[1,41] Interea Genua denuo in potestatem nostram redacta, et multis in Gallia Cisalpina urbibus captis a Lautreco, qui auctore Anglo nobiscum foederato ad id bellum destinatus fuerat, ex consilio Pontificis in regnum Neapolitanum exercitus ducitur: ubi Petrus Nauarra et Rentius Cerius Francisco ob defensam strenue Massiliam percarus antea missi, magnos in Samnitibus et Apulia progressus fecerant. Arausiensis mortuo Lanoio a Caesare regno praefectus erat, qui Neapoli inclusus magna constantia obsidionem sustinuit. Hugo Moncata Siciliae prorex rem maritimam administrabat, qui tandem nauali proelio a Philippino Auria uictus et occisus spem magnam urbis potiundae dedit. Sed ea uictoria in exitium nostrum uertit, secuta mox Andreae Auriae (odio an rerum nostrarum fastidio, non dicam) defectione, et marchione Vastio captiuo e custodia emisso. nam exercitus omni morbo grassante dissipatus, et Lautrecus ipse ex maerore animi paullo post mortuus est. copiarum relliquias soluta obsidione Auersam secum abduxit Michael Antonius Saluciarum princeps, mortuo Lautreco ab exercitu dux electus: sed in itinere Caesarianis insequentibus grauiter uulneratus est; deditaque Auersa Neapolim delatus ex uulnere decessit. Nec in Liguria et Gallia Cisalpina felicius nobiscum actum. nam Andreas Auria eiecto Barbesio rei maritimae praesecto Genua et arce potitus Gallos mox Sauona expulit. et Franciscus Borbonius fani Paulli comes, dum Papiam contenderet, quo ante Guidonem Rangonium praemiserat, ad Landrianum ab Antonio Laeua caesus et captus est. tot cladibus acceptis res ad pacem spectare coepit. ac primus quidem Pontifex Barcinonem profectus foedus cum Caesare seorsim ab aliis percussit: dein Franciscus ipse Cameraci cum Margarita Caesaris amita, citra sociorum foederatorum consensum, qui postea apud eorum oratores de ea re cum ipso expostulanteis uehemens redimendorum liberorum desiderium excusauit. Senatus denique Venetus ac reliqui foederati traditis, quae in Samnitibus Piceno, et Apulia tenebant, oppidis pacem certis condicionibus fecerunt. 

[1,42] Ita Gallis tota Italia exclusis cum quiescerent omnia, Caesar in Italiam uenit, et ab omni motu domestico securus in Pannoniam transiuit, ubi magna illa et memorabili Viennae Austriacae obsidione summam contra Solimani summos impetus uirtutem opposuit. inde rediens anno sequenti Bononiae magna pompa a Pontifice coronam sumpsit, die natali suo. dein Augustae Vindelicorum comitia habuit, in quibus quaestio relligionis frustra agitata exitu caruit. arridente fortuna nullam amplificandae potentiae occasionem praetermittens Caesar, ut Imperium Germanicum in familia firmaret, Ferdinandum fratrem Romanorum regem Coloniae renuntiandum curauit. eodem anno post diuturnam obsidionem, in qua Arausiensis occisus, et eo occiso Ferdinandus Gonzaga subrogatus est, Florentia Caesari deditur, et uti inter Caesarem et Pontificem conuenerat, Alexander Medices nothus Laurentii F. Florenrinorum dux creatur, abutente Christianorum pastore Christianorum principum uiribus, ut priuatae ambitioni et suorum libidini inseruiret: quod Arausiensis ipse detestatus, aegreque se ad eam expeditionem ire, uti Guicciardinus scripsit, initio apud Caesarem testatus fuerat. hoc facto Caesar cum prouideret sibi a Turcis negotium impendere, pacem cum Protestantibus interuentu Alberti Moguntini et Ludouici Palatini fecit, Viennamque ingenti cum exercitu praegressus, suborta inter milites, ut fit, ob non soluta stipendia seditione, in Italiam atque inde in Hispaniam rediit. at Pontifex, qui pace cum Caesare contracta patriam, hoc est, Florentinorum Rempublicam euerterat, ut, quod in prouerbio est, contra noctem procellosam duabus ancoris nauem firmaret, adfinitatem etiam cum Francisco contraxit, indictoque eo anno Mantuae concilio Massiliam uenit, et Catharinam Laurentii ex Magdalena Turria filiam Henrico ex Francisci liberis secundo in matrimonium tradidit. 

