Primo, rogo ut edictum ostendas, ubi hanc legem
ecclesiae suae posuit Christus; nec vanus ero, si diserta in
re tanti momenti verba reąuiram. Ałiud suadere yidetur
effatum illud: Ubicunąue duo vel tres congre-gantur in
meo nomine, ibi ego ero in medio ipsorum. Ań coetui, in
cujus medio erit Christus, aliąuid deerit ad veram
ecclesiam, ipse yideris. Nihil certe illic deesse potest ad
veram salutem: quod ad rem nostram sufficit.
Secundo, videas ąuaeso illos, qui rectores ecclesiae
a Christo institutos et successione continuandos volunt,
in ipso limine inter se dissentientes. Lis haec necessario
permittit eligendi libertatem, scilicet ut integrum
sit cuivis ad eam accedere, quam ipse praefert eccle
siam. »
Tertio, habeas quem tibi praeponas necessariumque
credis hujusmodi longa serie designatum rectorem; dum
ego interim me isti societati adjungo, in qua mihi
persuasum est repertum iri ea quae ad animae salutem
sunt necessaria. Itaque utriąue nostrum salva est, quam
poscis, ecclesiastica libertas, nec alteruter alium habet
quam quem ipse sibi elegerit legislatorem.
Quandoquidem autem de vera ecclesia adeo solicitus
es, obiter hic rogare liceat, an non verae ecclesiae Christi
magis conveniat eas communionis conditiones stabilire,
ąuibus illa et illa solą continentur, quae Spiritus sanctus in
Sacra Scriptura clare et disertis yerbis docuit, ad salutem esse
necessaria; quam sua vel in-venta, vel interpretamenta,
tanąuam legem divinam obtrudere et ea tanąuam ad
professionem Christianam omnino necessaria legibus
ecclesiasticis sancire, de ąuibus aut nihil prorsus, aut non
decretorie saltem pro-nunciarunt eloąuia divina? Qui ea
poscit ad commu-nionem ecclesiasticam, quae Christus non
poscit ad vitam aeternam; ille ad suam opinionem et
utilitatem forte societatem commode constituit; sed ea
Christi ąuomodo dicenda, quae alienis institutis stabilitur
ecclesia; et ex qua illi excluduntur, quos olim recipiet
Christus in regnum coelorum? Sed cum verae ecclesiae notas
indagare hujus loci non sit, eos saltem qui pro suae societatis
placitis tam acriter contendunt, et nihil nisi ecclesiam, non
minore strepitu, et forsan eodem instinctu, quo olim
argentarii illi Ephesii Dia-nam suam, Act. XIX, continuo
crepant, unum hoc mo-nitos vellem, Evangelium scilicet
passim testari, veros Christi discipulos expectare et pati
debere persecutio-nes: veram autem Christi ecclesiam alios
persequi, aut j insectari debere; vel vi, ferro et flammis ad
fidem et dogmata sua amplectenda cogere, non niemini me uspiam
in Novo Testamento legisse.
Finis societatis religiosae, uti dictum, est cultus Dei
publicus et per eum vitae aeternae acąuisitio. Eo igitur
collimare debet tota disciplina; his finibus circumscribi
omnes leges ecclesiasticae. Nihil in hac societate agitur,
nec agi potest, de bonorum civilium, vel terrenorum
possessione; nulla hic, ąuacunąue de causa, adhibenda
vis, quae omnis ad magistratum civilem pertinet; bonorumąue
externorum possessio, et usus illius subjacet
potestati.
Dices: Quae igitur sanctio leges ecclesiasticas ratas
habebit, si coactio omnis abesse debet? Resp.: Ea sane
quae convenit rebus, ąuarum externa professio et observantia
nihil prodest, nisi penitus animis insideant; plenumąue
conscientiae assensum in his obtineant; nempe
hortationes, monita, consilia, arma sunt hujus societatis,
ąuibus membra in officio continenda. Si his non
corrigantur delinąuentes, errantesąue reducantur in
viam, nihil aliud restat, nisi ut reluctantes et obstinati,
nullamąue melioris frugis de se spem praebentes, a
societate prorsus sejuncti rejiciantur. Haec suprema et
ultima est potestatis ecclesiasticae vis, quae nullam
aliam infert poenam, nisi quod, cessante relatione inter
corpus membrumąue abscissum, damnatus desinit1
ecclesiae illius esse pars.
