Hugo de Sancto Victore
DE ARCHA NOE PRO ARCHA SAPIENTIE
CVM ARCHA ECCLESIE ET ARCHA MATRIS GRATIE.
LIBER PRIMVS.
I. Cum sederem aliquando in conuentu fratrum et, illis interrogantibus me que 
respondente, multa in medium prolata fuissent, ad hoc tandem deducta sunt 
uerba ut de humani potissimum cordis instabilitate et inquietudine ammirari 
omnes simul et suspirare inciperemus. Cum que magno quidam desiderio 
exposcerent demonstrari sibi, que causa in corde hominis tantas cogitationum 
fluctuationes ageret, ac deinde si qua arte siue laboris cuiuslibet 
exercitatione huic tanto malo obuiari posset summopere doceri flagitarent, 
nos, quantum Deo aspirante ualuimus, in utroque caritati fratrum satisfacere 
uolentes, utriusque questionis nodum ductis tam ex auctoritate quam ex ratione 
firmamentis soluimus. In qua collatione, quia quedam specialiter placuisse 
fratribus scio, ea potissimum stilo commendare uolui, non tantum ideo quod ea 
digna scribi existimem, quam iccirco quod quibusdam prius inaudita et ob hoc 
quodammodo magis grata esse cognoui. 

Primo igitur demonstrandum est, unde 
tanta in corde hominis uicissitudo oriatur ac deinceps quomodo ad pacem 
stabilem mens humana reduci qualiter que in eadem stabilitate sua conseruari 
possit insinuandum. Et licet hoc proprium diuine gratie opus esse non dubitem 
et non tantum humana industria quam diuino munere et Sancti Spiritus 
aspiratione possideri, scio tamen quod cooperari nobis uult Deus et sic gratis 
sue pietatis dona prestat, ut ingratis ea etiam que prestiterit sepe 
subtrahat. 

Preterea etiam iccirco non inutile est et infirmitatis nostre 
magnitudinem et reparationis modum agnoscere, quia qui quanta sibi gratia 
collata sit nescit, quantas largitori grates debeat non intelligit. Primus 
itaque homo ad hoc conditus fuit, ut si non peccasset per contemplationis 
presentiam uultui creatoris semper assisteret, ut eum semper uidendo semper 
amaret, semper amando semper ei adhereret, semper ei adherendo qui immortalis 
est etiam ipse uitam sine termino possideret. Hoc erat ergo unum et uerum 
bonum hominis, plena uidelicet et perfecta cognitio sui conditoris, plena 
scilicet secundum illam plenitudinem quam creatus acceperat, non secundum 
illam quam post peractam obedientiam accepturus erat. Sed proiectus est a 
facie Domini quando, propter peccatum cecitate ignorantie percussus, ab intima 
contemplationis illius luce foras uenit eo que profundius ad desideria terrena 
mentem inclinauit, quo magis supernorum dulcedinem, quorum iam gustum 
perdiderat, obliuisci cepit. Sic que factus est uagus et profugus super 
terram, uagus uidelicet per inordinatam concupiscentiam, profugus per 
peccatricem conscientiam. Cuius uoce etiam illud apte subiungitur: "Quisquis 
inuenerit, occidet me", quia mentem diuino desertam auxilio quecunque 
temptatio impetierit subuertit. Cor ergo hominis, quod prius amori diuino 
affixum stabile perstitit et unum amando unum permansit, postquam per 
desideria terrena diffluere cepit, quasi in tot diuisum est quot ea sunt que 
concupiscit. Sic que fit, ut mens que uerum bonum amare nescit nunquam ualeat 
esse stabilis, quia desiderii sui finem in his que amplectitur non inueniens, 
dum semper se desiderio extendit, sequens quod consequi non ualet, nunquam 
requiescit. 

Hinc igitur nascitur motus sine stabilitate, labor sine requie, 
cursus sine peruentione, ita ut semper inquietum sit cor nostrum, donec illi 
adherere ceperit, ubi et desiderio suo nichil deesse gaudeat et ea que diligit 
semper mansura confidat. Ecce ostendimus morbum, cor fluctuans, cor instabile, 
cor inquietum, et causam morbi, amorem scilicet mundi, et remedium morbi, 
amorem Dei. Quibus necessario quartum adiungitur, adeptio remedii, scilicet 
qualiter possimus pertingere ad amorem Dei, sine quo cetera agnouisse aut 
parum aut nichil proderit. 
II DE AMORE MVNDI ET AMORE DEI 
Inter amorem huius mundi et amorem Dei hec est differentia, quod huius mundi 
amor in principio dulcis esse uidetur, sed finem habet amarum, amor uero Dei 
ab amaritudine incipit, sed ultima eius dulcedine plena sunt. Quod pulcherrima 
similitudine euangelicus sermo nobis ostendit, cum de sponsi nostri nuptiis 
decantaret dicens: "Omnis homo primum bonum uinum ponit, et cum inebriati 
fuerint, tunc id quod deterius est. Tu autem seruasti bonum uinum usque 
adhuc". Omnis namque homo (id est carnalis) primum bonum uinum ponit, quia in 
sua delectatione falsam quandam dulcedinem sentit, sed postquam furor mali 
desiderii mentem inebriauerit, tunc id quod deterius est propinat, quia spina 
conscientie superueniens mentem, quam prius falso delectabat, grauiter 
cruciat. Sed sponsus noster postremo uinum bonum porrigit, dum mentem, quam 
sui dulcedine amoris replere disponit, quadam prius tribulationum compunctione 
amaricari sinit, ut post gustum amaritudinis auidius bibatur suauissimum 
poculum caritatis. Et hoc est primum signum quod Iesus facit coram discipulis 
suis. Et credunt in eum, quia inde peccator et penitens primum de misericordia 
Dei fiduciam habere incipit, quod post longa meroris tedia Sancti Spiritus 
consolatione cor suum releuari sentit. Queramus ergo quomodo ad amorem Dei 
pertingere possimus, quia ipse colliget et stabiliet corda nostra, ipse pacem 
restituet et continuam prestabit letitiam. Nemo autem amare potest quod 
nescit, et ideo si Deum amare cupimus primum eum cognoscere satagamus, 
precipue cum ipse talis sit qui nequeat sciri et non amari. Tanta est enim 
species pulchritudinis eius, ut qui potuerit eum uidere non possit non 
diligere. Homo qui uult alterius hominis mores et secreta agnoscere facit se 
ei familiarem, frequenter in domo eius conuersatur et cum his qui illi 
familiares sunt. Et si uiderit ea que circa ipsum sunt honeste et prudenter 
disponi, certior iam de uirtute ipsius efficitur et amore iam dignum iudicat, 
cuius probitatis tam aperta se indicia inuenisse cognoscit. Et nos ergo 
inquiramus, ubi habitet Deus, ubi domus eius sit; interrogemus notos eius de 
ipso. Si prudens est, si fidelis est, laude dignus est. Si pius est, si 
misericors est, si humilis est, amore dignus est. Si domus sue curam bene 
agit, prudens est. Si seruientes sibi fraudare non nouit, fidelis est. Si 
peccantibus libenter parcit, pius est. Si afflictis compatitur, misericors 
est. Si subiectos non premendo sed iuuando regit, humilis est. Sed fortassis 
interrogas, ubi ista domus Dei querenda sit, ubi inueniri possit. Domus Dei 
totus est mundus, domus Dei Ecclesia catholica est, domus Dei etiam est 
quelibet fidelis anima. Sed aliter mundum inhabitat, aliter Ecclesiam, aliter 
unamquamque fidelem animam. In mundo est ut imperator in regno, in Ecclesia 
est ut paterfamilias in domo, in anima est ut sponsus in thalamo. Pagani et 
infideles quique in domo eius sunt (id est in regno), quia ipse omne quod 
condidit, per diuinitatis sue potentiam tenet et regit. Falsi fideles in domo 
eius sunt (id est in Ecclesia), quia ipse omnibus quos ad fidem uocauit 
sacramentorum suorum participationem credit. Fideles uero in domo eius sunt, 
et ut uerius dicam ipsi domus eius sunt, quia eos per dilectionem inhabitans 
possidet et regit. Omnes in domo eius sumus per conditionem qua creauit nos; 
in domo eius sumus per fidem qua uocauit nos; in domo eius sumus per 
dilectionem qua iustificauit nos. Si in domo Dei es per conditionem, et 
diabolus te cum es. Si in domo Dei es per fidem, et palea cum granis in area 
est. Si autem in domo Dei fueris per caritatem, beatus es, quia non solum tu 
in domo Dei sed tu domus Dei esse cepisti, ut ipse te cum habitet in te qui 
fecit te. Hec est salutaris mansio, hec sunt tabernacula iustorum, in quibus 
uox letitie et exultationis semper personat, ubi habitant beati, cuius decorem 
propheta concupiuit, cuius inhabitationem optauit, cuius desiderio flagrauit. 
Si ergo hec mansio in nobis esse cepit, intremus et habitemus cum eo. Ibi 
pacem inueniemus et requiem, ubi ille habitare dignatur cuius locus in pace 
factus est. Si uero necdum in nobis esse cepit, edificemus eam, quia si locum 
ei preparauerimus libenter ad nos ueniet qui iccirco fecit nos, ut in nobis 
habitaret Iesus Christus Dominus noster. 
III QVOD DVOBUS MODIS DEVS COR HVMANUM INHABITAT 
Duobus modis Deus cor humanum inhabitat, per cognitionem uidelicet et amorem. 
Vna tamen mansio est, quia et omnis qui nouit eum diligit, et nemo diligere 
potest qui non nouit. In hoc tamen differe uidetur, quia scientia per 
cognitionem fidei fabricam erigit, dilectio autem per uirtutem quasi colore 
superducto edificium pingit. Sic autem utrumlibet alteri necessarium esse 
perspicitur, quia nec splendere potest si non fuerit, nec placere si non 
splenduerit. Ingredere ergo nunc in secretum cordis tui, et fac habitaculum 
Deo, fac templum, fac domum, fac tabernaculum, fac archam testamenti, fac 
archam diluuii, uel quocunque nomine appelles, una est domus Dei. In templo 
adoret plasma creatorem, in domo ueneretur filius patrem, in tabernaculo 
honoret miles regem, in testamento auscultet assecla preceptorem, in diluuio 
imploret naufragus gubernatorem. Totum tibi factus est Deus, et totum tibi 
fecit Deus. Fecit habitaculum, factus est patrocinium. Hoc unum totum est, et 
totum hoc unum est: domus Dei est, ciuitas regis est, corpus Christi est, 
sponsa agni est, celum est, sol est, luna est, stella matutina est, aurora 
est, lucerna est, tuba est, mons est, desertum est, terra promissionis est, 
nauis est, uia in mari est, sagena est, uinea est, ager est, area est, horreum 
est, stabulum est, presepe est, subiugale est, equus est, apotheca est, aula 
est, thalamus est, turris est, castra est, acies est, populus est, regnum est, 
sacerdotium est, grex est, pastor est, ouis est, pascua est, paradisus est, 
hortus est, palma est, rosa est, lilium est, fons est, fluuius est, porticus 
est, columba est, uestis est, margaritum est, corona est, sceptrum est, 
thronus est, mensa est, panis est, coniunx est, mater est, filia est, soror 
est. Et ut breuius concludam: de hac et ad hanc et propter hanc omnis 
Scriptura facta est. Propter hanc mundus factus est; propter hanc Verbum caro 
factum est, Deus humilis, homo sublimis. Si hanc ergo habes, totum habes. Si 
totum habes, nichil est amplius quod expectes, et requiescit cor tuum. Huius 
uero spiritualis edificii exemplar tibi dabo archam Noe, quam foris uidebit 
oculus tuus, ut ad eius similitudinem intus fabricetur animus tuus. Videbis 
ibi colores quosdam, formas et figuras que delectent uisum. Sed scire debes 
ideo hec posita esse, ut in eis discas sapientiam, disciplinam atque uirtutem 
que exornent animum tuum. Et quia hec archa Ecclesiam significat, Ecclesia 
autem corpus Christi est, ut euidentius exemplar tibi fiat, totam personam 
Christi (id est caput cum membris) in forma uisibili depinxi, ut cum totum 
uideris que deinde de parte dicuntur facilius intelligere possis. Talem autem 
personam hanc exprimere tibi cupio qualem Isaias se uidisse testabatur. Et 
iccirco eius ipsius uerba in medium proferam, atque ex ipsis quod tibi 
demonstrare uolo sumam, ut quod dicit littera probet prophetia. Ait ergo: 
"Vidi Dominum sedentem super solium excelsum et eleuatum". Excelsum est quod 
situm est in sublimi, eleuatum est quod de inferioribus translatum est ad 
superiora. Solium ergo excelsum sunt angelici spiritus, solium eleuatum anime 
sanctorum de huius mundi uoragine translate ad gaudia superne pacis. Et quia 
utrisque presidet Deus, ideo sedere perhibetur super solium excelsum et 
eleuatum. Quod uero in sequentibus dicitur: "Plena est omnis terra maiestate 
eius", per terram omnis corporea creatura significatur que plena est maiestate 
Dei, quia diuina essentia, sicut spirituali creature per cognitionem presidet, 
ita corpoream creaturam regendo atque disponendo implet. Quod ergo alibi 
dicitur: "Celum et terram ego impleo", et rursum: "Celum michi sedes est et 
terra scabellum pedum meorum", hoc hic dicitur: "Vidi Dominum sedentem super 
solium excelsum et eleuatum", et deinde: "Plena est omnis terra maiestate 
eius", "et ea que sub ipso erant replebant templum". Templum est angelici siue 
humani intellectus capacitas, quod uidelicet templum impletur ab his que sub 
eo sunt, quia tanta est diuinorum operum immensitas, ut ad ea perfecte 
comprehendenda nullius creature intelligentia sufficiat. Implet cor nostrum 
consideratio eorum, non comprehenditur a corde nostro immensitas eorum. Quando 
ergo factorem operis comprehendere ualebimus, qui ipsum opus factoris ad 
plenum capere non ualemus? Possumus etiam dicere, quod solium hoc excelsum et 
eleuatum in quo sedet Deus eternitas sit deitatis, quia de ipso solo dicitur: 
"Qui habitat eternitatem". Non quod aliud sit Deus et aliud eternitas eius, 
sed quia solium regnantium est et ideo recte in solio eternitatis sedere 
perhibetur, quia sicut essentie eius, ita etiam omnipotentie ipsius nec 
principium nec finis inuenitur. Semper fuit et semper omnipotens fuit, semper 
in se et a se plenus et perfectus fuit nec tamen redundauit. Dicat ergo: "Vidi 
Dominum sedentem super solium excelsum et eleuatum", quia uirtus diuinitatis 
omnem creaturam et eternitate precedit et dignitate transcendit et potestate 
disponit. Sequitur: "Et ea que sub ipso erant implebant templum". Templum in 
hoc loco intelligi potest circuitus temporum et ambitus seculorum. Tempora 
namque, dum cursu suo in se ipsa redeunt, quasi quendam templi ambitum girando 
circunscribunt. Quod ergo dicit: "Ea que sub ipso erant implebant templum", 
sic intelligendum est, quia omnia seculorum tempora plena sunt operibus Dei et 
omnis generatio narrat mirabilia eius. Vel sic legi potest: "Ea que sub ipso 
erant implebant templum", hoc est: ea que implebant templum sub ipso erant. 
Quia quicquid temporaliter uoluitur, infra eternitatem inuenitur. Immensitas 
enim eternitatis temporales angustias infra se claudit, quia et prius tempore 
est quod nunquam cepit et posterius tempore quod finem nescit, et supra tempus 
est quod mutabilitatem non recipit. "Seraphin stabant super illud". Duo 
seraphin duo sunt testamenta. Et pulchre seraphin quod interpretatur ardens 
diuinam Scripturam significat, que eos quos per cognitionem prius 
illuminauerit per amorem postmodum fortiter ardere facit. Dum enim menti 
nostre quid desiderare debeat ostendit, prius eam illuminat ac deinde ardentem 
reddit. Ardet ergo quia ardentes facit, sicut alibi lucere dicitur quia 
illuminat. De hac enim Petrus apostolus ait: "Habemus firmiorem propheticum 
sermonem, cui benefacitis attendentes tanquam lucerne lucenti in caliginoso 
loco, donec dies illucescat et lucifer oriatur in cordibus uestris". Et 
fortassis secundum hanc similitudinem, qua ipsi Scripture attribui solet id 
quod ipsa in cordibus efficit audientium, hic dictum est: "Seraphin stabant 
super illud". Surgit enim, cum nos erigit, ambulat, cum nos proficere facit, 
stat, cum nos in bono proposito figit. Sed inquirendum est, quare super solium 
Deus sedere dicitur et seraphin super solium non sedere sed stare perhibentur. 
Et quia superius duobus modis hoc solium interpretati sumus, secundum utrunque 
modum expositionem adaptare debemus. Si ergo per solium Dei spirituales 
creaturas accipimus, recte super solium Deus sedens describitur, quia 
diuinitas deitatis, ut sit super omnia, nec uirtute proficit nec sapientia 
crescit, cum nec plenitudo augeri possit nec eternitas uariari. Mens uero 
humana, quotiens per cognitionem Scripture sacre illuminata ad celestia 
contemplanda subleuatur, si ipsos quoque angelorum choros transcendens usque 
ad presentiam conditoris sui profecerit, super solium quidem ascendit. Sed 
tamen stat non sedet, quia illuc proficiendo per laborem uenit, ubi per 
naturam manere non habuit. Stare namque laborantis est, sedere quiescentis. Et 
ideo super solium nos stamus, Deus sedet, quia ibi esse incipimus per gratiam, 
ubi ipse est per naturam. Similiter si per solium eternitatem Dei 
intelligimus, nos super solium stamus, quia ad eius immortalitatem non nisi 
per mortis laborem peruenire possumus, et qui ex conditione fini obnoxii 
sumus, ex adoptione eternitatis heredes efficimur. "Sex ale uni et sex ale 
alteri", id est utrumque sex alas habebat que iuncte bine et bine tria paria 
alarum faciunt. Vtrumque duabus alis corpus suum tegit, non Domini; hoc est 
primum par. Vtrumque duas extendit, alteram ad tegendum caput, non suum, sed 
Domini, alteram ad tegendos pedes, non suos, sed Domini; hoc est secundum par. 
Vtrumque duabus uolat alter ad alterum; hoc est tertium par. Si ergo seraphin 
Scripturam sacram significat, tria paria alarum tres sunt intellectus eiusdem 
Scripture (id est historia, allegoria, tropologia). Que singula iccirco bina 
sunt, quia singula ad dilectionem Dei et proximi legenti animos accendunt. Due 
ale que corpus seraphin tegunt historia est, que per uelamen littere mysticos 
tegit intellectus. Due ale que usque ad caput et pedes Domini extenduntur 
allegoria est, quia cum mysteria diuine Scripture discimus usque ad ipsius 
diuinitatis agnitionem, que ante omnia et post omnia est, per illuminationem 
mentis penetramus. Sed sciendum est quod ale extense usque ad caput et pedes 
attingunt, sed utrumque tangentes tegunt, quia quotiens ad eius eternitatem 
cogitandam per excessum mentis rapimur, nullum in eo principium aut finem 
inuenimus. Alam ad caput extendimus, dum eum ante omnia fuisse cogitamus, sed 
hac eadem ala nobis caput eius uelamus, quia qualiter in eo nullum sit 
principium comprehendere non ualemus. Alam ad pedes extendimus, dum eum post 
omnia esse non tempore sed eternitate consideramus, sed pedes tegimus, dum in 
eo finem non inuenimus. Tangendo ergo caput eius et pedes tegimus, quia quanto 
magis eius eternitatem mens humana inuestigare nititur, tanto magis 
incomprehensibilem eum esse miratur. Quod autem in Isaia scriptum non est: 
'uelabant caput eius', sed scriptum est: "Velabant faciem eius", eo modo 
intelligi debet, quo dictum est ad Moysen: "Non poteris uidere faciem meam, 
non enim uidebit me homo et uiuet". Illa quippe plena cognitio diuinitatis que 
sanctis in eterna uita promittitur, de qua dicit Apostolus: "Videbimus eum 
facie ad faciem", et rursus: "Tunc cognoscam sicut et cognitus sum", in hac 
adhuc mortalitate degentibus uelata est et abscondita, in illa autem eterna 
uita non uelata, sed reuelata est et manifesta, sicut Dominus in Euangelio de 
beatis angelis testatur: "Angeli eorum in celis semper uident faciem Patris". 
Quia ergo ad presentem tractatum magis pertinebat, ut facies nuda remaneret, 
uerba prophetie non mutantes, sed pretermittentes, ut uerum sit, quia nullum 
in Deo principium comprehenditur, caput desuper uelamus, et ut stare possit, 
quod dicitur: "Angeli eorum in celis semper uident faciem Patris", faciem 
apertam relinquimus. Cetera quoque que hic aliter dicuntur non ad prophetiam, 
sed ad picturam referenda sunt. Duabus alis uolabant. Iste due ale quibus 
uolabant seraphin tropologiam significant, quia dum per lectionem diuine 
Scripture ad bona opera instruimur quasi quibusdam alis ad alta subleuamur. 
Quibus etiam uolamus alter ad alterum, dum per studium bone operationis nos 
inuicem exhortamur. Volantes autem "sanctus, sanctus, sanctus" clamamus, si 
per bona opera nostra non nostram, sed Patris nostri qui in celis est gloriam 
amplificare satagimus. Quid est enim "sanctus, sanctus, sanctus" clamare, nisi 
creatoris gloriam quam agnouimus intus in aperto predicare? His breuiter 
explanatis, ea que sequuntur deinceps tractare incipiamus. Restat enim, ut, 
postquam ostendimus quid sibi uult quod caput Domini et pedes eius nobis 
abscondita esse leguntur, etiam quid de reliquo corpore cogitandum sit 
demonstremus. Si ergo caput Dei dicimus esse quod fuit ante constitutionem 
huius mundi, et pedes eius quod futurum est post consummationem seculi, recte 
longitudinem corporis eius accipimus, quod inter principium et finem medium 
est spatium temporis. Caput ergo et pedes teguntur, quia prima et nouissima 
inuestigare non possumus. Corpus apparet, quia ea que media in hoc presenti 
seculo geruntur uidemus. Hoc corpus est Ecclesia, que cepit a principio mundi 
et usque ad finem seculi durabit. Hec est archa, de qua loqui proposuimus, que 
a capite usque ad pedes pertingit, quia a principio usque ad finem per 
successionem generationum sancta Ecclesia se extendit. Sed sciendum est, quod 
sicut in persona hominis alia sunt circa corpus eius et neque in corpore sunt 
neque de corpore, alia sunt in corpore nec tamen sunt de corpore, ita etiam 
est in corpore Christi, id est Ecclesia que habitat in medio praue nationis. 