[1,43] Sub exitum sequentis anni VII Kalend. VIIIbr. Clemens decessit, cuius in locum Alexander Farnesius Petri Lodoici F. qui Onufrius V primum, mox Paulus III dici uoluit, III Eid. IXbr. creatur. is sobrietate, uultus grauitate, doctrina, ac postremo corpusculi adfectata imbecillitate, profundam ambitionem diu celauerat, quam mox adepta dignitate manifestam omnib. fecit. annus proximus fuit illustris expeditione Tunetana, quae et Caesari gloriam, et Reipub. Christianae magnam utilitatem attulit, exstructa ad fauceis lacus arce, quae repressa Turcarum audacia nauigationem antea piraticis excursionibus infestam, hoc praesidio securiorem Christianis reddebat. quieuerant huc usque Gallorum arma, postquam foedere Cameraci icto liberi Francisci custodia emissi sunt, quae anno sequenti ex ea occasione sumpta sunt. Mirabellum Mediolanensem, sed in familia Ludouici XII et Francisci honorifico loco semper habitum ad se delegari curauerat Franciscus Sfortia a Caesare in gratiam nuper receptus; sed quia uerebatur, ne ea ratione suspectus esset Caesari, tegi rem cupiebat. itaque ex consilio Tabernae Mirabelli sororis F. qui summum dignitatis gradum apud Sfortiam obtinebat, Mirabellus priuatorum negotiorum praetextu Mediolanum profectus erat, re uera ut nomine Francisci oratorem apud Sfortiam ageret. sed ut erat suspicax Caesaris animus, ea de re saepius apud Sfortiam queri, Sfortia contra negare: postremo Caesare, a quo et metuebat sibi, et subinde multa sperabat, instante et minas addente, ut insigni scelere rei suspicionem dilueret, Mirabellum ob Castellionei cuiusdam caedem captum, atque intra triduum praecipitato ordine iudiciario condemnatum noctu securi percussit; eoque facto tantam gratiam apud Caesarem promeritus est, ut nulla mora interposita Christianam Daniae regis, et Elizabethae sororis F. quod hactenus distulerat, ei in matrimonium collocaret. qua re cum uiolatum ius gentium merito indignaretur Franciscus, de tanta iniuria apud omnes principes Christianos per oratores expostulauit. cumque de ea sibi a Sfortia satisfieri debere omni ratione concenderet, Caesar iure factum dicere, Sfortia excusare, quod ignorarese diceret Mirabelli iniuriam, si qua esset, ad Franciscum, cui omnem obseruantiam se debere sciret, pertinere. ipse Taberna in Galliam ea de caussa uenit, ut in principis consistorio Sfortiae culpam purgaret; ubi cum et Sfortiam sciuisse, quod se diceret ignorare, et Tabernam Regi auctorem fuisse, ut Mirabellum Mediolanum mitteret, scripto et ipsius Tabernae confessione constitisset, pudore confusus dimittitur Franciscus, cum aliter non posset, armis tantam iniuriam persequendam ratus, quod saluo foedere Cameracensi sibi licere existimabat, exercitum conscribit; 