His ita constitutis, inąuiramus porro quae cujusąue sunt
circa Tolerantiam officia. Primo, dico quod nulla ecclesia
tenetur tolerantiae nomine eum sinu suo fo-vere, qui
monitus obstinate peccat contra leges in ea societate
stabilitas; quas si cui impune violare licet, de societate
actum est; cum hae sint et communionis conditiones et
unicum societatis yinculum. Yeruntamen cavendum est,
ne excommunicationis decreto adjiciatur vel verborum
contumelia, vel facti violentia, qua vel corpus ejecti, vel
bona quoquo modo laedantur. Vis enim tota, uti dictum,
magistratus est, nec privato cuivis per-missa, nisi solum ut
illatam repellat. Excommunicatio nihil bonorum civilium,
quae aut privatim possidebat, excommunicato aufert, aut
auferre potest. Ea omnia ad civilem statum pertinent et
magistratus tutelae sub-jiciuntur. Excommunicationis vis
tota in eo unice con-sistit, ut declarata societatis voluntate,
solvatur unio inter corpus et membrum aliquod, qua
cessante rela-tione necessario cessat quarundam rerum
communio, quas membris suis tribuit societas; ad quas
nemo jus habet civile. Nulla enim facta est excommunicato
civilis injuria, si minister ecclesiae panem et vinum non
illius, sed aliena pecunia emptum, illi non dat in
celebratione coenae dominicae.
Secundo, nemo privatus alterius bona civilia ąuoąuo
modo invadere, aut imminuere debet, propterea quod a
sua religione suisąue ritibus alienum se profiteatur.
Omnia illi tam humanitatis quam civitatis jura sancte
conservanda: religionis haec non sunt: sive Christianus
sit, sive ethnicus, ab omni vi et injuria temperandum.
Justitiae mensura benevolentiae et charitatis officiis
cumulanda. Hoc jubet Eyangelium; suadet ratio; et quam
conciliavit natura, hominum inter ipsos com-munis
societas. Si a recto tramite aberrat, sibi soli errat miser,
tibi innocuus; nec igitur a te małe mulctandus debet hujus
vitae bonis excidere, quod in futuro sae-culo credis
periturum.
Quod de mutua privatorum hominum inter se de
religione dissidentium tolerantia dixi, id etiam de ecclesiis
particularibus dictum volo, quae inter se plri-vatae
quodammodo sunt personae, nec altera in alteram jus
aliquod habet, ne tum quidem, si forte accidat, cum
magistratus ciyilis hujus vel illius ecclesiae sit: quandoquidem
respublica nullum jus novum tribuere potest
ecclesiae, uti nec vice versa ecclesia reipublicae: siquidem
ecclesia, sive magistratus ei se adjungat, sive deserat,
manet semper eadem, quae ante, libera et voluntaria
societas; nec accedente magistratu gladii po-testatem
acquirit; nec decedente, quam prius habuit
docendi excommunicandive, amittit disciplinam. Hoc
spontaneae societatis semper erit immutabile jus, ut ex
suis, quos visum f u erit, abalienare possit: nullam vero
quorumvis accessione acąuirat in ałienos jurisdic-tionem.
Quare pax, aeąuitas et amicitia inter diversas ecclesias,
uti inter priyatos homines, sine juris alicujus praerogativa
semper et aeąuabiliter colenda.
Ut exemplo res clara fiat, ponamus Constantinopoli
duas, alteram Remonstrantium, alteram Antiremonstrantium
ecclesias. Ań aliąuis dicat alteri earum jus
competere, ut dissentientes alios, quod diversa habent, vel
dogmata vel ritus, libertate, vel bonis spoliet, quod alibi
factum videmus: vel exilio, vel capite puniat? tacente
interim et ridente Turca, dum Christiani Christianos
crudelitate et laniena vexant. Si vero alte-ra harum
ecclesiarum in alteram saeviendi habet potes-tatem, rogo
quaenam ex duabus, et quo jurę? Respon-debitur sine
dubio Orthodoxa in errantem, vel haere-ticam. Hoc est
magnis et speciosis verbis nihil dicere. Quaelibet ecclesia
sibi orthodoxa est, aliis erronea, vel haeretica; siquidem
quae credit vera esse credit, quae in diversum abeunt erroris damnat. Itaąue de dogma-tum
veritate, de cultus rectitudine, inter utramąue lis aeąua
est, nulla judicis, qui nullus aut Constantinopoli aut in
terris est, sententia componenda. Quaestionis decisio ad
supremum omnium hominum judicem unice pertinet, ad
quem etiam solum pertinet errantis casti-gatio. Interim
cogitent ąuanto gravius illi peccant qui, si non errori,
saltem superbiae addunt injustitiam, dum alieni domini
servos, sibi minime obnoxios, temere et insolenter
dilacerant.