Et dum assultus infidelium excipit, quasi quibusdam fluctibus procellosis 
foris archa tunditur; dum uero a falsis fratribus tribulationem sustinet, 
quasi quibusdam noxiis humoribus intus corpus torquetur. Quecunque ergo 
corpori contraria sunt, siue intus siue extra sint, non sunt de corpore. Quod 
autem brachia Domini hinc inde complectuntur omnia, hoc significat quod sub 
eius potestate sunt uniuersa, et nemo manum eius uel dexteram ad premium, uel 
sinistram eius effugere potest ad supplicium. Cur ergo amplius membra de 
salute corporis sollicita sunt, que talem capitis potestatem agnouerunt? Ipse 
nouit quid expediat corpori suo, qui et per compassionem sentit periculum et 
per potestatem prestat remedium. Ipse est qui in mari uiam ponit, quia corpus 
suum (id est Ecclesiam suam) quasi archam in diluuio, sic inter huius uite 
procellas regens usque ad portum quietis eterne perducit. Si ergo saluari 
cupimus, oportet nos intrare hanc archam et, sicut supra dixi, hanc archam in 
nobis debemus facere, ut possimus intra nos in ea habitare. Non enim sufficit 
si extra nos in ea sumus, si non etiam didicerimus qualiter in nobis eam 
habitare debeamus. Ad quod nobis tria principaliter consideranda sunt: primum, 
qualiter eam debeamus edificare in nobis; secundum, qualiter eam debeamus 
intrare in nobis; tertium, qualiter eam debeamus habitare in nobis. Sed ecce 
dum de una archa loqui proponimus, ita per consequentiam rerum ducitur mens 
nostra, ut iam non de una tantum, sed de quatuor loquendum nobis uideamus. E 
quibus due uisibiles exterius uisibiliter facte sunt, due autem inuisibiles ex 
inuisibili structura intus inuisibiliter fiunt. Prima est quam fecit Noe 
securibus et dolabris ex materia lignorum et bitumine. Secunda est quam fecit 
Christus per predicatores suos ex collectione populorum in una fidei 
confessione. Tertia est quam cotidie sapientia edificat in cordibus nostris ex 
iugi legis Dei meditatione. Quarta est quam mater gratia operatur in nobis ex 
confederatione multarum uirtutum in una caritate. Prima est in re, secunda in 
fide, tertia in cognitione, quarta in uirtute. Primam uocemus archam Noe, 
secundam archam Ecclesie, tertiam archam sapientie, quartam archam matris 
gratie. Quodammodo tamen una ubique archa est, quia una ubique similitudo est 
et non discrepare debet in nomine quod non discrepat in proprietate. Vna 
forma, diuersa materia, quia quod est in ligno hoc est in populo, et quod est 
in mente idem est in caritate. Nos tamen specialiter de archa sapientie loqui 
suscepimus, et iccirco reliquarum trium expositionem breuiter transcurremus, 
ut in explanatione huius postmodum liberius morari ualeamus. 
IV DE ARCHA NOE AD LITTERAM 
Qui studiosius indagare cupiunt earum rerum ueritatem que de archa Noe 
secundum litteram referuntur, duo precipue inquirere debent: uidelicet formam 
et quantitatem arche. Et de forma quidem sic dicit Origenes: "Ego puto quantum 
ex his que describuntur apparet, quatuor angulis ex imo consurgentem eisdem 
que paulatim usque ad summum in angustum attractis, in spatium unius cubiti 
fuisse collectam". Cui sententie plura refragari uidentur. Primum quod hec 
forma ad natandum non uidetur esse idonea. Constat namque tante molis machinam 
tot et tantis onustam animalibus atque cibariis nequaquam ita potuisse 
superenatare uenientibus aquis, ut non ex magna parte sui deorsum premeretur. 
Cuius rei experimentum adhuc capere possumus in nauibus magna gestantibus 
onera. Si ergo ut dicitur statim ab imo contrahi cepit, ita ut intumescentes 
fluctus latera hinc inde inclinantia non repellerent, sed exciperent, et non 
tam aque archam quam archa aquas portaret, quomodo fieri poterat, ut non tota 
statim ad ima descenderet? Rursum cum dicit: "Pones ostium in latere deorsum", 
per latus deorsum uidetur significare parietem lateralem ad differentiam 
lateris quod sursum erat in tecto, in quo fortassis fenestra posita fuit. Et 
cum iterum dicit: "Aperuit Noe tectum arche", satis consequenter innuit ipsam 
archam deorsum habuisse parietes, quibus superpositum fuit tectum, quod erat 
supreme mansioni in qua homo morabatur contiguum. Propter has et alias 
huiuscemodi causas uidetur nobis, quod in ipsa archa parietes in quatuor 
partibus fuerint erecti, quibus tectum superpositum in cacumine suo ad 
mensuram unius cubiti contraheretur. Cuius autem altitudinis fuerint parietes 
ipsi, hoc auctoritas non dicit, sed tamen quantum conicimus altitudo parietum 
usque ad fundum quarte mansionis extendebatur. Affirmant namque doctores 
ostium arche inter secundam et tertiam mansionem locatum, ita ut limen eius 
fundo tertie mansionis esset contiguum, introitus autem eius sursum in latere 
eiusdem mansionis excisus, ita ut ab ostio due quidem mansiones deorsum 
essent, tres uero sursum. Et unam dicunt ad fimum animalium recipiendum 
ordinatam, secundam ad cibaria eorum, in tertia fuisse indomita animalia, in 
quarta mitia animalia, in quinta que suprema erat homines et uolatilia. Et 
uerisimile est quod due ille inferiores mansiones natante archa deorsum intra 
aquas premerentur, tertia uero, in qua animalia erant que spiramento aperti 
aeris eguerunt, prima super aquas emineret, ita ut foris per aquam ad archam 
accedentibus ostium fere per planum occurreret, et secundum hunc modum 
fortassis dictum est: "Pones ostium deorsum". Vel "deorsum" ideo, quia in 
quacunque mansione poneretur, deorsum ponendum erat, ut area intrantium pedes 
exciperet. Si uero queritur, utrum equalis fuerit altitudo singularum 
mansionum necne, nos quidem ex auctoritate probare non possumus quid inde 
sentiendum sit. Interim tamen quod auctoritati contrarium non sit, nobis 
concedi postulamus. Volumus enim sic distinguere, ut prime mansioni demus in 
altitudine quatuor cubitos, secunde quinque, tertie sex, quarte septem, quinte 
octo. Et sic altitudo parietum quindecim habebit cubitos et quindecim altitudo 
tecti. In parietibus huius arche foris facti erant nidi siue mansiuncule quasi 
ad ipsos parietes affixi, ita ut introitus eorum extrinsecus pateret, ipso 
pariete intrinsecus permanente integro. Et hos nidos dicunt factos esse 
propter illa animalia, que nec semper in aqua nec semper in arida degere 
possunt, sicut est luter et uituli marini. Hec de forma arche dicta sunt. De 
quantitate dicitur: "Trecentorum cubitorum erit longitudo, quinquaginta 
latitudo, triginta altitudo". Sed sunt qui dicant, quod hec magnitudo ad tot 
genera animalium et ad eorum cibos quibus per annum integrum uescerentur 
capiendos non sufficeret. Quam questionem doctores hac ratione soluunt. Aiunt 
namque quod Moyses, qui - ut de eo Scriptura testatur - omni sapientia 
Egyptiorum fuerat eruditus, secundum artem geometricam, qua precipue Egyptii 
callent, cubitorum numerum in hoc loco posuit, qua in sex cubitis unus 
deputatur. Que utique ratio si obseruetur in huius arche mensura, inuenientur 
tanta spatia longitudinis et latitudinis et altitudinis, que uere totius mundi 
reparanda germina et uniuersorum animantium capere potuerint rediuiua 
sentaria. Sciendum quoque est quod illa animalia, que non de coitu generantur, 
sed de humore terre uel cadauerum, siue cuiuslibet alterius rei corruptione, 
uel illa que ex commixtione diuersi generis nascuntur, ut muli et burdones, 
necesse non fuit in archa contineri. E quibus colligitur non fuisse 
impossibile, ut reliquorum omnium animantium seminaria reparanda tante 
capacitatis locus contineret. Si autem libet diligentius inquirere ea que ad 
geometricalium dimensionum rationem pertinent, magna hic horum elucet 
disciplina, ex quibus nos pauca causa breuitatis perstringimus. Digitus est 
minima pars agrestium mensurarum propriam appellationem habentium. Quicquid 
enim digito minus est, a partibus respondemus, ut est secunda, tertia uel 
quarta pars. Per quem uidelicet digitum sic mensuramus, ut per transuersum 
pollicem pollici lateraliter coniungentes radices unguium recta linea 
respondere faciamus. Et hac ratione quatuor digiti faciunt palmum unum, 
quatuor palmi faciunt pedem unum, pes et dimidius cubitum paruum, sex parui 
cubiti cubitum magnum; et sic magnus cubitus habebit nouem pedes, paruus 
sesquipedem. Longitudo ergo trecentorum cubitorum magnorum habebat paruos 
cubitos mille octingentos, pedes duo milia septingentos, palmos autem decem 
milia octingentos, digitos uero septuaginta duo milia. Rursus quinque pedes 
faciunt passum unum, centum uiginti quinque passus stadium unum, octo stadia 
miliare unum. Ac per hoc patet quod hec archa in longitudine sua habuit passus 
quingentos quadraginta, stadia autem quatuor (id est dimidium miliare) et 
quadraginta passus. Simili ratione possunt ista in latitudine et altitudine 
reperiri. Quod si etiam scire delectat, quot quadratorum siue pedum siue 
cubitorum fuerit embadum (id est area), multiplica maius latus per minus, et 
quot a summa inde excreuerit, tot quadratorum erit area. Verbi gratia: Dic 
quinquagies trecenti, fiunt quindecim milia. Tot cubitorum quadratorum est 
area. Et sic de aliis. Si huius tetragoni diagonalem lineam queris, hec tibi 
sit regula. Multiplica utrumque latus (id est maius et minus) unumquodque per 
se. Ac deinde illius summe que inde excrescit in unum coaceruate latus quere, 
et hoc pro diagonio habeto. Verbi gratia: Dic trecenties trecenti, fiunt 
nonaginta milia; dic quinquagies quinquaginta, fiunt duo milia quingenti. 
Huius summe latus est trecenti quatuor et semis unum, hoc est non integrum. Si 
dimidium huius sumis, habes centum quinquaginta duo et semis unum minus. Hec 
est que extenditur ab angulo usque ad medium. Si hanc pro base habueris et in 
medio arche in altitudinem triginta cubitorum katetum erexeris, et de ipso 
kateto a supremo tertie mansionis sursum quindecim sumpseris, et id pro kateto 
habueris, ei que pedetenus hanc basim secundum geometricalem regulam 
comparaueris, uidebis mirabili ratione omnes angulares hypotenusas in mensuram 
centum quinquaginta duorum et semis peruenire. Similiter si basim a fronte 
hinc inde uenientem cum kateto contuleris, uidebis etiam hypotenusas a 
frontibus procedentes in centum quinquaginta duo semis porrigi. Que autem a 
lateribus ueniunt hypotenuse, in uiginti nouem et semis extenduntur, habentes 
bases uiginti quinque cubitorum. Regula inueniendi hypotenusam hec est, ut 
katetum in se multiplices, similiter basim in se, et has summas simul componas 
et illius numeri qui inde excrescit latus pro hypotenusa habeto. In hac autem 
archa hypotenuse uicem gerunt tigna oblique ab imo ad superiora porrecta. 
Katetus est stilus in medio arche erectus usque ad supremum cubitum. Basis est 
linea iacens ab angulo arche usque ad katetum porrecta. Diagonalis linea 
uocatur que protenditur de angulo in angulum illi oppositum. In trigonis his 
et tetragonis multa alia inuenies ad subtilitatem geometrice discipline 
pertinentia, que omnia nos propter fastidium declinamus. Sunt alii qui dicunt 
in archa non fuisse nisi tres mansiones et ex his unam semel cameratam, mediam 
bicameratam, supremam tricameratam; et aiunt has distinctiones mansionum 
appellasse Scripturam cenacula, ipsas autem mansiones tres tristega. Et hanc 
formam nos iccirco potius quam reliquas depinximus, quia non facile 
altitudinem parietum in plano demonstrare potuimus. In hac enim forma tigna 
hinc inde surgentia paulatim contrahuntur, donec in cacumine ad unius cubiti 
mensuram conueniant. Hec secundum litteram dicta sunt de archa Noe. 
V DE ARCHA ECCLESIE 
Restat nunc, ut uideamus que sit archa Ecclesie. Et, ut expressius loquar, 
ipsa Ecclesia archa est quam suus Noe (id est Dominus noster Iesus Christus 
gubernator et portus), inter procellas huius uite regens, per se ducit ad se. 
Trecentorum cubitorum longitudo presens seculum designat, quod tribus 
temporibus decurrit (id est tempore naturalis legis, tempore scripte legis, 
tempore gratie), per que sancta Ecclesia a principio mundi usque ad finem, a 
presenti uita ad futuram gloriam tendit. Quinquaginta cubitorum latitudo 
uniuersos fideles significat, qui sub uno capite sunt constituti (id est 
Christo). Nam quinquaginta constat ex septies septem (id est quadraginta 
nouem), qui numerus uniuersitatem fidelium designat, et uno superaddito, quod 
significat Christum, qui est caput Ecclesie sue et finis desideriorum 
nostrorum, propter quod in uno cubito archa consummatur. Altitudo triginta 
cubitorum significat triginta uolumina diuine pagine (id est uiginti duo 
Veteris Testamenti et octo Noui), in quibus summa omnium continetur que Deus 
uel fecit uel facturus est propter Ecclesiam suam. Tres mansiones significant 
tres ordines fidelium qui sunt in sancta Ecclesia, quorum primi utuntur mundo, 
licite tamen; secundi fugiunt et obliuiscuntur mundum; tertii iam obliti sunt 
mundum, et hi sunt propinqui Deo. Quod in superioribus archa contrahitur, in 
inferioribus dilatatur, hoc significat quod in sancta Ecclesia maior est 
numerus carnalem uitam ducentium quam spiritualium, ita ut semper quanto 
perfectiores tanto sint pauciores. In supremo ad unius cubiti mensuram archa 
contrahitur, quia Christus caput Ecclesie sue, qui est Sanctus sanctorum, per 
naturam consimilem inter homines est et per uirtutem singularem super homines 
est. Centum anni in quibus edificata est archa idem significant quod centum 
cubiti. Nam centum anni significant tempus gratie, quia sancta Ecclesia, que 
ab initio mundi cepit, in tempore gratie per immolationem Agni immaculati 
redemptionem accepit. Tunc namque fabricata est archa, quando de latere 
Christi in cruce pendentis in sanguine et aqua profluxerunt Ecclesie 
sacramenta. Quando Agnus immolatus est, tunc sponsa Agni nata est. Quando Adam 
soporatus est, tunc Eua fabricata est. Ascendit sponsus noster thalami sui 
lectum, dormiuit moriendo, exhibuit quod ab initio profuit, fecit quod ab 
initio fuit. Vide an idem dicere uelit Scriptura, quando loquitur de 
fabricatione huius arche, hoc est Ecclesie. Quid dicit? "Agnus", ait, "qui 
occisus est ab initio seculi". Quid est hoc? In fine seculi in carne uenit 
Filius Dei, permisit se crucifigi pro salute hominum, permisit se occidi, 
permisit se immolari. In fine ergo seculi occisus est Agnus, semel occisus 
est. Et quomodo stare potest quod dicitur: "Occisus est ab initio seculi"? 
Nunquid prius potuit occidi quam incarnari? Nichil adhuc mortale habuit, et 
quomodo mori potuit? Quod si ab initio occisus est, prius occisus est quam 
incarnatus est. Si ab initio occisus est, non iam semel, sed sepe, immo semper 
occisus est. Nam quod ab initio fuit, semper fuit, et quod ab initio est, 
semper est. Sed fortasse si dixeris "occisus est ab initio", id est his qui 
fuerunt ab initio, hoc est ad redemptionem, ad salutem, ad reconciliationem 
eorum qui fuerunt ab initio, ita ut per hoc quod dicitur 'ab initio' 
determines non tempus occisionis, sed salutis, iam inconueniens nullum erit si 
et semel et ab initio occisus esse dicatur. Prius enim mors eius profuit quam 
fuit, prius promissio ac deinde exhibitio. Ab initio ergo seculi occisus est, 
quia ab initio seculi illi fuerunt pro quibus in fine seculi occisus est. Sed 
tamen quando induit decorem (id est carnem immaculatam, carnem impollutam, 
carnem speciosam de uirgineis membris assumpsit), et precinxit se fortitudine 
(id est per crucis trophea aerias potestates debellauit), ex tunc parata est 
sedes eius, ex tunc redempta est Ecclesia eius, ex tunc reducta est ouis que 
perierat, ex tunc celestis regni aditus patefactus est qui prius clausus 
fuerat. Vides ergo nunc quomodo archa et trecentorum cubitorum longa est et 
tamen non trecentis, sed centum annis fabricata est, quia Ecclesia, que ab 
initio seculi fuit, in fine seculi redempta est. Quod uero hec archa sexies 
longa est ad latitudinem suam et decies ad altitudinem suam, humani corporis 
instar ostendit in quo Christus apparuit, nam et ipsa corpus eius est. 
Corporis enim longitudo a uertice usque ad uestigium sexies tantum habet quam 
latitudo, que est ab uno latere usque ad alterum latus, et decies tantum quam 
et altitudo. Cuius altitudinis mensura est in latere a dorso in uentrem, uelut 
si iacentem hominem metiaris supinum siue pronum, sexies tantum longitudinis 
est a capite usque ad pedes quam altus a dextra in sinistram, uel a sinistra 
in dextram, et decies quam latus a terra. Sexies est quinquaginta in 
trecentis, et sex etates sunt in tribus temporibus seculi. Vel trecenti 
significant fidem Trinitatis, uel crucem propter tau quod in numeris trecentos 
significat et adhuc apud Syros formam retinet crucis. Quinquaginta remissionem 
peccatorum designat, triginta mensuram etatis plenitudinis Christi. Secundum 
illam sententiam qua intrinsecus altitudinem arche distinguimus in quinque 
mansiones, archa est Ecclesia; et quinque mansiones sunt quinque status: tres 
presentis uite et duo future. Primus status est illorum hominum qui dicuntur 
carnales, de quibus dicit Apostolus: "Non potui loqui uobis quasi 
spiritalibus, sed quasi carnalibus lac uobis potum dedi, non escam". Secundus 
status est illorum hominum qui uocantur animales, de quibus dicit rursum: 
"Animalis homo non percipit ea que sunt Dei". Tertius status est spiritalium, 
de quibus ait: "Spiritalis diiudicat omnia, et ipse a nemine iudicatur". 
Quartus status est animarum exutarum a corpore. Quintus status est in anima et 
corpore resurgentium, qui supremus est et cubito supremo contiguus. Quod tres 
inferiores mansiones secundum altitudinem parietum in directum ascendunt et 
uersus supremum cubitum non inclinantur, hoc significat quod, quantumlibet in 
hac uita proficimus adhuc tamen a facie conditoris nostri quasi auersi sumus, 
quia et per meritum ascendimus, sed per presentiam contemplationis ad ipsum 
non inclinamur. Vnde recte in Canticis canticorum sponsa dilectum suum post 
parietem stare commemorat, quia quamdiu huius corruptionis tegmine circundamur 
quasi quodam pariete interposito ab eius facie prohibemur. Quarta autem et 
quinta mansio in ascensu suo ad unum colliguntur, quia anime sanctorum et nunc 
deposito carnis onere in contemplatione sui conditoris letantur et, cum iterum 
corpora sua immortalia et impassibilia receperint, tunc plenius et uicinius ei 
per contemplationis presentiam adherebunt. Quod enim archa in tecto suo sursum 
in unum colligitur, quid aliud significat, nisi quod, cum ab huius uite 
tenebris educti fuerimus, tunc omnium desideriorum nostrorum finem ad unum 
referemus, quando sicuti est Deum uidere ceperimus, ut iam nil libeat nisi 
eius faciem sine intermissione intueri, eius dulcedine sine fastidio satiari, 
eius amore sine defectu perfrui? Hoc est enim ad ipsum tendere et ad ipsum 
pertingere, semper eum et per desiderium querere et per cognitionem inuenire 
et per gustum tangere. In illa mansione que fundo erat contigua deputatus erat 
fimus animalium qui recte uitam carnalium exprimit, quoniam hi qui carnis 
desideriis inseruiunt quid aliud quam putredo fiunt? Secunda abhinc mansio 
continet cibaria animalium, per que conuenienter designantur hi qui in sancta 
Ecclesia quendam medium statum tenent, qui neque prorsus per illicita 
desideria carni succumbunt neque per contemptum mundi ad dignitatem 
spiritualium pertingere possunt. Hi autem, dum a spiritalibus spiritalia 
comparantes pro erogatione uerbi Dei doctoribus suis terrene substantie 
subsidia reddunt, quid aliud quam sanctorum animalium apotheca fiunt? Tertia 
denique mansio animalia quidem tenet sed immansueta, per que designatur uita 
spiritalium, qui quandiu in hac corruptione tenentur et legi Dei per rationem 
subiecti sunt et tamen in carne sua portant per quod adhuc legi Dei 
contradicunt. Animalia ergo sunt, quia uiuunt per rationem mentis, sed 
immansueta per illicita desideria carnis. In quarta mansione sunt mitia 
animalia, quia sicut dicit Apostolus: "Qui mortuus est, iustificatus est a 
peccato", et secundum Prophete sententiam: "In illa die peribunt omnes 
cogitationes eorum", quoniam ubi a uinculis carnis corruptibilis soluti 
exeunt, deinceps ab illicitis desideriis mansuescunt. Quintam mansionem homo 
tenet et uolatilia. Per hominem designatur uiuacitas rationis et 
intelligentie, in uolatili exprimitur agilitas incorruptibilis nature. Quando 
ergo mortale hoc induerit immortalitatem et corruptibile hoc uestierit 
incorruptionem, tunc mente pariter et corpore spiritales effecti secundum 
modulum nostrum et per mentis illuminationem omnia sciemus, et per corporis 
incorruptibilis leuitatem ubique esse poterimus. Volabimus mente per 
contemplationem, uolabimus corpore per incorruptionem. Discernemus mente et, 
ut ita dicam, discernemus et corpore, quando ipsi sensus nostri corporei 
uertentur in rationem, ratio in intellectum, intellectus transibit in Deum, 
cui nos coniungimur per unum mediatorem Dei et hominum, Dominum Iesum 
Christum. Quod autem forma arche desuper ad similitudinem curte pyramidis 
usque ad summum cacumen non peruenit, hoc significare potest, quia quicquid 
infra Deum est minus perfecto est, quia et ipse Redemptor noster secundum 
formam suscepte humanitatis minor Patre est, et ipse hoc Patri per obedientiam 
subicit, quod ipse a Patre per equalitatem maiestatis non accepit. Si quis 
autem uoluerit indagare mysteria numerorum, quos supra in altitudine 
uniuscuiusque mansionis distribuimus, uidebit congrue quaternarium prime 
mansioni deputatum. Quia enim corpus humanum quatuor elementis componitur et 
ex quatuor humorum complexione compaginatur, recte carnalium uita qui 
uoluptatibus corporis deseruiunt per quaternarium exprimitur. De hinc 
quinarius propter quinque sensus apte animales homines figurat, qui quamuis 
flagitiis carnalibus turpiter non subiaceant, quia tamen que sit delectatio 
spiritus non nouerunt, ea que foris ad delectationem sensuum pertinent 
sequuntur et diligunt. Senarius propter perfectionem operum spiritualibus 
congruit. Septenarius, quia requiem significat animarum, est in spe 
requiescentium et prestolantium gloriam resurrectionis. Octonarius, quia 
signum est beatitudinis, illis conuenit qui iam receptis corporibus beata 
immortalitate letantur. Est adhuc aliud quod dicere possumus de tribus primis 
mansionibus. Habet namque unusquisque nostrum tres uoluntates in se, quarum 
prima est carnalis, secunda animalis, tertia spiritualis. Carnalis uoluntas 
est laxare frena concupiscentie, desideriis carnalibus per omnia sine 
retractatione obaudire, legi non subesse, neminem timere, quicquid libuerit 
facere. Cui econtra concupiscentia spiritus aduersata ita desiderat tota 
spiritualibus studiis inherere, ut etiam necessarios carnis usus optet 
excludere. Inter has igitur utrasque concupiscentias anime uoluntas in 
meditullio quodam uituperabiliore consistens nec uitiorum flagitiis 
oblectatur, nec uirtutum doloribus acquiescit, sic querens a passionibus 
temperare carnalibus, ut nequaquam consentiat dolores necessarios sustinere 
sine quibus desideria spiritus nequeunt possideri, donum castitatis desiderans 
obtinere absque castigatione uel maceratione carnis, sine uigiliarum labore 
cordis puritatem acquirere, humilitatem Christi sine honoris mundani iactura 
exhibere. Postremo sic uult futura consequi bona, ut non amittat presentia. 
