[0] Iac. Augusti Thuani Historiarum sui temporis pars prima. Tomus I.
Praefatio christianissimo franc. et navar. regi Henrico IIII.

[1] Cum primum adscribendam horum temporum historiam animum appuli, Domine, etsi non ignorabam hoc quidquid erat quod moliebar in uarias incursurum reprehensiones, me tamen illud solabatur, quod non ambitione sed solum bonae conscientiae pretio duci sciebam; et sperabam fore ut remittentibus cum tempore odiis aliquando ueritatis amor subiret, te praesertim rege, qui raro Dei beneficio profligatis rebellionum monstris et extincto factionum fomite pacem Galliae reddidisti et cum pace duas res insociabiles aliis creditus miscuisti, libertatem et principatum.

[2] Accedit, quod huic scriptioni eo tempore manum admouimus, cum belli ciuilis causas in priuatis ambitiosorum hominum cupiditatibus inclusas, spem pacis a publico consilio  exclusam doleremus, eoque magis licere nobis putaremus libere et tamen citra obtrectationem, quod erat dicere.

[3] Verum procedente opere, quod in castris inter tubas et obsidiones inchoatum, postea in aula tua creuit ac iam inter fori molestias, peregrinationes, aliaque negotia ad tua usque tempora productum est, sensi me longe aliter affectum quam ab initio fueram cum uarietate ac magnitudine rerum narrandarum defixus animus et aliquod a publicis calamitatibus leuamentum quaerens, in meditatione ac scriptione totus occuparetur.

[4] Adeoque in mentem uenit uereri ne quae inter armorum strepitum scripseram, quaeque tunc forte an placere aut saltem excusari poterant, compositis nunc motibus non solum minus placitura uerum etiam morosas quorundam aureis sint offensura ; quippe humani generis uitium est ut ad male faciendum quam ea quae male sint facta audiendum proniores simus.

[5] At enim cum haec prima sit lex historiae ne quid falsi dicere audeat deinde ne quid ueri non audeat, dedi nauiter operam ut latentem saepe ueritatem, interdum alte inter tanta partium odia demersam eruerem, erutam integra fide posteris traderem neque praepostera prudentiae adfectatione in tam iusta causa praeuaricans rara turoum temporum felicitati iniuriam facerem, quibus unicuique sentire quae uelit et quae sentiat eloqui licet.

[6] Ipse quam procul a dissimulatione absim, confido iis notum esse, qui me ac mores meos norunt nec ita obscure uixi ut publicis in actionibus candor meus uel iniquissimos latere potuerit. Postea enim quam uirtute clementiaque tua cuncti in gratiam rediimus, priuatas, si quae subessent, iniurias sic penitus sum oblitus omnemque adeo illarum sensum publice priuatimque ita deposui, ut iure confidam, in iis, quae ad praeteritorum memoriam spectant, aequanimitatem ac moderationem meam neminem esse desideraturum, possim illos ipsos testeis appellare, quorum nomina saepe his in libris occurrent, qui siquidem ulla in re pro ratione muneris a te commissi opera mea eguerunt, me semper parato ad omne incorruptum officium animo sunt experti.

[7] Quod igitur boni iudices facere debent, cum de capite et fortunis hominum consultant, idem et nos fecimus, cum hanc historiam scribere sumus aggressi, nostram saepius conscientiam interrogantes an ullius rei acriore sensu tangeretur, quae nos in opere instituto a recta uia transuersos ageret. Itaque et rerum acerbitatem oratione, quantum in me fuit, molliui et iudicium meum ubique sustinui et ab omni digressione temperaui; denique genus scribendi consectatus sum nudum ac simplex ut uel stilo ipso me sicuti ab omni fuco et ostentatione sic ab odio et gratia uacuum ostenderem.

[8] Vicissim a nostris aliisque, qui haec legent, peto ne quid praeiudicati secum domo adferant neque de hoc opere priusquam eo perlecto pronuntient. Inceptum uiribus nostris maius esse et ad illud multa, quae in me non sunt, desiderari infitias non ierim. Sed uicit utilitas publica et ardens de mea posteraque aetate promerendi studium, cui dum consulerem, temerarius quam ingratus haberi malui.

[9] Enimuero non tam de fide, cuius mihi bene conscius sum, aut de industria nostra, in qua excusanda de clementia tua et candore legentium minime despero, anxius sum : quam uereor, ne quod maximam historiae partem facit, plerisque, qui extra periculum, ut sibi quidem uidentur, positi, in aliena calamitate minus aequi aut nimis lenti sunt, molestum ac fastidiosum sit.

[10] Nempe ad cetera, quibus hoc infestum uirtiti saeculum scatet, mala, religionis discidium accessit, quod iam toto paene saeculo orbem christianum continuis motibus uexat et deinceps uexabit nisi tempestiua remedia atque adeo alia, quam quae hactenus adhibita sunt, ab iis, quorum praecipue interest, adhibeantur.

[11] Nam experientia satis edocti sumus, ferrum flammas, exilia, proscriptiones, iritasse, potius quam sanasse morbum menti inhaerentem; ad quem proinde curandum, non iis, quae in corpus tantum penetrant, sed doctrina et sedula institutione, quae in animum leniter instillata descendit, opus esse: alia quippe omnia pro arbitrio ciuilis magistratus atque adeo principis sanciuntur; sola relligio non imperatur, sed ex praecepta ueritatis opinione, accedente diuini numinis gratia, bene praeparatis mentibus infunditur. ad eam cruciatus nihil ualent; quin obfirmant potius animos quam frangunt aut persuadent. 