Quod si certo constare possit, ąuaenam inter dissidentes
recte de religione sentiret, non inde accresceret
orthodoxae ecclesiae potestas alias spoliandi; cum ecclesiarum
in res terrestres nulla sit jurisdictio: nec ferrum
et ignis ad errores arguendos, mentesąue hominum,
aut informandas, aut convertendas idonea sunt
instrumenta. Fac tamen alteri parti favere magistratum
civilem, suumąue illi praebere velle gladium; ut heterodoxos,
se annuente, ąuocunąue velit modo castiget. Ań a
Turca Imperatore ecclesiae Christianae in fratres jus
aliąuod accedere posse quis dixerit? Infidelis, qui sua
authoritate Christianos ob fidei dogmata punire non
potest, societati cuivis Christianae authoritatem istam
minime potest impertire, nec jus, quod ipse non habet,
dare. Eandem rationem in Christiano esse regno cogita.
Potestas ciyilis ubiąue eadem est, nec majorem potest
tribuere ecclesiae authoritatem in mań u principis
Christiani, quam ethnici, id est, nullam. Quanquam hoc
observatu forte dignum est, quod anirnosiores hi yeritatis
satellites, errorum oppugnatores, schismatum impatientes,
zelum istum suum pro Deo, quo toti accenduntur et ardent,
nuspiam pene expromunt, nisi ubi faventem sibi habent
magistratum ciyilem. Ubi primum gratia apud
magistratum, adeoque viribus sunt superiores, yiolanda
illico pax et charitas Christiana; alias colenda est mutua
tolerantia. Quando robore ciyili impares sunt, innoxie et
patienter ferre possunt, a quo tantum sibi et religioni alias
metuunt, idololatriae, superstitionis, haereseos in yicinia
contagium: nec libenter aut feryide arguendis erroribus,
qui aulae et magistratu! placent, impendunt operam; quae
tamen vera et solą est propagandae yeritatis methodus,
juncto scilicet cum humanitate et benevolentia rationum
et argumentorum pondere.
Nullae igitur sive personae, sive ecclesiae, sive demum
respublicae, jus aliquod habere possunt bona ciyilia
inyicem inyadendi seque mutuo rebus mundanis
spoliandi, sub praetextu religionis. Qui aliter sentiunt,
velim secum reputent, quam infinitam praebent huma-no
generi litium et bellorum materiem: ąuantum ad rapinas
et caedes et aeterna odia incitamentum: nec uspiam
securitas aut pax, nedum amicitia inter homi-nes stabiliri
aut subsistere potest, si ea obtineat opinio, Dominium
scilicet fundari in Gratia: et religionem vi et armis
propagandam.
Tertio, videamus quid Tolerantiae officium exigit ab iis,
qui a reliąuo coetu et gente laica, uti loąui amant,
charactere et munere aliąuo ecclesiastico distinguun-tur,
sive sint episcopi, sacerdotes, presbyteri, ministri, vel
ąuocunąue alio nomine veniant. De origine sive potestatis
sive dignitatis clericae jam non est inąuirendi locus: hoc
tamen di co; undecunąue orta est eorum authoritas, cum sit
ecclesiastica, inter ecclesiae cancel-los debet coerceri, nec
ad res civiles quovis modo potest extendi: quandoquidem
ipsa ecclesia a republica rebusque civilibus prorsus
sejuncta est et separata. Fixi et immobiles sunt utrique
limites. Coelum et ter-ram, res disjunctissimas, miscet qui
has duas societates, origine, fine, materia, toto coelo
diversas velit confun-dere. Quare nemo, quocunque
demum munere ecclesiastico ornatus, potest quemvis
hominum, a sua ecclesia vel fide alienum, vita, libertate,
aut quavis bonorum terrestrium parte mulctare religionis
causa. Quod enim integrae non licitum est ecclesiae, id alicui ejus mem-bro
jurę ecclesiastico licere non potest.
