberum arbitrium omnibus mundi nominibus ream facit, cum, quicquid mundus agat, per uim liberi arbitrij, hoc est, rationem et uoluntatem, partes sui praestantissimas, agat. 1 Sequitur: Quotquot recoeperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, ijs, qui credunt in nomine eius, qui non ex sanguinibus, neque ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri, sed ex Deo nati sunt. Hac partitione perfecta reijcit a regno Christi Sanguines, uoluntatem carnis, uoluntatem uiri. Sanguines credo Iudaeos esse, hoc est, qui uolebant filij regni esse, quod essent filij Abrahae et patrum, scilicet, de sanguine gloriantes. 2 Voluntatem carnis intelligo studia populi, quibus in lege et operibus exercitati sunt. Caro enim hic carnales significat sine spiritu, ut qui uoluntatem quidem et conatum habeant, sed, quia spiritus non adest, carnaliter habeant. Voluntatem uiri generaliter omnium studia intelligo, siue sint in lege siue sine (W777) lege, puta gentium et quorumlibet hominum, ut sit sensus: nec natiuitate carnis, nec studio legis, nec ullo alio studio humano fiunt filij Dei, sed solum natiuitate diuina. 3 Si igitur non nascuntur carne, nec educantur lege, nec parantur ulla hominis disciplina, sed ex Deo renascuntur, manifestum est, lib. arb. hic nihil ualere. Virum enim puto hoc loco accipi Ebraico more, pro quolibet uel pro quocunque, sicut carnem per antithesin pro populo sine spiritu. Voluntatem autem pro summa ui in hominibus, nempe, pro principali parte liberi arbitrij. Sed esto, non intelligamus uerba singulatim, tamen ipsa rei summa clarissima est, quod Johannes hac partitione reijciat, quicquid non est generatio diuina, dum filios Dei non fieri dicit, nisi nascendo ex Deo, quod fit, ipso interprete, credendo in nomine eius. In qua reiectione uoluntas hominis seu lib. arbitrium, cum non sit natiuitas ex Deo neque fides, necessario comprehenditur. 4 Si uero aliquid ualeret lib. arbitrium, non debebat uoluntas uiri a Iohanne reijci, nec homines ab eo retrahi et ad solam fidem et renascentiam mitti, ne illud Esaiae .5. ei diceretur: Ve uobis, qui dicitis bonum malum. Nunc uero, cum aequaliter reijciat sanguines, uoluntatem carnis, uoluntatem uiri, certum est, quod uoluntas uiri nihil magis ualet ad faciendos filios Dei, quam sanguines, seu natiuitas carnalis. At nulli dubium est, quin natiuitas carnis non faciat filios Dei, ut et Paulus Rom. 9. dicit: Non, qui filij carnis, ij filij Dei, probatque id exemplo Ismaelis et Esau. 5 Idem Johannes inducit Baptistam de Christo loquentem sic: De cuius plenitudine nos omnes accepimus, gratiam pro gratia. Gratiam dicit acceptam per nos de plenitudine Christi, sed pro quo merito uel studio? Pro gratia (inquit), scilicet Christi, quemadmodum et Paulus dicit Rom. 5: Gratia Dei et donum in gratia unius hominis Ihesu Christi in plures abundauit. Vbi nunc liberi arbitrij conatus, quo paratur gratia? Hic Johannes dicit, non solum nullo nostro studio gratiam accipi, sed etiam aliena gratia seu alieno merito, nempe, unius hominis Ihesu Christi. 6 Aut igitur falsum est, nos gratiam nostram accipere pro aliena gratia, aut liberum arbitrium nihil esse euidens est, utrunque enim simul consistere nequit, ut tam uilis sit gratia Dei, ut uulgo et passim cuiuslibet hominis pusillo conatu obtineatur, et rursus tam chara, ut in et per unius tam magni hominis gratiam nobis donetur. Simul hoc loco admonitos uelim liberi arb. tutores, ut sciant, sese esse abnegatores Christi, dum asserunt liberum arbitrium. 7 Nam si meo studio gratiam Dei obtineo, quid opus est Christi gratia pro mea gratia accipienda? Aut quid mihi deest, ubi gratiam Dei habuero? Dixit autem Diatribe, dicunt et omnes Sophistae, nostro conatu nos gratiam Dei impetrare et ad illam recipiendam praeparari, licet non de condigno, sed de congruo. hoc plane est negare Christum, pro cuius gratia nos gratiam (W778) accipere hic testatur Baptista. Nam illud commentum de condigno et congruo supra confutaui, quod inania uerba sint, reuera autem condignum meritum sentiant, idque maiore impietate quam Pelagiani, uti diximus. 