[12]
Quod de sua illa sapientia tam magnifice praedicauere Stoici, hoc nos multo iustius de relligione dixerimus. nam ubi quis relligione ducitur, in eo nullum habent momentum uexatio et dolor; et quicquid aliud incommodi est, uirtute, quae ab illa praecepta opinione ingeneratur, obruitur. nihil illi eorum quae ferenda sunt displicet: quicquid cadere in hominem potest, in se cecidisse non quaeritur. uireis suas nouit, dumque se Dei gratia fretum putat, oneri ferendo se quoque parem futurum confidit. stet illic licet carnifex, licet tortor ferrum et flammam admoueat, perseuerabit; nec quid passurus, sed quid facturus sit cogitabit. felicitas illi quippe domestica est, et si quid extrinsecus interuenit, leue est et summam tantum cutem stringit. 

[13] Quid quod Epicurus ipse ab aliis philosophis tanquam impurior notatus de Sapiente ait, eum si in Phalaridis tauro peruratur, exclamaturum, Dulce est, et ad me nihil pertinet. An putamus minores iis animos fuisse, qui centum abhinc annis ob relligionis causam diuersis suppliciis perierunt, aut porro futuros, si in iis perseueretur? audire est operae pretium quid unus ex iis dixerit feceritque; cum igni cremandus ad palum alligaretur, ibi genibus flexis canere cepit hymnum, quem fumus et ignis uix interrupit: et cum carnifex ignem post tergum, ne conspiceretur, immittere uellet, "Huc", inquit, accede et ante oculos accende ignem; si enim illum timuissem, nunquam ad hunc locum, quem fugere licuit, accessissem". 

[14] Itaque non cruciatibus repressus ardor res nouas in relligionis caussa molientium, sed potius obdurati animi ad maiora patienda siue audenda. nam ubi ex cineribus aliorum alii enati sunt, et numerus creuit, patientia in furorem euasit, nec iam supplices, ut antea, sed importuni expostulatores et flagitatores esse ceperunt, et qui supplicia prius fugiebant, ultro etiam arma intulerunt. 

[15] Id iam quadraginta totos annos in Gallia, paulo minus in Belgio cernimus: resque eo tandem deuenit, ut non unius aut alterius poena, quod fortasse ab initio licuit, malum, ne latius serpat, resecari possit, sed cum totos populos, totas nationes atque adeo maximam Europae partem peruaserit, non iam magistratus ferro, sed gladio Dominico opus est. nam doceri et moderata ratione ad colloquia et amicas collationes inuitari debent, qui cogi non possunt. 

[16] Fecit hoc B. Augustinus ad Proculianum patris Donatianae sectarium scribens. qui etiam pro iis rogabat Donatum Africae procos. ne occiderentur: decere quippe uerae relligionis cultores, ut a perpetuo proposito non recedant uincendi in bono malum; et quod alibi ad Caecilianum praesidem scribit, ut tumor sacrilegae uanitatis terrendo potius sanetur, quam ulciscendo resecetur. itaque in luculenta illa ad Bonifacium epistula idem subdit, in huiusmodi caussis, ubi per graueis dissensionum scissuras non huius aut illius hominis est periculum, sed populorum strages iacent, detrahendum esse aliquid seueritati, et maioribus malis sanandis caritate subueniendum. quod adeo in ecclesia obtinuit, ut ea sententia semel atq. iterum in Gratiani decretum transscripta sit. 

[17] Quippe ita censebat uir pio ac miti ingenio, ea mala non aspere, duriter aut imperiose tollenda esse, magisque docendo quam iubendo, magis monendo quam minando profici, sicque cum multitudine peccantium agendum, seueritatem autem exercendam esse in peccata paucorum. ac si quando minae ab iis qui praesunt adhibeantur, id cum dolore fieri oportere, ultionisque metum ex scripturis intentari debere, ne ipsi in sua potestate, sed Deus in eorum sermone timeatur, sicuti in epistula ad Aurelium episcopum ait. 

[18] Et certe, si uerum amamus, in sacrae antiquitatis uetustis omnibus monumentis nullum supplicii de sectariis sumpti ac probati exemplum exstare fateamur necesse est, ecclesiamque priscam a cruore fundendo semper abhorruisse. 

[19] Quod si quando accidit, id pii uere episcopi detestati sunt, ut in Priscilliano paruit, qui exitiabilis doctrinae auctor cum per Galliae ecclesias ac praecipue in Aquitania perfidiae suae semina sparsisset, a Maximo, qui occiso Lugduni Gratiano imperium usurpauerat, alioqui bono principe, Augustae Treuirorum cum sectatoribus suis capitali supplicio affectus est circa annum Ch. CCCLXXXIII, licet B. Martinus ab imperatore sponsionem elicuisset, nihil cruentum contrareos constitutum iri, et Itacium episcopum aliosque instigatores sedulo monuisset, ut ab accusatione desisterent. nam et id ceteri episcopi tanquam inique factum improbauerunt: et quanquam Itacius callido iam scelere perfecto inuidiam uerens frustra se substraxisset, tamen postea a Theognisto damnatus est: uixque B. Martinus ac nisi extrema necessitate cogente cum illa Itacianae partis communione misceri uoluit. 

