[0] De Ordine Palatii.
ADMONITIO HINCMARI Remorum archiepiscopi
AD EPISCOPOS ET AD REGEM KAROLOMANNUM PER CAPITULA.
Hincmarus episcopus ac plebis dei famulus.

[1] I.
Pro aetatis et sacri ordinis antiquitate, posteriores tempore, boni et sapientes uiri, rogatis exiguitatem meam, ut qui negotiis ecclesiasticis et palatinis, quando in amplitudine et unitate regni prospere agebantur interfui, et consilia doctrinamque illorum qui sanctam Ecclesiam in sanctitate et iustitia rexerunt, sed et eorum qui soliditatem regni tempore superiore prosperius disposuerunt audiui, quorum magisterio traditionem maiorum suorum didici, post obitum etiam domni Hludowici imperatoris, in eorum obsequio, qui pro filiorum eius tunc temporis regum nostrorum concordia sategerunt, pro modulo meo frequentibus itineribus, uerbis et scriptis laboraui, ad institutionem istius iuuenis et moderni regis nostri, et ad reerectionem honoris et pacis Ecclesiae ac regni, ordinem ecclesiasticum, et dispositionem domus regiae in sacro palatio, sicut audiui et uidi demonstrem, quatenus in nouitate sua ea doctrina imbuatur, ut in regimine regni Deo placere, et in hoc saeculo feliciter regnare, et de praesenti regno ad aeternum ualeat peruenire. Experimento quippe cognoscimus, quia uas nouum, quo prius sapore et odore imbutum fuerit, illud in posterum diu retinebit, sicut et quidam sapiens dicit. 
« Quo semel est imbuta recens seruabit odorem Testa diu. » 
Et legimus quomodo Alexander in pueritia sua habuit baiulum nomine Leonidem, citatis moribus et incomposito incessu notabilem, quae puer quasi lac adulterinum sugens ab eo sumpsit. Unde in adulta aetate sapiens et rex fortis seipsum reprehendebat, et uitare uolebat, sed ut legitur, cum omnia regna uicerit, in hoc seipsum uincere non potuit. 

[2] II.
 Intelligat igitur dominus rex, ad quod officium est prouectus, et obaudiat commonitionem atque comminationem Regis regum dicentis ei cum aliis regibus: « Et nunc reges, inquit, intelligite, erudimini qui iudicatis terram. Seruite Domino in timore, et exsultate ei cum tremore. Apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, et pereatis de uia iusta ». Sicut multos hanc commonitionem et comminationem neglegentes perisse legimus, audiuimus, et etiam nostro tempore scimus. Obaudiat etiam sanctam Scripturam sibi praecipientem: « Diligite iustitiam qui iudicatis terram. Sentite de Domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaerite illum....; quia in maliuolam animam non introibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis. »

[3] III.
Ego autem, et pro imposito ministerio, et pro bona et rationabili uestra iussione, aggrediar exsequi quod rogatis, non meo sensu, neque uerbis meis, sed ut praemisi maiorum traditione, attendens dicentem Dominum ad prophetam: « Tu autem audiens nuntiabis eis ex me. » Ex me, inquit, et non ex te: quia sicut ipse dicit: « Qui a semetipso loquitur, gloriam propriam quaerit ». Sancta Scriptura in omni ordine et professione unicuique administratori praecipit, ut intelligat cuncta quae ait: Quoniam si intelligit administratio quam gerit unde exordium cepit, sollicitius satagit, ut de administrationis talento sibi credito rationem redditurus. Omnes enim astabimus ante tribunal Christi, ut referat unusquisque quae per corpus gessit, siue bonum, siue malum. Non audiat a iusto iudice, quod Dominus in Euangelio seruo malo et pigro responsurum se fatetur, sed audire mereatur: « Euge! serue bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, supra multa te constituam, intra in gaudium Domini tui ».