8 Ita fit, ut magis negent Dominum Christum, qui nos mercatus est, impij Sophistae una cum Diatribe, quam unquam negauerint Pelagiani aut ulli Haeretici, adeo non patitur secum gratia ullam particulam aut uim liberi arbitrij. Quod autem Christum negent liberi arbitrij tutores, non modo probat haec scriptura, sed et ipsa eorum uita. 9 Hinc enim Christum iam non suauem mediatorem, sed metuendum iudicem sibi fecerunt, quem placare student intercessionibus matris et sanctorum, tum multis repertis operibus, ritibus, religionibus, uotis, quibus omnibus agunt, ut Christus eis placatus gratiam donet, non autem credunt, quod apud Deum interpellat et gratiam eis impetret per suum sanguinem, et gratiam (ut hic dicitur) pro gratia. Atque ut credunt, ita habent. Est enim Christus uere et merito illis iudex inexorabilis, dum eum deserunt ut mediatorem et saluatorem clementissimum, et sanguinem ac gratiam eius uiliorem habent, quam studia et conatus liberi arbitrij. 10 Audiamus et exemplum liberi arbitrij. Nicodemus scilicet uir est, in quo nihil queas desiderare, quod liberum arbitrium ualeat, Quid enim uir ille omittit studij aut conatus? Fatetur Christum ueracem, et a Deo uenisse, signa praedicat, uenit nocte auditurus et collaturus reliqua. An non is quaesijsse uidetur ui liberi arbitrij ea, quae sunt pietatis et salutis? Sed uide, ut impingat. 11 Cum a Christo ueram uiam salutis per renascentiam doceri audit, nunquid eam agnoscit, aut sese illam aliquando quaesiuisse fatetur? Imo sic abhorret et confunditur, ut eam non solum se non intelligere dicat, sed etiam auersetur, ut impossibilem. Quomodo (inquit) possunt haec fieri? Nec mirum sane, Quis enim unquam audiuit, quod ex aqua et spiritu regenerandus sit homo ad salutem? Quis unquam cogitauit, quod filium Dei oportuerit exaltari, quo omnis, qui crederet in ipsum, non periret, sed haberet uitam aetemam? 12 An huius Philosophi acutissimi et optimi unquam meminerunt? An principes huius mundi hanc scientiam unquam cognouerunt? An ullius liberum arb. unquam ad hoc conatum est? Nonne Paulus eam fatetur esse sapientiam in mysterio absconditam, per Prophetas quidem praedictam, sed per Euangelion reuelatam, ita ut ab aeterno fuerit tacita et incognita mundo? Quid dicam? Experientiam interrogemus, ipse mundus totus, ipsa ratio humana, ipsum adeo liberum arbitri. cogitur confiteri, sese Christum non nouisse neque audiuisse, antequam Euangelion in mundum ueniret. 13 Si autem non nouit, multo minus quaesiuit aut quaerere aut ad eum conari potuit. At Christus est uia, ueritas, uita et salus. Confitetur ergo, uelit, nolit, sese suis uiribus nec nosse nec quaerere potuisse ea, quae sunt uiae, ueritatis et salutis. (W779) Nihilominus contra hanc ipsam confessionem et experientiam propriam insanimus et inanibus uerbis disputamus, Esse in nobis uim tantam reliquam, quae et noscat et applicare sese possit ad ea, quae sunt salutis, hoc est tantum dicere, Christum filium Dei pro nobis exaltatum, cum nullus unquam scierit nec cogitare potuerit; haec ipsa tamen ignorantia non est ignorantia, sed notitia Christi, id est, eorum quae sunt salutis. 14 An nondum uides et palpas liberi arbitrij assertores plane insanire, cum hoc uocent scientiam, quod ipsimet confitentur esse ignorantiam? Nonne hoc est tenebras dicere lucem Esaiae quinto? Scilicet, adeo potenter obstruit Deus os libero arbitrio, eius propria confessione et experientia; nec sic tamen tacere potest et Deo gloriam dare. 15 Deinde cum Christus dicatur uia, ueritas et uita, idque per contentionem, ut, quicquid non est Christus, id neque uia, sed error, neque ueritas, sed mendacium, neque uita, sed mors est, necesse est liberum arbitrium, cum sit neque Christus, neque in Christo, errore, mendacio et morte contineri. 