[20] Ipse B. Ambrosius a Valentiniano imp. puero Gratiani interfecti fratre ad Maximum sub id missus in relatione sua testatur, cum Treuiris esset, abstinuisse se ab iis episcopis, qui Itacio communicabant, et a fide deuios ad necem petebant. cum uero ex furialium illorum episcoporum sententia Maximus postea decreuisset tribunos summa potestate armatos ad Hispanias mittere, qui haereticos inquirerent, deprehensis uitam et bona adimerent, idem B. Martinus apud eum tenuit ut decretum reuocaretur. erat quippe uiro pio sollicitudo, ut non solum Christianos, qui sub illa erant occasione uexandi, sed etiam ipsos haereticos liberaret; et animo prouidebat tempestatem illam, nisi auerteretur, maximam sanctorum turbam depopulaturam esse; paruo tunc inter hominum genera discrimine, cum quisq. solis oculis diiudicaretur, et pallore potius aut ueste quam fide haereticus aestimaretur. 

[21] Priscilliano autem occiso, non solum non coercita est haeresis quae illo auctore proruperat, sed confirmata ac latius propagata est, et sectatores eius, qui illum ut sanctum prius honorauerant, postea ut martyrem colere ceperunt, corporib. peremptorum in Hispaniam relatis. et magnis exsequiis celebrato eorum funere. quin et eo prouecta est adsectantium superstitio, ut per Priscillianum iurare summa relligio haberetur: ex eoque inter Gallicanae ecclesiae episcopos perpetuum discordiarum bellum exarserit, quod totos quindecim annos agitatum uixdum sopiri diu post potuit, plebe Dei interim et optimis quibusque ad probrum et ludibrium expositis. 

[22] Quae uerba quoties apud Sulpitium Seuerum, qui res illius aeui pari elegantia ac fide scripsit, lego, toties subit animum imago temporum pueritiae meae, cum primum exortis ob religionem in Gallia motibus homines non ex moribus aut anteactae uitae innocentia, sed ex uultu ac pallio suspecti, oculis ad caedem designarentur, et inter aestus contentionum et odia, gratiam, metum, inconstantiam, somnum, desidiam, et arrogantiam eorum, qui summae rerum praeerant, regnum factionibus scinderetur, et regni turbata quiete religio ipsa in periculum uocaretur. 

[23] A B. Martini temporibus deinceps mitius cum deuiis a fide in ecclesia actum est, tantumque aut loco pulsi, aut pecunia multati sunt, sanguini semper parcitum fuit. cumque anno S. MLX quidam ex Berengarii archidiaconi sectatoribus illius doctrinam in Eburonibus, Atuaticis, et aliis Belgii populis disseminarent, Bruno Treuirorum archiepiscopus eos dioecesi sua expellere satis habuit, ceterum cruore abstinuit. Nec seuerius ii deinceps ab ecclesia habiti, donec ad Valdensium tempora uentum est. 

[24] Contra quos cum exquisita supplicia parum proficerent, et remedio, quod intempestiue adhibitum fuerat, malum exacerbaretur, numerusque eorum in dies cresceret, iusti tandem exercitus conscripti sunt: nec minoris molis bellum, quam quod antea nostri aduersus Saracenos gesserant, contra eosdem decretum est; cuius is exitus fuit, ut potius caesi fugati bonis ac dignitatibus ubique spoliati atque huc illuc dissipati sint, quam erroris conuicti resipuerint. 

[25] Itaque qui armis se initio tutati fuerant, postremo armis uicti in Prouinciam apud nos et Gallicae ditionis Alpeis uicinas confugerunt, latebrasque uitae ac doctrinae suae iis in locis repererunt: pars in Calabriam concessit, in eaque diu, atque adeo usque ad Pii IIII Pontificatum continuit: pars in Germaniam transiit, atque apud Boemos, in Polonia et Liuonia larem fixit: alii ad occidentem uersi in Britannia perfugium habuerunt. 

[26] Nam ab eorum reliquiis ortus Ioannes Vicleuus putatur, qui diu Oxoniae docuit, et ante CCC annos post uarias de relligione concertationes morte fatali decessit. in mortuum enim tantum a magistratu animaduersum fuit, ossibus eius diu postquam obiit publice crematis. hinc alii atque alii secuti sunt usque ad nostram aetatem, qua post infeliciter tentatam suppliciorum seueritatem, res a disputationibus ad aperta bella et totas populorum defectiones in Germania Anglia ac Gallia deuenit. 

[27] Incertum, maiore publicae tranquillitatis, an relligionis ipsius detrimento, scissura inde facta ac confirmata, et ab iis, qui possunt et debent, nimis diu neglecta. quae non tam a me dicuntur ad retractandam toties de sectariis supplicio afficiendis uexatam quaestionem, neque enim id tempori aut conditioni meae conuenit, quam ut ostendam, prudentissime et ex instituto ueteris ecclesiae principes eos fecisse, qui bella ob relligionem exorta potius uel cum iniquissimis condicionibus amice componi, quam armorum ui confici debere censuerunt. 

[28] Id uidit Ferdinandus sapientissimus princeps, qui bellis longe maximis ac periculosissimis sub Carolo V fratre in Germania exercitatus cum experientia didicisset, cepta armis aduersus Protestanteis hactenus male cessisse, postquam felicibus auspiciis imperium iniuit, relligionis pacem sollemni decreto sanxit; quam repetitis uicibus semper postea confirmauit. et cum uideret melius per amica colloquia relligionis negotium procedere, eiusque rei aliquoties sub fratre indictis Ratisponae et Vormatiae olim conuentib. periculum fecisset, paullo ante mortem post peractum Tridenti concilium Protestantibus, qui ad illud non uenerant, satisfacere cupiens nouum rursus cum iis colloquium ex Maximiliani filii prudentissimi principis consilio instituere uoluit, ad idque Georgium Cassandrum uirum doctum et moderatum delegit, qui cum aduersae partis pastoribus controuersa Augustanae confessionis capita amice retractaret. sed aduersa uiri optimi ualetudo, et utriusque accelerata mors fructum ex eo speratum Germaniae inuidit. 