[4] IV. 
Legimus in sancta scriptura Veteris Testamenti, quia Dauid rex simul et propheta, praefigurans Dominum nostrum Iesum Christum, qui solus rex simul et sacerdos fieri potuit, duos in sacerdotibus ordines constituit, in summis uidelicet pontificibus, et in minoris ordinis sacerdotibus, qui nunc presbyteratus funguntur officio; ea uidelicet prouisione, ut dum quilibet Pontificum uita decederet, quicunque sacerdotum optimus putaretur, ei in pontificatum succederet. Et in Nouo Testamento, Dominus noster Iesus Christus de multitudine discipulorum suorum, sicut in Euangelio legimus, duodecim elegit, quos et Apostolos nominauit. Horum in Ecclesia locum tenent episcopi, sicut sacra Scriptura et catholici doctores ostendunt. 
Designauit etiam alios septuaginta duos, qui sub duodecim apostolis figuram presbyterorum, id est secundi ordinis sacerdotum praemonstrauerunt: ut decedentibus episcopis, de his secundi et inferioris ordinis sacerdotibus, secundum sacros canones spiritu Dei conditos, et totius mundi reuerentia coonsecratos, ad summi sacerdotii apicem loco decessorum episcoporum prouehantur, sicut sacra Scriptura Actuum apostolorum patenter ostendit, dicente Petro ad confratres suos, quando Iudas, qui connumeratus fuerat in ordine apostolorum, et sortitus sortem ministerii apostolatus, abiit in locum suum: « Oportet, inquiens, ex his uiris, qui nobiscum congregati sunt in omni tempore, quo intrauit et exiuit inter nos Dominus Iesus, testem resurrectionis eius nobiscum fieri unum ex istis. Et uenit electio diuina super Mathiam, qui annumeratus est cum undecim apostolis ».

[5] V.  
Et in sacra Regum historia legimus, quia principes sacerdotum, quando sacra unctione reges in regnum sacrabant, coronam significantem uictoriam ponentes super capita eorum, legem in manum eius dabant, ut scirent qualiter seipsos regere, et prauos corrigere, et bonos in uiam rectam deberent dirigere. Unde sicut beatus papa Gelasius ad Anastasium imperatorem ex sacris Scripturis demonstrat, et in his quae nuper apud martyrium sanctae Macrae in synodo gesta sunt continetur, duo sunt quibus principaliter una cum specialiter cuiusque curae subiectis mundus hic regitur, auctoritas sacra pontificum, et regalis potestas: in quibus personis sicut ordinum sunt diuisa uocabula, ita sunt et diuisa in unoquoque ordine ac professione ordinationum officia. Diligenter igitur quisque debet in ordine et professione sua quo nomine censetur attendere, et magnopere prouidere ne a nomine discordet officio. « Primum namque, » ut beatus Cyprianus dicit, « ab episcopo quid sui nominis dignitas teneat inquiratur, quoniam episcopus, cum Graecum nomen sit, speculator interpretatur. Quare uero speculator ponitur, et quid a speculatore requiratur, Dominus ipse denudat, cum sub Ezechielis prophetae persona, episcopo officii sui rationem denuntiat, ita inquiens: « Speculatorem dedi te domui Israel. » Speculatoris officium est, ut commisso sibi populo, exemplo et uerbo qualiter uiuere debeat incessanter annuntiet: sicut de Christo, qui sequi se, id est imitari, praecipit, scriptum est: « Quae cœpit Iesus facere et docere... » Et sic uitam ac mores sibi commissorum speculetur attendere, et postquam attenderit, sermone si poterit et actu corrigere, et si non poterit, iuxta euangelicam regulam scelerum operarios debet declinare.

[6] VI. 
Et rex in semetipso nominis sui dignitatem custodire debet. Nomen enim regis intellectualiter hoc retinet, ut subiectis omnibus rectoris officium procuret. Sed qualiter alios corrigere poterit, qui proprios mores ne iniqui sint non corrigit? quoniam iustitia regis exaltatur solium, et ueritate solidantur gubernacula populorum. » Quae uero sit iustitia regis, idem beatus Cyprianus in nono abusionis gradu sufficientissime monstrat.

[7] VII. 
Habet quippe ordo sacerdotalis leges diuinitus promulgatas, qualiter quisque ad culmen regiminis, uidelicet episcopatus, uenire debeat, atque ad hoc recte perueniens, qualiter uiuat, et bene uiuens, qualiter doceat, et recte docens, infirmitatem suam quotidie quanta consideratione cognoscat: qualiter etiam ministros sibi suppositos regere debeat: quam pura etiam intentione sacros ecclesiasticos ordines dispensare: et qua discretione ligare uel soluere subditos debeat. De quibus legibus in eisdem scriptum est ita: « Nulli sacerdoti suos liceat canones ignorare, nec quidquam facere quod Patrum possit regulis obuiare. » Quia non minus in sanctarum traditionum delinquitur sanctiones quam in ipsius Domini iniuriam prosilitur. » Quod tale est, quia, ut sacra monstrat auctoritas, cognata sunt schisma et haeresis; ac si aliis uerbis dicatur: Non minus schismaticus delinquit, cum praeuaricatione sanctarum regularum per contemptum se ab unitate sanctae Ecclesiae, quae corpus Christi est, diuidit, quam haereticus, qui de Deo, capite uidelicet ipsius Ecclesiae, male sentit.