Nec yiris ecclesiasticis satis est a vi et rapina et
omnimoda persecutione abstinere; qui se successorem
profitetur Apostolorum et docendi munus in se suscepit,
tenetur porro monere suos de pacis et benevolentiae
officiis erga omnes homines; tam erroneos quam orthodoxos,
tam secum sentientes quam a fide sua vel ritibus
alienos et cunctos, sive privatos sive rempublicam gerentes,
si qui hujusmodi sint in sua ecclesia, ad charitatem,
mansuetudinem, tolerantiam hortari, omnemque
illam aversationem et contra heterodoxos animi ardo-rem
compescere et lenire, quem aut suus cujusque pro sua
religione et secta feroculus zelus, aut aliorum astus in
mentibus accenderit. Qui et quantus tam in ecclesia quam
republica perciperetur fructus, si doctrina pacis et
tolerantiae resonarent pulpita, nolo dicere, nequid gravius
a me dictum in eos videatur, quorum digni-tatem a
nemine, ne a seipsis quidem, imminutam vel-lem. Yerum
dico hoc ita fieri oportere, et si quis, qui se ministrum
verbi divini profitetur et praeconem Evangelii pacis, alia
docet, negotium sibi demandatum aut nescit, aut negligit,
cujus aliquando principi pacis reddet rationem. Si
monendi sint Christiani, ut a vin-dicta abstineant, iteratis
lacessiti injuriis usque ad septuagies septies; ąuanto magis
illi ab omni ira et inimica vi sibi temperare debent, qui nihil ab alio passi
sunt; et cavere maxime ne illos quoquo modo laedant a
ąuibus nulla in re fuerint laesi; praecipue ne aliis quodvis
intentent malum, qui res suas solum agunt, et de hoc uno
soliciti sunt, ut Deum colant eo modo, quem, neglecta
hominum opinione, ipsi Deo maxime acceptum fore
credunt, et eam amplectuntur religionem, quae ipsis
maximam spem facit salutis aeternae? Si de re domestica
et facultatibus, si de corporis valetudine aga-tur, quid e re
sua fuerit apud se consulere cuivis in-tegrum est, illudque
sequi permissum quod suo judicio sit optimum: de vicini
sui re familiari małe adminis-trata nemo queritur; de
semendis agris vel locanda filia erranti nemo irascitur; in
popinis decoquentem nemo corrigit: diruat, aedificet,
sumptus faciat suo morę, tacitum est, licitum est: si vero
templum publicum non frequentet, si illic debito ritu
corpus non flectat; si liberos hujus vel illius ecclesiae
sacris initiandos non tradat, fit murmur, clamor,
incusatio, quisque tanti criminis paratus est vindex, et a
vi et rapina vix sibi temperant zelotae, dum in jus
vocatur, et sententia ju-dicis vel corpus carceri necive
tradat, vel bona hastae subjiciat. Oratores ecclesiastici
cujusque sectae aliorum errores, qua possunt,
argumentorum vi redarguant et debellent, sed hominibus parcant. Quod si destituantur
rationum momentis, absona et alieni fori instrumenta ne
adsciscant, ecclesiasticis non tractanda; nec in subsidium
suae vel eloąuentiae vel doctrinae a magistratu
fasces et secures mutuentur, ne forte dum prae se ferunt
veritatis amorem, zelus eorum ferro et igne nimium
effervescens affectatae dominionis fiat indi-cium. Haud
facile enim persuadebit viris cordatis, se vehementer et
sincere cupere fratrem in futuro saeculo ab igne gehennae
tutum salvumque fore, qui siccis ocu-lis et prono animo
vivum hic tradit carnifici concre-mandum.
Quarto, quae sunt magistratus partes, quae sane circa
tolerantiam maximae sunt, ultimo jam loco videndum.