[1,44] 
Cumque sibi per Allobroges iter faciendum prouideret, oratores ad Sabaudum misit, qui et transitum peterent, et subinde eum, ut de hereditate materna, cuius iam antea frustra quaestionem mouerat, sibi satisfaceret, rogarent. quorum alterum cum negaret Sabaudus, alterum artificiosis et exquisitis ratio nibus eluderet, arma in Sfortiam sumpta, qui sub id tempus decedens illatam Regi iniuriam morte expiauit, protinus in Sabaudum uertit. mortuo Sfortia Antonius Laeua Caesaris nomine Mediolanum occupauerat, et Caesar per occasionem reditus ex Africa Neapolim uenerat: eum Velius orator regius in illa expeditione semper comitatus de Francisci consilio certiorem fecit; cumque ille Regem a bello contra Sabaudum suscepto uellet auertere, aut certe expeditionem remorari, per Granuellanum arctioris foederis cum Francisco percutiendi facta spe, de Mediolani imperio restituendo sermonem Velio iniecerat. id Velius regi per litteras significauit, qui Caesaris ludificationum gnarus, cum iam ad bellum parata essent omnia, ab incepto neutiquam sibi desistendum existimauit. igitur per comitem Fani Pauli et Philippum Cabotium Brionium maris praefectum, tota Sabaudia, ac fere omni Sabaudi ditione cis Alpeis in potestatem redacta, tamen a finibus Mediolanensis imperii militem abstinuit. ea re nihilo minus Caesar, qui Romam uenerat, ultra modum incensus, orationem longam et meditatam coram Pontifice et Cardinalib. ipsisque oratoribus regiis habuit, qua in Gallos praecipue inuectus, belli toties magno reip. Christianae detrimento renouati caussas in Franciscum reiiciebat, neque per se sterisse aut nunc etiam stare dicebat, quominus res amice et pacifice transigeretur. in ea cum quaedam ambigue et contumeliose dixisset, quae dignitatem regiam oblique suggillare uidebantur, instarentque oratores regii, uti planius loqueretur, postridie interpretatione acerbius dicta mitigauit. ad ea deinde contrario scripto respondit Franciscus. Quae omnia accurate a Gul. Bellaio antiqua nobilitate, doctrina, et rerum peritia non minus quam uirtute bellica praecellenti uiro iis libris perscripta sunt, quos ex ampliore eius historia reliquos habemus. 

[1,45] itaque per Cardinalem Lotharingum frustra tentata concordia, cum promissa de Mediolani imperio Caesar retractaret, ad arma tandem uentum est. Fossanum primum a Laeua captum: quo tempore Franciscus Saluciarum princeps, quamuis amplissimis beneficiis a Francisco cumulatus, dum nimiam ariolis et diuinis fidem tribuit, qui Caesarem toto orbis Christiani imperio potiturum, et Regem Galliae regno exuturum illi praedixerant, praepostera prudentia ad Caesarem transfugit. infelicem Caesaris in Prouinciam descensum renitentib. et contra obstantib. Vastio et Ferd. Gonzaga, infelicior casus amissi Francisci Delfini summae spei principis, ueneno, sicut postea constitit, enecati, aequauit. cuius rei crimen in Caesaris ministros, qui ea de re Venetiis rumores antea sparserant, reiectum, sceleris auctorem hactenus celauit; nec infelix pater, quamuis iustissimo dolore perculsus, facti ueritatem indagare aut potuit, aut uoluit. is certe, qui propinati ueneni conuictus est, cum se de ea re cum Caesarianis consilia communicasse fateretur, ut aliorum suspicionem amoueret, in extraneos crimen transtulit. 

[1,46] 
Caesar cum prudentia et uirtute Annae Momorantii, qui bello huic a Rege praefectus erat, attritis uiribus spe potiundae Prouinciae excidisset, in Italiam retro abiit, et inde in Hispaniam, amisso Antonio Laeua expeditionis auctore et suasore, qui certam uictoriam Caesari pollicitus erat, si Gallos domi nihil hostile metuenteis inuaderet. is siquidem ex gregario milite per omneis militiae gradus, ad summum bellicae laudis fastigium euaserat, totque prosperis successibus inflatus eo insolentiae uenerat, ut ex quorundam uaticinatione Carolum Galliae regem euasurum, et se uoti compotem Lutetiae in ipsa uictoria fato concessurum Hispanico fastu iactaret. 