[8] VIII. 
Et sicut dictum est de legibus ecclesiasticis, quod nulli sacerdoti suos liceat canones ignorare, nec quidquam facere quod Patrum possit regulis obuiare: ita legibus sacris decretum est, ut leges nescire nulli liceat, aut quae sunt statuta contemnere. 
Cum enim dicitur, nulli liceat leges nescire, uel quae sunt statuta contemnere, nulla persona in quocunque ordine mundano excipitur quae hac sententia non constringatur. Habent enim reges et reipublicae ministri leges quibus in quacunque prouincia degentes regere debent: habent Capitula Christianorum regum ac progenitorum suorum, quae generali consensu fidelium suorum tenere legaliter promulgauerunt. De quibus beatus Augustinus dicit, quia, « licet homines de his iudicent, cum eas instituunt, tamen cum fuerint institutae atque firmatae, non licebit iudicibus de ipsis iudicare, sed secundum ipsas. »

[9] IX. 
Multo minus autem regi uel cuilibet in quocunque ordine contra leges diuinas licet agere per contemptum. Unde principi terrae magnopere prouidendum atque cauendum est, ne in his Deus offendatur, per quos religio Christiana consistere debet, et caeteri ab offensione saluari. Et ideo, quia res ecclesiasticas diuino iudicio tuendas et defensandas suscepit, consensu eius, electione cleri ac plebis, et approbatione episcoporum prouinciae, quisque ad ecclesiasticum regimen absque ulla uenalitate prouehi debet: quia, sicut Dominus in Euangelio dicit: « Qui non intrat per ostium in ouile ouium, sed ascendit aliunde, ille fur est et latro ». Ecclesiasticis regulis sine difficultate omnimodis debet fauere, si non uult Regem regum offendere. Et sicut episcopi ac rex prouidere debent, ut nullius rei intuitu eligatur episcopus, nisi Dei solius, id est non pro aliquo munere dationis, nec pro aliquo obsequio humano, uel propinquitate consanguinitatis, seu amicitia, uel seruitio temporali, aut aliqua occasione, quae contraria esse possit ueritati, aut diuinae auctoritati: ita rex custodire debet, sicut sanctus Augustinus demonstrat, ne muneribus, uel blanditiis cuiusquam scelerati pelliciatur, et adulationibus decipiatur: nec quibuscunque propinquitatis necessitudinibus coniunctis, contra Deum sanctamque Ecclesiam atque rempublicam peruerse agentibus, affectu carnali parcat, dicente Dei spiritu per Dauid prophetam: « Nonne eos qui oderunt te, Deus, oderam, et super inimicos tuos tabescebam? Perfecto odio oderam illos; inimici facti sunt mihi ». Inimicos enim Dei perfecto odio odisse est, ad quod facti sunt diligere, et quod faciunt increpare, mores prauorum premere, uitae prodesse.

[10] X. 
Tales etiam comites et sub se iudices constituere debet, qui auaritiam oderint, et iustitiam diligant, et sub hac conditione suam administrationem peragant, et sub se huiusmodi ministeriales substituant. « Et quicunque in omni ordine et professione in dominatione constituuntur, et domini appellantur, sicut sanctus Cyprianus in sexto Abusionis gradu demonstrat, dominationis uirtutem auctore et cooperatore Domino teneant: quia nihil proficit dominandi habere potestatem, si dominus ipse non habeat et uirtutis rigorem. Sed hic uirtutis rigor non tam exteriori fortitudine, quae et ipsa saecularibus dominis necessaria est, indiget, quam animi interiori fortitudine, bonis moribus exerceri debet: saepe enim dominandi per animi negligentiam perditur fortitudo. Tria ergo necessaria hos qui dominantur habere oportet, terrorem scilicet, et ordinationem, et amorem. Nisi enim ametur dominus pariter et metuatur, ordinatio minime constare illius potest. Per beneficia ergo et affabilitatem procuret ut diligatur, et per iustas uindictas, non propriae iniuriae sed legis Dei, studeat ut metuatur. Propterea quoque, dum multi pendent in eo, ipse Deo adhaerere debet, qui illum in ducatum constituit, qui ad portanda multorum onera ipsum ueluti fortiorem solidauit. Paxillus enim nisi bene forte firmetur, et alicui fortiori adhaereat, omne quod in eo pendet cito labitur, et ipse solutus a rigore suae firmitatis, cum oneribus ad terram delabitur. Sic et princeps nisi suo conditori pertinaciter adhaeserit, et ipse, et omne quod continet, cito deperit. » Et sciat, quod sicut in principatu hominum primus constitutus est, ita quoscunque peccatores sub se in praesenti habuit, nisi se et illos correxerit, supra se modo implacabili in illa futura pœna habebit.