Supra probavimus, ad magistratum non pertinere
animarum curam, authoritativam, si ita loqui liceat, volo,
quae scilicet legibus jubendo, poenisque cogendo, exercetur:
charitativa enim quae docendo, monendo, suaden-do
consulit, nemini negari potest. Itaque penes quemque
animae suae cura est, eique permittenda. Dices: Quid si
animae suae curam negligit? Resp.: Quid si sanitatis?
quid si rei familiaris, quae res propius magistratus
imperio subjacent? an magistratus edicto ad eam rem
facto cavebit ne pauper vel aeger fiat? Leges quantum
fieri potest subditorum bona et sanitatem ab aliena vi vel
fraude tueri conantur, non a possidentis incuria vel
dissipatione. Nemo ut valeat, ut ditescat, invitus cogi
potest. Invitos ne ąuidem Deus servabit. Fac tamen
principem subditos ad opes acąuirendas, vel corporis robur
tuendum velle cogere: Annę solos medicos Ro-manos
consulendos esse legę statutum erit, et ad eorum
praescriptum vivere ąuisąue tenebitur? Numąuid nul-lum
sumendum vel medicamentum vel obsonium, nisi quod in
Yaticano paratum, aut e Genevensi prodierit officina: Vel
ut subditis domi suae abunde sit et laute, anne omnes legę
tenebuntur mercaturam vel musicam exercere? an ąuisąue
fiet vel caupo, vel faber, ąuibus artibus aliąui satis
commode familiam suam sustentant, opibusąue augent?
Sed dices: Quaestus mille sunt artes, unica salutis via.
Recte sane dictum, ab iis prae-sertim, qui ad hanc vel
illam cogere vellent: nam si plures essent, ne cogendi
ąuidem inveniretur praetex-tus. Quod si ego secundum
geographiam sacram recta Hierosolymas totis viribus
contendo, cur yapulo quod non cothurnatus forsan, vel
certo modo lotus vel tonsus incedo; quod carnibus in
itinere vescor, vel victu utor stomacho et valetudini commodo; quod hinc inde aliąua
diverticula vito, quae mihi videntur in praecipitia vel
vepreta deducere? vel inter varios, qui ejusdem viae sunt et
eodem tendentis, calles eum seligo qui minime sinuo-sus
coenosusve apparet? Quod illi minus modesti, hi
morosiores, visi sunt quam quibus me libenter vellem
adjungere comitem; vel quod habeo vel non habeo mitratum
vel alba stola indutum itineris ducem? Nam
profecto si recte rem reputemus, hujusmodi plerum-que
sunt minoris momenti res, quae fratres Christianos de
summa religionis eadem et recte sentientes tam acriter
committunt, et quae salva religione et animarum salute,
modo absit superstitio vel hypocrisis, possint vel
observari vel omitti.
Verum demus zelotis, et omnia quae sua non sunt
damnantibus, ex his circumstantiis diversas et in diver-sa
tendentes naści vias; quid tandem proficiemus? Uni-ca ex
his revera salutis sit via. Yerum inter mille, quas homines
ingrediuntur, de recta ambigitur: nec cura reipublicae, nec
legum condendarum jus, illam quae ducit ad coelum
viam, magistratu! certius detegit, quam suum privato
studium. Debile traho corpus et gravi morbo languidum, cujus unicam eamąue ignotam ponamus
esse medelam. Ideone magistratus est praescribere
remedium, quia unicum tantum est, idąue inter tot
varia ignotum? Ideone ąuia unicum quo mortem evitem
mihi agendum restat, id quod jubet fieri magistratus erit
tutum? Quae a singulis studio, consilio, judicio,
cogitatione et sincera mente indaganda, ea non uni alicui
hominum sorti, tanquam ipsi propria, tri-buenda sunt.