[1,47] Parte alia cum Henricus Nassauuius coactis in Belgio copiis Peronam ad Somonam fluuium sitam frustra oppugnasset, et Guisae oppidanorum ignauia dedita urbe in Belgium se recepisset, Franciscus Lutetiam uenit, ubi cum in regni curia de Caroli iniuriis palam questus esset, amplissimus ordo contra Caesarem decretum pronuntiauit. inde Rex Ambianos cum exercitu uenit, eandemque Momorantii quam nuper in defendenda Prouincia prudentiam et fortitudinem expertus, Hedinum munitissimum in Attrebatibus oppidum cepit, et Teroannam praesidio, et commeatu firmauit. mox expugnato a Burani copiis Fano Pauli atque Monstrolio, tandem ad trimestre pactae induciae, quibus limes Belgicusnoster et Belgium comprehendebatur. interea Vastius qui bello in Italia pro Caesare praeerat, mulla oppida receperat: iamque Pinarolum arctissima obsidione premebat, cum Delfinus una cum Momorantio a patre missus Alpeis superauit, et Caesarem Magium Neapolitanum magni nominis ducem, qui fauces Alpium cum delecta manu seruabat, ne illac Gallorum exercitus transire posset, contra omnium opinionem fudit atque deleuit. eo rex ipse paullo post subsecutus est. tunc eaedem, quae in Belgio, et in Italia inter utriusque partis duces pactae induciae in sequentem usque Februarium: moxque Locate ex compacto missi Io. Cardinalis Lotharingus et Annas Momorantius, cum frustra de pace disceptatum esset, in semestre induciarum tempus produxerunt. Inde Momorantius Molinium in Boiis reuersus ob recentem tot egregiorum facinorum memoriam magno omnium ordinum applausu M. E., qui honos in Gallia maximus, a rege creatur. eodem anno Paullus Nicaeae cum Francisco congressus X annorum inducias, quo Concilium celebrari et bellum aduersus Turcas commodius instrui posset, inter Caesarem et Franciscum firmauit. nec multo post ad Fossam Marianam Caesar cum Francisco collocutus fraterni amoris specie spem fecit, fore ut certis condicionibus in posterum concordia inter ipsos firma et constans posset coalescere. sed uinculum, quod firmius constringere debebat, paene amicitiam omnino dissoluit. nam accidit anno sequenti ut Gandenses insita genti leuitate, an propter onera et tributa ipsis a Maria imperata, rebellarent, missisque ad Franciscum legatis, ut se ueteres regni clientes in fidem reciperet, orarent: quod ille omnino recusauit, caussatus inducias et amicitiam, quae sibi cum Caesare intercedebat. quod ubi resciuit Caesar, ne latius malum exemplo serperet, eo sibi proficiscendum quamprimum existimauit. sed quia uidebat, nisi per Galliam iter haberet, magno exercitu, quem non tam subito, quam pro rei necessitate, conscribere poterat, opus esse, per legatos transitum a rege petiit, quem sibi eo magis necessarium iudicabat, quod ea re arctiorem inter se et Franciscum amicitiam coiisse ab omnibus creditum iri sciret, Gandenseisque spe auxilii e Gallia destitutos facilius ad officium redituros. id quo facilius impetrare. posset, spem fecerat Georgio Siluae Vaurensi episcopo, qui Francisci nomine apud eum oratorem agebat, de Mediolano restituendo. sed id petebat, ne inpraesentiarum ea de re ageretut, ne necessitate adactus potius quam sponte in id consensisse uideretur; ceterum se, ubi primum in Belgium peruenisset, regi facturum satis. 

[1,48] Itaque summa liberalitate et humanitate acceptus, deducentibus eum per totum regnum regiis liberis, Lutetiam rege ipso comitante magna pompa ingreditur. Caesarisne fiducia maior fuerit, qui regis irritati toties, et seuere nimis, cum captiuus esset, habiti potestati se commisit; an fides et generositas Francisci, qui hospiti, quem sibi omni officio colendum proposuerat, ne iusta quidem petitione molestus esse uoluit, multis et magnis utrinque rationibus agitari potuit. cum ille dum in Gallia esset, Momorantio promissa uerbis confirmasset, et Momorantius Caesarem promissa representaturum Francisco recepisset, ubi Valencianas uenit, iam de rebus Gandensium securior instantem Vaurensem, ut fidem de restituendo Mediolano datam liberaret, excusatione primum, ad extremum denegatione elusit. quod cum grauissime, ut par erat, tulisset Franciscus, eamque ob caussam Momorantium antea sibi percarum, a se, et ab omni regni administratione remouisset, ad pacem intentum animum ad belli cogitationes iusta indignatione transtulit. 