[29] Idem Germanorum exemplo postea Poloni optimates in sua republica statuerunt. Emanuel autem Philibertus Sabaudiae dux, postquam pacis nobiscum factae beneficio in antiquam ditionis amissae possessionem restitutus est, cum siue ad excitandam sui in Italia famam, siue ut aliis uel cum periculo suo gratificaretur, damnoso se aduersus Conuallenseis bello temere implicuisset, matura poenitentia errorem emendauit, permissa innocentibus alioqui populis relligionis libertate, pacemque cum iis factam deinceps relligiose seruauit. 

[30] Ad nostra nunc uenio, et ulcus tractare aggredior, quod ualde uereor ne uel tantum tetigisse mihi fraudi sit. sed quando hunc sermonem semel ingressus sum, ut uerbo expediam, dicam ingenue, nam sub te licet, bellum non esse legitimum modum tollendae ex ecclesia scissurae. Protestanteis quippe apud nos, qui per pacem numero et auctoritate in dies minuebantur, inter arma ac dissensiones semper creuisse, et siue praepostero relligionis ardore, siue ambitione ac rerum nouandarum studio, a nostris longe perniciosissimo errore peccatum esse, qui bellum internecinum contra Protestanteis saepius susceptum ac compositum, toties infaustis Galliae auspiciis, magno relligionis ipsius periculo renouarunt. 


[31] Quid uerbis opus? res clamat ipsa. nam post uarias turbas et per eas toto regno innumeras urbeis occupatas, cum iis restitutis anno LXIII pax reddita fuisset, mirum quanta repente serenitas refulserit, quam laetum illud quadriennium bonis omnibus fuerit, relligione in tuto collocata, et conditis ab integerrimo iuris moderatore optimis legibus, quarum numquam Galliam poenitebit; donec uergentibus fatis securitatis publicae per eas constitutae nos taedere cepit.

[32] Et repudiatis pacis consiliis ad bellum inclinauimus non solum nobis, sed consultoribus ipsis postremo funestum. quos uelim heic dicere, satis intelligunt, qui quid inauspicato Baionae colloquio tunc actum sit non ignorant. ex illo siquidem tempore cuncta apud nos exotica fraude iam tum delusos ad insidias et arma parari cepta. 

[33] Tum et Albanus cum potenti exercitu in Belgium missus, qui abdicata Margaritae Parmensi, quae cum summa moderatione prouincias illas administrauerat, auctoritate, ferro et flammis omnia miscuit, arces ubique extruxit, libertatem insolitis uectigalibus ad belli subsidia impositis labefactauit, et ciuitates opulentas infracta libertate quasi praeualida corpora cibo substracto ad maciem adduxit. haec uero dura et praerupta consilia populorum insecuta est desperatio ac postremo defectiones, quae utcumque ad tempus compositae tandem hunc exitum habuerunt, ut maior et opimior pars, atque ad nauigationes, quibus maxime opes illarum prouinciarum constant, opportunior a reliquo corpore quasi auulsa nunc Ordinum auctoritate administretur, et bellum non solum cum altera parte, sed cum uniuersis Hispanorum uiribus iam pridem feliciter gerat. 

[34] Quod ne accideret ueritus multo ante Franciscus Balduinus Atrebas clari nominis hac aetate Iuris Consultus consilium dederat Belgii proceribus, ut libello supplici porrecto libertatem Protestantibus, qui tunc ubique exagitabantur, a Philippo impetrarent, suppliciorum, et in suspectos inquirendi intermissa seueritate; eaque de re librum Gallice conscripserat, quo demonstrabat, colloquiis et aequabili iure inter dissentienteis constituto relligionis per controuersias iactatae negotium melius quam ui et armorum uia confici posse; in qua si pergeretur, fore prouidebat, ut Protestantium uires tunc exiguae et huc illuc sparsae per factiones iungerentur, et a concertationibus uerborum ad arma et defectiones olim deueniretur. 

[35] Hominis Belgae de Belgio augurium eo libentius commemorauimus, praesertim apud te, quod is cum Protestantium doctrinam ab initio amplexus esset, et postea diligenti Patrum lectione aliter persuasus mutasset, tamen eam animi aequitatem seruauerat, ut non odio, quod plerique faciunt, implacabili aduersus eos, a quibus discesserat, ferretur, sed raro Christianae caritatis ad hoc aeuum exemplo, errore proprio admonitus alieni commiseratione tangeretur, omnemque operam daret, ut quod nouandi studio et temeritate peccatum fuerat, melioris antiquitatis reuocata in usum memoria officiose corrigeretur. ea mente cum esset, e Germania in Galliam reuersus, consilium suum iuxta prudens ac pium serenissimo parenti tuo facile probauit, et in eius familia honorificum locum tenuit, consiliis nonnunquam adhibitus, et erudiendae fratris tui naturalis pueritiae appositus. 

[36] Valeant igitur importunae illae iactationes quibus homines relligionis uidelicet supra alios amantes in Gallici nominis inuidiam tamdiu gloriati sunt, quod nunquam paci cum haereticis subscripserint: uideant, quo praeclara tandem sua illa consilia euaserunt, amissasque florentissimas prouincias et cum iis opes suas damnose consumptas maereant. quam uellent illi nunc exemplo nostro, quod adeo tunc artificiose detestabantur, sapere, quantoque pretio redimerent tot annorum iacturam, quos si utiliter contra communeis Christiani nominis hosteis impendissent, iampridem eos Pannonia et utraque Mauritania, magna cum sua gloria, nec minore emolumento exegissent. 