Nascuntur principes potestate superiores, natura vero
aequales reliquis mortalibus, nec regnandi jus vel peritia
secum trahit aliarum rerum certam co-gnitionem, nedum
religionis verae: si enim ita esset, qui fit quod de rebus
religionis tam in diversum abeunt terrarum domini? Sed
demus verosimile esse, viam ad vitam aeternam principi
esse quam subditis notiorem: vel saltem tutius
commodiusve esse in hac rerum incer-titudine illius
mandatis obtemperare. Dices igitur: Ań si te juberet
mercatura victum quaerere, recusares, quia dubitares an
hac arte quaestum faceres? Resp.: Merca-tor fierem
jubente principe: quia si małe succederet, ille oleum et
operam mercatura perditam potens est alio modo abunde
resarcire; et si famem pauperiemque, uti prae se fert, a me
amotam velit, id facile praestare potest, si mea omnia absumpserit infelicis mercaturae
mała sors. Verum hoc non fit in rebus vitae futurae. Si
illic małe operam locavero; si illic semel spe excidi, magistratus
neąuaąuam potest resarcire damnum, levare
malum, nec me in aliąuam partem, multo minus in
integrum restituere. Qua sponsione de regno coelorum
cavebitur? Dices forte: Magistratui civili de rebus sacris
certum, quod seąui omnes debent, non tribuimus judicium,
sed ecclesiae. Quod definivit ecclesia, id magistratus
civilis ab omnibus observari jubet, et neąuis aliud in
sacris vel agat vel credat quam quod docet ecclesia,
authoritate sua cavet: adeo ut judicium sit penes ecclesiam;
obsequium magistratus ipse praestat, et ab aliis
exigit. Resp.: Yenerandum illud Apostolorum tempore
ecclesiae nomen, seąuioribus saeculis ad fucum faciendum
non raro usurpatum fuisse, quis non videt? prae-senti
saltem in re nihil opis nobis affert. Ego unicam illam
angustam quae ad coelum ducit semitam, magi-stratui non
magis notam esse dico quam privatis; ideo-que tuto eurn
non possum sequi ducem, qui cum viae potest esse aeque
ignarus, de mea certe salute non potest non esse minus
solicitus quam ego ipse. Inter tot gentis Hebraeae reges
quotusquisque fuit, quem secutus aliquis Israelita, non a vero cultu Dei deflexisset in idololatriam,
in certam perniciem coeca hujusmodi obedientia
ruiturus? Tu contra bono me esse animo jubes, in
tuto dicis r es est; jam enim magistratus non sua sed
ecclesiae de rebus religionis decreta populo observanda
proponit et sanctione civili stabilit. Sed rogo cujus demum
ecclesiae? Illius scilicet quae principi placet. Quasi
vero ille de religione suum non interponit judicium, qui
me in hanc vel illam ecclesiam legę, supplicio, vi cogit?
Quid interest sive ipse me ducat, sive aliis ducendum
tradat? ex illius pariter pendeo voluntate et de mea salute
utrimąue aeąue statuit. Quanto securior Judaeus, qui ex
edicto regis Baali se adjunxit, quod ipsi dictum sit, regem
suo arbitrio nihil in religione statuere, nihil subditis in
cultu divino injungere, nisi quod sacerdo-tum concilio et
illius religionis mystis comprobatum et pro divino
habitum? Si ideo vera, ideo salutifera sit alicujus
ecclesiae religio, quia sectae illius antistites, sacerdotes,
asseclae eam laudant, praedicant et quan-tum possunt
suffragiis suis commendant: quae tandem erit erronea,
falsa, perniciosa? De Socinianorum fide dubito;
Pontificiorum vel Lutheranorum cultus mihi suspectus
eśt; an igitur tutior mihi ingressus est in hanc vel illam
ecclesiam, jubente magistratu, quod ille nihil imperat,
nihil de religione sancit, nisi ex authoritatę et consilio doctorum istius ecclesiae? Quanquam si
verum dicere volumus, facilius plerumąue se aulae
accommodat ecclesia, si ita dicendus sit ecclesiasticorum
decreta facientium conventus, quam aula ecclesiae. Sub
principe orthodoxo vel Ariano ąualis fuit ecclesia satis
notum. Sed si haec nimis remota, recentiora nobis offert
Anglorum historia, quam belle, quam prompte,
ecclesiastici decreta, fidei articulos, cultum, omnia ad
nutum principis componebant sub Henrico, Eduardo,
Maria, Elizabetha: qui principeś tam diversa de reli-gione
et sentiebant et jubebant, ut nemo nisi amens, pene
dixeram atheus, asserere audeat, quemvis virum probum et
veri Dei cultorem posse salva conscientia, salva erga
Deum veneratione, eorum de religione de-cretis
obtemperare. Sed quid multa? Si rex, sive ex proprio
judicio, sive authoritate ecclesiastica et ex aliorum
opinione, leges alienae religioni ponere velit, perin.de est.
Ecclesiasticorum, quorum dissentiones et dimicationes
plus satis notae, nec magis sanum nec magis tutum
judicium: neque aliquam vim potestati civili eorum
undecunque collecta addere possunt suffragia. Quanquam
hoc notatu dignum, quod Principeś ecclesiasticorum, suae
fidei et cultui non faventium, opinio-nes et suffragia non
solent aliquo in loco habere.
Sed quod caput rei est et rem penitus conficit;