Que uoluntas nunquam nos ad perfectionem ueram perduceret, sed in tepore 
quodam teterrimo collocaret, nisi hunc tepidissimum statum altrinsecus hec 
insurgentia bella dirumperent. Nam cum huic uoluntati famulantes uolumus 
nosmetipsos paululum relaxare, confestim aculei carnis insurgentes nequaquam 
nos in illa qua delectamur teporis puritate noxia stare permittunt, sed ad 
illam quam horremus frigidam et plenam sentibus uitiorum pertrahunt uiam. 
Rursum cum succensi feruore spiritus opera carnis uolumus extinguere sine ullo 
respectu fragilitatis humane et nosmetipsos totos ad immoderata uirtutum 
studia cordis elatione conferre, imbecillitas carnis interpellans ab illa 
reprehensibili nimietate spiritus reuocat ac retardat. Et ita fit, utraque 
concupiscentia tali colluctatione alterna sibimet repugnante, ut anime 
uoluntas que nec totam se carnalibus desideriis dedere nec uirtutum uult 
laboribus desudare quodam iusto moderamine temperetur, quadam equalitatis 
libra in statera nostri corporis constituta, que spiritus carnis que examine, 
nec a dextris mentem spiritus ardore succensam, nec a leua carnem uitiorum 
aculeis preponderare permittens, tepidum illum animalis uoluntatis statum 
excludit et ad illud quartum quod nolumus salubriter uenire compellit, ut 
uirtutes non otio et securitate, sed iugi sudore et contritione spiritus 
acquiramus, ne in illo perniciosissimo tepore permanentes ab ore suo euomere 
nos incipiat Deus. Hanc uero luctam carnis et spiritus et fructum eius 
Apostolus manifestat, ubi dicit: "Dico autem, spiritu ambulate, et desideria 
carnis non perficietis. Caro enim concupiscit aduersus spiritum et spiritus 
aduersus carnem. Hec autem sibi inuicem aduersantur, ut non quecunque uultis 
illa faciatis". Moraliter autem, quisquis se ab huius mundi delectatione 
separare et uirtutibus operam dare contendit, cooperante gratia Dei edificare 
debet intus edificium uirtutum, cuius longitudo in fide Trinitatis trecentos 
cubitos habeat, in latitudine caritatis quinquaginta, in altitudine spei que 
in Christo est triginta, ut sit in bona operatione longus, in dilectione 
amplus, in desiderio altus, ut cor sursum habeat ubi Christus est in dextera 
Dei sedens. Vnde et ipsius crucifixi caput in altitudine crucis positum est, 
manus autem in latitudine expanse sunt, ut affectus cordis nostri usque ad 
inimicos diligendos extendatur. In longitudine crucis corpus crucifixi positum 
est, ut non sit remissa operatio nostra, sed extensa, et perseueret usque in 
finem. 
LIBER SECVNDVS
I DE ARCHA SAPIENTIE 
Quod dicere uolumus de archa sapientie ita distinguendum est ab his que 
secundum allegoriam superius assignata sunt Ecclesie, ut quod ibi demonstratum 
est in re hoc hic queratur in cogitatione. Habent enim quoddam esse suum res 
in mente hominis, ubi illa etiam que in seipsis uel iam preterierunt uel adhuc 
futura sunt simul subsistere possunt. Et in hoc quodammodo rationalis anima 
similitudinem habet creatoris sui, quia sicut in mente diuina omnium rerum 
cause eternaliter sine mutabilitate et distinctione temporali substiterunt, 
ita etiam in mente nostra preterita, presentia et futura per cogitationem 
simul subsistunt. Si ergo per studium meditationis assidue cor nostrum 
inhabitare ceperimus, iam quodammodo temporales esse destitimus et quasi 
mortui mundo facti intus cum Deo uiuimus. Tunc quicquid fortuna extra molitur 
facile contempnimus, si ibi fixum est desiderium nostrum ubi mutabilitati non 
subiacemus, ubi nec preterita requiramus nec expectemus futura, ubi nec 
timeamus aduersa. Habeamus ergo rectas, habeamus utiles et castas 
cogitationes, quia de tali materia fabricabimus archam nostram. Ista sunt 
ligna que in aqua missa natant, in igne posita ardent, quia tales cogitationes 
fluxus carnalium delectationum deorsum non premit, sed flamma caritatis 
incendit. Nec timeas hunc ignem in tectis tuis. Ve tibi si non arserit ex eo 
tabernaculum tuum. Postea bituminabis archam tuam intus et extra: extra ut 
mansuetudinem exibeas, intus ut caritatem non amittas. Nullatenus enim in 
secreto conscientie tue suauiter pausare poteris, nisi prius malos et extra 
per mansuetudinem tolerare et intus didiceris per caritatem non odisse. 
Bitumen calide nature est et nascitur de terra fulminata, et caritas 
procreatur in anima timore diuini iudicii percussa. Deinceps uideamus de 
mensura arche, qualiter fieri possit in nobis. Diximus supra trecentos cubitos 
presens seculum designare. Si ergo tu cogitationem tuam duxeris ab exordio 
mundi usque ad finem et pertransiens consideraueris, que et quanta Deus 
mirabilia propter electos suos et per electos suos operatus sit uel adhuc 
operaturus, trecentorum cubitorum longitudinem in corde tuo metiris. Si autem 
cogitatione percurris Ecclesiam et uitam fidelium contemplatus eam tibi ad 
exemplum proponis, in latitudinem quinquaginta cubitorum cor extendis. Si 
diuine pagine que triginta libris continetur scientiam adeptus fueris, in 
altitudinem triginta cubitorum cor tuum erigis. Hec est archa quam edificare 
debes. Isti sunt termini patrum tuorum, quos tibi transgredi non licet, quos 
Altissimus constituit iuxta numerum filiorum Israel quando separabat filios 
Adam et gentes diuidebat. Hec est terra quam inhabitare debes et pasci in 
diuitiis eius. Requiesce ergo infra hos parietes, sub hoc tecto mane, habita 
in domo hac, procella et tempestas foris. Quacunque prodieris, naufragium 
patieris. Si superbe per sapientiam tuam diuina secreta rimari conaris que 
nobis Deus per Scripturam suam aperire noluit, altitudinem triginta cubitorum 
transcendis. Si usque in finem seculi non credis Ecclesiam duraturam et 
aliquando Dei destituendam auxilio, trecentorum cubitorum longitudinem 
transis. Si frequenter de amatoribus huius mundi et de uana conuersatione 
illorum cogitare delectaris, quinquaginta cubitorum mensuram transgrederis. 
II DE OSTIO ET FENESTRA 
Archa diluuii, sicut iam dictum est, cordis nostri secretum est, in quo latere 
debemus a strepitu huius mundi. Sed quia ipsa nostre conditionis infirmitas 
diu nos in silentio intime contemplationis pausare non patitur, exitum 
habemus: ostium et fenestram. Ostium significat exitum per operationem, 
fenestra exitum qui fit per cogitationem. Ostium deorsum est, fenestra sursum, 
quia actiones ad corpus pertinent, cogitationes ad animam. Hinc est quod per 
fenestram aues exierunt, per ostium bestie et homines. Quod autem per auem 
anima significetur et per hominem corpus, habemus ex libro Iob ubi dicitur: 
"Homo ad laborem nascitur, auis ad uolatum", quoniam sic in hac uita sumus 
nati, ut si uolumus animam per contemplationem subleuare, necesse sit corpus 
per exercitia laboris atterere. Quod uero ostium in latere positum dicitur, 
hoc significat quod nunquam a secreto cordis nostri per operationem exire 
debemus ex proposito intentionis, sed ex accidenti occasione necessitatis. Et 
fortassis non sine causa hoc de fenestra tacuit Scriptura, quia etsi per 
cogitationem aliquando uoluntate exire liceat, nunquam tamen per operationem 
foras prodire debemus nisi ex necessitate. Quod etiam per hoc conuenienter 
innuitur, quod homo ipse quando uoluit fenestram aperuit, ut aues emitteret. 
Ostium uero foris a Deo et clausum et rursum ab eo apertum esse legitur, ut 
homo exiret. Quatuor modis eximus per actionem. Actiones namque alie sunt 
carnales id est que ad usum corporis pertinent, alie spirituales que pertinent 
ad instructionem mentis. Ad utrasque boni et mali exeunt. Qui ad explendam 
uoluptatem terrenis actionibus foris inseruiunt, similes sunt immundis 
animalibus que de archa exierunt. Qui autem eas ad usum necessitatis 
amministrant, animalia quidem sunt, sed munda. Qui uero ecclesiastici 
regiminis curam, que uidelicet actio spiritualis est, agendam suscipiunt et a 
secreto interne quietis non ex ambitione, sed ex precepto obedientie ad 
publicum prodeunt, similes sunt Noe qui exiens de archa sacrificium optulit, 
quia sepe tales eo magis per abstinentiam omnes in se carnis motus occidunt 
quo grauiora interne quietis dampna per occupationem se pertulisse cognoscunt. 
Illi autem, qui propter gloriam propriam honores in Ecclesia suscipiunt et, 
cum se in sublimi positos uident, ceteros despiciunt et infirmioribus 
quibusque in Ecclesia positis ex compassione condescendere nolunt, similes 
sunt Cam, qui denudati patris uerenda derisit et ob hoc meruit sententiam 
maledictionis accipere. Quatuor modis eximus per contemplationem. Primus modus 
est, quando consideramus omnem creaturam quid sit ex se. Et inuenimus omnia 
uanitatem, quia omnis creatura sicut de nichilo ad esse uenit, ita etiam 
cotidiana immutatione indicat, quia quantum in se est ad nichilum tendit. 
Secundus modus est, quando consideramus quid sit eadem creatura ex dono 
creatoris. Et cernimus in ea diuine rationis similitudinem, quia ipsa que pro 
sua conditione mutabilitati subiacent, dum hoc ex beneficio creatoris 
accipiunt, ut nunquam prorsus esse desinant, quodammodo opus temporale eterni 
opificis imitatur stabilitatem. Tertius modus est, quando consideramus quomodo 
utatur Deus ministerio creaturarum ad implenda iudicia sua, siue pro sua 
misericordia beneficia largiendo, siue pro nostro merito erogando supplicia. 
In hac autem consideratione inuenimus omnia esse instrumentum diuine 
dispensationis et nostre prauitatis argumentum. In hoc genere contemplationis 
audimus omnem creaturam tribus uocibus nobis loquentem. 
III DE TRIBVS VOCIBVS MVNDI 
Prima uox dicit: 'Accipe'; secunda dicit: 'Redde'; tertia dicit: 'Fuge'. 
Accipe beneficium, redde debitum, fuge supplicium. Prima uox est famulantis, 
secunda ammonentis, tertia comminantis. Vox famulantis est. Celum dicit: 
'Ministro tibi lucem in die ut uigiles, tenebras in nocte ut pauses. Ego ad 
oblectationem tuam gratas temporum uicissitudines pario: teporem ueris et 
estatis feruorem, autumpni plenitudinem et algorem hiemis. Ego alternantibus 
incrementis dierum et noctium spatia simili ratione dissimiliter extendo, ut 
et uarietas tollat fastidium et ratio pariat oblectamentum'. Aer dicit: 
'Vitalem tibi prebeo flatum, et omne genus auium ad tuum mitto obsequium'. 
Aqua dicit: 'Potum tibi prebeo, sordes purgo, arentia rigo et diuersorum 
genera piscium ad tuum esum ministro'. Terra dicit: 'Ego te porto, ego te 
nutrio, pane conforto, uino letifico, omnigenis fructibus oblecto, diuersis 
animalibus mensas tuas repleo'. Vox ammonentis est. Mundus dicit: 'Vide homo, 
quomodo amauit te qui propter te fecit me. Seruio tibi, quia factus sum 
propter te, ut et tu seruias illi, qui fecit et me et te, me propter te, te 
propter se. Si sentis beneficium, redde debitum. Accipis benignitatem, redde 
caritatem. Hoc tribuit et hoc exigit Deus'. Vox comminantis est. Ignis dicit: 
'A me combureris'. Aqua dicit: 'In me summergeris'. Terra dicit: 'A me 
absorberis'. Infernus dicit: 'A me deglutieris'. Quia omnis creatura, sicut ex 
conditione sua homini famulatur, sic etiam peccatoribus pro malorum meritorum 
conscientia comminatur, ut in singulis creaturis perpeti timeant quod se 
meruisse cognoscunt. Propter quod etiam dictum est quod nemine persequente 
fugit impius, quoniam ita est in securitate impius pauidus, sicut iustus in 
supplicio securus. Quartus modus contemplationis est, quando inspicimus 
creaturas secundum hoc quod homo eis uti potest ad explendam carnalis 
concupiscentie uoluptatem. Et in eis cogitamus non naturalis infirmitatis 
subsidium, sed libidinis oblectamentum. Hoc oculo Eua lignum uidit, quod esset 
pulchrum uisu et ad uescendum suaue, et tulit de fructu eius et comedit. Qui 
hoc modo per cogitationem exeunt, similes sunt coruo qui reuersus non est, 
quia, dum foris quod male delectat inueniunt, ad archam conscientie amplius 
redire nolunt. Reliqua uero tria contemplationum genera in exitu columbe 
figurata sunt, que cum emissa esset et non inueniret ubi requiesceret pes 
eius, reuersa est ad uesperam, portans ramum oliue uirentis in ore suo. 
IV QVOMODO RAMVS OLIVE REPORTATVR AD ARCHAM 
Vacua exiuit, sed uacua non rediit, quia foris inuenit quod intus non habuit, 
nec tamen foris amauit quod intus detulit. Ramus oliue uirentis bonum mentis 
affectum demonstrat, quia sepe sancti uiri, quanto magis foris opera diuina 
aspiciunt, tanto magis intus in amore conditoris uiridescunt. Dum enim rerum 
presentium mutabilitatem aspiciunt, continuo omnia, que in hoc mundo pulchra 
uidentur, eis in cogitatione uilescunt. Et quasi reuertentes oliuam in ore 
deferunt, quoniam tanto ardentius conditoris sui speciem concupiscunt, que in 
rebus conditis nichil quod delectaret inuenerunt. Delectabiliter intus mens 
pascitur, quia delectabiliter foris non tenetur et quasi ad arche sue portum 
reducta iam secura tripudiat, que in mundi fluctibus prius naufraga erat. 
Similiter in secundo genere contemplationis, quotiens in rebus uisibilibus 
inuisibilem Dei uirtutem et sapientiam ammirari discimus, quasi ramum oliue ab 
aquis ad archam reportamus, quia in rebus mutabilibus extra nos illum 
cognoscimus, quem in nobis immutabiliter diligamus. In tertio itidem 
contemplationis genere, dum iudicia eius foris attendimus, in timore eius et 
amore intus renouamur. In primo ergo materia uanitatis inspecta in nobis 
generat contemptum mundi; in secundo, simulacrum rationis, laudem Dei; in 
tertio, instrumentum dispensationis, timorem et amorem Dei; in quarto, fomes 
cupiditatis, incentiuum libidinis. Hunc igitur exitum caueamus, ne egrediamur 
temere. Nemo de conscientia sua confidat. Dina intus uirgo, intus casta, intus 
columba fuit, sed quia columba fuit seducta non habens cor, egressa foras 
colorem pariter cum nomine mutauit. Sic enim scriptum est: "Egressa est Dina, 
ut uideret mulieres regionis illius. Quam cum uidisset Sichem filius Emor 
Heuei, princeps terre illius, adamauit et rapuit et dormiuit cum illa, ui 
opprimens uirginem". Que ui opprimitur patet, quia non ideo exit, ut 
corrumpatur, sed tamen quia temere exiit, pudicitie sue dampna etiam inuita 
sustinuit. Quod autem subiungitur "Conglutinauit eam sibi", hoc est, cadauer 
inuenit et amplius ad archam redire noluit. 
V DE TRIBVS MANSIONIBVS 
Tres mansiones in intellectuali archa significant tria genera cogitationum: 
rectum, utile, necessarium. Si ego diligere cepero meditationem Scripturarum 
et libenter cogitauero de uirtutibus sanctorum et de operibus Dei et de aliis 
quecunque ad emendationem morum siue ad exercitationem mentis pertinent, iam 
in archa esse cepi. Sed si bonum quod noui adhuc imitari dissimulo, tunc 
dicere possum quod recta sit cogitatio mea et inutilis, quia bonum quidem est 
quod de aliis cogito, quod in aliis agnosco, sed inutile est michi, si illud 
ad exemplum uiuendi non traho, quia aliena uirtus michi non prodest, si illam 
quantum possum imitari neglexero. Thesaurus absconditus et scientia 
abscondita, que utilitas in utrisque? Scientiam abscondo, si bonum quod noui 
opere non ostendo; et ideo michi non potest prodesse, quod cum sciam habere 
dissimulo. Si autem operam dedero, non tantum ut sciam, sed etiam ut agam ea 
que bona sunt et utilia, et in hoc sedulo fuerit cogitatio cordis mei, 
quatinus uirtutes quas in aliis iam amare et ammirari didici meas faciam per 
exercitium discipline et formam recte uiuendi, tunc possum dicere, quod utilis 
sit cogitatio cordis mei, et tunc ascendi in secundam mansionem et cor meum 
iam magis in unum collegi, ut non discurrat per ea que uana sunt et ad 
utilitatem non pertinent. Restat tertium, ut cum cepero habere opera uirtutum 
elaborem quoque ipsas uirtutes habere, hoc est ut quod foris demonstro in 
opere intus possideam in uirtute. Alioquin non multum michi prodest habere 
opera, nisi etiam uirtutes operum habeam. Si ergo ad hoc cogitationem cordis 
mei instituo, ut quicquid boni in me foris humanis apparet aspectibus diuinis 
intus satagam presentare obtutibus, tunc ascendi in tertiam mansionem, ubi 
uirtutes sunt que sunt necessarie. Sed inter has omnes precipue una est 
necessaria (id est caritas), que nos Deo coniungit. Et ideo in supremo archa 
ad unum colligitur, ut iam unum cogitemus, unum expectemus, unum desideremus: 
Dominum Iesum Christum. In prima ergo mansione est cognitio, in secunda opus, 
in tertia uirtus, in supremo premium uirtutis: Dominus Iesus Christus. Hos 
gradus habes in Psalmo ubi dicit: "Bonitatem et disciplinam et scientiam". Si 
conuertas: 'Scientiam et disciplinam et bonitatem doce me Domine Iesu 
Christe'. 
VI QVOD COLVMPNA IN MEDIO ARCHE ERECTA 
Columpna in medio arche erecta in altitudinem triginta cubitorum, cui uniuersa 
fabrica innititur, cuius precisio sursum per quadrum in singulis lateribus 
unius cubiti mensuram habet: ipsa est lignum uite quod plantatum est in medio 
paradisi, id est Dominus Iesus Christus in medio Ecclesie sue quasi premium 
laboris, quasi merces operis, quasi meta itineris, quasi corona certaminis, in 
communi omnibus fidelibus propositus, qui de terra ortus est et celos 
penetrauit, qui ad ima uenit et summa non deseruit. Qui sursum est, ipse est 
et deorsum. Sursum maiestate, deorsum compassione: sursum ut trahat 
desiderium, deorsum ut prestet subsidium; deorsum inter nos, sursum supra nos; 
deorsum quod a nobis sumpsit, sursum quod nobis proposuit. Iste est mons domus 
Domini preparatus in uertice montium, ad quem fluunt omnes gentes et de 
quatuor angulis arche quasi de quatuor mundi partibus ascendunt. 
VII QVOMODO PER QVATVOR ANGVLOS ARCHE ASCENDITVR 
Alii ascendunt de calore orientis, alii de calore occidentis, alii de frigore 
orientis, alii de frigore occidentis. Calor orientis est feruor spiritualis, 
calor occidentis est concupiscentia carnis, frigus orientis tumor superbie, 
frigus occidentis cecitas ignorantie. In calore orientis creatus est homo, 
propter quod et positus est in hortis Eden ad australem orientis. Sed 
transiuit ad frigus orientis, quando ad illius participationem se contulit qui 
primus ad aquilonem sedem se positurum dixit. Deinde ad calorem occidentis 
cecidit, quando post peccatum aliam legem in membris suis repugnantem legi 
mentis inuenit. Tunc quoque ad frigus occidentis corruit, quando cecitate 
ignorantie percussus illius celestis panis esum obliuisci cepit. In calore 
orientis principium est bone nature, in frigore orientis initium culpe, in 
calore et frigore occidentis pena corporis et anime. In calore orientis in 
alto creatus fuit homo, in frigore orientis superbe exaltare se uoluit homo, 
et iccirco in calore et frigore occidentis ad ima corruit homo. Sed per 
mediatorem Dei et hominum, Dominum Iesum Christum, ecce isti iam ueniunt ab 
oriente et illi ab occidente, ut recumbant cum Abraham et Isaac et Iacob in 
regno celorum. Iam clamatur aquiloni ut det, et austro ne prohibeat Filius 
Dei. Quia enim Christus Iesus uerus Deus et uerus homo est, in homine prebet 
exemplum, ex diuinitate remedium. Ex humiliatione suscepte infirmitatis 
nostram et superbiam reprimit et illuminat cecitatem, ex uirtute maiestatis et 
animas nostras cibo inuisibili pascit, et corpora nostra per obumbrationem 
Spiritu Sancti ab estu uitiorum protegit. Idem ergo nobis et lignum uite et 
liber uite efficitur: lignum, quia obumbrat et pascit, liber, quia increpat et 
erudit. Increpat elatos, illuminat cecos, esurientes cibat, estuantes 
obumbrat. Audiant elati increpationem et humilientur; audiant ceci animo 
doctrinam et illuminentur. Quos exurit estus uitiorum, umbram petant, ut 
refrigerentur; qui esuriunt et sitiunt iustitiam, huc properant, ut 
saturentur. Nemo se excuset. Omnis homo congruum suo morbo remedium inuenit, 
ubi et malis locus datur, ut se corrigant, et bonis, ut meliores fiant. 