[11] XI. 
In memoratis namque gestis apud martyrium sanctae Macrae, et de his quae ad sanctae Ecclesiae ac rectorum ipsius honorem et uigorem, et de his quae ad regis et regni soliditatem atque curam pertinent, necnon et de domus regiae dispositione, ex catholicorum secundum sanctarum Scripturarum tramitem promulgationibus, atque ex Christianorum regum constitutionibus, per capitula breuiter ac salubriter, si teneantur et exsequantur, collecta continentur. Verumtamen quia Samaritanus, uerus uidelicet custos humani generis, stabulario, id est pontificali ordini, cuius curae uulneratum quemque commiserat ad sanandum, dans duos denarios, Vetus scilicet ac Nouum Testamentum, dixit: « Quod supererogaueris, ego cum rediero reddam tibi », eisdem gestis, uelut ex supererogatione, quae praemissa sunt in hoc opusculo, et quae sequentur, adiicere studeo.

[12] XII. 
Adalhardum senem et sapientem domni Caroli magni imperatoris propinquum, et monasterii Corbeiae abbatem, inter primos consiliarios primum in adolescentia mea uidi. Cuius libellum De ordine palatii legi et scripsi, in quo inter caetera continetur duabus principaliter diuisionibus totius regni statum constare, anteposito semper et ubique omnipotentis Dei iudicio. Primam uidelicet diuisionem esse dicens, qua assidue et indeficienter regis palatium regebatur et ordinabatur; alteram uero, qua totius regni status secundum suam qualitatem studiosissime prouidendo seruabatur.

[13] XIII. 
In prima igitur dispositione, regis palatium in ornamento totius palatii ita ordinatum erat. Anteposito ergo rege et regina, cum nobilissima prole sua, tam in spiritalibus, quam et in saecularibus, atque corporalibus rebus, per hos ministros omni tempore gubernabatur. Videlicet per apocrisiarium, id est responsalem negotiorum ecclesiasticorum: cuius ministerium ex eo tempore sumpsit exordium, quando Constantinus magnus imperator christianus effectus, propter amorem et honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli, quorum doctrina ac ministerio ad Christi gratiam baptismatis sacramenti peruenit, locum et sedem suam, urbem scilicet Romanam, papae Siluestro edicto priuilegii tradidit, et sedem suam in ciuitate sua, quae antea Byzantium uocabatur, nominis sui ciuitatem ampliando aedificauit: et sic responsales tam Romanae sedis, quam et aliarum praecipuarum sedium, in palatio pro ecclesiasticis negotiis excubabant.

[14] XIV. 
Aliquando per episcopos, aliquando uero per diaconos apostolica sedes hoc officio fungebatur. Quo officio beatus Gregorius in diaconi ordine functus fuit, et ex aliis praecipuis sedibus per diaconos id officium exsequebatur, sicut sacri canones iubent. Et in his Cisalpinis regionibus, postquam Ludouicus praedicatione beati Remigii ad Christum conuersus, et ab ipso cum tribus millibus Francorum in uigilia sancti Paschae baptizatus exstitit, per successiones regum sancti episcopi ex suis sedibus, et tempore competenti palatium uisitantes, uicissim hanc administrationem disposuerunt. A tempore uero Pippini et Caroli interdum per presbyteros interdum per episcopos regia uoluntate, atque episcopali consensu, per diaconos uel presbyteros magis quam per episcopos hoc officium exsecutum exstitit: quia episcopi continuas uigilias supra gregem suum debent assidue exemplo et uerbo uigilare, et non diutius secundum sacros canones a suis abesse parrochiis.

[15] XV. 
Neque iuxta decreta ex sacris canonibus promulgata beati Gregorii, praetoria, quae nunc regia, et usitatius palatia nominantur, debent inutiliter obseruare, ne incurrant iudicium, ut contra placita canonum sibi in ordinatione sua tradita facientes, ipsi se honore priuent ecclesiastico. Et ut de licitis exempla ponamus, et de illicite usurpatis non taceamus, tempore Pippini et Caroli hoc ministerium consensu episcoporum per Fulradum presbyterum, tempore etiam Caroli per Engelramnum et Hildiboldum episcopos, tempore denique Ludouici per Hilduinum presbyterum, et post eum per Fulconem item presbyterum, deinde per Drogonem episcopum, exstitit hoc ministerium executum.