[37] Sed uereor, ne quam in illis desideramus prudentiam, alii merito in nobis requirant, qui siue proprio furore incitati, siue illorum, quos dixi, instigatu perniciosissimis longe turbis interim occasionem dedimus, quibus urbes direptae, templa, quibus primorum motuum rabies pepercerat, a fundamentis euersa, desolatae prouinciae, et renouata odia quae pace sopita fuerant, suspiciones auctae, 
et arma posita ut acrius resumerentur. 

[38] Tamen et post ista pax tandem facta, quae quo aetior, eo maiore piaculo ac sempiterna, hoc uouere licet, obliuione sepeliendo uiolata est, laniena biennio post secuta, quae te, DOMINE, quem Deus restituendae rei Gallicae olim destinabat, paene absorpsit. 

[39] Caphareum hunc praeteruectis alii atque alii intra duos annos occurrunt 
scopuli, ad quos pari imprudentia factum naufragium, numinis ira haut diu tardante, et per principis generosi mortem aliena potius culpa quam propria uoluntate lapsi, Franciae scelus ulciscente. 

[40] Quid successor eius? e Polonia rediens cum Maximiliani Caesaris et Senatus Veneti, apud quos in itinere diuerterat, spretis salutaribus consiliis, bellum, quod illi dissuaserant, quodque supplices ab eo Protestantes deprecabantur, quam pacem in regni ingressu maluisset, mox poenitentia ductus mutauit, et triennio post pacificatorium edictum condidit, quod peculiariter suum uocare consueuerat, totoque septennio pax alta fuit, nisi si aliquibus locis per interualla ac discursationes militum; de cetero haut magna belli mole interrupta est; donec homines otii impatientes, cum indigne ferrent, eo res per pacem deduci, ut Gallia ipsis facile careret, bellum funestissimum alieno maxime tempore excitarunt, ad quod se fatali caecitate rex ab iis, qui circa ipsum erant, male consultus cogi passus est, armis initio contra te in speciem uersis, quae mox in ipsius caput reciderunt. horret animus ad recordationem detestandi paricidii, non solum cum aeterna nominis Francici ignominia, sed ipsorum, qui tantopere tunc ob id laetati sunt, infamia coniuncti.

[41]  Quod regnum, et cum regno relligionem ipsam inextricabili proculdubio inuoluisset exitio, nisi tu, DOMINE, insperato Dei nostrae saluti inuigilantis beneficio in haec tempora reseruatus, stantis columnae instar, labantem rempublicam fulcisses, et praecipitem publicae calamitatis obuia cuncta obterentis rotam uirtute tua sufflaminasses: perillustri interim exemplo per teipsum edito, cetera legibus humanis subiici, relligionem solam, quod iam dixi, nec cogi, nec imperari posse. 

[42] Nam tot aduersitatibus inter bella ciuilia a puero conflictatus, a compluribus eodem tempore exercitibus circumuentus, post tot cladeis partim acceptas partim datas, uinci quippe et uincere perinde tunc calamitosum erat, cum in priore proposito, quasi in uestigio pugnans semper antea perseuerasses, ad spes aeque ac terrores infractus, tandem ubi cuncta uirtuti tuae cedere sensisti, supplicibus tuorum uotis exoratus ultro cessisti, et in ipso uictoriarum cursu te uinci passus, adspirante Dei gratia, maiorum relligioni nomen dedisti. 

[43] Eandem postea aequitatem, qua moderatione animi es, quam tibi fructuosam fuisse expertus eras, erga tuos seruasti, reuocatis, quae contra Protestanteis atque adeo contra te praeter decessoris tui uoluntatem publicata fuerant, edictis, et post pacem non solum cum tuis, sed cum externis principibus magna cum nominis tui laude factam, unum atque alterum edictum in Protestantium gratiam conditum, tertio confirmasti, quo eos bonis ac laribus, necnon famae et honoribus restituisti, plerosque etiam ex iis primariis dignitatibus ornasti; ratus futurum, ut detumescentibus sensim odiis, concordia edictis sancita inter infestos commodius sarciretur, et per eam serenitate mentibus reddita, quid in relligione optimum, hoc est, quid antiquissimum, summotis affectibus, quasi discussa nube, facilius dignosceretur. 

[44] Hanc nimirum agendi uiam boni illi Patres, cum iis qui opinione praua aut aliqua simultate superbientes a regula et communione ecclesiae deerrauerant, sibi insistendam semper arbitrati sunt, ut caritate potius quam uincendi studio se duci ostenderent. Sic B. Augustinus ubique Pelagianos, sic Optatus Mileuitanus ei coaeuus Donatistas fratres uocant: sic ante eos B. Cyprianus optare se et consulere pariter ac suadere ait, ut si fieri potest, nemo de fratribus pereat, et consentienteis populi corpus unum gremio suo mater gaudens includat. 

[45] Plerique siquidem inter eos, quibus cum dissidium nobis est, reperiuntur, quibus, ut ipsius Augustini uerbis utar, in occulto propositum est sedatis remeare turbinibus; ac si eadem perseuerante tempestate prohibeantur, metuantue, ne suo reditu talis uel saeuior oriatur, uoluntatem infirmis consulendi retinent, sine ulla conuenticulorum segregatione ad mortem usque defendentes et testimonio suo adiuuantes eam fidem, quam in ecclesia catholica praedicari sciunt, contumelias et iniurias utrinque inflictas pro pace ecclesiae patientissime ferentes, exemploque suo docentes, quo affectu ac caritatis sinceritate Deo seruiendum sit. 