16 Vbi igitur et unde habetur medium illud et neutrum, nempe uis illa liberi arbitrij, quae, cum nec Christus (id est, uia, ueritas et uita) sit, nec error, nec mendacium, nec mors tamen esse debeat? 17 Nam nisi per contentionem dicerentur omnia, quae de Christo et gratia dicuntur, ut opponantur contrarijs, scilicet, quod extra Christum non sit nisi Satan, extra gratiam non nisi ira, extra lucem non nisi tenebrae, extra uiam non nisi error, extra ueritatem non nisi mendacium, extra uitam non nisi mors, Quid, rogo, efficerent uniuersi sermones Apostolorum et tota scriptura? frustra scilicet dicerentur omnia, cum non cogerent, Christum esse necessarium, quod tamen maxime agunt, Eo quod medium reperiretur, quod de se nec malum, nec bonum, nec Christi, nec Satanae, nec uerum, nec falsum, nec uiuum, nec mortuum, forte etiam nec aliquid, nec nihil esset, idque uocetur praestantissimum et summum in toto genere hominum. 18 Vtrum igitur uis, elige. Si Scripturas per contentionem loqui concedis, de libero arbitrio nihil dicere poteris, nisi quae contraria sunt Christo, scilicet, quod error, mors, Satan et omnia mala in ipso regnent. Si non concedis eas per contentionem loqui, iam scripturas eneruas, ut nihil efficiant, nec Christum necessarium probent, ac sic, dum liberum arbitrium statuis, Christum euacuas et totam scripturam pessundas. Deinde, ut uerbis simules, te Christum confiteri, reipsa tamen et corde negas. 19 Quia, si liberi arbitrij uis non est erronea tota, neque damnabilis, sed uidens et uolens honesta et bona et ea, quae sunt salutis, sana est, Christo medico non habet opus, nec Christus eam partem hominis redemit; Quia, quid est opus luce et uita, ubi lux et uita est? At ea non redempta per Christum, optimum in homine non est redemptum, sed per sese bonum et saluum. Tum Deus quoque iniquus est, si ullum hominem damnat, quia illud, quod in homine (W780) optimum est et sanum, hoc est, innocentem damnat. 20 Nam nullus homo non habet liberum arbitrium. Et licet abutatur malus homo, Vis tamen ipsa docetur non extingui, quin ad bona conetur et conari possit. Si autem talis est, dubio procul bona, sancta et iusta est, quare non debet damnari, sed ab homine damnando separari. At hoc fieri nequit. Atque si fieri posset, tum homo iam sine libero arbitrio, ne homo quidem esset, nec mereretur, nec demereretur, nec saluaretur, essetque plane brutum, iam non immortalis. Reliquum igitur est, ut Deus sit iniquus, qui bonam, iustam, sanctam illam uim damnat, quae Christo non eget in homine et cum homine malo. 21 Sed pergamus in Iohanne. Qui credit (inquit) in eum, non iudicatur, Qui non credit, iam iudicatus est, quia non credit in nomine unigeniti filij Dei. Responde, an liberum arbitrium sit de numero credentium nec ne. Si est, iterum gratia opus non habet, per sese credens in Christum, quem per sese nec nouit nec cogitat. Si non est, iam iudicatum est; hoc quid est nisi: damnatum est coram Deo? At Deus non damnat nisi impium, Impium igitur est. 22 Quid pij uero impium conetur? Neque credo hic uim liberi arbitrij excipi posse, cum de toto homine loquatur, quem damnari dicit. Deinde incredulitas non est crassus affectus, sed summus ille in uoluntatis et rationis arce sedens et regnans, sicut eius contrarius, nempe, fides. Incredulum autem esse, est Deum negare et mendacem facere .1. Iohannis primo: Si non credimus, mendacem facimus Deum. 23 Quomodo iam uis illa Deo contraria et eum mendacem faciens, conatur ad bonum? Si non esset incredula et impia illa uis, non debuit dicere de toto homine: iam iudicatus est, sed sic: Homo secundum crassos affectus est iam iudicatus, sed secundum optimum et praestantissimum non iudicatur, quia conatur ad fidem, seu potius credula iam est. Sic, ubi toties scriptura dicit: Omnis homo mendax, dicemus authoritate liberi arbitrij: Contra, Scriptura potius mentitur, quia homo non est mendax optima sua parte, id est, ratione et uoluntate, sed tantum carne, sanguine et medullis, ut sic illud totum, unde nomen habet homo, scilicet ratio et uoluntas, sit sanum et sanctum. 