[16] XVI. 
Apocrisiarius autem, quem nostrates capellanum, uel palatii custodem appellant, omnem clerum palatii sub cura et dispositione sua regebat. Cui sociabatur summus cancellarius, qui a secretis olim appellabatur, erantque illi subiecti prudentes et intelligentes ac fideles uiri, qui praecepta regia absque immoderata cupiditatis uenalitate scriberent, et secreta illis fideliter custodirent. Post eos uero, sacrum palatium per hos ministros disponebatur, per camerarium uidelicet, et comitem palatii, senescalcum, buticularium, comitem stabuli, mansionarium, uenatores principales quatuor, falconarium unum.

[17] XVII. 
Et quamuis sub ipsis, et ex latere eorum, alii ministeriales fuissent, ut ostiarius, sacellarius, dispensator, scapoardus, uel quorumcunque ex eis iuniores, aut decani fuissent, uel etiam alii ex latere, sicut bersarii, ueltrarii, beuerarii, uel si qui adhuc supererant: uerumtamen, quamuis et ipsi singuli iuxta suam qualitatem ad hoc intenti essent, non tamen ad eos, sicut ad caeteros principaliter, ut subter insertum est, totius regni confœderatio in maioribus uel minoribus, singulis quibusque quotidianis necessitatibus occurrentibus, cum palatio conglutinabantur. Sed nec ipsi superiores omnes aequaliter, propter ministeriorum diuersitatem, qualitatem, uel conuenientiam, prodesse poterant: cum tamen nullus se, propter fidei seruandam ueritatem regis et regni, ut praedictum est, subtrahero potuisset, uel etiam uoluisset. De quorum personis uel ministeriis, quanquam plura sint quae dicantur, haec tamen praecipue habebantur.

[18] XVIII. 
Imprimis, ut iuxta cuiuscunque ministerii qualitatem uel quantitatem, minister nobili corde et corpore constans, rationabilis, discretus et sobrius eligeretur. Sed nec illa sollicitudo deerat, ut si fieri potuisset, sicut hoc regnum, Deo auctore, ex pluribus regionibus constat, ex diuersis etiam eisdem regionibus, aut in primo, aut in secundo, aut etiam in quolibet loco, iidem ministri eligerentur, qualiter familiarius quaeque regiones palatium adire possent, dum suae genealogiae uel regionis consortes in palatio locum tenere cognoscerent.

[19] XIX. 
His ita breuiter de eligendis et constituendis ministris praedictis, nunc ad eorumdem ministrorum et ministrationum ordinem qualiter currebant ueniendum est. Nam quamuis praefati ministri, unusquisque de suo ministerio, non sub alio, uel per alium, nisi per seipsum, solum regem, uel quantum ad reginam uel gloriosam prolem regis respiciebant, caput ponerent: non tamen omnes aequaliter de caeteris rebus, uel caeterorum necessitatibus regem adibant, sed mensura sua quisque contentus erat, et ubi uel ubi ratio poscebat, solatium alterius requirebat. E quibus praecipue duo, id est apocrisiarius, qui uocatur apud nos capellanus, uel palatii custos, de omnibus negotiis ecclesiasticis uel ministris ecclesiae, et comes palatii de omnibus saecularibus causis, uel iudiciis suscipiendi curam instanter habebant: ut nec ecclesiastici, nec saeculares, prius domnum regem, absque eorum consultu inquietare necesse haberent, quousque illi praeuiderent, si necessitas esset ut causa ante regem merito uenire deberet; si uero secreta esset causa, quam prius congrueret regi quam cuiquam alteri dicere, eumdem dicendi locum eidem ipsi praepararent introducto prius rege, ut hoc iuxta modum personae, uel honorabiliter, uel patienter, uel etiam misericorditer susciperet.

[20] XX. 
Apocrisiarius quidem de omni ecclesiastica religione uel ordine, necnon etiam de canonicae, uel monasticae altercatione, seu quaecunque palatium adibant pro ecclesiasticis necessitatibus sollicitudinem haberet, et ea tantummodo de externis regem adirent, quae sine illo plenius definiri non potuissent. Caeterum, ut non solum de his quae ad eos specialiter de omni ornamento uel officio ecclesiastico infra palatium agenda pertinebant, uerum quoque et omnem consolationem spiritalem, siue consilium totius palatii quicunque quaereret, apud eum ut necesse erat fideliter inueniret: et qui non quaereret et tamen ipse apud aliquem necessarium esse sentiret, iuxta personae qualitatem, et a peruerso sensu uel opere retrahere, et ad uiam salutis conuertere studeret. Et caetera spiritualia, quaecunque palatio, tam ab assidue conuersantibus, quamque et a superuenientibus, siue secundum Deum, siue secundum saeculum, ut prouiderentur et praeuiderentur erant necessaria, quae enumerare longum est, ad eius specialiter curam pertinebant. Non ita, ut aliter ullus, siue palatinus, siue externus superueniens, sapientia et uera deuotione per Dei gratiam illuminatus, tale aliquid minime ageret; sed maxime consuetudo erat, ut aut cum eodem apocrisiario pariter, aut certe per eius consilium quod erat agendum ageret, ne forte quid minus utile aut indignum regi subriperet.