[46] Hac ratione cum et experimento doctus et exemplo tuo confirmatus paci ecclesiae consulendum ducem, ab omni insectatione abstinui, et Protestanteis, praecipue eos, qui in litteris excelluerunt, honorifice semper appellaui; nec nostrorum uitia tacui, quippe qui sic cum uiris optimis sentiam, longe falli eos, qui putant haeresibus quae multiplices totum fere orbem hodie uexant, plus uirium ac roboris in suorum sectariorum malis animis ac uersutiis, quam in nostris uitiis ac sceleribus inesse. 

[47] Utrique autem malo, et dissidentium errori, et nostrorum uitiis, optime meo quidem iudicio prospicietur, si sublatis ex ecclesia et republica nundinationibus, uirtuti praemia reddantur, et praestantes pietate, doctrina, morum grauitate uiri qui iam prudentiae ac moderationis suae experimentum fecerint, sacris praeficiantur: si non noui homines, sed integritatis perspectae, qui Deum timeant, et auaritiam odio habeant, non gratia aut pretio, sed uirtutis folius commendatione ad honores prouehantur alioqui ubi nullo discrimine boni malique admittuntur, haut diu duraturam pacem apparet, easque ciuitates interire necesse est, quibus qui praesunt, probos ab improbis discernere non possunt, et quae, quod prouerbio dici solet, apibus capienda sunt, a fucis intercipi patiuntur. 

[48] Fidei, quam Deo, et secundum Deum tibi tuoque imperio subditis populis debemus, quicunque magistratum aliquamue praefecturam inregno gerimus, nihil aeque obesse potest, quam foedi lucri spes; a quo si capessendi magistratus initium fecerimus, uerendum sane est, ne ad illud deinceps cunctas cogitationes nostras tanquam ad cynosuram dirigamus, et tandem auaritia caeci, omnique honesti cura abiecta fidem utrique datam fallamus. Auaritia bellua fera et immanis et intoleranda est, eique nihil satis esse potest. si ad immensas Galliae opes accedant Persarum montes aurei, et utriusque Indiae thesauri, non habebis unde ingluuiem eius satiare possis. 

[49] Nullus quippe uitiis modus est, nunquam consistunt, semper in praeceps progrediuntur, nec nisi cum exitio suo desinunt. uirtus contra, iuxta Simonidae dictum, cubi instar ad omnem fortunae et rerum humanarum motum firmiter resistit, et uarianti diuersos hominum casus naturae seruiens, liberam et incorruptam animi mentem seruat, se ipsa contenta, tota ex se apta. huic, quae taleis homines efficit, decus et pretium suum si restituatur, abunde erit, unde sine aerarii onere, et cum populi leuamento dignis largiaris. 

[50] Idem ut fiat in ecclesia, si tuum non est praestare, ad regiam certe curam pertinet instare, rogare, auctoritatem tuam interponere apud eos, quibus onus incumbit, ne id negligatur. hanc tu nouae laudis gloriam occupa, atque illud assidue cogita, beata haecotia, quibus nunc fruimur omnes una tecum, sperari aliter diuturna non posse, quam si pace a Deo concessa ad amplificandam eius gloriam, et controuersias religionis componendas gnauiter animos intendamus. magnam rem, neque hoc tempore, multorum iudicio, qui amore praesentium consilia in futurum salutaria fastidiunt, temere aggrediendam suadere tibi uideor.

[51] Sed magnae curae magna merces, et magnum ingenium, quale tibi diuinitus contigit, res paruas attingere nequit. Sane quidem post sumptuum et rapinarum ademtam licentiam, et rem familiarem cuique pro fine sumptuum praestitutam, quo nomine plus tibi, quam dici potest, debet, et porro debitura est Gallia, nihil sublimi fastigio et statione quam temperas, dignius agitare potes, quam si sacra et humana iura per tot annorum ciuileis turbas confusa componas et ordines. Unde proculdubio id boni consecuturus es, ut placata Dei contra nos concitati ira, episcopis et magistratibus in munere sibi commisso strenue desudantibus, ueritas aduersus mendacium, candor et sincera caritas aduersus fucum et simulationem, leges contra auaritiam ac luxuriam, quae duo pugnantia uitia peruersitas seculi miscuit, praeualeant; boni mores colantur, pudori ac modestiae huc usque pro ludibrio habitis suus honos constet; denique uirtuti pretio reddito, pecuniae pretium decus et auctoritas minuantur. id tuum; nam ex te saepius audiui, cum tantam regni tui felicitatem uel membrorum mutilatione commutare te paratum ostenderes, et tuorum omnium uotum est; hic meus de republicae sensus in quo explicando si prolixius et liberius euagatus sum, dabis hanc ueniam homini uerecundo et in libertate, quam patriae restitutam tibi debemus, educato, si, cum aduersus calumnias ad amoliendam inuidiam initio operis haec praefari necessarium putarem, te longiore sermone moratus sim. 