Ascendamus ergo omni occasione postposita. Ascendamus alacres, ascendamus 
letantes, quia in domum Domini ibimus. Ascendamus ad festa superne patrie, 
tribus Israel, ad confitendum nomini Domini in turribus Ierusalem. Leuemus 
sursum oculos nostros, et uideamus purpureas semitas stratas in lateribus 
montium eternorum et calles superne directos usque ad portas Ierusalem. Ibi 
uexillum crucis in sublimi luce rosea micans hostes terret et amicos 
confortat. Porte ciuitatis aperte sunt et in plateis eius uoces canentium 
"alleluia". Videbis illuc ascendentes populos multos accinctos, in psalmis 
canentes, ex omnibus gentibus et nationibus et linguis, alios in uestitu roseo 
fulgentes, alios amictu candido nitentes, alios in uiola sandicina 
prelucentes, omnes ornatus ad solempnitatem. Grandis et innumerabilis populus 
qui preparatus est ad diem Domini. Ipse rex sursum est et inuitat nos, deorsum 
est et adiuuat nos. Excitantur pigri, confortantur timidi, roborantur infirmi, 
et animosiores redduntur strenui. Omnis etas, omnis sexus, omnis conditio 
concurrunt ex omnibus mundi partibus et ascendunt certatim cum alacritate et 
letitia uidere regem in decore suo. Cupiunt omnes, cupiunt singuli, in die 
tante sollempnitatis apparere festiui. Loquamur ergo nunc de his gradibus 
ascensionum quibus in celum scanditur, ut nullum terreat labor itineris quem 
delectat premium repromissionis. Sunt quidem ibi purpurei ascensus, quia cum 
labore ascenditur, sed substernitur caritas qua labor ipse alleuietur. Primus 
itaque ascensus est de frigore orientis, hoc est de tumore superbie, quia 
oportet primum peccatorem humiliari et per obedientiam resurgere, qui per 
inobedientiam lapsum incurrerat culpe. Secundus ascensus est de calore 
occidentis, quia necesse est deinde uitia carnis calcare, ut non ambulemus 
secundum desideria nostra, et mortificare membra nostra que sunt super terram, 
ut non seruiamus ultra peccato. Tertius ascensus est de frigore occidentis, 
quia, cum iam perfecte affectus carnales per abstinentiam et exercitium 
discipline in nobis extinxerimus, tunc libere meditationi et doctrine 
diuinarum Scripturarum uacare poterimus, et per studium lectionis et 
meditationis rursus illuminetur oculus mentis, sicut dicit Psalmista: 
"Declinate a me maligni, et scrutabor mandata Dei mei". Quartus ascensus est 
de calore orientis, ubi de bono proficimus in melius, quia nequaquam ad 
perfectionem uenire possumus, nisi etiam in bonis que agimus sine 
intermissione crescere studeamus. Quod autem columpnam triginta cubitorum 
altitudinem habentem in medio arche ereximus, siue ita ad litteram factum 
credamus siue non, nichil interest, si tamen spatium eiusdem dimensionis et 
quantitatis ab imo sursum patuisse intelligamus. Rursum quod per triginta 
cubitorum altitudinem diuinam Scripturam significari diximus et postea per 
columpnam triginta cubitos in altitudine habentem Christum figurari 
asseruimus, contrarium non est, quia omnis diuina Scriptura unus liber est. Et 
ille unus liber Christus est, quia omnis diuina Scriptura de Christo loquitur 
et omnis Scriptura diuina in Christo impletur. Et legendo Scripturam hoc 
querimus, ut eius facta et dicta atque precepta agnoscentes quod iussit facere 
et quod promisit percipere mereamur. Sic que et cognitione ueritatis et merito 
uirtutis crescentes usque ad eius conformitatem et mensuram etatis 
plenitudinis ipsius spiritaliter pertingamus. 
VIII DE LIGNO VITE ET LIBRO VITE IN COLVMPNA 
Igitur ut melius pateant que dicimus, ipsam supradictam columpnam in medio 
arche depinximus. Eidem que in latere australi lignum uite, in latere uero 
aquilonari liber uite nomen ascripsimus. Vnde et in eodem latere triginta 
uolumina diuine pagine secundum ordinem ab imo sursum, hoc est in singulis 
mansionibus decem, disposuimus. Quia, sicut diximus, omnis diuina Scriptura 
unus ille liber est qui liber uite est. Et sciendum quod Christum, cum in 
gemina natura una eterna constet persona, secundum utramque naturam et liber 
uite et lignum uite congrue dici potest, attamen specialiter nobis secundum 
formam humanitatis assumpte liber uite factus est, quia in homine prebuit 
exemplum, secundum formam diuinitatis lignum uite factus est, quia ex uirtute 
diuinitatis prestat remedium. Lignum in se duo habet: fructum et folia. Fructu 
pascit et foliis obumbrat. Sic uirtus diuinitatis illuminatarum mentium 
refectio est et infirmantium obumbratio. Liber uite ad aquilonem respicit, 
quia per humanitatem Saluatoris exortum est lumen habitantibus in regione 
umbre mortis. Et lignum uite ad austrum uertitur, ut robustos gustu sue 
dulcedinis pascat et prouehat et infirmos adhuc, ne deficiant in estu 
temptationum sub alis protectionis sue, quasi in umbraculo meridiani 
abscondat. Hec ipsa, si paululum adhuc prosequamur, non sit onerosum. Volumus 
enim, nunc more exponentis, planis et paucis uerbis sensum aperire, nunc more 
meditantis, nunc quasi dubitantes, nunc quasi inuenientes huc illuc que acie 
mentis discurrere. 
IX QVIS LIBER VITE DICATVR 
Alii sunt libri scripti a Deo, alii sunt libri scripti ab hominibus. Libri 
quos scribunt homines ex pellibus mortuorum animalium siue ex alia quacumque 
corruptibili materia fiunt. Et cum pusillum durauerint, ipsi quoque 
ueterascunt et quadam sua morte resoluuntur in nichilum, nullum de se deinceps 
relinquentes uestigium. Et istos libros omnes qui legunt moriuntur aliquando, 
et nemo semper uiuens inuenitur. Hi ergo, quia et ex mortuis a mortalibus 
morituri fiunt, et suis lectoribus - suis amatoribus - uitam semper 
permanentem dare non possunt, nequaquam libri uite, sed mortis potius uel 
mortuorum uel morientium appellari digni sunt. Quod si ego talem librum 
inuenire possim cuius origo eterna, cuius incorruptibilis essentia, cuius 
cognitio sit uita, cuius scriptura indelebilis, cuius inspectus desiderabilis, 
cuius doctrina facilis, cuius scientia dulcis, cuius profunditas 
inperscrutabilis, cuius uerba innumerabilia et unum tamen uerbum omnia, hic 
est liber uite. Hoc sic distinguentes citius uidebimus. 
X DE TRIBVS LIBRIS 
Tres sunt libri. Primus est quem facit homo de aliquo, secundus est quem 
creauit Deus de nichilo, tertius quem Deus genuit Deum de se Deo. Primus opus 
hominis est corruptibile. Secundus est opus Dei quod nunquam desinit esse, in 
quo opere uisibili inuisibilis sapientia creatoris uisibiliter scripta est. 
Tertius est non opus Dei, sed Sapientia per quam fecit omnia opera sua Deus, 
quam genuit non fecit, in qua ab eterno cuncta que facturus erat secundum 
sententiam prouidentie et predestinationis prescripta habuit. Et hic est liber 
uite, in quo quicquid semel scriptum fuerit nunquam aboletur et omnes qui 
meruerint peruenire usque ad eius inspectionem uiuent in eternum. 
XI DE TRIBVS VERBIS 
Item tria sunt uerba. Primum est uerbum hominis, quod prolatum desinit. 
Secundum est uerbum Dei (id est opus Dei), quod creatum non inuariabiliter 
subsistit nec tamen aliquando desinit. Tertium est Verbum Dei, quod genitum 
non creatum finem uel principium nescit, neque ullam mutabilitatem recipit. Et 
hoc est Verbum uite. 
XII DE TRIBVS LIGNIS 
Item tria sunt ligna uite. Primum est arbor illa materialis quam produxit 
Dominus Deus de humo in principio, cum plantaret paradisum in medio eius; 
cuius fructum ne post peccatum tangeret homo, eiectus est a paradiso. Secundum 
est Dominus Iesus Christus, qui secundum formam assumpte humanitatis in medio 
Ecclesie sue quasi lignum uite in medio paradisi plantatus est, de cuius 
fructu quisquis digne manducare meruerit uiuet in eternum. Tertium est lignum 
uite quod plantatum est in illo inuisibili paradiso (id est sapientia Dei), 
cuius fructus cibus est beatorum angelorum. Secundum et tertium unum est 
lignum uite. Sed ad tertium creatus fuit homo, a primo eiectus est homo, per 
secundum reuocatur homo. Igitur lignum uite non est nisi in paradiso, extra 
inueniri non potest. Ibi est locus eius, ibi figit radices, ibi expandit ramos 
et profert fructum in tempore suo. Et credo propter decursus aquarum 
uiuentium, quia plantatum est propter fontem qui oritur in medio paradisi, et 
irrigat uniuersam paradisum, et ideo nec siccari radix eius, nec rami 
arescere, nec folia defluere possunt, sed permanet uirens in perpetuum. Habes 
igitur tres libros, tria uerba et tria ligna. Que si in singulis sibi inuicem 
comparare uolueris uidebis quam sit nichil imum comparatum cum medio, nec 
tamen id esse potest medium comparatum cum summo quod imum est comparatum cum 
medio. Verbi gratia. 
XIII COMPARATIO TRIVM LIBRORVM 
Tres tibi libros prescripsimus: primum qui est opus hominis, secundum qui est 
opus Dei, tertium qui est non opus Dei, sed sapientia Dei per quam fecit omnia 
opera sua Deus. Dic ergo: opus hominis, opus Dei, sapientia Dei. Inter hec 
qualis sit comparatio uideamus. Certe Salomon, cum respexisset ad opera 
hominum et considerasset ea, sic ait: "Vanitas uanitatum, uanitas uanitatum et 
omnia uanitas. Quid habet amplius homo de uniuerso labore suo, quo laborat sub 
sole?" Non ergo satis fuit ei solummodo dixisse "uanitas", nisi congeminans 
repetisset: "Vanitas uanitatum, uanitas uanitatum, et omnia uanitas". Et bene, 
si enim testante Psalmista "Vanitas est omnis homo uiuens", merito opus 
hominis non solum uanitas dicitur, sed uanitas uanitatis. De operibus autem 
Dei quid sentiat paulo post manifestat dicens: "Didici, quod omnia opera que 
fecit Deus perseuerent in eternum. Non possumus eis quicquam addere nec 
auferre que fecit Deus ut timeatur. Quod factum est, ipsum permanet". Quid 
igitur dicam? Si opera hominum cum operibus Dei comparare uoluero, dicam 
aliquid esse opus hominis an non? Quando consideratur in se, aliquid esse 
uidetur. Quando comparatur, nichil esse uidetur, quia inestimabile est quantum 
in comparatione superetur. Si tamen altius ascendens opus factori suo 
comparaueris, minus adhuc inuenis esse omne spatium temporis comparatum 
eternitati deitatis. Sic est de uerbo. 
XIV COMPARATIO TRIVM VERBORVM 
Aliud est uerbum hominis, aliud est uerbum Dei opus Dei non Deus, atque aliud 
Verbum Dei Deus. Sed opus Dei, quia uisibile est, extrinsecum uerbum dicitur, 
quasi oris prolatio. Sapientia uero Dei, quia inuisibilis est, intrinsecum 
uerbum appellatur, quasi mentis conceptio. Et sicut uox prolata statim perit, 
intellectus autem permanet, sic quod fecit Deus uariatur, quod est Deus non 
mutatur. Et sicut per prolationem uocis cognoscitur cogitatio cordis, sic in 
opere suo manifestatur sapientia creatoris. Opus enim hoc, opus est pulchrum, 
opus Deo opifice dignum, opus quod sapientem deceat, opus quod nemo nisi 
omnipotens facere queat. Et ideo specie sua, tanquam uoce quadam, uirtutem sui 
conditoris protestatur et sapientiam loquitur. Que sapientia sic fecundauit 
uniuersa, ut habitet in eis que fecit: in singulis tota et in toto tota, nec 
maior in toto, nec minor in singulis. Et ideo non totum magis, non singula 
minus quam totum totam et singula totam loquuntur sapientiam. Verbum igitur 
loquitur Verbum, sed uerbum quod factum est Verbum quod fecit, uerbum quod 
transit Verbum quod mutabilitatem non recipit, uerbum quod sensu percipitur 
Verbum quod mundo corde uidetur, uerbum pulchrum Verbum pulcherrimum, uerbum 
quod oculos corporis delectat Verbum quod oculos cordis illuminat, uerbum 
creatum Verbum non creatum, sed natum, non ore prolatum, sed de corde 
eructatum, non quod desinit emissum, sed quod permanet genitum. Propterea, si 
sapientie opus suum comparas, minus est omne quod transit ad id quod 
mutabilitatem nescit, quam uel unius momenti instans quantumuis diuturno 
comparatum quod temporis angustias non excedit. Sic est de ligno. 
XV COMPARATIO TRIVM LIGNORVM Tres sunt paradisi. Vnus terrestris, cuius incola 
fuit primus Adam terrenus. Secundus fidelis, quod est Ecclesia sanctorum, quem 
fundauit et inhabitat secundus Adam celestis (id est Christus). Tertius 
celestis, qui est regnum Dei et uita eterna et terra uiuentium, uel potius 
terra uiuens in qua habitat Deus. In primo paradiso lignum uite est arbor 
materialis. In secundo lignum uite est humanitas Saluatoris. In tertio lignum 
uite est sapientia Dei, Verbum Patris, fons uite et origo boni, et hec est 
uere uita eterna. Nunc ueniamus ad comparationem. Certe lignum uite, quod erat 
in paradiso terrestri, corporalem tantummodo uitam sine defectu uegetare 
potuit. Lignum autem uite fidelis paradisi (id est Christus Iesus) 
manducantibus carnem suam et bibentibus sanguinem suum uitam eternam 
repromittit. Et tamen idem ipse exprimere uolens quantum distaret sacramentum 
a uirtute, ait: "Corpus nichil prodest, spiritus est qui uiuificat". Quasi 
diceret: Si me corporaliter in sacramento sumitis, non hoc uobis sufficere 
credatis, nisi etiam me quemadmodum uerbum uite sum - illuminans animas, 
iustificans peccatores et mortuos uiuificans - spiritaliter edere didiceritis. 

XVI DE ARBORE SAPIENTIE 
Hoc est igitur uere lignum uite: Verbum Patris in excelsis, sapientia 
uidelicet Dei que in cordibus sanctorum tanquam in paradiso inuisibili per 
timorem seminatur, per gratiam rigatur, per dolorem moritur, per fidem 
radicat, per deuotionem germinat, per compunctionem oritur, per desiderium 
crescit, per caritatem roboratur, per spem uiret, per circunspectionem frondet 
et expandit ramos, per disciplinam floret, per uirtutem fructificat, per 
patientiam maturescit, per mortem carpitur, per contemplationem cibat. Sed 
quia longius sermo processit, paululum respiremus simul orantes ipsam Dei 
Sapientiam, ut nos gustu dulcedinis sue dignetur satiare, que nos per gustum 
amare mortis non dedignata est redimere, cui sit honor et imperium in eterna 
secula seculorum. Amen. 
LIBER TERTIVS
I In fine precedentis libri per similitudinem cuiusdam arboris demonstrauimus 
qualiter sapientia oriatur et crescat in nobis. Hic ipsius incrementi gradus, 
quos ibi breuiter et summatim perstrinximus, latius per singula prosequendo 
explanamus. 
II DE SEMINATIONE 
Primo igitur ibi de sapientia dictum est quod per timorem seminatur. Equidem 
pulchre per timorem seminatur sapientia, quia timor Dei principium est 
sapientie. Et sicut de seminibus oriuntur germina, ita de timore Domini 
nascitur sapientia. Caritas enim ipsa est sapientia, quia per caritatem Deum 
gustamus, gustando autem cognoscimus, sicut dicit Psalmista: "Gustate et 
uidete, quoniam suauis est Dominus". Timor autem Domini ipse ad nos caritatem 
adducit, quia dum docet timere periculum facit amare presidium. Consideratis 
enim penis inferni et tormentis que dampnatos expectant, subito animus terrore 
concutitur, ac deinde ad se reuersus, ac uiam euadendi querens, statim illum 
ex desiderio requirit per quem instans periculum euadere se posse agnoscit. 
Quem postquam inuenit et ex affectu dilectionis amplectitur, tunc ille horror 
primum intolerabilis ex amore mitigatur. Et sic de timore quidem caritas 
nascitur, sed per caritatem timor consumitur. Preterea timor Domini postquam 
uenit ad cor facit pauperem spiritu. Paupertas autem spiritu duplex est: nam 
sunt et corporales diuitie in affluentia rerum temporalium, et sunt 
spirituales diuitie in possessione uirtutum. Vterque ergo apud Deum diues esse 
conuincitur, uterque a regno celorum prohibetur. Et ille uidelicet qui 
temporalibus his et perituris bonis superfluo abundare concupiscit, et ille 
qui quasi magnum aliquid de se existimans sua se uirtute stare gloriatur. Sed 
timor Domini ad mentem ueniens, dum pondus futuri examinis et quam districtus 
uenturus sit iudex nobis in cogitatione anteponit, omnem mox terrene 
concupiscentie delectationem extinguit et nostram infirmitatem utiliter ad 
memoriam reuocans, quam humilia de nobis sentire debeamus, ostendit. Sopito 
deinde terrenorum desideriorum strepitu, continuo mens ad quietem interne 
pacis componitur, et ut capax esse possit celestis sapientie, ex ipsa sua 
tranquillitate preparatur. Sapientia enim habitare nescit nisi in corde 
pacifico, et ideo illi, in quibus adhuc terrena desideria perstrepunt, que sit 
sapientia non nouerunt. Nam, sicut beatus Iob testatur, "mare loquitur" se cum 
non esse sapientiam, quia mentes quas cure carnales exagitant non 
comprehendunt eam, sed qui minoratur actu ipse inuenit eam, quia dum animus ab 
exterioribus abstractus ad se ipsum colligitur robustior ad contemplanda 
eterna subleuatur. Sic ergo timor Domini facit pauperem spiritu, paupertas 
spiritu tranquillat cor, tranquillitas cordis inchoatio est sapientie 
celestis. 
III DE RIGATIONE 
Secundo dictum est: per gratiam rigatur. Sicut timor similis est semini, ita 
gratia similis est humori, qui rigat semen iactum in terra et germinare facit. 
Postquam enim mens hominis quadam - ut ita dixerim - uiolentia a delectatione 
carnali per timorem abstracta fuerit, necesse est, ut statim iam aliquid 
spiritalis gaudii pregustare incipiat, ne si omnino a delectatione aliena 
remanserit quasi semen aridum absque humore ad germen sapientie conualescere 
non queat. Fit igitur, diuina gratia aspirante, ut cum animus perfecte a 
corporeis passionibus et desideriis terrenis exutus fuerit, quadam statim 
insolita letitia perfundatur, ut eo amplius amarum esse cognoscat quod 
deseruit quo magis dulce sentit esse quod inuenit. Hec est gratia que iactum 
in corde hominis per timorem semen sapientie desuper infusa rigat, quia illas 
mentes interne dulcedinis desiderium trahit, quas nullus concupiscentie 
carnalis affectus foris religauit. Dicatur ergo de sapientia: per timorem 
seminatur, per gratiam rigatur, quia timor primum carnalis delectationis 
affectum ab animo precidit, ac deinde gratia eumdem animum quasi iam defecatum 
et purum a sordibus spiritali delectatione perfundit. 
IV DE PVTREFACTIONE 
Tertio dictum est: per dolorem moritur. Sicut semina germinare non possunt, 
nisi prius in terra computrescant et quodammodo moriantur, ita nos germen 
bonum proferre non possumus, nisi prius per salubrem quemdam et uiuificum 
dolorem huic mundo moriamur. Dolor hic est de presentis uite exilio. Et bene 
post perceptionem gratie dolor nascitur, quia tunc uere in quibus malis simus 
agnoscimus, quando per infusionem diuine gratie illuminati dulcedinem 
spiritalium bonorum aliquatenus degustare ualemus. Vnde Salomon dicit: "Qui 
addit scientiam, addit et dolorem". Quicunque enim spiritalium bonorum 
dulcedinem non nouerunt, carnalis concupiscentie passiones etiam tunc amant 
cum affligunt. Et iccirco gratia cor preuenit, ut excitet illud, ut agnoscat 
homo exilium suum, et flere discat mala que tolerat. Et inde est quod post 
acceptum donum gratie continuo mens ad lamenta soluitur, dolore pascitur, 
fletibus delectatur. Et tanto iam impatientius mala presentia tolerat, quanto 
ardentius e uicino ammonita ad bona futura suspirat. Iam non solum mundum 
deserit, sed refugit, non solum postponit, sed odit. Et que prius timore 
coacta ea que illicite possidebat dereliquit, nunc salubri dolore compuncta 
etiam his que humane conditionis infirmitas exigit necessitatibus deseruire 
ingemiscit. Et sicut prius per timorem ab illicitis mundi actionibus se 
sequestrauit, ita nunc omnem mundi speciem, quantum possibile est in hac adhuc 
mortalitate uiuenti, a cogitatione funditus excludit. 
V DE RADICATIONE 
Quarto dictum est: per fidem radicat. Tria sunt genera hominum: infideles, 
infirmi in fide, fideles. Infideles sunt gentes que ignorant Deum, que non 
credunt euangelio Christi, qui preter hanc uitam qua temporaliter hic uiuitur 
aliam uitam nullam esse arbitrantur. Hi in terra radices figunt, quia eo magis 
presentibus inhiant quo bona perpetua que sequuntur non nouerunt. Terrena 
ambiunt, felices hic esse querunt, quia post hanc uitam se nichil futuros esse 
existimant. De numero istorum fuit stultus ille qui in libro Iob per Eliphaz 
subsannatur: "Vidi", inquit, "stultum firma radice, et maledixi pulchritudini 
eius statim". Stultus est qui ignorat ad quid factus sit, qui preter id quod 
uidet nichil esse credit, qui que sibi mala restant prouidere nescit, atque 
hec peritura et falsa quedam bona quasi semper sint permansura diligit. Hic 
aliquando firmiter radicatus esse uidetur, dum temporaliter floret, sed 
sapiens eius pulchritudini statim maledicit, quia post hec momentanea bona ad 
que sit mala rapiendus agnoscit. De hoc quoque stulto Psalmista ait: "Dixit 
insipiens in corde suo, non est Deus". Et deinde annumeratis complicibus suis: 
"Non est", inquit, "timor Dei ante oculos eorum". Quomodo enim timere Deum 
possunt, qui esse Deum non credunt? Vnde consequenter ostenditur, quia eos ad 
quos Dei timor non peruenit etiam ad ipsum principium sapientie pertingere non 
contingit. Nunc iam uideamus de his quos secundos numerauimus, si sint 
radicati aut ubi fixerint radices suas. Non uidentur hi habere radices. 