[21] XXI. 
Comitis autem palatii, inter caetera pene innumerabilia, in hoc maxime sollicitudo erat, ut omnes contentiones regales, quae alibi ortae propter aequitatis iudicium palatium aggrediebantur, iuste ac rationabiliter determinaret, seu peruerse iudicata ad aequitatis tramitem reduceret, ut et coram Deo propter iustitiam, et coram hominibus propter legum obseruationem, cunctis placeret. Si quid uero tale esset, quod leges mundane hoc in suis diffinitionibus statutum non haberent, aut secundum gentilium consuetudinem crudelius sancitum esset, quam Christianitatis rectitudo, uel sancta auctoritas merito non consentiret, hoc ad regis moderationem perduceretur, ut ipse cum his qui utramque legem nossent, et Dei magis quam humanarum legum statuta metuerent, ita decerneret, ita statueret, ut ubi utrumque seruari posset, utrumque seruaretur: sin autem, lex saeculi merito comprimeretur, iustitia Dei conseruaretur.

[22] XXII. 
De honestate uero palatii, seu specialiter ornamento regali, necnon et de donis annuis militum, absque cibo et potu, uel equis, ad reginam praecipue, et sub ipsa ad camerarium pertinebat: et secundum cuiusque rei qualitatem, ipsorum sollicitudo erat, ut tempore congruo semper futura prospicerent, ne quid dum opus esset ullatenus opportuno tempore defuisset. De donis uero diuersarum legationum, ad camerarium aspiciebat: nisi forte iubente rege tale aliquid esset, quod reginae ad tractandum cum ipso congrueret. Haec autem omnia et his similia eo intendebant, ut ab omni sollicitudine domestica uel palatina, in quantum rationabiliter et honeste esse poterat, domnus rex omnipotenti Deo spem suam indesinenter committens, ad totius regni statum ordinandum uel conseruandum animum semper suum promptum haberet.

[23] XXIII. 
Ad tres autem ministeriales, senescalcum, buticularium, et comitem stabuli, secundum uniuscuiusque ministerii qualitatem uel quantitatem pertinebat, ut cum communi consensu de suo quisque ministerio admonendi non essent segnes, ut quantocius esse potuisset, omnes actores regis praescirent, ubi uel ubi rex illo uel illo tempore, tanto uel tanto spatio manere debuisset, propter adductionem, uel praeparationem: ne forte tarde scientes, dum inopportuno tempore, uel cum nimia festinatione exigeretur, familia regalis per negligentiam sine necessitate opprimeretur. Quae uidelicet cura quanquam ad buticularium uel ad comitem stabuli pertineret, maxima tamen cura ad senescalcum respiciebat, eo quod omnia caetera, praeter potus uel uictus caballorum, ad eumdem senescalcum respiceret. Inter quos etiam et mansionarius intererat, super cuius ministerium incumbebat, sicut et nomen eius indicat, ut in hoc maxime sollicitudo eius intenta esset, ut tam supradicti actores, quamque et susceptores, quo tempore ad eos illo uel illo in loco rex uenturus esset, propter mansionum praeparationem, ut opportuno tempore praescire potuissent: ne aut inde tarde scientes, propter afflictionem familiae importuno tempore peccatum, aut hi propter non condignam susceptionem, ac si bene noluissent, cum certe non uolendo, sed non ualendo offensionem incurrerent.

[24] XXIV. 
Similiter quoque quatuor uenatores, et quintus falconarius, cum eadem unanimitate secundum temporis qualitatem admonere studebant, qualiter ea, quae ad singulorum ministeriorum curam pertinebant, ut opportuno tempore, et non tarde considerarentur, quando tanti uel quando tanti, quando toti et quando nulli, aut in palatio retinerentur, aut more solito foris nutriendi usque ad tempus mitterentur, aut tempore congruo per denominata loca uenandi causa pariter et nutriendi disponerentur. Sed et hoc et illud, id est et intra et extra palatium, ita semper cum mensura et ratione ordinaretur, ut quantum prodesset esset, et quantum non prodesset non esset: quia in ipsis ministeriis non sic facile certus numerus, aut hominum, aut canum, aut auium diffiniri potest: ideo in ipsorum arbitrio manebat, quanti et quales essent. 