24 Item et illud Baptistae: Qui credit in filium, habet uitam aeternam, Qui autem incredulus est filio, non uidebit uitam, sed ira Dei manet super ipsum, sic oportebit intelligi: super ipsum, id est, super crassos affectus hominis manet ira Dei, super uim autem illam liberi arbitrij, uoluntatis scilicet et rationis, manet gratia et uita aeterna. Hoc exemplo, ut libe arbitrium subsistat, quicquid in scripturis in homines impios dicitur, per synecdochen torqueas ad partem hominis brutalem, ut salua sit pars rationalis et uere humana. 25 Tum ego gratias agam liberi arbitrij assertoribus, cum fiducia peccabo, securus, quod ratio et uoluntas seu liberum arbitrium damnari non possit, eo quod nunquam extinguatur, sed perpetuo sanum, iustum et sanctum permanet. At uoluntate et ratione beata, gaudebo foedam et brutam carnem separari et damnari, tantum abest, ut optem illi Christum (W781) redemptorem. Vides, quorsum nos ferat dogma libe. arb., ut omnia diuina et humana, temporalia et aeterna, neget et tot monstris irrideat seipsum? 26 Item, dicit Baptista: Homo non potest accipere quicquam, nisi fuerit ei datum de coelo. Desinat hic Diatribe suam ostentare copiam, ubi omnia, quae de coelo habemus, numerat. Nos non de natura, sed de gratia disputamus, nec, quales simus super terram, sed, quales simus in coelo coram Deo, quaerimus. Scimus, quod homo dominus est inferioribus se constitutes, in quae habet ius et liberum arbitrium, ut illa obediant et faciant, quae ipse uult et cogitat. Sed hoc quaerimus, an erga Deum habeat liberum arbitrium, ut ille obediat et faciat, quae homo uoluerit, uel potius, an Deus in hominem habeat liberum arbitrium, ut is uelit et faciat, quod Deus uult, et nihil possit, nisi quod ille uoluerit et fecerit. 27 Hic dicit Baptista, quod nihil accipere possit, nisi donetur ei de coelo, Quare nihil erit lib. arbitrium. Item: Qui de terra est, de terra est, et de terra loquitur; Qui de coelo uenit, super omnes est. Hic iterum omnes terrenes facit, terrenaque sapere et loqui dicit eos, qui non sunt Christi, nec medios aliquos relinquit. At liberum arbitrium utique non est ille, qui de coelo uenit, Quare de terra esse et terram sapere et loqui necesse est. 28 Quod si aliqua uis in homine, aliquo tempore, loco aut opere non terrena saperet, hunc Baptista debuit excipere, et non generaliter de omnibus extra Christum dicere: de terra sunt, de terra loquuntur. 29 Sic infra cap. 8. quoque dicit Christus: Vos de mundo estis, ego non sum de mundo, Vos deorsum estis, ego de supernis sum. At illi habebant liberum arbitrium, ad quos loquebatur, scilicet rationem et uoluntatem, et tamen de mundo eos esse dicit. Quid uero noui diceret, si secundum carnem et crassos affectus de mundo esse eos diceret? An hoc non ante nouit totus mundus? Tum quid opus est homines ea parte, qua brutales sunt, de mundo dicere, cum hoc modo et bestiae sint de mundo? 30 Iam illud, ubi Christus Iohannis . 6. dicit: Nemo uenit ad me, nisi pater meus traxerit eum, quid relinquit libero arbitrio? Dicit enim opus esse, ut quis audiat et discat ab ipso patre, tum omnes oportere a Deo doctos esse. Hic sane non solum opera et studia liberi arbitrij docet esse inania, sed ipsum etiam uerbum Euangelij (de quo agitur eo loco) frustra audiri, nisi intus loquatur, doceat, trahat ipsemet pater. Nemo potest, nemo potest (inquit) uenire, uis scilicet illa, qua possit homo aliquid conari ad Christum, id est: ad ea, quae sunt salutis, nulla esse asseritur. 