Infirmi enim in fide sunt, quibus iam aliquid persuasum est de ueritate, sed 
adhuc in quadam ancipiti mentis sententia fluctuantes his, que in sacro 
eloquio de futuris premiis bonorum uel penis malorum referuntur, nec omnino 
contradicunt, nec prorsus acquiescunt. Vident enim quedam in hoc mundo sic 
geri, ex quibus et Deum esse et humana curare possit intelligi, et quod cuncta 
hominum facta siue bona siue mala reseruentur ad iudicium. Hoc ergo 
considerantes timere incipiunt quod minatur Deus, atque hoc timore compulsi 
quod iubet facere et quod prohibet uitare proponunt. Et fit nonnunquam, ut cum 
ad tempus hoc timore exercitati fuerint, iam non solum timeant quod minatur 
Deus, sed etiam quodam mentis affectu appetere incipiant quod promittit. Sed 
cum rursum malos in hoc mundo florere conspiciunt et multa alia in hac uita 
ita confuso ordine uolui, ut nequaquam mundus per prouidentiam Dei gubernari, 
sed omnium rerum euentus fortuitis subiacere casibus uideantur, continuo 
zelare incipiunt pacem peccatorum et in hoc mundo ipsi quoque florere 
concupiscunt. Tacitis enim sibi cogitationibus dicunt uanum esse timere 
iudicium, nichil esse quod stulti homines de penis inferni et de suppliciis 
malorum sibi confinxerunt, ex timore non ex ueritate hoc processisse, cum 
utique Deus si ita districte facta hominum pensaret tam manifestis indiciis 
hoc declarare potuisset, ut nemo deinceps inde ambigeret; postremo autem ualde 
esse a ratione alienum pro incertis certa relinquere et sectando inuisibilia 
quedam - que utrum uere sint an decepti homines ea ita esse finxerint, nemini 
umquam scire datum est -, certa et presentia bona - que commune omnium 
iudicium et sensus probat non solum bona esse, sed etiam humane nature ualde 
necessaria - quadam improba presumptione contempnere. Maxime cum hec omnia 
Deus non nisi ad utilitatem hominum creasse probetur et iccirco Deo non fieri 
iniuriam, si utantur bonis, que non ob aliud nisi ut homines eis uterentur 
creauit. Isti ergo tales, qui fidem suam non nisi secundum incertos rerum 
euentus pensare nouerunt, non possunt esse stabiles, quia sicut quadam mentis 
leuitate facile uerbo ueritatis ad tempus credunt, ita etiam facile in tempore 
temptationis a fide ueritatis recedunt, quia facile cum temptantur falsum esse 
persuadentur. Vnde et prius dubitabant, etiam cum stare uidebantur. Talium 
hominum typum in se Propheta expressit, cum diceret: "Mei autem pene moti sunt 
pedes, pene effusi sunt gressus mei, quia zelaui in peccatoribus pacem 
peccatorum uidens". Et paulo post: "Quomodo, inquiunt, scit Deus, et si est 
scientia in Excelso, quia ipsi peccatores et abundantes in seculo obtinuerunt 
diuitias"? Interrogant enim isti et dubitant, et quibusdam cogitationum suarum 
estibus circunferuntur nescientes ad quam partem potius sententiam sue mentis 
inclinent. Credere non possunt, et negare non presumunt. Assertio dubia est et 
fides suspecta. Qui autem fideles sunt, hi radices habent. Sed non sicut 
increduli radices figunt in hoc mundo, sed sunt per fidem et dilectionem 
radicati et fundati in Deo. Isti sunt uinea Domini Sorech, uinea fidelis, 
uinea iusta, quam ipse bonus agricola plantauit, immo transplantauit, quia de 
Egypto transtulit et eiecit gentes et plantauit eam. De his alibi Dominus per 
Prophetam loquitur: "Plantabo eos super humum suam, et non euellam eos 
amplius". Humus namque et patria nostra Deus est in quo plantamur, quando ei 
per deuotionem mentis adheremus dicentes cum Psalmista: "Michi autem adherere 
Deo bonum est, ponere in Domino Deo spem meam". De qua uidelicet humo amplius 
non euellimur, si usque in finem in eius dilectione permanemus. De hac quoque 
radicatione Spiritus Sanctus per prophetam dicit: "Quodcunque reliquum fuerit 
de domo Iude mittet radices deorsum, et faciet fructum sursum". In reliquiis 
enim domus Iude fideles significantur qui radicem deorsum mittunt, quia omnem 
cogitationem cordis sui ad interna gaudia defigunt, fructum autem sursum 
faciunt, quia in superna patria quam in hac uita per amorem semper requirunt 
uite dona postmodum in retributione percipiunt. Quod ergo infideles negant et 
de quo infirmi in fide dubitant, hoc fideles credunt et expectant. Et quod 
infideles diligunt, infirmi autem in fide zelant, hoc fideles fugiunt. Fides 
igitur est per quam radicat sapientia, quia per fidem firmatur animus et 
constabilitur affectus. Qui autem in fide hesitat, hic neque in timore Dei, 
neque in amore Dei perfectus esse potest. Aliter enim timemus quod suspicamur, 
aliter timemus quod credimus. Quod credimus perfecte timemus, quod autem 
suspicamur hoc plerumque iccirco timere negligimus, quia ex ipsa nostra 
dubitatione in quandam perniciosam securitatem cadimus, ut iam id solum iustum 
esse credamus, quod a nostra cupiditate non discordare cernimus, ita ut sepe 
mens nostra decepta hoc potius uenturum esse existimet, quod magis sibi 
euenire desiderat. Vt igitur nec timor remissus, nec affectus tepidus sit, 
necesse est, ut firmam et inconcussam fidem habeamus, per quam firmiter 
radicati ea que in tribus precedentibus accepimus bona confirmemus. 
VI DE GERMINATIONE 
Quinto loco adiunctum est: per deuotionem germinat. Deuotio est feruor bone 
uoluntatis, quem mens cohibere non ualens certis manifestat indiciis. Hec 
diuiditur in tria: in zelum et compassionem et beniuolentiam. Zelus est, dum 
pro amore iustitie defensorem ultro se offert animus, calumpniam ueritatis 
pati non sustinens. Compassio est, quando miseriis aliorum condolemus. 
Beniuolentia est, quando prompta uoluntate beneficia rogati annuimus. Et 
pulchra est similitudo. Germinare enim grana tunc dicimus, quando natura 
quadam occulta ui integrum rumpit, ut germen prodeat quod intus latuit. Et non 
secus bona uoluntas celare se non ualens, quadam, ut ita dicam, uiolentia ad 
exhibitionem boni operis foras exit. 
VII DE ORTV 
Sexto loco de sapientia dictum est: per compunctionem oritur. Hic michi 
occurrit euangelica illa parabola, in qua regnum celorum thesauro abscondito 
in agro comparatur. Regnum quippe celorum est uita eterna, uita autem eterna 
Christus est, Christus autem sapientia est, sapientia uero thesaurus est. Et 
hic thesaurus absconditus est in agro cordis humani, ubi factus est homo ad 
imaginem et similitudinem Creatoris sui. Quoniam ita conditum est cor hominis, 
ut in eo tanquam in quodam speculo suo diuina sapientia reluceret et que in se 
uideri non potuit in sua imagine uisibilis appareret: magna prorsus dignitas 
hominis portare imaginem Dei et illius in se iugiter uultum aspicere, atque 
eum semper per contemplationem presentem habere. Sed postquam primus ille 
parens, uetitum assecutus et interdictum tangens, delectationem suam in terra 
sparsit, peccati puluis superiectus cordi humano pretiosum istum thesaurum ab 
oculis nostris abscondit, et caligo ignorantie oppansa lumen sapientie 
intercepit. Et hoc est illud, quod in templo Salomonis figuratum est, ubi 
legitur quod, postquam perfecit Salomon omne opus ad edificationem domus 
Domini et consummata sunt uniuersa que ad instructionem domus pertinebant, 
continuo nebula impleuit domum, ita ut sacerdotes ministrare non possent. 
Salomon quippe interpretatur pacificus et significat illum qui est pax nostra, 
qui reconciliauit nos Deo in sanguine suo. Et quia idem ipse Iesus Christus, 
Dominus noster, sapientia est Patris, Salomon Deo templum edificat, quia per 
sapientiam Dei cor hominis factum est, ut in eo quasi in templo Deus 
habitaret. Hec est sapientia que edificauit sibi domum, quia "ludens in orbem 
terrarum" delicias suas dicit "esse cum filiis hominum". Sed hec domus ut 
edificata est nebula impletur, quia homo conditus ac deinde peccando ab illa 
interne contemplationis specula corruens in has miserias presentis uite 
tenebras labitur, ubi digne Deo ministrare non ualet, quia caligine ignorantie 
obuolutus, quid agendum uel uitandum sibi sit ex magna parte iam non uidet. 
Absconditus est ergo thesaurus iste in agro cordis nostri, qui tunc inuenitur 
quando sapientia oritur. Sapientia autem oritur, quando ueritas manifestatur; 
ueritas autem manifestatur, quando ignorantia pellitur; ignorantia autem 
pellitur, quando mens illuminatur; mens autem illuminatur, quando amore sui 
conditoris accensa uehementer compungitur; compunctio igitur mentem accendit; 
mens autem accensa illuminatur; illuminata mente, ignorantia pellitur; pulsa 
ignorantia, ueritas manifestatur; manifestata ueritate, sapientia oritur; 
oriente sapientia, thesaurus inuenitur. Hec compunctio et quasi palus acutus 
terram cordis nostri fodit et quasi ignis rubiginem exurit et quasi splendor 
tenebras pellit. Per hanc fodere debemus altos puteos in cordibus nostris 
eicientes omnem terrenitatem a nobis, ut possimus inuenire thesauros 
absconditos et occultam uenam aquarum uiuentium. Sic Abraham et Isaac et Iacob 
patres nostri puteos foderunt, querentes aquam uiuam sapientie. Et quando 
Allophili puteos illos absentibus eis terra repleuerunt, ipsi rursum foderunt, 
rursum aquam uiuam querebant; et hoc frequenter faciebant. Ita et nos si 
maligni spiritus corda nostra studio compunctionis ab omni terrenitate 
emundata rursus insidiantes terra repleuerint, nos iterum fodere ea per 
compunctionem iterum emundare debemus. Et hoc tamdiu facere oportet, quousque 
aquam uiuam inueniamus et quousque thesaurum pretiosum reperiamus. Cum autem 
inuenerimus, abscondere eum debemus, quia citius amittitur quod incaute 
manifestatur. Thesaurum autem inuentum manifestat, qui acceptum donum 
sapientie in ostentatione portat. Thesaurum autem inuentum abscondit, qui 
accepto dono sapientie non foris in oculis hominum, sed intus coram Deo inde 
gloriari querit. Oportet etiam nos ire et uendere omnia que habemus et emere 
agrum istum, quia quicunque ille est cui interna gaudia iam reuelata sunt, pro 
contuitu eorum libenter debet contempnere omnia que in hoc mundo eum delectare 
potuerunt. Sed inter hec sollicite considerandum est his qui sapientiam 
querunt, quod non ob aliud, sed propter seipsam querenda est sapientia. Nichil 
enim melius est sapientia, et ideo indignus est sapientia qui aliud quam ipsam 
per ipsam obtinere intendit, qui non ut possideat, sed ut uenalem prostituat 
sapientiam querit. Preterea si Christus est sapientia, qui sapientiam pro 
humana laude querit, similis esse conuincitur proditori Iude, qui Christum 
uendidit. Queramus ergo thesauros absconditos, queramus sapientiam, queramus 
Christum, sed non sicut Iudas, qui Christum quesiuit ut uenderet, non ut 
possideret. Quesiuit enim Christum Iudas et inuenit et tenuit, sed non 
retinuit, quia uendidit. Sed sancte mulieres ad sepulchrum cum aromatibus 
uenientes Christum quesierunt et inuenerunt, tenuerunt et retinuerunt, quia 
non querebant ut uenderent, sed ut possiderent. Dicamus ergo de sapientia: per 
timorem seminatur, per gratiam rigatur, per dolorem moritur, per fidem 
radicat, per deuotionem germinat, per compunctionem oritur. Hii gradus 
uidentur michi significari, ubi iubetur Abraham exire de terra sua et de 
cognatione sua et de domo patris sui, et tunc demum terra ei demonstranda 
promittitur. "Exi", inquit Dominus, "de terra tua et de cognatione tua, et de 
domo patris tui, et ueni in terram quam monstrauero tibi". Igitur per timorem 
eximus de terra nostra, per gratiam eximus de cognatione nostra, per dolorem 
de domo patris nostri egredimur, per fidem et deuotionem Dominum sequimur. Ac 
sic deinde in sexto gradu terra nobis promissa per compunctionem demonstratur. 
Per timorem relinquimus censum terrenum, per gratiam et dolorem mutamus 
affectum, per fidem et deuotionem confirmamus animum, per compunctionem 
inuenimus desiderium. De terra nostra eximus, cum ea que foris possidentur 
terrena bona derelinquimus. De cognatione nostra eximus, quando uitiis que in 
nobis et ex nobis nata sunt abrenuntiamus. De domo patris nostri eximus, 
quando mundum omnem et ea que in mundo sunt prorsus a cogitatione nostra 
sequestramus et omnem animi intentionem in sola eterna defigimus. Pater noster 
secundum illam natiuitatem qua in peccatis nati sumus diabolus est, quia 
secundum illam natiuitatem ad eius dominium pertinemus, qui auctor est 
peccati. Eius domus est mundus iste, quia merito sue peruersitatis mundi huius 
et eorum qui mundum istum amant princeps factus est. Egressis autem de terra 
nostra et de cognatione nostra et de domo patris nostri alis a Domino terra 
ostenditur, quando nobis perfecte huic mundo mortuis quiddam iam de futuris 
gaudiis quasi de longe odorare conceditur. Afflatus enim Spiritu Sancto 
insolito gaudio animus hilarescit et miratur, quale ad gustandum esse possit, 
quod tam mire etiam per odorem reficit. 
VIII DE INCREMENTO 
Septimo loco adiunctum est: per desiderium crescit. Sicut compunctio incendio 
comparatur, ita desiderium simile est fumo qui de incendio nascitur, qui in 
directum ascendit. Et quanto magis sursum tollitur, tanto amplius extenuatur, 
tandem que eleuatus in sublime ab oculis intuentium prorsus subducitur. 
Postquam enim per ignem compunctionis rubigo peccati a mente fuerit consumpta 
et ille internus fulgor in corde micare ceperit, confestim animus in quandam 
contemplationis speculam subleuatur. Ibi que quodammodo se ipso altior 
effectus quandam, ut ita dixerim, lucidam regionem et terram nouam eminus 
prospicit, qualem nunquam antea uel uidisse se meminit, uel esse estimauit. 
Miratur et ipse qui uidet et pre gaudio presentis luminis preteritas 
ignorantie sue tenebras accusat, miratur subter se in imo quo prostratus 
iacuit, miratur super se in summo quo eleuatus tendit. Gaudet se tantum iam 
euasisse quod doluit, dolet se tantum adhuc abesse ab eo quod diligit. Conatur 
igitur, festinat, ascendit, crescit per desiderium. Et quemadmodum uirgula 
fumi quanto magis sursum tollitur, tanto amplius extenuatur, ita celestibus 
appropinquans et omnem terrene concupiscentie nebulam euaporans, totus 
spiritalis efficitur, tandem que se humanis subducit aspectibus, dum ad 
terrena ista et uisibilia concupiscenda, amplius exire recusans, intus in 
abscondito faciei Domini gloriatur. 
IX DE ROBORATIONE 
Octauo loco adiunctum est: per caritatem roboratur. Caritas similis est uino. 
Vinum namque eos quos inebriauerit reddit hilares, audaces, fortes, obliuiosos 
et quodammodo insensibiles. Sic caritas mundando conscientiam mentem 
exhilarat. Deinde audacem reddit, quando per munditiam conscientie fiduciam 
prestat. Deinde uires auget, quia sicut testatur Scriptura: "Fortis est ut 
leo, qui confidit in Domino". Conscientia enim munda nullis aduersis superari 
potest, quia, cum intus de Dei semper adiutorio presumit, quicquid aduersi 
foris tolerat, facile contempnit et uincit. Obliuionem quoque generat, quia, 
dum totam animi intentionem ad desiderium eternorum trahit, omnium que 
transeunt memoriam ab animo funditus euellit. Insensibilem reddit, quia, dum 
mentem per internam dulcedinem medullitus replet, quicquid exterius amarum 
infertur contempnit, quasi non sentiatur. Caritas ergo sapientiam roborat, dum 
menti et fiduciam et fortitudinem et insuperabilem quodammodo insensibilem 
reddendo constantiam prestat. Possumus si uolumus in his octo gradibus octo 
beatitudines per ordinem expressas notare, ita ut id quod dictum est: 'per 
timorem seminatur' pertineat ad id quod dicitur: "Beati pauperes spiritu, 
quoniam ipsorum est regnum celorum"; id quod dictum est: 'per gratiam rigatur' 
pertineat ad id quod dicitur: "Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram"; 
id quod dictum est: 'per dolorem moritur' pertineat ad id quod dicitur: "Beati 
qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur"; id quod dictum est: 'per fidem 
radicat' pertineat ad id quod dicitur: "Beati qui esuriunt et sitiunt 
iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur"; id quod dictum est: 'per deuotionem 
germinat' pertineat ad id quod dicitur: "Beati misericordes, quoniam ipsi 
misericordiam consequentur"; id quod dictum est: 'per compunctionem oritur' 
pertineat ad id quod dicitur: "Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt"; 
id quod dictum est: 'per desiderium crescit' pertineat ad id quod dicitur: 
"Beati pacifici, quoniam filii Dei uocabuntur"; id quod dictum est: 'per 
caritatem roboratur' pertineat ad id quod dicitur: "Beati qui persecutionem 
patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum celorum". 
X DE VIRORE 
Nono loco adiunctum est: per spem uiret. Spes futurorum bonorum in mente quasi 
scintillatio quedam est, que nutritur in fomite. Est enim spes quasi memoria 
quedam inuisibilium gaudiorum, que in corde hominis recondita calefacit illud 
intrinsecus et non sinit arescere frigore infidelitatis in hieme presentis 
uite. Et quamdiu hec spes uiuit in nostra mente, nunquam arescit arbor 
sapientie. Sed quemadmodum lignum illesum seruat uirorem suum, dum equalem 
habet contemperantiam humoris et caloris, sic animus arescere non potest, quem 
et calor Spiritus sancti nutrit qui desuper radiat et studium bone operationis 
quod subtus rigat. 
XI QVOMODO FRONDESCIT 
Decimo loco adiunctum est: per circumspectionem frondescit et expandit ramos. 
Quidam sunt in quibus sapientia in altum crescit, quidam uero in quibus in 
latum se expandit. In contemplatiuis in altum surgit, qui per acumen mentis 
penetrant usque ad contemplanda secreta celestia. In actiuis in latum se 
expandit, quia hii intentionem mentis sue multipliciter foras spargunt ad 
dispensanda terrena. Sunt uero nonnulli qui per quietem diuinitus sibi 
concessam primo multum in contemplatione excrescunt, sed, dum uident alios 
simpliciores fratres terrenis actionibus occupari, eos in comparatione sua 
despiciunt, et dum ipsi steriles sint a bono opere, bona tamen opera in aliis 
non pertimescunt iudicare. Quia ergo in humilitate stare negligunt, uento 
elationis conquassati a fastigio contemplationis cadunt deiecti que uariis 
patent erroribus et multipliciter ab illa interna pace distrahuntur. Quorum 
uidelicet errorum principium hoc est, quod infirmitatem suam humiliter nolunt 
agnoscere, sed de Dei munere quod acceperant incaute se extollunt. Necesse est 
enim, ut in oculis eorum uilescant facta aliena qui de suis meritis sentiunt 
tam immoderata. Nec fieri posset, ut uitam alienam iudicare presumerent, nisi 
prius in se tumuissent. Hic igitur error semel illapsus animo late uenena sua 
diffundit et occulte serpens et immiscens se cunctis motibus anime uoluntates 
immutat, consilia dissipat, cogitationes intorquet et corrumpit desideria 
curas que inducit superfluas. Et quia semel inflatus animus magna de se 
existimare didicit, facta sua ad examen rationis reuocare contempnit et eo 
liberius uitam persequitur alienam, quo in se nichil reprehensione dignum esse 
credit. Que tamen superbia primum se palliat sub specie boni zeli et persuadet 
decepte menti non esse perfectum amatorem iustitie qui consensum prebet culpe 
aliene, eum autem delicto alieno omnimodo consentire qui negligit, dum potest, 
delinquentem arguere. Hoc igitur male prouida mens errore decepta totam se 
curiositati dedit. Et paulatim crescente morbo, dum primum errata aliorum 
immoderate persequi assuescit, postremo ad hoc deducitur, ut quicquid uiderit 
uel aperte calumpniari, uel sinistre interpretari conetur, ut si forte aliquos 
pro communi utilitate aliquantulum sollicitari uiderint, hos cupidos uocant. 
Quos prouidos esse perspexerint, auaros nominant. Eos autem, qui se affabiles 
et hilares omnibus prebent, uitio adulationis inseruire dicunt. Illos uero, 
qui sepius tristitiam uultu preferunt, inuidia tabescere credunt. Et quos 
alacres et deuotos in ministrando perspexerint, leues et inquietos esse 
asserunt. Quos debiles aut graues inuenerint, quasi pigros et inertes 
accusant. Abstemios morbo hypocrisis laborare et eos qui plus necessitati 
indulgent luxui deseruire existimant. Et hunc quidem errorem multiplex 
confusio sequitur. Mala siquidem et pestilens curiositas, que secretum alienum 
improbe scrutari contendit, sepe quamuis nichil inueniat, quod iuste 
reprehendere possit, peruersa tamen suspicari non desistit. Si uero aliquid 
dignum reprehensione inuenerit, statim tumidam mentem non ad compassionem, sed 
ad contemptum trahit. Contemptus autem iram excitat, quia typo superbie 
inflatus animus intolerabile esse credit, quicquid ab eo sustinet quem 
despicit. Deinde ira in indignationem crescit, indignatio in contumeliam 
procedit, contumelia odium parit, odium autem inueteratum in inuidiam transit, 
inuidia uero animo tedium gignit, tedium autem cum insederit cordi quasi tinea 
demolitur illud, et suffocato gaudio interno in semetipsa conscientia 
tabescit. Fit sibi ipsi grauis animus, et quasi plumbum immobilis permanens 
sursum erigi non ualet. Et qui prius pennis contemplationis celos penetrare 
consueuerat, nunc graui pressus pondere sub se cadit. Perhorrescit tenebras 
suas quas intus patitur, et si possibile esset aufugere uellet semetipsum. 
Igitur relicta conscientia foras funditur, terrenis se immiscet actionibus, ut 
uel occupatus obliuisci possit malorum suorum. Et quia leuius esse iudicat 
omne malum eo ipso quod intus tolerat, iam miser etiam dolores sue 
occupationis foris amat. Et quia ueram dulcedinem longo tedio palatum cordis 
gustare dedidicit, carnalis concupiscentie acetum sitiens anima cum desiderio 
bibit. Inuentam igitur in curis exterioribus diabolus corrumpit, et iam nullo 
sibi iudicio rationis renitentem ad quelibet erroris precipitia trahit. Sed 
quia nunc diximus ad quanta nos mala nostra superbia precipitat, dignum est, 
ut etiam consideremus quod sit medicamentum per quod nos gratia diuina 
restaurat. Tale est enim hoc antidotum, ut non solum pristinam reformet 
sanitatem, sed et maiorem addat fortitudinem, non solum reparet quod periit, 
sed etiam superaddat quod defuit. Vnde per omnia laudabilis et gloriosus Deus, 
solus misericors et pius, qui gratis largitur donum et gratis restaurat 
amissum et, qui indigni eramus etiam id recipere quod perdidimus, sic 
restituit, ut non ad interitum sed ad incrementum cecidisse uideamur. Igitur 
iste qui per sapientiam excreuerat de altitudine sua superbiuit, et ideo bonum 
est ei, ut precidatur et assuescat in latum expandere ramos suos. Bonum est 
ei, ut intermisso studio contemplationis ad tempus foras exire compellatur et 
exteriora dispensanda suscipiat, ut discat experimento quam difficile sit per 
officium exterioribus inseruire et tamen per desiderium interiora non 
deserere. Et cum se ad curam suscepti regiminis imparem esse agnouerit, tunc 
sciat quid de his sensisse debuerat, quos prius in eodem loco positos 
inconsiderate despiciebat. Et quia maiorem potestatem maior solet sollicitudo 
comitari, ipsa eum cura exerceat, ut discat esse prouidus et circunspectus, et 
non torpescat otio, ut ante periculum animum firmet, ut non solum quid 
eueniat, sed quid euenire possit attendat. Arridenti fortune non nimium 
credat, in aduersis fiduciam non amittat, et quicquid finem habiturum est - 
siue bonum sit, siue malum - eque despiciat. Omnem euentum consilio suo 
preueniat, amicos ante necessitatem comparare studeat, in proprio sensu non 
plusquam oportet confidat. Omnes diligere, non omnibus eque credere, maioribus 
obedientiam debitam, equalibus dilectionem, subiectis paternam sollicitudinem 
impendat. Et sic per diuersa uirtutum studia sapientie sue ramos diffundat. Et 
tunc demum arbor illa sapientie, que prius in modum flexibilis harundinis nudo 
stipite male excreuerat, iugi iam studio uirtutum roborata et frondibus 
circumspectionis undique uestita rursum ad alta cacumen eleuet. Tanto nunc 
melior quanto robustior, quanto exercitatior, quanto circumspectione ornatior, 
ita ut etiam ipsa precisio sua ei profuisse uideatur. Sed quia ipsa sapientia 
per circumspectionem ramos suos expandit, diffiniamus nunc quosdam generales 
modos quibus circumspectio exercetur. Sunt autem quatuor: timor, cura, 
necessitas, affectus. Timor est anxietas periclitandi. Cura est sollicitudo 
euadendi incommodi aut commodi adipiscendi. Necessitas est debitum dandi aut 
indigentia accipiendi. Affectus est desiderium perfruendi. Timor premit, cura 
trahit, necessitas ligat, affectus uulnerat. Sic solent agricole, quando 
uolunt expandere ramos arborum, aut superponere eis pondera que deorsum 
premant, aut subtus alligare que deorsum trahant, aut iuxta affigere stipites 
et alligare ramos ne sursum eleuentur, sed in latum se diffundant, aut ipsi 
nudo trunco infigere surculos, ut ibi concrescentes arborem uestiant. Timor 
igitur est quasi pondus superpositum, cura quasi pondus subtus appensum. 