[25] XXV. 
Sensus autem in his omnibus talis erat ut nunquam palatio tales uel tanti deessent ministri propter has praecipue inter caeteras necassitates uel honestates. Primo, ut siue generaliter maioribus, siue specialiter uel singulariter quibusque minoribus recedentibus, omni tempore et multitudine congrua, sine qua rationabiliter et honeste esse non posset, semper esset ornatum palatium, et consiliariis condignis nunquam destitutum fuisset. Et ut qualiscunque legatio, siue speculandi, siue etiam subdendi gratia ueniret, qualiter omnes quidem honeste suscipi potuissent. Deinde primus consilii rectitudinem, secundus misericordiae et benignitatis consolationem, tertius uero uersutiae seu temeritatis sermo referret medicinam. Et ut ex quacunque parte totius regni, quicunque desolatus, orbatus, alieno aere oppressus, iniuste calumnia cuiusque suffocatus, seu caetera his similia, quae nunc enumerare perlongum est, maxime tamen de uiduis et orphanis, tam seniorum quamque et mediocrium uniuscuiusque, secundum suam indigentiam uel qualitatem, dominorum uero misericordiam et pietatem semper ad manum haberet, per quem singuli ad pias aures principis perferre potuissent.

[26] XXVI. 
Similiter, qui propter diutinum seruitium digni erant ut remunerari debuissent, et locus talis occurrebat, ubi ex praedictis indigentibus nemo sine mensura destitueretur, similiter secundum eorum qualitatem ad memoriam principum reuocarentur, non tam ipsis urgentibus, quam eorum, de quibus supra dictum est, fidem et debitum exigentibus, ut in eis id fieret primo propter quod cum iustitia et misericordia Deo placerent. Deinde in militia remanentibus certissimam fideliter seruiendi fidem et constantiam ministrarent. Deinde ut etiam longe positis per totius regni ambitum laetitiam et gaudium demonstrarent. Et si aliquis ex ministerialibus uel consiliariis decedebat, loco eius congruus et utilis restituebatur.

[27] XXVII. 
Et ut illa multitudo, quae in palatio semper esse debet, indeficienter persistere posset, his tribus ordinibus fouebatur. Uno uidelicet, ut absque ministeriis expediti milites, anteposita dominorum benignitate, et sollicitudine, qua nunc uictu, nunc uestitu, nunc auro, nunc argento, modo equis, uel caeteris ornamentis, interdum specialiter, aliquando prout tempus, ratio, et ordo condignam potestatem administrabat, saepius porrectis, in eo tamen indeficientem consolationem, necnon ad regale obsequium inflammatum animum ardentius semper habebant, quod illos praefati capitanei ministeriales certatim de die in diem, nunc istos, nunc illos, ad mansiones suas uocabant, et non tam gulae uoracitate, quam uerae familiaritatis seu dilectionis amore, prout cuique possibile erat, impendere studebant: sicque fiebat, ut rarus quisque infra hebdomadam remaneret, qui non ab aliquo pro huiusmodi studio conuocaretur.

[28] XXVIII. 
Alter ordo per singula ministeria discipulis congruebat, qui magistro suo singuli adhaerentes, et honorificabant et honorificabantur, locisque singuli suis, prout opportunitas occurrebat, ut a Domino uidendo uel alloquendo consolarentur. Tertius ordo item erat, tam maiorum, quam minorum, in pueris, uel uassallis, quos unusquisque, prout gubernare et sustentare absque peccato, rapina uidelicet uel furto poterat, studiose habere procurabat. In quibus scilicet denominatis ordinibus, absque his qui semper eundo et redeundo palatium frequentabant, erat delectabile, quod interdum et necessitati, si repente ingrueret, semper sufficerent: et tamen semper, ut dictum est, maior pars illorum propter superius commemoratas benignitates, cum iucunditate et hilaritate prompta et alacri mente persisterent.

[29] XXIX. 
Secunda diuisio est, qua totius regni status, anteposito sicuti semper et ubicunque omnipotentis Dei iudicio, quantum ad humanam rationem pertinebat, conseruari uidebatur, haec est. Consuetudo autem tunc temporis talis erat, ut non saepius, sed bis in anno, placita duo tenerentur. Unum, quando ordinabatur status totius regni ad anni uertentis spacium, quod ordinatum nullus euentus rerum, nisi summa necessitas, quae similiter toto regno incumbebat, mutabatur. In quo placito generalitas uniuersorum maiorum tam clericorum quam laicorum conueniebat: seniores, propter concilium ordinandum; minores, propter idem consilium suscipiendum, et interdum pariter tractandum, et non ex potestate, sed ex proprio mentis intellectu uel sententia confirmandum; ; caeterum autem propter dona generaliter danda.