[1,49] 
Miserat Venetias Franciscus superiore anno Claudium Annebaldum post Monteiani mortem tribunum equitum creatum, cum Vastio Caesaris oratore, ut Senatum certiorem de certissima inter Caesarem et Gallum amicitia communi legatione facerent, et in foedere cum Caesare contra Turcas inito, a quo alioqui quamprimum discessuri uidebantur, confirmarent; etsi potius id Caesar egisse a prudentioribus credebatur, ut Franciscum a Solimani amicitia seiunctum, Anglo sibi propter diuortium Catharinae materterae paullo ante mortuae infestissimo suspectum redderet, ipsumque adeo Anglum ea occasione in suas partes a nobis alienatum uafra calliditate pertraheret. itaque post tot Caesaris ludificationes, ut Senatum Venetum melius de omni re edoceret, et cum Solimano amicitiam renouaret, Caesari Fulgosio Genuensi, et Antonio Rincono Hispano negotium dat, ut Venetias simul, atque inde Rinconus Constantinopolim proficiscatur. Sed in itinere dispositis a Vastio insidiis, dum per Padum secundo flumine nauigio ferrentur, tribus milliaribus paullo supra Ticini in Padum se exonerantis fauces trucidati sunt. qua de iniuria post crebras apud principes Christianos, praecipueque apud Pontificem et Germanos expostulationes, cum Regi a Caesare non satisfieret, postremo rursus ad arma uentum est. ut iustius bellum esset, in Lucemburgensem agrum duce Aureliano, et Ruscinonensem comitatum a Delfino diuersis partibus fit impetus. in illo a Philippo Burgundo, et Carolo Philippi filio per uim occupato ex successione Ludouici Aureliani Caroli VI fratris proaui sibi ius uindicabat Franciscus. in hoc praeiudicium regno non potuisse fieri a Carolo VIII dicebat, qui recenti adhuc multorum memoria ab Oliuario Mallardo perfido homine persuasus, Ferdinando Arragonio certis legibus, quas ille semper uiolasset, eius possessionem concesserat. irrita fuit Delfini contra Perpinianum expeditio, felicior Aureliani. 

[1,50] Eodem anno Rupellanorum seditio clementia Francisci repressa est, tam humano exemplo oblique suggillantis crudelitatem Caesaris, qui Gandensium rebellionem tot ciuium sanguine expiasset. Muniendis oppidis et arcibus in Italia et Belgio sequens annus insumptus est. Qui hunc secutus est multis Antonii Borbonii Vindocini, qui Belgio nostro tunc praefectus erat, egregiis militaribus factis et urbium expugnationibus nobilis fuit; sed praecipue defenso Landrecio a Caesare tam potenti exercitu, ac tot fortissimis ducibus, quos in comitatu habebat, obsesso. tandem Anglo inde urgente, hinc Caesare ex compacto cum ingenti exercitu, quem a Principibus Germanis impetrauerat, descendente, cum distractis uiribus utrique sustinendo hosti Gallus par esse non posset, parta ante aliquot menseis memorabili illa ad Carinianum uictoria duce Fr. Borbonio Angiano Vindocini fratre, sed multis amissis in limite Campaniae oppidis, Franciscus tandem honorifice cum Caesare transegit apud Crepiacum in Suessionibus VIII Kal. Octobreis. pacis condicionibus Anglus comprehendi noluit, quod se Bononiam iam diu a se obsessam quamprimum expugnaturum speraret; quod et paullo post accidit, Veruinii ignauia potius quam proditione.