Necessitas est similis stipiti qui ligat, affectus est quasi surculus qui 
infixus uulnerat. Ista quatuor nascuntur ex quatuor generibus malorum, que 
homo sustinet in hoc mundo. Que sunt ira Dei, uanitas mundi, infirmitas humane 
conditionis et inuidia diaboli. Ira Dei est, cum flagellis atterimur. Vanitas 
mundi est, cum modum necessitatis excedendo in uoluptatem abimus. Infirmitas 
humane conditionis est, quod facile ledimur aduersis et difficile ad bona 
agenda conualescimus. Inuidia diaboli est, cum ipso instigante ad uitia 
inflammamur. Igitur ira Dei timore premit, uanitas mundi curas superfluas 
inmittendo deorsum trahit, infirmitas nostre conditionis diris nos 
necessitatibus ligat, inuidia diaboli illicitis desideriis nos inflammando 
uulnerat. Sed in his omnibus Dei seruus exercetur ad premium, et tunc quoque 
ei mala subiecta seruiunt, cum eum affligendo probant, non subuertunt. Iste 
siquidem passiones omnes - uidelicet timor, cura et desiderium illicitum - 
male sunt. Et ipsa quoque necessitas uite presentis a Domino malitia 
appellatur. Sed Deus hec iccirco ad tempus electorum suorum mentibus dominari 
permittit, ut, cum per experimentum didicerint quanta miseria falsis istis 
delectationibus insit, ardentius eterna illa et uera gaudia requirant que 
nulla tristitia corrumpit. Et salubriter aliquando derelicti permittuntur ad 
tempus seruire passionibus carnis sue, ut agnoscant infirmitatem suam et de se 
non presumant et tanto deuotius postmodum diuine gratie se subiciant, quanto 
manifestius ex precedenti casu didicerunt ex sua uirtute non esse quod stant. 
Est adhuc etiam aliud pro quo nonnunquam seruis Dei utile est ut temptentur, 
ut uidelicet ipse temptationes eos exerceant et cautiores reddant, quia 
conflictus uitiorum exercitia sunt uirtutum. Et sicut sepe cadendo discit 
homo, qualiter gressum figere et caute ambulare debeat, et in conflictu belli 
qui frequenter plagatus est cautius uenientem ictum excipit, sic qui a diabolo 
sepe decipitur subtilius postmodum uersutias eius deprehendit et machinationes 
subuertit. Et hoc est quod multos uidemus post magna scelera ad uirtutum 
summam conscendere et tanta uirtute omnes diaboli conatus contra se erectos 
atterere, ut in quo se prius uicisse gaudebat, iam non spoliasse, sed contra 
se potius eos armasse uideatur. Hoc quippe altum, hoc secretum Dei consilium 
est, ut illud etiam electis suis proficiat ad coronam, quod inimicus sibi 
gloriabatur cecidisse ad uictoriam. Libet itaque nunc considerare, qualiter ex 
ipsis quas supra memorauimus passionibus exercitia nascantur, ac deinde 
qualiter per ipsa exercitia circunspectio augeatur. Quatuor enim sunt: timor, 
cura, necessitas, affectus. Et ex tribus (id est timore, necessitate, affectu) 
nascitur quartum (id est cura). Quod enim timemus incidere, sollicite studemus 
euitare; et quod dolemus adesse, sollicite studemus a nobis remouere; et quod 
desideramus adipisci, sollicite studemus obtinere. Et sic post affectionem 
passionis sequitur cura sollicitudinis; et post curam sollicitudinis sequitur 
conatus in exercitio operationis; et per exercitium operationis crescit 
cautela circunspectionis. Et quia ex uitio nostre corruptionis hoc nobis 
inest, ut magis solliciti simus pro eo adipiscendo quod peruerse cupimus, uel 
eo euitando quod superflue formidamus, fit, ut cautelam circunspectionis quam 
in bonis studiis comparare negleximus per mala studia facile adquiramus. Sepe 
qui anime mortem non metuit mori in carne pertimescit, et qui perpetuos 
gehenne cruciatus non considerat penas temporales pati reformidat. Sepe qui 
illam confusionem, que ante Dei oculos et sanctorum angelorum peccatoribus 
uentura est, timere adhuc non didicit, uilis esse in oculis hominum erubescit. 
Et pro his euitandis laborant homines, que seruis Dei non solum fugienda non 
sunt, immo etiam nonnunquam cum fructus eorum agnoscitur appetenda. Similiter 
sunt multi, qui anime sue ieiunium ignorant et pro cibo uentris comparando 
uehementer insudant. Et sepe homines pro carnalibus desideriis adimplendis 
plurimos labores graues et amaros libenter tolerant, quos pro amore eterne 
uite uel ad modicum subire recusant, cum e contra electi sine intermissione 
laborent et affligant semetipsos, ne desideria carnis perficiant. Qui etiam 
necessitatibus suis non sine timore deseruiunt, timentes ne usque ad 
delectationem effluat uoluptatis, quod exigit infirmitas conditionis. Carnales 
autem quique, qui pro adimplendis desideriis suis libenter labores tolerant, 
foris non tantum opere sed et mente uagantur et, dum per experimenta rerum 
multa discunt, quasi ex ipsa occupatione sua prudentiores fiunt. De quibus 
Dominus in euangelio dicit: "Filii huius seculi prudentiores sunt filiis lucis 
in generatione sua". Sed hi tales aliquando miseratione diuina ab errore suo 
conuersi praua studia deserunt, sed prudentiam quam in prauis studiis 
didicerunt non amittunt. Et in bonis agendis tanto cautiores fiunt, quanto in 
malis perpetrandis prius studiosiores extiterunt. Vnde manifeste ostenditur 
etiam hoc eis profuisse, quod ad tempus derelicti uidebantur. Propter quod 
superius dictum est quatuor esse que exercent circunspectionem: timorem 
uidelicet, curam, necessitatem, affectum. Tres autem sunt timores mundani uel 
carnales: timor uilitatis, timor pene, timor mortis; quorum singuli suas curas 
generant. Necessitas autem duplex est: alia in debito dandi, alia in 
indigentia accipiendi. Aliter enim dicitur: "Necesse est tributum dare 
Cesari", et aliter dicitur: "Necesse est escas dare uentri". Ideo necesse est, 
ut tributum des Cesari, quia dare debes; ideo necesse est, ut escas des 
uentri, quia indiget accipere. Vterque tamen exactor est, et Cesar et uenter; 
utrumque tributum est, et esca et pecunia. Sed si propius considerare uolumus, 
minus nocet Cesar tollendo pecuniam quam uenter accipiendo escam. Cesar enim 
semel auferendo pecuniam sollicitudinem tollit, uenter autem sine 
intermissione exigendo escam nunquam nos sine sollicitudine esse permittit. 
Cesar auferendo pecuniam magis nos alleuiat, uenter accipiendo escam et corpus 
nostrum pariter et animam grauat. Cesar auferendo pecuniam per paupertatem 
humiliat, uenter accipiendo escam per abundantiam ad uitia nos inflammat. Et 
ut breuiter concludam: ego per omnia miserabiliorem uideo eum qui seruit 
uentri, quam illum qui seruit Cesari. Necessitas ergo alia est in debito 
dandi, alia in indigentia accipiendi. Et illa quidem, que in debito dandi est, 
multis modis accipitur. Debent enim prelati subiectis prouidentiam, debent 
subiecti prelatis obedientiam, debent equales equalibus caritatem fraternam, 
debent sapientes insipientibus doctrinam, debent diuites pauperibus alimoniam. 
Sed quia sine prudentia et circunspectione nec iuste persoluere possumus quod 
debemus, nec petendo impetrare id quo indigemus, dum istis necessitatibus 
subicimur, quid aliud quam ad prudentiam et ad circunspectionem erudimur? Et 
sicut de timoribus dictum est, sic etiam singule necessitates generant curas 
suas. Affectus est desiderium perfruendi. Desideria alia sunt bona, alia sunt 
mala. Et bona desideria sunt spiritalia, mala desideria carnalia. Spirituale 
desiderium quasi uinum dulce suauiter inebriat, carnale desiderium quasi uinum 
acidum et intoxicatum bibentes aut in furorem uertit aut necat. De illo uino 
dicitur: "Quia calix in manu Domini uini meri plenus". Vini uidelicet quod 
letificat cor hominis. Et alibi: "Calix Domini inebrians perquam optimus est". 
Et cetera multa de illo uino in Scriptura dicuntur. De hoc autem uino dictum 
est: "Fel draconum uinum eorum, et uenenum aspidum insanabile". Quod 
exprimitur de botro amarissimo, quod propinat Babilon de calice aureo 
fornicationum suarum, de quo inebriantur omnes gentes. De hoc etiam uino 
dicitur in euangelio: "Omnis homo primum bonum uinum ponit, et cum inebriati 
fuerint, tunc id quod deterius est". De illo autem uino dictum est: "Tu autem 
seruasti uinum bonum usque adhuc". Hoc carnale desiderium quasi peregrinus 
surculus infixum menti grauiter eam uulnerat. Et hic est peregrinus de quo per 
Nathan ad Dauid dicitur, qui ad diuitem uenerat, pro quo pascendo diues 
relictis centum propriis ouibus unam ouiculam pauperis auferebat. Desiderium 
enim carnalis concupiscentie quasi hospes peregrinus ad Dauid uenerat, quando 
deambulans in solario domus sue Bersabee uxorem Vrie se lauantem conspexit et 
adamauit. Tunc autem in pastu peregrini relictis centum ouibus suis unam 
ouiculam pauperis occidit, quando relictis multis uxoribus suis ad explendam 
uoluptatem suam unicam Vrie uxorem abstulit. Peregrini igitur surculi nudo 
trunco infiguntur, ut eum uestiant, quia sepe omnipotens Deus, quos in otio 
suo tepidos et quasi nudos a bonis operibus esse conspicit, illicitis 
desideriis ad tempus uulnerari permittit, ut timorati et circunspecti fiant. 
Qualiter autem isti affectus, cum sint mali, hominem exerceant, difficile est 
agnoscere, difficilius enarrare. Ille nouit qui facit. 
XII QVOMODO FLORET 
Per disciplinam floret. In flore tria sunt: spes, species, odor; que omnia per 
similitudinem in bono opere inuenimus. Sicut enim in flore futurus fructus 
promittitur, ita in bono opere future retributionis premium expectatur. Et eos 
in quibus bona opera cernimus ad sortem superne retributionis pertinere 
speramus. Item, sicut flos per speciem fulget et per odorem demulcet, ita 
bonum opus per exemplum quidem fulget, quando presentibus laudabile apparet, 
eos que ad imitationem accendit. Per odorem autem demulcet, quando absentibus 
et longe positis per opinionem bone fame innotescit. 
XIII QVOMODO FRVCTIFICAT 
Per uirtutem fructificat. Fructus boni operis est uirtus occulta recte 
intentionis. Sub flore enim boni operis, quod foris per exemplum lucet, quasi 
quidam intus in mente absconditus fructus uirtutis latet. Proinde quisquis 
uacuus a uirtute bonum opus in oculis hominum foris exhibet, uelut arbor est 
que sine fructu floret. 
XIV QVOMODO MATVRESCIT 
Per patientiam maturescit. Inchoata uirtus non prodest, nisi ad finem 
perducatur. Ac per hoc quisquis uirtutem inchoat, quasi quendam in se 
bonitatis fructum format. Sed si uirtutem quam incipit ante finem deserit, 
uelut immaturus et non aptus esui ante tempus fructus cadit. Et ideo patientia 
nobis ualde necessaria est, ut in bono quod per Dei gratiam recte inchoauimus 
constanter usque in finem perseueremus. 
XV QVOMODO CARPITVR 
Per mortem carpitur. Quando fructus maturus est, tunc discerpitur, ut ad 
patrisfamilias mensam ueniat. Et nos, cum ad modulum nostre perfectionis 
perducti fuerimus, ab hac uita per mortem precidimur, ut ad conuiuium regis 
eterni transferamur. Et hoc est quod in Cantico amoris sponsa ad dilectum suum 
loquitur dicens: "Veniat dilectus meus in hortum suum, et comedat fructum 
pomorum suorum". Et ipse uersa uice ad ipsam ibidem respondet: "Veni in hortum 
meum, soror mea sponsa, messui myrram meam cum aromatibus meis. Comedi fauum 
meum cum melle meo, bibi uinum meum cum lacte meo". Per mortem ergo carpimur, 
ut quasi fructus bene redolentes in nuptias regis eterni presentemur. Nos ibi 
cibus Dei erimus, quia ei complacebit in nobis. Et ipse cibus noster erit, 
quia nos delectabimur in ipso, facie ad faciem gloriam eius contemplantes, ita 
ut illud prophete compleatur in nobis: "Satiabor cum apparuerit gloria tua". 
Concludamus ergo summum perfectionis gradum, et dicamus: 
XVI QVOMODO CIBAT 
Per contemplationem cibat. Iste est cibus, ista est refectio de qua Psalmista 
dicit: "Adimplebis me letitia cum uultu tuo, delectationes in dextera tua 
usque in finem. Amen". 
XVII Ecce arbor sapientie nostre per quindecim gradus usque ad summum 
incrementum peruenit. Hic autem numerus magni mysterii conscius est. Primum 
quia ex septem et octo componitur. Septenarius uero presentem uitam, que per 
septem diebus currit, significat. Octonarius autem, qui post septem uenit, 
eternam uitam designat. Septenarius ergo ad Vetus Testamentum pertinet, in quo 
promittuntur bona temporalia. Octonarius autem Nouo Testamento congruit, in 
quo sperare iubemur eterna. Crescat ergo per septem et octo sapientia: per 
septem incipiat et per octo ad consummationem pertingat. Prima sapientia sit a 
Deo terrena bona petere, secunda sapientia et maxima sit a Deo Deum 
desiderare. Item quindecim si duplicetur triginta efficit, et sapientia si 
adiuncta caritate per dilectionem Dei et proximi geminetur usque ad 
conformitatem etatis plenitudinis Christi nos perducit. Item in quindecim 
medius idem est qui octauus, hinc inde habens septenarium. Et satis claret 
quod septenarius ad requiem pertinet, hinc maxime quod "septima die requieuit 
Dominus ab omni opere quod patrarat". Rursum per prophetam repromittit Deus 
suis dilectoribus "sabbatum pro sabbato et mensem pro mense", hoc est requiem 
pro requie, perfectionem pro perfectione, pro requie mentis requiem mentis et 
corporis, pro requie qua non consentiunt malis requiem qua nulla sentiunt 
mala, item pro perfectione operis perfectionem retributionis. Idem est enim 
quod dicit "sabbatum pro sabbato" ac si diceret 'requiem pro requie', et quod 
dicit "mensem pro mense", ac si diceret 'perfectionem pro perfectione'. Prima 
igitur requies primum sabbatum nobis esse debet in presenti uita cessare a 
malo, ut secundum sabbatum adipisci mereamur, ut in eternum requiescamus cum 
Christo. Sed quisquis hoc modo a malis sabbatizare proponit, necesse est, 
priusquam ad illud futurum sabbatum ueniat, multa in hoc mundo aduersa 
patiatur. Et ideo in arbore sapientie octauo gradu inter septem et septem, 
quasi inter sabbatum et sabbatum, tolerantia laboris figitur in centro medie 
unitatis, cum dicitur: 'per caritatem roboratur'. Contra magnas enim 
tribulationes necessaria est robusta caritas. Et hoc est quod Dominus in 
euangelio, cum septem beatitudines enumerasset, in octaua ad tolerantiam 
passionis ammonuit dicens: "Beati qui persecutionem patiuntur propter 
iustitiam, quoniam ipsorum est regnum celorum". Nam quod ibi dicitur: "Beati 
qui persecutionem patiuntur propter iustitiam", hoc hic dicitur: 'per 
caritatem roboratur'. Sed iam, dum incidentium rationum expositionem 
prosequimur, longius a proposito nostro digressi sumus. Vnde et de hoc quoque 
ueniam postulamus, quia, ut uerum fatear, sepius in hoc tractatu scribendo 
inuenimus quam inuenta scriberemus. Neque enim uel in hoc meam insipientiam 
fateri erubesco. Nunc ergo ad propositum reuertentes de fabricatione arche 
sapientie prosequamur. 
LIBER QUARTVS
I VBI ET VNDE, CVM QVO ET QVALITER EDIFICANDA SIT DOMVS DEI 
De edificatione domus Domini loqui uolumus, si tamen nos qui indigni sumus de 
tanta re loqui aliquid digne sufficimus. Sed si ex nobis sufficientes non 
sumus, potens est ille sufficientiam nobis prestare, sine quo digne Deo non 
dicam loqui, sed nec cogitare quicquam idonei inuenimur. Primum designandus 
est locus in quo edificari oporteat domum Domini, deinde describenda materia. 
Locus est cor hominis, materia cogitationes munde. Nemo se excuset, nemo 
dicat: non possum edificare domum Domino; non sufficit tantis impendiis tenuis 
paupertas mea, cui et ipse locus deest exuli et peregrino et in terra aliena 
degenti. Hoc opus est regum, hoc multorum opus est populorum. Ego uero, 
quomodo edificabo domum Domino? - Cur sic cogites homo? Non hoc exigit a te 
Deus tuus. Non dicit tibi, ut fundum emas alienum ad amplificanda atria sua. 
Cor tuum inhabitare uult: hoc amplifica, hoc dilata. Dilata, inquam, quia 
magnus est Dominus et nescit in loco angusto habitare. Dilata ergo cor tuum, 
ut capere possis quem capere non potest mundus. Dilata cor tuum, ut habere 
merearis hospitem Deum. Et non, sicut consuetudo est inter homines, unius 
noctis hospitem, sed eternum habitatorem. Dilata ergo cor tuum. Quod si tu in 
dilatando deficis, ipse tibi dilatabit, cui ille aliquando dilatatus ab eo 
dixit: "Viam mandatorum cucurri, cum dilatasti cor meum". Et de impensa, quid 
dicam? Non necesse est maria transire et ignotas exquirere regiones ad 
comparandos lapides pretiosos et marmora electa, nec cedros excelsas incisas 
de Libano per alta maria nauibus conductis aduehere, aut nescio quot numerosa 
artificum milia congregare, qui et thesauros regum attenuare possent. Nichil 
horum a te postulatur. In te et de te fabricabis domum Domino Deo tuo. Ipse 
artifex eris, cor tuum locus et cogitationes tue materia. Nec timeas 
imperitiam tuam. Qui hoc a te requirit, peritus est artifex et alios quos uult 
artifices facit. Multos ab eo eruditos testimonio diuinarum Scripturarum 
didicimus. Ipse Noe archam fabricare docuit. Ipse Moysi ad cuius similitudinem 
archam fabricaret exemplar ostendit. Ipse Beseleel erudiuit. Ipse Salomonem, 
ut edificaret templum nomini eius, sapientia illustrauit. Paulum quoque 
apostolum architectum fecit et multos alios, quos nunc enumerare longum est. 
Et postremo nullus doctus fuit, qui ab eo non didicit. Et quisquis ab eo 
discere meruit, nemo imperitus remansit. Sed et si te de operibus eius aliquid 
audire delectat, omnia hec que uides ipse de nichilo creauit. Ipse ammirabilem 
mundi huius machinam fabricauit, ipse singula queque qualiter in formas et 
species suas producenda fuerant excogitauit, et uniuersorum pulchritudinem 
ipse condidit. Perpende ergo quantum in rebus inuisibilibus possit, qui hec 
uisibilia tam mira ratione disposuit. Hunc ergo inuoca, hunc ora, hunc 
obsecra, ut te quoque docere dignetur. Inuoca eum, dilige eum. Hoc est enim 
inuocare eum, diligere eum. Dilige ergo eum, et ipse ad te ueniet et docebit 
te, sicut promisit diligentibus se: "Si quis diligit me, sermonem meum 
seruabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum ueniemus et mansionem apud eum 
faciemus". Non dixit: 'facta mansione ueniemus', sed "ueniemus", inquit, "et 
mansionem apud eum faciemus". Ego sic intelligo, quod mundi cordis amator apud 
nos manere non possit, nisi prius ipse sibi in nobis mansionem fecerit. Ipse 
quippe est sapientia, de qua dicitur: "Sapientia edificauit sibi domum". Et in 
alio loco ipsa sapientia, ubi et unde domus eius constructa sit manifestat 
dicens: "Ego sapientia in consilio habito, et sensatis intersum 
cogitationibus". Et alibi sedes sapientie appellatur anima iusti. Constat 
ergo, quod in corde hominis de cogitationibus sensatis sapientia sibi domum 
fabrefacit. Tria ergo sunt: locus, materia, artifex. Et, sicut diximus, locus 
est cor hominis, materia cogitationes cordis. Artificium autem duorum est: Dei 
uidelicet et hominis, simul operantur hii duo. Deus enim, qui dignatur cum 
homine habitare, non dedignatur cum homine habitaculum sibi preparare. Proinde 
non debet homo suam imperitiam aut infirmitatem considerans desperare, sed eum 
potius qui se cum operari dignatur attendere. Deus enim est uirtus et 
sapientia et non potest aliquis aut cum uirtute deficere, aut cum sapientia 
ignorare. Maxime cum idem ipse sit, qui et nobis operantibus bonum cooperatur 
et non operantibus, ut uelimus et possimus operari, bonum largitur. Dei quippe 
opus in nobis nobis cum est, et nostrum opus in nobis ab ipso est. Eius opus 
in nobis nobis cum est nostrum adiutorium, et nostrum opus in nobis ab ipso 
est suum donum. His dictis ad ea que proposuimus ueniamus, id est ut postquam 
agnoueris ubi et unde et cum quo operari debeas, nunc qualiter opereris 
agnoscas. In omni edificatione tria sunt precipue consideranda: ordo, 
dispositio et definita dimensio, id est habens principium et finem 
determinatum. Superest igitur nunc, ut inquiramus qualem esse oportet ordinem 
et dispositionem cogitationum nostrarum, ut ex eis construatur domus Dei. 
Deinde etiam diligenter considerandum est, qua ratione domus hec quam ad 
inhabitandum Deo edificamus definitam dimensionem recipere possit, cum ipse 
eius inhabitator Deus infinitus sit et immensus. Quod primum inuestigandum 
proposuimus, primum prosequamur. 