31 Nec prodest libero arbitrio, quod Diatribe ex Augustino affert ad calumniandum clarissimum hunc et potentissimum locum, scilicet, quod Deus trahat, quemadmodum ouem ostenso ramo trahimus. Hac similitudine uult probari, uim inesse nobis sequendi tractum Dei, Sed nihil ualet haec similitude hoc loco. Quia Deus ostendit non solum unum, sed omnia bona sua, tum ipsum etiam Christum filium, nec tamen ullus homo sequitur, nisi intus pater aliud ostendat et aliter trahit, imo totus mundus persequitur filium, quem ostendit. Ad pios belle quadrat ea similitude, qui iam sunt oues et cognoscunt pastorem Deum, hi spiritu uiuentes, et moti sequuntur, quorsumcunque Deus uoluerit et quicquid ostenderit. 32 Impius uero non uenit etiam audito uerbo, nisi intus trahat, doceatque pater, quod facit largiendo spiritum. Ibi alius tractus est, quam is, qui foris fit; ibi ostenditur Christus per illuminationem spiritus, qua rapitur homo ad Christum dulcissimo raptu, et patitur loquentem doctorem et trahentem Deum, potius quam ipse quaerat et currat. 33 Vnum adhuc ex Iohanne afferamus, ubi cap. 16. dicit: Spiritus arguet mundum de peccato, quia non crediderunt in me. Hic uides peccatum esse, non credere in Christum. At hoc peccatum, non utique in cute uel capillis haeret, sed in ipsa ratione et uoluntate. Cum autem totum mundum reum faciat hoc peccato, et experientia notum sit, peccatum hoc mundo fuisse ignoratum aeque ac Christum, ut quod spiritu arguente reueletur, manifestum est, liberum arbitrium cum sua uoluntate et ratione hoc peccato captum et damnatum censeri coram Deo. 34 Quare, donec Christum ignorat, nec in eum credit, nihil boni potest uelle aut conari, sed seruit necessario peccato illo ignorato. Summa, cum scriptura ubique Christum per contentionem et antithesin praedicet (ut dixi), ut, quicquid sine Christi spiritu fuerit, hoc Satanae, impietati, errori, tenebris, peccato, morti et irae Dei subijciat, contra liberum arbitrium pugnabunt testimonia, quotquot de Christo loquuntur. 35 At ea sunt innumerabilia, imo tota scriptura. Ideo, si scriptura iudice caussam agimus, omnibus modis uicero, ut ne iota unum aut apex sit reliquus, qui non damnet dogma liberi arbitrij. Quod autem scriptura Christum per contentionem et antithesin praedicet, etsi id ignorent aut scire dissimulent magni Theologi et liberi arbitrij tutores, sciunt tamen et confitentur uulgo cuncti Christiani. Sciunt (inquam) duo esse regna in mundo, mutuo pugnantissima, in altero Satanam regnare, qui ob id princeps mundi a Christo, et Deus huius soeculi a Paulo dicitur, qui cunctos tenet captiuos ad uoluntatem suam, qui non sunt Christi spiritu ab eo rapti, teste eodem Paulo, nec sinit eos sibi rapi ullis uiribus, nisi spiritu Dei, ut Christus testatur in parabola de forti atrium suum in pace seruante. 36 In altero regnat Christus, quod assidue resistit et pugnat cum Satanae regno, in quod transferimur, non nostra ui, sed gratia Dei, qua liberamur a praesenti soeculo nequam, et eripimur a potestate tenebrarum. Istorum regnorum mutuo tantis uiribus et animis perpetuo pugnantium cognitio et confessio sola satis esset ad confutandum dogma liberi arbitrij, quod in regno Satanae cogimur seruire, nisi (W783) uirtute diuina eripiamur. Haec inquam uulgus nouit et tum prouerbijs, precibus, studijs, totaque uita satis confitetur. 37 Omitto illud meum uere Achilleum, quod Diatribe fortiter transiuit intactum, scilicet, quod Rom. 7. et Gala 5. Paulus docet, in sanctis et pijs esse pugnam spiritus et carnis tam ualidam, ut non facere possint, quae uellent. 38 Ex hoc sic arguebam: Si natura hominis adeo mala est, ut in ijs, qui spiritu renati sint, non modo non conetur ad bonum, sed etiam pugnet et aduersetur bono, quomodo in illis, qui nondum renati in ueteri homine sub Satana seruiunt, ad bonum conaretur? Neque enim ibi Paulus solum de crassis affectibus loquitur, per quos uelut per commune effugium solet Diatribe omnibus scripturis elabi, sed numerat inter opera carnis, haeresim, idolatriam, dissensiones, contentiones, quae utique in summis illis uiribus, puta, ratione et uoluntate, regnant. 