[52] Cum autem siue excusando siue defendendo huic operi, quae hactenus diximus futura satis existimarem, ecce moneor ab amicis, non defuturos, qui exacta singularium rerum, quae ad libertates, immunitates, leges ac iura nostra spectant, commemoratione supersederi potuisse, eamque non tam ad tuam ac regni dignitatem, quam ad aliorum iniuriam pertinere contendent. quibus etsi abunde est quod respondeam, tamen si ea in re copiosiore utar oratione, uereor ne adfectata occasione cum laruis luctari plerisque uidear; si taceam, maliuolis nos carpendi ansam praebeam. paucis igitur rem uti se habet dicam. sic a parente uiro optimo, quod omnes norunt. et relligionis antiquae retinentissimo, sic ab auo proauoque quasi tradito per manus documento institutus sum, sic ipse animatus ad reip. administrationem accessi, ut cultu et amore patriae nihil mihi secundum coeleste numen carius unquam fuerit, eique omneis affectus priuatos et alias caritates posthabuerim: sic enim mihi semper fuit persuasissimum, patriam, iuxta ueterum sententiam, alterum Deum, et leges patrias alteros Deos esse, quas qui uiolant, quantumuis se quaesito pietatis colore defendant, sacrilegii ac paricidii poena teneri. haec iura, has leges, quibus hoc regnum fundatum in tantam magnitudinem ac potentiam se extulit, si qui sunt, atque utinam non essent, qui cuniculis ac machinis oppugnatum eant, quando aperta ui non possunt, nae indigni Gallico nomine simus, quique boni ciues habeamur, si te praesertim rege, gliscenti malo nos fortiter non opposuerimus. 

[53] Maiorum namque nostrorum uox est, uirorum relligione praestantium, hoc illud esse publicae salutis coeleste pignus, hoc alterum Franco-Galliae Palladium, quo seruato, nihil ab externis insidiis suspectum; amisso, nihil ab iisdem tutum futurum sit. proinde si per ignauiam id et secordiam nostram amoueri aliquando contingat, extra dubium esse, quin idem ille, qui illud mala arte clepserit, quasi Vlixes alter Pelasga arte instructus, subornato aliquo Sinone fatalem equum externo milite foetum in Galliam immissurus, eodemque, quo Troia arsit, incendio florentissimam Europae partem sit depopulaturus. sed meliora Deus. nam nihil tale te uiuo ac uidente et sospite Delfino nobis metuendum est. 

[54] Postularet hic locus, ut dete, cui quod spiramus, quod patria ac bonis fruimur, debemus, tuisque erga remp. meritis plura dicerentur: quod et fortasse ii exspectabunt a nobis, qui laudum potius tuarum copia quam ingenii nostri mediocritate rem metientur. sed neque hic panegyricum institui, et tu benefactorum conscientia quam laudum tuarum praedicatione magis gaudes. tu nobilissima ac uetustissima omnium, quotquot unquam sceptra tenuerunt, et certioribus initiis per mares deducta familia ortus, procul ad Pyrenaeum natus, inter bella per aduersitates creuisti, insidias toties pueritiae tuae paratas felicissime elusisti; adolescens, uir hostium impetus fortissime retudisti; et quasi Deo manu ducente ex ultima Aquitania temporibus maxime asperis ad regem siue deductus siue ab eo euocatus es, ne quis alius esset praeter legitimum haeredem, qui sedem regni uacuam breui futuram occuparet. regnum adeptus clementia et benignitate imperium temperasti, et beneficio quam metu alienatos animos retinere maluisti, tantaque hominum antea infestissimorum de te fiducia fuit, ut plus in misericordia tua securitatis, quam in armis suis praesidii reponerent, neque tam se uictos dolerent, quam te uicisse laetarentur; ex supplicibus amici ac familiares repente facti: acriorque praeteritae culpae in delinquentibus, quam apud te sensus fuit: quippe qui tam facile supplicibus ignoscendo effeceris, ut eos non emendati citius erroris poenituerit. 

[55] Quidni autem, qui rapidum tuarum uictoriarum impetum nulla ui contraria sisti posse cernerent, non tibi, cui nihil non cedebat, ultro cessissent, et non potius uictoris clementiam, quam proelii aleam tecum tentassent? uirtute siquidem tua effeceras, ne aut Mars communis, aut Victoria alata amplius possent uideri. atque hanc felicitatem adiuuabas uigilantia, indefesso labore, frigoris et aestus patientia, et pro locorum ac temporum ratione ciborum facilitate, in uallo assiduus, dies noctibus in opere militari continuans, per glaciem et imbres interdiu noctuque incedens, somni parcus, quem multoties intercisum in equo in nuda humo substrato palliolo, cum uolebas, sine ualetudinis dispendio repetebas, atque ita disciplinam, quae non procedente militi stipendio ab aliis aegre imperio seruatur, exemplo, quod blandissimum iubendi genus est, retinebas. 

[56] Felicitate illa terribilem cum te hostes ubique reformidarent, satis habebant, si licet numero militum et aliis rebus plerumque superiores, se munitissimorum locorum ac firmissimarum ciuitatum muris tuerentur, nec minorem ex defensione, quam tu ex uictoria, gloriam se consequi arbitrabantur. ut non mirandum sit, si post tot graueis offensiones, oblatam a Deo reconciliationis occasionem tam auide amplexi sint, spe sincerae gratiae certa, nec dubio uictoriae penes te semper manentis metu. sed quam te bellum hosti formidolosum, tam pax tuis in gratiam acceptis desiderabilem fecit, pacis artibus praemio et immunitate passim excitatis. indicio sunt ingentes illae ad omne aeuum duraturae aedificiorum moles tam paruo temporis spatio ubique exstructae, statuis admirandi operis, picturis, aulaeis summo artificio elaboratis ornatae, quae et animi tui magnitudinem et pacis studium apud posteritatem testabuntur. sed est quod ante omnia tibi gratulemur ob Musas sedibus suis, unde Martis rabies eas pepulerat, restitutas, et instauratam tuis auspiciis Parisiensem Academiam, cui et insigne ornamentum addidisti, euocato Isaaco Casaubono altero huius seculi lumine, eique commissa bibliothecae tuae uere regiae custodia: 