II VNDE INFINITAS COGITATIONVM 
Omnium rerum numerus quantum ad nostre intelligentie capacitatem pertinet 
infinitus est, quia a nobis comprehendi non potest. Vbi autem non est 
diffinitio, non est certitudo; et ubi certitudo non est, confusio est; ubi 
uero confusio est, ordo esse non potest. Hinc ergo procedit quod, dum corda 
nostra ad appetitum terrenarum rerum immoderate laxamus, oborta mox inanium 
cogitationum turba ita in diuersa mens nostra rapitur, ut ipse quoque 
naturalis discretionis ordo perturbetur. Nam quia res mundane quas inordinate 
appetimus infinite sunt, cogitationes quoque, quas ex ipsarum rerum memoria 
intrinsecus concipimus, finite esse non possunt. Nam dum per singula momenta 
alie ex aliis exorientes multipliciter prodeunt, nec ipsi nos comprehendere 
ualemus, quo ordine uel quomodo ad cor ueniunt aut a corde recedunt. Proinde 
si ordinatas et stabiles ac quietas cogitationes habere uolumus, ab hac 
immoderata distractione corda nostra cohibere studeamus. Hoc autem fieri 
poterit, si certas quasdam et determinatas res nobis perscribamus, in quibus 
assidue et intentio cordis nostri uersari et meditatio exerceri possit. Tria 
enim sunt: id est per infinita distrahi, in eodem semper persistere, moderate 
uagari. Quorum unum habere non possumus, unum habere non debemus. Et iccirco 
hoc solum superest, ut, quia adhuc uere corde stabiles esse non possumus, 
interim saltem ab immoderata distractione corda nostra colligamus, ut, dum 
semper nitimur minus instabiles fieri, semper magis ac magis incipiamus ueram 
stabilitatem imitari. Et ut quod loquimur per exemplum manifestius fiat, 
constituamus tres res: unam in imo, alteram in summo, tertiam in medio. In imo 
ponamus mundum, in summo Deum et in medio collocemus humanum animum. Deinde 
consideremus deorsum in mundo isto magnam quandam et horribilem omnium rerum 
confusionem et infinitam humanarum mentium distractionem, sursum autem apud 
Deum perpetuam et inconcussam stabilitatem. Post hec imaginemur quasi humanum 
animum de hoc mundo sursum ad Deum ascendentem, et in ascendendo magis semper 
ac magis in unum sese colligentem. Et tunc spiritaliter uidere poterimus 
formam arche nostre, que in imo lata fuit et sursum in angustum surrexit, 
quousque ad mensuram unius cubiti in cacumine suo perueniret. Similiter enim 
nos de hoc profundo, de hac conualle lacrimarum per quedam incrementa uirtutum 
- quasi per quosdam gradus in corde nostro dispositos - ascendentes, paulatim 
in unum colligimur, quousque ad illam simplicem unitatem et ueram 
simplicitatem eternam que stabilitatem que apud Deum est pertingamus. Nemo 
subito perfectus fit, sed proficiendo quisque ad perfectionem tendit, qui 
quandiu adhuc habet in quo proficere possit nondum ad summam perfectionem 
peruenit. Hic si uolumus considerare possumus modum reparationis nostre. 
Omnipotens enim Deus, cui nichil impossibile est, posset utique si uellet eos, 
quibus misereri proposuit, de laboribus et erumpnis et de periculis presentis 
uite que temptationibus plena est subito et absque dilatione ad eterne uite 
stabilitatem transferre. Sed uult, ut electi sui per uarias tribulationes et 
temptationes plurimas purgandi transeant, ut cum per multos dolores ad eum 
redeunt discant quam longe ab eo peccando discesserunt. Dum enim uiam per quam 
abierant peccando penitendo non translati, sed reducti pergunt, ex ipsa 
diuturna, ut ita dicam, itineris fatigatione agnoscunt, quia de longinquo 
adducti sunt. Et hoc totum fit, ut hominibus gratia Dei commendetur, ut tanto 
ardentius Deum diligant, quanto se ab eo nec cum longe fuerint uident 
derelictos, sicut per prophetam Isaiam ipse promisit dicens: "Adducam ab 
oriente semen tuum, et ab occidente congregabo te. Dicam aquiloni da, et 
austro noli prohibere. Affer filios meos de longinquo et filias meas ab 
extremis terre". Potest unusquisque nostrum, qui memor est ubi fuerit, et 
agnoscit ubi sit, in seipso fortassis uidere, quomodo homo per diuinam 
misericordiam de longinquo adducatur et de dispersione sua in unum colligatur. 
Restat nunc, ut consideremus que sint res ille quas supra diximus, in quibus 
exerceri oporteat animum, ut paulatim assuescat se ab huius mundi distractione 
retrahere et ad illam summam stabilitatem (id est contemplationem Dei) 
roboratus assurgat. Quod sic uideri potest. 
III DE DVOBUS OPERIBVS DEI, CONDITIONIS ET RESTAVRATIONIS 
Omnia opera Dei propter hominem facta sunt, siue ea que pertinent ad primam 
conditionem hominis, siue ea que facta sunt ad hominis reparationem. Ad 
conditionem hominis pertinet creatio mundi, id est celi et terre et omnium que 
in primordio facta esse leguntur a Deo. Ad reparationem hominis pertinet 
incarnatio Verbi et omnia que uel ante ipsam incarnationem ab initio ad ipsam 
prefigurandam et prenuntiandam precesserunt, uel que post eam usque ad finem 
mundi propter ipsam predicandam et credendam fiunt. Cum autem secundum illa 
prima opera, que ad conditionem hominis pertinent, omnium Deus sit, quia ipse 
omnes creauit et hec temporalia bona indiscrete omnibus bonis et malis 
tribuit, secundum illa opera, que ad reparationem hominis pertinent, non 
omnium Deus esse uoluit, sed eorum tantum quos ipse ante tempora secularia in 
proposito bone uoluntatis sue elegit, ut eos certo tempore uocaret et 
iustificaret et glorificaret in dilecto Filio suo, Domino nostro Iesu Christo. 
Inde est quod in sacra Scriptura specialiter quorundam se Deum nominat, sicut 
est illud: "Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob", quia, sicut 
dictum est, qui omnes creauit non omnes redemit, sed alios per misericordiam 
saluat et alios per iustitiam dampnat. Igitur ea que ad reparationem hominis 
facta sunt non ad omnes pertinent, sed ad eos tantum qui salui fiunt. Et sicut 
omnium non sunt, ita etiam apud omnes facta non sunt nec ad notitiam omnium 
peruenerunt, sed facta sunt certis quibusdam locis et temporibus et cum certis 
personis secundum altitudinem diuini consilii ad hoc ordinatis. Cum enim Deus 
secundum omnipotentiam suam multis modis ad restaurationem hominis uti 
potuisset, hunc tamen potissimum elegit, qui nostre infirmitati conuenientior 
fuit, ut opus misericordie sue non solum potenter et iuste, sed et sapienter 
impleret. Primus autem homo deseruit creatorem suum, cum eum per 
contemplationem presentem aspiceret. Nunc autem homo creatorem, quem non uidet 
per speciem, querit per fidem. Primus homo sine labore stare potuit et sponte 
cecidit, nunc autem homo sponte surgens ad Deum etiam per tormenta redit. 
Ordinatissimum igitur est de nostra reparatione diuine dispensationis 
consilium, ut qui sponte cecidit non coactus sed sponte surgat, et qui per 
liberum arbitrium infirmatus est sanitatem non recuperet, donec per liberum 
arbitrium sanari uelit. Hoc autem ex nobis non est, ut uelimus, sed Deus in 
nobis hoc operatur. Gratia enim Dei preuenit et excitat liberum arbitrium 
nostrum, ut possit uelle sanari, quia per se non potest uelle sanari qui per 
se potuit uelle infirmari. Hoc igitur est quod nunc in electis agitur, ut 
uidelicet in presenti uita ad futuram beatitudinem preparentur, ut homo in hac 
infelicitate positus mereatur ad illam felicitatem ascendere, sicut prius homo 
in illa felicitate positus meruit ad hanc infelicitatem deuenire. Sed illud 
meritum quo homo infelix esse meruit tantummodo ex homine fuit, hoc uero 
meritum quo felicitatem eternam meretur non ex homine est, sed gratia Dei hoc 
in homine operatur. Non igitur sine causa fit, quod Deus hominem post peccatum 
a cecitate ignorantie reuocans sic cognitionem suam ab eo temperat, ut 
innotescat quidem et tamen semper maneat occultus. Si enim ita aperte se 
manifestaret hominibus, ut nullus de eo dubitare posset, tunc nec fides 
meritum, nec infidelitas haberet locum. Innotescit igitur, ut fides nutriatur 
et occultus permanet, ne infidelitas conuincatur. Occultus permanet, ut fides 
probetur; innotescit, ut infidelitas condempnetur. Quia enim et fideles 
aliquid habent, unde dubitare possent, et infideles, unde credere ualerent si 
uellent, iuste et illis pro fide redditur premium et istis pro infidelitate 
supplicium. Placuit autem Deo, ut beatitudinem quam gratis daturus erat homini 
prius hominem promereri faceret, sic tamen ut ab ipso esset et meritum et 
meriti premium. Differt igitur nunc dare quod daturus est: plenam uidelicet 
sanitatem, plenam cognitionem, plenam felicitatem. Et interim per fidem 
illuminat nostram cecitatem, ut per ipsam proficiendo ad manifestam mereamur 
peruenire eius claritatem. Hoc est quod ab initio cum paucis, raro, obscure, 
in abscondito locutus est Deus. 
IV QVARE SEMPER LOQVATUR DEVS IN ABSCONDITO 
Scrutemur Scripturas et inueniemus uix unquam Deum in multitudine locutum, sed 
quotienscunque hominibus innotescere uoluit, non gentibus et populis, sed uel 
singulis, uel admodum paucis et a communi frequentia hominum segregatis, uel 
per nocturna silentia, uel in campis, uel in solitudinibus et montibus se 
manifestauit. Sic locutus est cum Noe, cum Abraham, cum Isaac, cum Iacob, cum 
Moyse, cum Samuele, cum Dauid et cum omnibus prophetis. Denique in carne 
apparens quanuis manifeste locutus sit mundo, tamen discipulos, ut illis 
gloriam suam manifestaret, seorsum in montem duxit. Quibus et alibi dicit: 
"Vobis datum est nosse mysterium regni Dei, ceteris autem in parabolis". Et 
rursum: "Quod dico uobis in tenebris, dicite in lumine, et quod in aure 
auditis, predicate super tecta". Sed nec illi antiquo populo legem dedit in 
Egypto, donec eum eduxisset in solitudinem seorsum. Neque ibi palam omnibus, 
sed Moyses solus ascendit in montem, ut legem acciperet. Quid est ergo, quod 
semper in secreto loquitur Deus, nisi quia nos ad secretum uocat, et quod cum 
paucis, nisi ut nos colligat? Considerate hec duo que dixi: colligit et ad 
secretum uocat. Primus homo antequam peccaret non opus habuit, ut ei 
extrinsecus loqueretur Deus, quia aurem cordis intrinsecus habuit qua uocem 
Dei spiritaliter audire posset. Sed postquam foris aurem ad suasionem 
serpentis aperuit, aurem intus ad uocem Dei clausit. Quia ergo homo auditum 
intus perdidit quo Deum loquentem audiat, reuocans nos Deus ad se foris 
clamat. Sed cum loquitur semper quasi occultari uolens se subtrahit, ut mentem 
humanam et per hoc quod loquitur de se ammoneat, et per hoc quod se occultando 
fugit ad se trahat. Irritat enim desiderium nostrum, ut augeat, quia et 
loquendo amorem suum in nobis excitat et fugiendo, ut se sequamur, inflammat. 
Tale est enim cor hominis, ut si quod diligit adipisci non ualeat amplius 
desiderio inardescat. Sic in Canticis canticorum sponsus uenit, stat post 
parietem, prospicit per fenestras et cancellos, ut quasi lateat et non lateat. 
Mittit manum suam per foramen, tangit sponsam, et sono depresso uoce tenui, 
uocat eam et dicit: "Veni amica mea, speciosa mea, columba mea. Ecce hiemps 
transiit, imber abiit et recessit, flores apparuerunt in terra nostra, uox 
turturis audita est in terra nostra". Illa ut audit sponsum adesse surgit mox, 
festinat, aperuit pessulum hostii sui et quasi uenientem exceptura brachia ad 
amplectendum parat. Vix tolerat, uix sustinet, uix expectat, liquescit anima 
eius, ardet cor eius, feruent precordia eius, exultat, gaudet, tripudiat, 
iocundatur, ruit obuiam uenienti. Sed ille, cum iam teneri putatur, declinat 
et subito quasi de mediis elapsus amplexibus fugit. Quid est hoc? Dum non 
queritur, querit, dum non uocatur, uenit. Dum autem queritur, declinat, et dum 
uocatur, fugit. Si non diligit, quare uenit, aut si diligit, quare fugit? 
Diligit autem et ideo uenit, sed quia hic non diligit, ideo fugit. Quid est 
hoc, quod dixi: 'hic non diligit'? In hoc mundo, in hoc seculo, in hac terra, 
in hac patria, in hoc exilio. Sed uocat nos ad terram suam, ad patriam suam, 
quia non decet talis amor patriam istam. Imminutio amoris esset uilitas 
regionis. Iocundus amor amenum querit locum. Ideo commendat nobis terram suam, 
ideo laudat patriam suam, ideo dicit: "Flores apparuerunt in terra nostra, 
uinee florentes odorem dederunt, uox turturis audita est in terra nostra", ut 
concupiscamus talem regionem, ut desideremus talem patriam et sequamur eum. 
Ibi nos amat, ibi amore nostro frui desiderat, ibi amplecti a nobis postulat, 
ibi sequentes se non fugit, sed uenientes ad se expectat. Offert ergo se, dum 
non queritur, ut nos ad amorem suum accendat. Dum queritur, fugit, ut nos post 
se currere faciat. Nisi enim prius ipse se nobis ostenderet, nemo eum 
diligeret. Et nisi dum queritur fugeret, nemo eum sequi uellet. "Flores", 
inquit, "apparuerunt in terra nostra", non 'in terra mea', sed "in terra 
nostra", ut eam communicaret nobis cum. Quasi diceret: Fidelis uobis assum 
nuntius, uidi quod testor, audiui quod loquor, nolite timere, nolite 
diffidere, nolite hesitare. Sequimini quo uoco, quia inde estis, unde uenio. 
Non habetis hic manentem ciuitatem. Peregrinum est quod incolitis, aliunde huc 
uenistis. Si patrie uestre memores essetis, utique peregrinationem non 
diligeretis. Propterea et ego ueni, ut hinc uos educerem, non ut uobis cum hic 
permanerem. Et ideo de abscondito ad uos clamo, quia innotescere tantum, non 
permanere, uolo. Ideo de longinquo uos uoco, quia ad reditum festino. Sufficit 
me tantum processisse, ut audiri possim. Dampnum me pati existimarem, si quod 
superest uie pergerem. Grauis est omnis mora. "Flores apparuerunt in terra 
nostra". Discite quantum uos festinare debetis, dum me sic fugientem cernitis. 
Non uenissem, nisi uos diligerem; non fugerem, nisi uos post me trahere 
uellem. Hec est causa, quare Deus in abscondito semper loquatur. Similis est 
ratio, quare obscure loquatur. Sicut in lege et prophetis, et in euangelio per 
parabolas et enigmata locutus est. Dignum est enim, ut sub figuris uerborum 
abscondantur secreta mysticorum intellectuum, quia cito uiliscerent, si passim 
omnibus paterent. Ita enim ueritas et per inquisitionem fideles exercet et, ne 
ab infidelibus inueniatur, occulta permanet. Istos, dum difficile inuenitur, 
maiori desiderio inflammat; illos, dum omnino inueniri non potest, excecat. Ex 
eodem ergo et fideles proficiunt et infideles cadunt, quia et illi humiliter 
audiendo et fideliter inquirendo uerba Dei ad agnitionem ueritatis perueniunt; 
isti autem uel negligendo, uel comtempnendo, uel praue intelligendo nunquam ad 
ueritatem pertingunt. Iam diximus, quare obscure et in abscondito loquatur 
Deus. Nunc restat dicere, quare cum paucis et raro loquatur. 
V QVARE CVM PAVCIS ET RARO LOQVATUR DEVS 
Primi hominis natura ita a Deo ordinata et instituta fuerat, ut anima que 
corpori preerat per sensus quidem ministeria corporis foris impleret, sed 
intus per rationem semper ad creatorem suum intenderet; hoc est ut membra 
corporis sensificando foris ad agendum moueret, sed intentionem et desiderium 
intus ad solum creatorem dirigeret et nichil foris ageret, quod ex eius 
dilectione non procederet et ad eius dilectionem non pertineret, ita ut omnem 
actum et caritas imperaret et ratio disponeret et sensus impleret atque 
perficeret. Quandiu ergo hunc ordinem nature sue tenuit, quanuis foris per 
actionem uariaretur, intus tamen per intentionem et amorem stabilis permansit, 
quia unum intendebat et propter unum omnia faciebat, unum diligebat et omnium 
uoluntatum atque actionum suarum finem ad unum referebat et indefessa mentis 
acie ad unum iugiter respiciebat creatorem suum. Vnde nec dubitare de creatore 
suo poterat, cui semper intus per contemplationem presens erat. Cuius uisio et 
per cognitionem cor eius illuminauit et per amorem stare et requiescere fecit. 
Sed postquam merito preuaricationis sue eiectus est a facie Domini, factus est 
cecus et instabilis: cecus per ignorantiam mentis, instabilis per 
concupiscentiam carnis. Quibus ab illo in omnem posteritatem transfusis 
uniuersa mala exorta sunt. Per ignorantiam enim ad hoc tandem deuoluti sunt 
homines, ut creatorem suum non agnoscerent et aut omnino Deum non esse 
existimarent, aut diuinitatem his qui dii non erant attribuerent. Per 
concupiscentiam uero infinitis erroribus distracti et dissipati sunt. Necesse 
enim fuerat, ut per concupiscentiam terrenarum rerum que uidebantur immoderate 
diffluerent, qui tenebris ignorantie pressi alia inuisibilia bona esse 
nescirent. Volens ergo Deus ab hac distractione corda nostra colligere et ad 
interna gaudia contemplanda reuocare foris loquitur, ut nos intus redire 
ammoneat. Sed quia mens uisibilibus assueta nescit tam cito ad inuisibilia 
consurgere, iccirco uoluit ipse quedam etiam uisibiliter exhibere miracula, in 
quibus nostrum affectum enutriret et suam nobis caritatem commendaret. Hec 
autem sunt specialiter illa, que ad reparationem hominis pertinent. Nam ea, 
que ad conditionem hominis facta sunt, magis nobis potentiam opificis 
indicant. Ea uero, que ad redemptionem hominis facta sunt, precipue ad 
caritatem spectant. Hec igitur operatus est Deus, ut qualem erga nos haberet 
dilectionem ostenderet et nos ab amore huius mundi ad amorem suum reuocaret. 
Hec igitur opera ita moderari uoluit, ne infinita essent, ne animum nostrum 
qui colligendus erat in occupatione sua distraherent, et tamen multa essent, 
ut eundem animum perfecte adhuc stabilitatis impatientem rerum uarietate 
delectarent. Propterea elegit unam gentem et unum locum, ubi sacramenta non ad 
unius gentis tantum, sed ad salutem totius mundi pertinentia initiaret, ut 
unitas ubique commendaretur et humanus animus intus et foris ad unitatem 
reuocaretur, ut sicut ab uno saluatore est salus omnium, ita etiam ab uno loco 
et ab uno populo manaret salutis initium. Qui enim propter nos omnia fecit, 
sic utique fecit, sicut magis nobis expedire cognouit. Hec autem partim per 
homines, partim per angelos, partim per semetipsum operatus est: plurima per 
homines, per angelos multa, per semetipsum pauca. Propterea ut, dum in 
meditatione eorum humanus animus de factis hominum ad facta angelorum et de 
factis angelorum ad facta Dei ascendendo proficit, paulatim sese in unum 
colligere assuescat, et quanto magis multiplicitatem euadit tanto amplius ad 
ueram simplicitatem appropinquare incipiat. Dum ergo Deus cum paucis et raro 
loquendo mentes nostras in unum colligit, obscure autem et in abscondito 
loquendo sursum ad se trahit, quid aliud quam, ut ita dicam, inuisibilis 
cuiusdam arche in cordibus nostris formam fingit? Quanuis ergo omnia opera sua 
propter hominem fecerit, alia tamen uoluit esse opera illa que sanis 
exhiberent obsequium atque alia que infirmis conferrent remedium. Poterat enim 
mundus sano seruire, sed non poterat egrotum reparare. Proinde post illam 
primam rerum conditionem que facte fuerant, ut stantibus subessent, necesse 
erat alia facere, que iacentes erigerent. Que tanto primis digniora sunt 
quanto magis necessaria, et quanto dignitate precedunt, tanto prolixiori 
tempore currunt. Illa enim sex diebus facta sunt, ista sex etatibus fiunt. Sex 
diebus facta est rerum conditio, et sex etatibus perficitur hominum reparatio. 

VI QVOD ALITER ELECTI, ALITER REPROBI DIVINA OPERA PENSANT 
Sed sciendum est, quod opera diuina aliter electi atque aliter reprobi 
pensant. Electi namque opera restaurationis preferunt operibus prime 
conditionis, quia illa ad seruitutem, ista ad salutem facta sunt. Sed econtra 
reprobi plus amant opera conditionis quam opera restaurationis, quia presentem 
querunt delectationem, non futuram felicitatem. Philosophi gentilium 
superstitiosa quadam curiositate naturas rerum (id est opera conditionis) 
inuestigando in cogitationibus suis euanuerunt. Philosophi christianorum opera 
restaurationis iugiter meditando omnem a cogitationibus suis uanitatem 
repellunt. Electi restaurationem suam considerantes igne diuini amoris 
inardescunt, reprobi autem pulchritudinem rerum conditarum peruerse amantes ab 
amore Dei refrigescunt. Reprobi, dum rebus transitoriis cogitationes suas 
immergunt, creatoris sui obliuiscuntur; electi autem creatoris sui obliuisci 
non possunt, de cuius misericordia semper circa suam reparationem meditantur. 
Reprobi, dum temporalibus inhiant, cogitationem eternorum perdunt; electi 
autem, dum temporalia Dei beneficia recolunt, ad agnitionem eternorum 
proficiunt. Reprobi per uisibilia ab inuisibilibus cadunt, electi autem per 
uisibilia ad inuisibilia ascendunt. Sed sciendum est, quod alia sunt illa 
uisibilia de quibus ascendunt, alia sunt illa per que ascendunt. De operibus 
conditionis per opera restaurationis ad conditionis et restaurationis auctorem 
ascendunt. Ascensus autem isti non extrinsecus, sed intrinsecus cogitandi 
sunt, per gradus in corde de uirtute in uirtutem dispositos. Quod sic 
fortassis facilius intelligere poterimus. 
VII DVOS ESSE MVNDOS 
Sicut duo opera (id est opera conditionis et opera restaurationis) 
distinximus, ita duos mundos esse intelligamus: uisibilem et inuisibilem; 
uisibilem quidem hanc machinam uniuersitatis, quam corporis oculis cernimus, 
inuisibilem uero cor hominis quod uidere non possumus. Et sicut in diebus Noe 
aque diluuii uniuersam terram operuerunt, sola autem archa aquis 
superferebatur, et non solum mergi non poterat, immo etiam quanto amplius aque 
intumescebant, tanto altius in sublime eleuabatur, ita et nunc intelligamus in 
corde hominis concupiscentiam huius mundi esse quasi quasdam aquas diluuii, 
archam uero, que desuper ferebatur, fidem Christi, que transitoriam 
delectationem calcat, et ad ea, que sursum sunt, eterna bona anhelat. Ideo 
autem aquis comparatur concupiscentia huius mundi, quia fluxa est et lubrica 
et ad similitudinem aque deorsum currentis semper ima petit suos que sequaces 
instabiles et dissolutos reddit. Si intrauerit homo ad cor suum, uidere 
poterit, quomodo semper et concupiscentia deorsum in ea que transitoria sunt 
defluat, et fides in ea que sursum sunt bona perpetua tendat. Sed cum 
Scriptura dicat concupiscentiam in carne habitare, fidem in corde, quomodo nos 
utraque in corde esse affirmamus, nisi quia tunc carne concupiscere dicimus, 
quando corde carnaliter concupiscimus? Vtrumque tamen cordis est et 
concupiscere et credere, sed aliud habet ex hoc quod terrena diligit, aliud ex 
hoc quod celestia querit. Ideo concupiscentia deorsum est, fides sursum. 