39 Si igitur caro istis affectibus pugnat contra spiritum in sanctis, multo magis contra Deum pugnabit in impijs et in libero arbitrio. Ideo et Rom. 8 uocat eam inimicitiam contra Deum. Hoc (inquam) argumentum uellem mihi dilui, et ab eo libe. arbitrium defendi. Ego sane de me confiteor: Si qua fieri posset, nollem mihi dari liberum arbitrium, aut quippiam in manu mea relinqui, quo ad salutem conari possem, non solum ideo, quod in tot aduersitatibus et periculis, Deinde tot impugnantibus daemonibus, subsistere et retinere illud non ualerem, cum unus daemon potentior sit omnibus hominibus, neque ullus hominum saluaretur, Sed, quod, etiamsi nulla pericula, nullae aduersitates, nulli daemones essent, cogerer tamen perpetuo in incertum laborare et aerem pugnis uerberare, neque enim conscientia mea, si in aeternum uiuerem et operarer, unquam certa et secura fieret, quantum facere deberet, quo satis Deo fieret. 40 Quocunque enim opere perfecto, reliquus esset scrupulus, an id Deo placeret, uel an aliquid ultra requireret, sicut probat experientia omnium iustitiariorum, et ego meo magno malo tot annis satis didici. At nunc, cum Deus salutem meam, extra meum arbitrium tollens, in suum receperit, et non meo opere aut cursu, sed sua gratia et misericordia promiserit me seruare, securus et certus sum, quod ille fidelis sit et mihi non mentietur, tum potens et magnus, ut nulli daemones, nullae aduersitates eum frangere aut me illi rapere poterunt. Nemo (inquit) rapiet eos de manu mea, quia pater, qui dedit, maior omnibus est. Ita fit, ut, si non omnes, tamen aliqui et multi saluentur, cum per uim liberi arbitrij nullus prorsus seruaretur, sed in unum omnes perderemur. 41 Tum etiam certi sumus et securi, nos Deo placere, non merito operis nostri, sed fauore misericordiae suae nobis promissae, atque, si minus aut male egerimus, quod nobis non imputet, sed paterne ignoscat et emendet. Haec est gloriatio omnium sanctorum in Deo suo. (W784) 42 Si autem id mouet, quod difficile sit, clementiam et aequitatem Dei tueri, ut qui damnet immeritos, hoc est, impios eiusmodi, qui in impietate nati, non possunt ulla ratione sibi consulere, quin impij sint, maneant et damnentur, coganturque necessitate naturae peccare et perire, sicut Paulus dicit: Eramus omnes filij irae, quemadmodum et caeteri, cum tales creentur ab ipsomet Deo ex semine uitiato per unius Adae peccatum, Hic honorandus et reuerendus est Deus, clementissimus in ijs, quos iustificat et saluat indignissimos, donandumque est saltem non nihil diuinae eius sapientiae, ut iustus esse credatur, ubi iniquus nobis esse uidetur. 43 Si enim talis esset eius iustitia, quae humano captu posset iudicari esse iusta, plane non esset diuina, et nihilo differret ab humana iustitia. At cum sit Deus uerus et unus, deinde totus incomprehensibilis et inaccessibilis humana ratione, par est, imo necessarium est, ut et iustitia sua sit incomprehensibilis, Sicut Paulus quoque exclamat dicens: O altitude diuitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius, et inuestigabiles uiae eius! 44 Incomprehensibilia uero non essent, si nos per omnia capere ualeremus, quare sint iusta. Quid est homo comparatus Deo? Quantum est, quod potentia nostra potest, illius potentiae comparata? Quid est nostra fortitude illius uiribus collata? Quid nostra scientia illius sapientiae comparata? Quid nostra substantia ad illius substantiam? Summa, quid omnia nostra sunt ad illius omnia? Si igitur fatemur, etiam natura magistra, humanam potentiam, fortitudinem, sapientiam, substantiam et omnia nostra prorsus nihil esse, si ad diuinam potentiam, fortitudinem, sapientiam, scientiam, substantiam conferantur, quae est nostra illa peruersitas, ut solam iustitiam et iudicium Dei uexemus, et iudicio nostro tantum arrogemus, ut diuinum iudicium comprehendere, iudicare et aestimare uelimus? 