[57] Ut omnibus appareat tot adorearum nusquam interruptum cursum non tam ad maiora cupienda gradum fuisse, quam ad pacem inter uicinos colendam, et fessis praeteritorum bellorum uexatione populis quietem conciliandam animos fecisse. macte isto generoso proposito, DOMINE, et pacem, quam tot exantlatis pro patria laboribus peperisti, auctoritate legibus reddita, quod facis, firmare perge: sicque tibi persuade, mentem et animum et consilium et sententiam ciuitatis in legibus positam esse, et ut corpora nostra sine mente, sic ciuitatem sine lege suis partibus et neruis ac sanguine et membris uti non posse, atque adeo magistratus et iudices legum ministros et interpretes esse; denique nos omneis legum seruos esse, ut liberi esse possimus. huius libertatis te rege consequendae spe fretus, eiusdemque per te recuperatae postea beneficio usus in media rerum confusione, et post sedatas turbas, historiam huius aeui scripsi; cuius primam partem nunc publici iuris facio, tuoque augustissimo nomini do dedicoque iustissimis de caussis, quae et me et rem ipsam spectant. dignitatem meam a decessore tuo beatae memoriae Principe inchoatam, a te in maius prouectam, ingratus sim nimeminerim. cumque in castris et in aula assiduus essem, plerisque magnis negotiis a te praepositus sum, ex quorum tractatione magnam mihi multarum rerum, quae ad id quod prae manibus est requirebantur, notitiam comparaui: idque consecutus sum illustrium uirorum, qui in aula consenuerant, familiaritate, ut quae de rebus nostris per libellos sparsim et incertis auctoribus uulgata fuerant, ad ueritatis normam diligenter exigerem. 

[58] In eoque studium meum, quamdiu in tuo comitatu fui, inter publica negotia exercui, donec in hoc ergastulum forense me necessitas muneris compulit. nec uero heri aut nudiustertius tibi notus sum; iamque uiginti duo anni elapsi sunt, ex quo cum delegatis ex amplissimo ordine senatoribus in Aquitaniam a rege missus cum ad te profectus essem, summam erga me humanitatem ac beniuolentiam tuam expertus sum, ab eoque tempore fiduciam cepi, ingenii nostri fructus, si qui olim a tenuitate eius proficisci possent, non omnino tibi ingratos futuros. praeter hanc alia iustior caussa subest, cur tibi hanc historiam inscribi oportuerit, quod uidelicet periculosae plenum opus aleae aggredienti, praeualido aduersus maliuolorum obtrectationes patrocinio opus erat, et peracri illo iudicio tuo, quo res gerendas disponis. 

[59] Ad examinandam rerum gestarum ueritatem huius censurae, ut debeo, stare decreui, siue ad cetera edenda auctor fueris, siue ad hanc ipsam partem premendam, quae non tam editur, quam uelut uniuersi operis specimen nunc tibi spectanda proponitur. quicquid de ea statueris iusserisue pro diuinae uocis oraculo mihi erit. nec dubito, quod tibi probabitur, quin ab omnibus magno consensu probetur. et si qui erunt, quibus minus placeat quod tibi probabitur, ii certe erunt, qui fortunae ludibrio in excelso collocati cum nihil dignum hominum memoria egerint, ad iniuriam suam pertinere existimant, cum res ut gestae sunt referuntur. quorum desideriis iniquis ancillari ut mihi ad famam probrosum, sic eorum uitia cum pernicie reipublicae plerumque coniuncta silentio praeterire ad conscientiam flagitiosum esset. 

[60] Voto finienda praefatio est. DEVS omnium bonorum dator, qui cum Filio unigenito et spiritu S. trinus, potentia, sapientia, bonitate unus semper es in omnibus, et eras ante omnia, et eris semper in omnibus, qui imperia legitima, sine quibus nec domus ulla, nec ciuitas, nec gens, nec hominum uniuersum genus, nec rerum natura omnis a te ex nihilo creata stare potest, prudentia tua disponis ac gubernas, te publica uoce oro et obtestor, ut quod optimum Galliae atque adeo toti Christiano orbi dedisti, id proprium nobis facias, tuisque beneficiis faueas, et tantis muneribus diuturnitatem addas, simplexque et unum omnia ista complexum uotum perficias, Regem Delfinumque serues. nam eorum salute pacem, concordiam, securitatem, opes, et cetera nobis optatissima contineri agnoscimus ac profitemur. proinde illius consilia ad regendum, quod ab exitio uindicauit imperium, moderare, dum hic adolescet quasi felix arbos ad amoeni fluminis ripas succrescens, et seris nepotibus umbram, hoc est, otium ad praeclaras pacis artes excolendas, et pietatis ac literarum studia promouenda olim facturus. utrumque diu simul Gallis, gratiore piis ordine, dominari sinas: per eosque prisca fides ac relligio, antiqui mores, maiorum instituta, patriae leges instaurentur; noua sectarum monstra, noua relligionum commenta, et cetera ludificandis animis per otium callide excogitata aboleantur: tandemque sublata scissura pax in domo Dei, in conscientiis quies, securitas in rempublicam constituatur. ad extremum te Deum Optimum Maximum quaeso obsecroque per Spiritus S. tui gratiam, sine qua nihil sumus, nihil possumus, ut omnibus quae deinceps a me dicentur libertas, fides, ueritas apud eos qui nunc sunt et post erunt, constet; tantumque absit ab adulationis et liuoris suspicione oratio mea, quantum abest a necessitate.