Concupiscentia ex carne cordi innascitur, fides non a carne, sed a Deo cordi 
inspiratur. Proinde Dominus, cum fidelem Petri confessionem laudaret, "caro", 
inquit, "et sanguis non reuelauit tibi, sed Pater meus qui est in celis". De 
concupiscentia autem Paulus dicit: "Non ego operor illud, sed peccatum quod 
habitat in me". Et quid sit "in me", alio loco determinat: "Scio", inquit, 
"quia non habitat in me, hoc est in carne mea, bonum". Rursum que peccatum 
ipsum, quod in carne habitare dixerat, quid sit alibi declarat: "Spiritu 
ambulate et desideria carnis non perficietis", utique desideria carnis 
concupiscentiam appellans. Igitur concupiscentia in carne habitat (hoc est 
deorsum in corde), fides uero non in carne, sed in spiritu (hoc est sursum in 
corde). Illud tamen diligenter considerandum est, quod Apostolus, cum dixit: 
"Spiritu ambulate et desideria carnis non perficietis" - non dixit: 'non 
sentietis', sed: "non perficietis" - manifeste declarauit omni homini, quandiu 
in hac uita est, concupiscendi necessitatem ex corruptione prime natiuitatis 
inesse. Adiuuante tamen gratia Dei, ut eidem concupiscentie non consentiatur, 
nulli impossibile. Propterea alibi dixit: "Non regnet peccatum in uestro 
mortali corpore". Quasi diceret: Non potest fieri, ut in uestro mortali 
corpore peccatum (id est fomes peccati, incentiuum uitiorum, stimulus 
concupiscentie) non sit, sed adiuuante gratia Dei fieri potest, ut non regnet, 
ut non presit. Impossibile est ut illud non sentiatis, sed non necesse est ut 
illi consentiatis. Igitur omnis homo quoddam intus in corde suo diluuium 
concupiscentie patitur, a quo nullus nisi per archam fidei liberatur. Vbi 
malus homo per siccum ambulans mergitur et bonus homo in profundo maris mersus 
non nocetur. Periculosum prorsus naufragium quod intus est. Ve ei qui ibi 
periclitatur! Nullus portus illi tutus est, nulla statio secura, nulla 
serenitas tranquilla, qui intrinsecus concupiscentie sue estibus iactatur et 
insatiabili libidinum uoragine absorbetur. 
VIII DE TRIBVS MANERIIS HOMINVM 
Hic considerare possumus tres manerias hominum: alios qui intus diluuium 
habent et non archam, alios qui et diluuium et archam intus habent, sed in 
archa non sunt, alios qui in diluuio et archam habent et in archa manent. In 
diluuio sine archa sunt infideles quos carnis desideria inuoluunt, qui preter 
hanc uitam transitoriam aliam esse nesciunt. In diluuio archam habent, sed in 
ea non manent, hi qui iam per fidem post huius mutabilitatis finem uitam 
immutabilem esse uenturam credere didicerunt, sed post habita hec temporalium 
rerum delectationi animum suum subiciunt. Dicit enim Scriptura: "Vbi est 
thesaurus tuus, ibi est et cor tuum". Hoc est: Vbi est desiderium tuum, ibi 
est et cor tuum. Vbi est delectatio tua, ibi est et cogitatio tua. Vbi uero 
est cogitatio, ibi est interioris hominis habitatio. Nam ibi quisque secundum 
interiorem hominem habitare dicitur, ubi cogitatione conuersatur. Itaque hi 
qui delectationem cordis sui in uanitate huius mundi constituunt, quanuis 
archam fidei habeant, intus tamen naufragi sunt. Vt taceam ceteros mundi 
amatores, quot modo litteratos cernimus, qui christiani uocari uolunt et cum 
ceteris fidelibus Ecclesiam intrant et de sacramentis Christi participant, in 
quorum cordibus sepius est memoria Saturni et Iouis, Herculis aut Martis, siue 
Achillis et Hectoris, Pollucis et Castoris, Socratis et Platonis et 
Aristotelis quam Christi et sanctorum eius! Nugas poetarum diligunt et 
ueritatem diuinarum Scripturarum aut negligunt, aut quod peius est irrident et 
contempnunt. Videant nunc, quid eis prosit foris Ecclesiam ingredi et intus in 
corde a fide fornicari. Ego eis pronuntio, quia illis in fine sociandi sunt, 
quos nunc in cogitationibus suis per affectum cordis sibi coniungunt, et 
quorum hic uitam diligunt, eorum illic supplicii participes erunt. Quid illis 
prodest habere fidem et non manere in fide? Quid illis prodest nauem integram 
habere et in fluctibus naufragium non dicam pati, sed sponte facere? Quid 
prodest ueritatem cognoscere et falsitatem diligere? Non sunt tales, qui uere 
fideles sunt. Vis scire, quales sint? Audi, qualis unus illorum fuerit, et 
tales omnes intellige. Dissimiles enim esse non possunt, qui ueritate unum 
sunt. Audi ergo, quid de illo dicatur: "Lex Dei eius in corde ipsius", hoc est 
archam intus habere. Et quia hoc fortassis non sufficit, audi iterum: "In lege 
Domini uoluntas eius", hoc est in archa habitare. Hic perfectus est, qui 
diligit quod credit, ut habeat fidem operantem ex dilectione que mundum 
uincit. Hec est archa, in qua nos saluari oportet, que ab aquis portari 
potest, summergi autem omnino non potest, quia hoc mundo utitur quidem ad 
necessitatem, sed non succumbit ei per cupiditatem. Hoc est quod in psalmo 
dicitur: "Hoc mare magnum et spatiosum manibus, illic reptilia quorum non est 
numerus. Animalia pusilla cum magnis, illic naues pertransibunt". Mare enim in 
nobis est concupiscentia huius mundi, in qua si que delectationes inueniri 
possunt multis amaritudinibus asperse sunt, que secundum affectum carnalem 
deorsum in corde nostro fluunt. Reptilia sunt carnales cogitationes, 
diuersorum uitiorum feditate deformes. Quas, dum inordinate ad cor nostrum 
admittimus, quasi quibusdam monstruosis reptilibus interiora nostra replemus. 
Nauis est illa archa spiritalis (id est fides nostra), que intrinsecus sursum 
suspensa calcat concupiscentiam mundi. Naues autem dixit propter multas 
animas, nam et multe anime una anima propter unam fidem et dilectionem, et una 
fides multe fides propter multas animas fideles, quomodo dictum est: "Fides 
tua te saluam fecit", et fides mea et fides illius, cum tamen una sit fides 
catholica. Sola ergo nauis fidei mare transit, sola archa diluuium euadit. Et 
nos si saluari cupimus non solum ipsa in nobis sit, sed nos in ipsa oportet 
maneamus. Et nemo fidens conscientie sue dicat: Quid michi cum hac archa? 
Exsiccatum est in me diluuium concupiscentie carnalis. Qui foris est nescit, 
quid intus agatur. Sed si redierit homo ad cor suum, inueniet ibi tempestuosum 
salum seuis inundantium passionum et desideriorum malorum procellis exagitari, 
que totiens animum deorsum mergunt, quotiens eum per consensum sibi subiciunt. 
In omni enim homine, quandiu in hac uita corruptibili uiuit, ubi caro 
concupiscit aduersus spiritum, hoc diluuium est, uel potius omnis homo in hoc 
diluuio est. Sed boni in eo sunt sicut hi, qui in mari portantur a nauibus, 
mali uero in eo sunt sicut naufragi, qui uoluuntur in fluctibus. In bonis 
quidem aque huius diluuii in hac uita minui incipiunt et secundum differentiam 
gratiarum in singulis plusminusue decrescunt. Plene tamen nunquam exsiccari 
potest terra humani cordis, quandiu in hac uita uiuunt. Et ideo columba emissa 
non inuenit hic, ubi requiescat pes eius, sed semper ad archam reuertitur, 
quia mens pura, dum in hoc mundo nichil reperire potest, ubi affectionis sue 
pedem secure figat, diu extra custodiam interne meditationis morari 
reformidat. Sed si forte aliquando per cogitationem exiuerit, cito quasi 
columba auolans et elongans ad solitudinem conscientie redit ibi que a 
strepitu exteriori quasi in archa a fluctibus requiescit. Intelligamus ergo in 
nobis esse quod fugimus, in nobis esse ad quod fugere debemus: concupiscentiam 
et fidem, concupiscentiam quam fugere debemus, fidem quam debemus 
apprehendere. De concupiscentia ascendere, ut illam proficiendo relinquamus, 
per fidem ascendere, ut illam tenendo in melius semper proficiamus. 
Concupiscentia pertinet ad opera conditionis, fides pertinet ad opera 
restaurationis, quia et illa inordinate amando per concupiscentiam diffluimus, 
et ista pie credendo per fidem solidamur. Et iccirco diuina monita totiens 
clamant nobis et suadent mundum fugere, non utique ut extra celum et terram 
exeamus, sed ut in concupiscentia mundi non maneamus. Quid est 'non maneamus'? 
Quis manet in concupiscentia mundi? Qui delectationem animi sui in ea ponit, 
qui ad eam explendam iugiter intendit, qui de ea assidue cogitat et propositum 
animi sui in ea confirmat, qui eam ex deliberatione sequitur atque in ea per 
consensum delectatur. Ideo ergo mundus in sacra Scriptura maledicitur, ideo 
inimicus Dei appellatur, uidelicet non quia substantia mundi mala sit, sed 
quia pulchritudo mundi animas seducit. Substantia enim mundi fugienda non 
esset, si concupiscentia mundi mala non esset. Cum ergo concupiscentiam mundi 
fugimus, ideo fugimus quia mala est; cum uero substantiam mundi fugimus, ideo 
fugimus non quia mala, sed quia occasio mali est. Excogitata enim mundi specie 
nascitur affectus concupiscentie. Proinde si concupiscentiam mundi declinare 
uolumus, prius necesse est, memoriam mundi huius a cogitatione nostra 
excludamus. "In meditatione mea", ait Propheta, "exardescet ignis". Sicut 
ignem ligna nutriunt, sic cogitationes desideria pascunt. Si bone cogitationes 
in meditatione fuerint, exardescit ignis caritatis. Sin autem male fuerint 
cogitationes, exardescit ignis cupiditatis. Nam sicut oculus pascitur ex 
specie, sic animus pascitur ex cogitatione, et turpi quodam commercio impudica 
mens desiderio suo fruitur, dum quodammodo intus per cogitationem rem 
concupitam amplexatur. Fit etiam nonnunquam, ut quod frequenter cogitamus 
otiose aliquando concupiscamus illicite, reus que facti iudicatur, qui per 
consensum in cogitatione delectatur. Sicut ergo infirmi a quibusdam cibis 
abstinent, non quia mali sint ipsi cibi, sed quia ipsis ad utendum idonei non 
sunt, sic et nos terrenarum rerum speciem a cogitationibus nostris arcere 
debemus, non quia res ipse male sint, sed ne animus noster, qui ex semetipso 
infirmatur, ex earum rerum recordatione amplius corrumpatur. Ceterum, quantum 
ad ipsas res pertinet, quia omnis creatura Dei bona est, nulla res est que 
cogitari non possit sine peccato. Rursum que, si prauos affectus attendimus, 
nulla res est in qua peccare non possimus cogitando. Nam et de malo bene et de 
bono male, de immundo munde, de mundo immunde possumus cogitare. Cogitationes 
enim non ex re de qua surgunt, sed ex affectu quem gignunt iudicande sunt. 
Legimus sanctos uiros non solum cogitasse, sed et locutos esse et scripsisse 
de rebus immundis. Quod utique non fecissent, si cogitationes rerum immundarum 
animam inquinarent. Nichil interest, quale sit illud quod cogitatur, sed 
qualis ex ipsa cogitatione affectus consequatur, quia cogitatio mentem non 
polluit, ubi delectatio conscientiam non corrumpit. Expedit tamen nobis, sicut 
diximus, ut obliuiscamur mundum istum et deleamus memoriam eius de corde 
nostro, ne forte, dum frequenter de eo cogitamus, ad eius concupiscentiam 
inflectamur. Satis, ut reor, aperte iam demonstratum est, unde hec infinita 
quam patimur cogitationum nostrarum distractio oriatur: a mundo uidelicet et a 
concupiscentia eius, hoc est ab operibus conditionis. Rursum que quid sit 
illud, per quod colligi possint in unum cogitationes nostre, hoc est per opera 
restaurationis. Et quia - sicut supra dictum est - ordo esse non potest ubi 
finis non est, superest ut relictis operibus conditionis queramus ordinem 
cogitationum nostrarum ibi, ubi finite sunt, hoc est in operibus 
restaurationis. Hoc enim superius inuestigare proposuimus, quisnam uidelicet 
cogitationum nostrarum ordo esse deberet, quatinus ex eis spiritalis domus 
sapientie in nobis edificari possit. Et quia ex rebus cogitationes ueniunt, 
oportet ut ex ordine rerum sumatur ordo cogitationum. Deinceps ergo tractare 
incipiemus de operibus restaurationis relictis operibus conditionis, de quibus 
quasi de quodam subterfluente diluuio egressi sumus et nunc in opera 
restaurationis quasi in archam ingredimur. 
IX QVE SVNT OPERA RESTAVRATIONIS 
Igitur opera restaurationis sunt omnia, que ab initio mundi usque ad finem 
seculi facta sunt uel facienda pro restauratione hominum. In quibus et res 
gestas et personas ipsas, per quas et propter quas et apud quas geste sunt, 
loca simul et tempora, ubi et quando geste sunt, considerare oportet. In 
operibus restaurationis tribus modis ordo consideratur: secundum locum, 
secundum tempus, secundum dignitatem. Secundum locum, ut quid prope, quid 
longe gestum sit; secundum tempus, quid prius, quid posterius gestum sit; 
secundum dignitatem, quid humilius, quid excellentius sit. Hoc postremum in 
multas partes diuiditur: quid sanctum, quid sanctius, quid utile, quid 
utilius, quid honestum, quid honestius, quid pulchrum, quid pulchrius, quid 
mirabile, quid mirabilius, quid rarum, quid rarius, quid difficile, quid 
difficilius, quid credibile, quid credibilius, quid magnum, quid maius, quid 
obscurum, quid obscurius, et si qua sunt talia. Et hic ordo quidem, qui est 
secundum dignitatem, uidetur ad altitudinem arche pertinere, ut si dixerimus 
ea que sancta sunt in prima mansione computari, que sunt sanctiora in secunda, 
que uero sanctissima sunt in tertia, et sic de ceteris que enumerauimus. Ordo 
autem loci et ordo temporis fere per omnia secundum rerum gestarum seriem 
concurrere uidentur. Et ita per diuinam prouidentiam uidetur esse dispositum, 
ut que in principio temporum gerebantur, in oriente - quasi in principio mundi 
- gererentur, ac deinde ad finem profluente tempore usque ad occidentem rerum 
summa descenderet, ut ex hoc ipso agnoscamus appropinquare finem seculi, quia 
rerum cursus iam attigit finem mundi. Ideo primus homo in oriente in hortis 
Eden conditus collocatur ut ab illo principio propago posteritatis in orbem 
terrarum proflueret. Item post diluuium principium regnorum et caput mundi in 
Assyriis et Chaldeis et Medis in partibus orientis fuit, deinde ad Grecos 
uenit; postremo circa finem seculi ad Romanos in occidente - quasi in fine 
mundi habitantes - potestas summa descendit. Atque ita serie rerum ab oriente 
in occidentem recta linea decurrente ea que a dextris uel a sinistris (hoc est 
ad aquilonem uel ad austrum) gesta sunt, ita suis significationibus 
respondent, ut si quis hec diligentius considerauerit per diuinam prouidentiam 
ita disposita esse ambigere non possit. Verbi gratia, ut de multis pauca 
dicamus: Egyptus a Ierusalem ad austrum est, Babilon uero ad aquilonem. 
Egyptus autem interpretatur tenebre, et auster uentus est calidus. Designat 
ergo Egyptus mundum istum in tenebris ignorantie et calore carnalis 
concupiscentie positum. Babilon autem interpretatur confusio et significat 
infernum, ubi nullus ordo est, sed sempiternus horror inhabitans. Legimus 
autem, quod ille antiquus Hebreorum populus prius in Egypto in luto et latere 
seruiuit, ac deinde multis annis intercurrentibus captiuus in Babilonem 
abductus est. Quod factum quid aliud nobis innuit, quam totius humani generis 
casum, quod propter peccatum originale a celesti patria exulando prius in hac 
uita mortali per ignorantiam et concupiscentiam subditur uitiis, ac deinde 
post hanc uitam apud inferos captiuatur in tormentis (hoc est in Babilone, ad 
aquilonem scilicet), ubi ille primus apostata angelus sedem posuit? Igitur 
ordo dignitatis ad altitudinem arche pertinet, ordo temporis ad longitudinem, 
ordo loci ad latitudinem simul et longitudinem. Ad longitudinem arche 
pertinet: "Simile est regnum celorum homini patrifamilias, qui exiit primo 
mane conducere operarios in uineam suam". Similiter et circa horam tertiam et 
sextam et nonam et undecimam egressus et uidens alios stantes misit eos in 
uineam suam. Ad latitudinem arche pertinet: "In omnem terram exiuit sonus 
eorum, et in fines orbis terre uerba eorum". Ad altitudinem arche pertinet: 
"Illuc enim ascenderunt tribus, tribus Domini, testimonium Israel ad 
confitendum nomini Domini". Et ne per singula eundo moras innectam, breuiter 
tibi dicam quod dicendum est. In his tribus dimensionibus omnis diuina 
Scriptura continetur. Historia enim longitudinem arche metitur, quia in serie 
rerum gestarum ordo temporis inuenitur. Allegoria latitudinem arche metitur, 
quia in participatione sacramentorum constat collectio populorum fidelium. 
Tropologia altitudinem arche metitur, quia in profectu uirtutum crescit 
dignitas meritorum. Possumus adhuc si uolumus aliter altitudinem arche 
distinguere, ut doctrina multiplex fiat manente eadem ueritate. Nam et hoc 
ammonitum esse uolumus lectorem sepe nos eandem rem in hoc tractatu diuersis 
modis protulisse propter affluentiorem doctrine exercitationem, ut omnem 
scientie uiam prudens animus experiatur, hoc tantum obseruato, ut nichil quod 
ueritati contrarium sit aut sentiatur aut dicatur. Sicut ergo archa in tres 
mansiones distinguitur, ita etiam opera restaurationis in tres ordines 
distinguntur. In primo ordine - quasi in prima mansione - est umbra. In 
secundo ordine - quasi in secunda mansione - est corpus. In tertio ordine - 
quasi in tertia mansione - est spiritus. Vel si magis uis hoc modo dicere: 
figura, res, ueritas, ut idem esse intelligas umbram et figuram, idem corpus 
et rem, idem spiritum et ueritatem. Vmbra dicuntur illa, que ante aduentum 
Christi sub lege naturali et sub scripta lege corporaliter et uisibiliter 
gesta sunt ad prefiguranda ea que nunc post aduentum Christi in tempore gratie 
corporaliter et uisibiliter geruntur; que ideo umbra dicuntur, quia corporalia 
erant et figura corporalium. Corpus uocantur ipsa nostra sacramenta, que nunc 
in sancta Ecclesia uisibiliter geruntur. Spiritus autem est id, quod gratia 
Dei sub uisibilibus sacramentis inuisibiliter operatur. Verbi gratia, ut unum 
exemplum ponamus: Mare rubrum prefigurauit baptisma, quod nunc in sancta 
Ecclesia consecratur; ipsum autem baptisma uisibile significat emundationem 
criminum quam Spiritus sanctus sub sacramento quo corpora tinguntur 
inuisibiliter in animabus operatur. Mare rubrum igitur umbra et figura est, 
baptisma autem aque uisibilis, quod nunc habemus, corpus et res, emundatio 
uero peccatorum spiritus et ueritas. Est adhuc et alius modus de quo superius 
locuti sumus, per quem altitudinem arche distinguere possumus. Opera enim 
restaurationis partim per homines, partim per angelos, partim per semetipsum 
operatus est Deus. In prima ergo mansione collocamus opera hominum, in secunda 
mansione opera angelorum, in tertia mansione opera Dei. Vel moraliter: prima 
mansio est fides, secunda mansio est spes, tertia mansio est caritas. Vel 
secundum anagogem: prima mansio est cogitatio recta, secunda mansio est 
meditatio prouida, tertia mansio est contemplatio clara. Vel secundum 
operationem: prima mansio est scientia, secunda mansio est disciplina, tertia 
mansio est bonitas. Vel secundum status differentes: prima mansio est natura, 
secunda mansio est lex scripta, tertia mansio est gratia. Hec enim tria, si 
secundum tempus considerantur longitudinem arche metiuntur, si secundum 
dignitatem discernuntur altitudinem arche distinguunt, quia sicut tempore se 
subsequuntur, ita dignitate se precedunt. Que est ergo hec archa, de qua tam 
multa dicuntur et in qua tam multiplices uie scientiarum continentur? Nunquid 
putas est laberintus? Non laberintus, sed requies intus. Vnde hoc scio? Quia 
ille in ea habitat, qui dicebat: "Venite ad me omnes qui laboratis et honerati 
estis, et ego reficiam uos, et inuenietis requiem animabus uestris". Si enim 
labor est, ubi ipse est, quomodo requiem inueniunt qui ad eum ueniunt? Nunc 
uero in pace factus est locus eius et in Sion habitatio eius, ubi confregit 
potentias arcuum, scutum et gladium et bellum, ubi omnis strepitus et 
tumultuatio longe abest, gaudium et pax et requies semper presens est. Qualis 
ergo est hec archa? Vis scire qualis? Sustine me, ut de multis pauca tibi 
dicam. Hec archa similis est apothece omnium deliciarum uarietate referte. 
Nichil in ea quesieris, quod non inuenias. Et cum unum inueneris, multa tibi 
patefacta uidebis. Ibi uniuersa opera restaurationis nostre a principio mundi 
usque ad finem plenissime continentur, et status uniuersalis Ecclesie 
figuratur. Ibi historia rerum gestarum texitur, ibi mysteria sacramentorum 
inueniuntur, ibi dispositi sunt gradus affectuum, cogitationum, meditationum, 
contemplationum, bonorum operum, uirtutum et premiorum. Ibi quid credere, quid 
agere, quid sperare debeamus ostenditur. Ibi forma uite hominis et summa 
perfectionis continetur. Ibi elucent occulta, ibi operosa apparent facilia, et 
que per se uideri poterant minus congrua, in ordine suo considerata probantur 
idonea. Ibi quoddam uniuersitatis corpus effingitur, et concordia singulorum 
explicatur. Ibi alter quidam mundus huic pretereunti et transitorio contrarius 
inuenitur, quia ea que in hoc mundo per diuersa tempora transeunt, in illo 
mundo - quasi in quodam eternitatis statu - simul consistunt. Ibi preteritis 
presentia non succedunt, nec presentibus futura superueniunt, sed quicquid ibi 
est, presens est. Propter quod et qui ibi manent, semper permanent, semper 
gaudent, nichil dolentes preteritum, nichil timentes futurum, habentes quod 
diligunt, uidentes quod concupiscunt. Et ideo fortassis dixit Apostolus: 
"Preterit figura huius mundi", forma huius mundi, species huius mundi, 
pulchritudo huius mundi, quia est alter mundus, cuius figura non preterit, 
cuius forma non transit, cuius species non marcescit, cuius pulchritudo non 
deficit. Ille mundus in isto mundo est, et iste mundus illo mundo minor est, 
quia ille capit quem capere iste non potest. Istum mundum uident oculi carnis, 
illum mundum intrinsecus contemplantur oculi cordis. In isto mundo habent 
oblectamenta sua homines, in illo mundo ineffabiles sunt delectationes. In hoc 
mundo currunt homines et plaudunt ad spectacula uanitatis, in illo mundo per 
internum silentium exercentur et iocundantur mundi corde in contemplatione 
ueritatis. Breuiter dicturus eram, sed fateor uobis multa me loqui delectat. 
Et erat adhuc fortassis quod dicerem, si uestrum fastidium non timerem. Nunc 
igitur ipsius arche nostre exemplar proponamus, sicut promisimus, quod 
exterius depingimus, ut foris discas quid intus agere debeas, ut cum huius 
exemplaris formam in corde tuo expresseris domum Dei in te edificatam esse 
leteris.