45 quare non similiter et hic dicimus: Iudicium nostrum nihil est, si diuino iudicio comparetur? Consule ipsam rationem, si non conuicta cogetur sese stultam et temerariam confiteri, quod iudicium Dei non sinit esse incomprehensibile, cum caetera diuina omnia fateatur esse incomprehensibilia. Scilicet, in omnibus alijs Deo concedimus maiestatem diuinam, in solo iudicio negare parati sumus, nec tantisper possumus credere, cum esse iustum, cum nobis promiserit, fore, ubi gloriam suam reuelarit, ut omnes tum uideamus et palpemus, eum fuisse et esse iustum. 46 Dabo exemplum ad confirmandam hanc fidem et ad consolandum oculum illum nequam, qui Deum suspectum habet de iniquitate. Ecce sic Deus administrat mundum istum corporalem in rebus externis, ut, si rationis humanae iudicium spectes et sequaris, cogaris dicere, aut nullum esse Deum, aut iniquum esse Deum, ut ille ait: Sollicitor nullos saepe putare Deos. Vide enim, ut prosperrime habeant mali, contra infoelicissime boni, (W785) testantibus prouerbijs et experientia, prouerbiorum parente, quo sceleratiores, hoc fortunatiores esse. 47 Abundant (inquit Hiob) tabernacula impiorum, et Psalmus .72. queritur, Peccatores in mundo abundare diuitijs. Obsecro, an non omnium iudicio, iniquissimum est, malos fortunari et bonos affligi? At ita fert cursus mundi. Hic etiam summa ingenia eo lapsa sunt, ut Deum esse negent et fortunam omnia temere uersare fingant, quales Epicurei, et Plynius, Deinde Aristoteles suum illud primum ens, ut liberet a miseria, sentit ipsum nihil rerum uidere, nisi se solum, quod ei molestissimum esse putat, tot mala, tot iniurias uidere. Prophetae uero, qui Deum esse crediderunt, magis tentantur de iniquitate Dei, ut Hieremias, Hiob, Dauid, Assaph et alij. 48 Quid putas Demosthenes et Cicero cogitarint, cum omnia, quae poterant, effecissent, et talem mercedem misero interitu receperunt? Et tamen haec iniquitas Dei uehementer probabilis et argumentis talibus traducta, quibus nulla ratio aut lumen naturae potest resistere, tollitur facillime per lucem Euangelij et cognitionem gratiae, qua docemur, impios corporaliter quidem florere, sed anima perdi. Estque totius istius quaestionis insolubilis, ista breuis solutio in uno uerbulo, Scilicet, Esse uitam post hanc uitam, in qua, quicquid hic non est punitum et remuneratum, illic punietur et remunerabitur, cum haec uita sit nihil nisi praecursus aut initium potius futurae uitae. 49 Si igitur lux Euangelij, quae solo uerbo et fide ualet, tantum efficit, ut ista quaestio omnibus soeculis tractata et nunquam soluta, tam facile dirimatur et componatur, quid putas futurum, ubi cessante lumine uerbi et fidei, res ipsa et maiestas diuina per sese reuelabitur? An non putas, quod tum lumen gloriae quaestionem quam facillime soluere possit, quae in lumine uerbi aut gratiae est insolubilis, cum lumen gratiae tam facile soluerit quaestionem in lumine naturae insolubilem? 50 Tria mihi lumina pone, lumen naturae, lumen gratiae, lumen gloriae, ut habet uulgata et bona distinctio. In lumine naturae est insolubile, hoc esse iustum, quod bonus affligatur et malus bene habeat. At hoc dissoluit lumen gratiae. In lumine gratiae est insolubile, quomodo Deus damnet eum, qui non potest ullis suis uiribus aliud facere, quam peccare et reus esse. 51 Hic tam lumen naturae, quam lumen gratiae dictant, culpam esse, non miseri hominis, sed iniqui Dei, nec enim aliud iudicare possunt de Deo, qui hominem impium gratis sine meritis coronat, et alium non coronat, sed damnat, forte minus uel saltem non magis impium. At lumen gloriae aliud dictat, et Deum, cuius modo est iudicium incomprehensibilis iustitiae, tunc ostendet esse iustissimae et manifestissimae iustitiae, tantum, ut interim id credamus, moniti et confirmati exemplo luminis gratiae, quod simile miraculum in naturali lumine implet. (W786) 52 Finem hic faciam huius libelli, paratus, si opus sit, pluribus hanc caussam agere, quanquam hic arbitror pio et qui ueritati sine pertinacia cedere uelit, abunde satis esse factum. Si enim credimus uerum esse, quod Deus praescit et praeordinat omnia, tum neque falli neque impediri potest sua praescientia et praedestinatione, Deinde nihil fieri, nisi ipso uolente, id quod ipsa ratio cogitur concedere, simul ipsa ratione teste, nullum potest esse liberum arbitrium in homine uel angelo aut ulla creatura. 53 Ita, si credimus Satanam esse principem mundi, Christi regno totis uiribus perpetuo insidiantem et pugnantem, ut captiuos homines non dimittat, nisi diuina spiritus uirtute pulsus, iterum patet, nullum esse posse liberum arbitrium. Ita, si peccatum originale credimus sic nos perdidisse, ut etiam ijs, qui spiritu aguntur, negocium molestissimum faciat, aduersus bonum luctando, clarum est, nihil in homine spiritus inani reliquum esse, quod ad bonum sese uerti possit, sed tantum ad malum. 54 Item, si Iudaei summis uiribus iustitiam sectantes, in iniustitiam potius proruerunt, et Gentes impietatem sectantes, gratis et insperate ad iustitiam peruenerunt, itidem manifestum est, ipso opere et experientia, hominem sine gratia nihil nisi malum posse uelle. Sed summa, Si credimus Christum redemisse homines per sanguinem suum, totum hominem fateri cogimur fuisse perditum, alioqui Christum faciemus uel superfluum uel partis uilissimae redemptorem, quod est blasphemum et sacrilegum. 55 Te nunc, Mi Erasme, per Christum oro, ut, quod promisisti, tandem praestes; promisisti autem, uelle te cedere meliora docenti. Pone respectum personarum! Fateor: tu magnus es et multis, ijsque nobilissimis dotibus a Deo ornatus, ut alia taceam, ingenio, eruditione, facundia usque ad miraculum. Ego uero nihil habeo et sum, nisi quod Christianum esse me prope glorier. Deinde et hoc in te uehementer laudo et praedico, quod solus prae omnibus rem ipsam es aggressus, hoc est, summam caussae, nec me fatigaris alienis illis caussis de Papatu, purgatorio, indulgentijs, ac similibus nugis potius quam caussis, in quibus me hactenus omnes fere uenati sunt frustra. 56 Vnus tu et solus cardinem rerum uidisti, et ipsum iugulum petisti, pro quo ex animo tibi gratias ago, in hac enim caussa libentius uersor, quantum fauet tempus et ocium. Si hoc fecissent, qui me hactenus inuaserunt, si adhuc illi facerent, qui modo nouos spiritus, nouas reuelationes iactant, minus seditionis et sectarum, et plus pacis et concordiae haberemus. Sed Deus ita per Satanam nostram ingratitudinem uindicauit. Quanquam, nisi aliter caussam istam agere potes, quam hac Diatribe egisti, optarim magnopere, ut tuo dono contentus, literas et linguas, sicut hactenus cum magno fructu et laude fecisti, coleres, ornares, proueheres, quo studio non nihil et mihi seruiuisti, ut multum tibi me debere fatear, et certe in ea re te ueneror et suspicio syncero animo. 57 Huic nostrae caussae ut par esses, nondum uoluit nec dedit Deus, Id quod rogo, nulla dictum arrogantia existimes, (W787) Oro autem, ut propediem Dominus tantum te in hac re superiorem me faciat, quantum in alijs omnibus mihi superior es. Non est enim nouum, si Deus Mosen per Iethro erudiat, Et Paulum per Ananiam doceat. Nam quod tu dicis, procul esse aberratum a scopo, si tu Christum ignores, arbitror teipsum uidere, quale sit, Neque enim ideo omnes errabunt, si tu aut ego erramus. Deus est, qui mirabilis in sanctis suis praedicatur, ut sanctos putemus, qui longissime sint a sanctitate. 58 Neque difficile est, ut, homo cum sis, scripturas aut patrum dicta, quibus ducibus te credis scopum tenere, neque recte intelligas, neque diligenter satis obserues, quod satis monet illud, quod nihil asserere, sed contulisse te scribis. 59Sic non scribit, qui rem penitus perspicit et recte intelligit. Ego uero hoc libro NON CONTVLI, SED ASSERVI, ET ASSERO, ac penes nullum uolo esse iudicium, sed omnibus suadeo, ut praestent obsequium. Dominus uero, cuius est haec caussa, illuminet te et faciat uasculum in honorem et gloriam. AMEN.