[30] XXX. 
Aliud placitum cum senioribus tantum et praecipuis consiliariis habebatur: in quo iam futuri anni status tractari incipiebatur, si forte talia aliqua se praemonstrabant, pro quibus necesse erat praemeditando ordinare, si quid mox transacto anno priore incumberet, pro quo anticipando aliquid statuere aut prouidere necessitas esset: uerbi gratia, si inter marchisos in qualibet regni parte ad aliud tempus dextrae datae fuissent, quid mox post dextras exactas agendum esset, utrum renouandae, an finiendae essent: iuxta caeterarum partium imminentibus rixa et pace, ut secundum id quod tunc temporis ratio poscebat, si ex una parte hinc aut inde uel facienda uel toleranda inquietudo necessario incumbebat, ex aliis partibus tranquillitas ordinaretur. Et cum ita per eorumdem seniorum consilium quid futuri temporis actio uel ordo agendi posceret, a longe considerarent: et cum inuentum esset, sub silentio idem inuentum consilium, ita funditus ab omnibus alienis incognitum usque ad aliud iterum secundum generale placitum, ac si inuentum uel a nullo tractatum esset, maneret: ut si forte tale aliquid aut infra aut extra regnum ordinandum esset, quod praescientia quorumdam, aut destruere, aut certe inutile reddere, aut per aliquam diuersam astutiam laboriosius faciendum conuertere uoluisset, hoc nullatenus facere potuisset. In ipso autem placito, si quid ita exigeret, uel propter satisfactionem caeterorum seniorum, uel propter non solum mitigandum, uerum etiam accendendum animum populorum, ac si ita prius exinde praecogitatum nihil fuisset, ita nunc a nouo consilio, et consensu illorum et inueniretur, et cum magnatibus ordo Domino duce perficeretur. Ita autem anno priore terminato, praefato modo ordinaretur et de secundo.

[31] XXXI. 
Consiliarii autem, quantum possibile erat, tam clerici quam laici, tales eligebantur, qui primo secundum suam quisque qualitatem uel ministerium Deum timerent, deinde talem fidem haberent, ut excepta uita aeterna nihil regi et regno praeponerent, non amicos, non inimicos, non parentes, non munera dantes, non blandientes, non exasperantes, non sophistice uel uersute, aut secundum sapientiam solummodo huius saeculi quae inimica est Deo sapientes, sed illam sapientiam et intelligentiam scientes, qua illos qui in supradicta humana astutia fiduciam suam habuissent, pleniter per iustam et rectam sapientiam non solum reprimere, sed funditus opprimere potuissent. Electi autem consiliarii una cum rege hoc inter se principaliter constitutum habebant, ut quidquid inter se familiariter locuti fuissent, tam de statu regni, quamque et de speciali cuiuslibet persona, nullus sine consensu ipsorum cuilibet domestico suo, uel cuicunque alteri prodere debuisset, secundum hoc quod res eadem siue die, siue duobus, siue amplius, seu annum, uel etiam in perpetuo celari, uel sub silentio manere necesse fuisset: quia saepe in tali tractatu de qualibet persona, talis interdum propter communem utilitatem agendam uel cauendam sermo procedit, qui ab eo cognitus, aut ualde turbat, aut quod magis est in desperationem trahit, uel quod grauissimum est, in infidelitatem conuertit, et ab omni profectu, quem fortasse multipliciter exercere potuit, inutilem reddit, cum tamen nihil ei obesset si eumdem sermonem minime sciret. Quale de homine uno, tale de duobus, tale de centum, tale de maiori numero, uel etiam de progenie una, uel tota qualibet simul prouincia, si magna cautela non fuerit, fieri poterit.

[32] XXXII. 
Apocrisiarius autem, id est capellanus, uel palatii custos, et camerarius semper intererant: et idcirco cum summo studio tales eligebantur, aut electi instruebantur, qui merito interesse potuissent. Sed et de caeteris ministerialibus, qui talem se ostendebat, ut ad hoc uel praesens, uel futurus, nunc discendo, postmodum uero consiliando, loco eorumdem honorifice substitui potuisset, cum summa intentione mentis intendendo singulis quae agebantur interesse iubebatur, saluans credita, discens incognita, retinens ordinata et constituta; ut si forte tale aliquid extra aut infra regnum oriretur, aut insperatum et ideo non praemeditatum nuntiaretur (rarius tamen necesse esset ut consilium altius tractaretur, et tamen tempus aptum non esset, in quo praefati consiliarii conuocarentur), ipsi palatini per misericordiam Dei, ex eorum assidua familiaritate, tam in publicis consiliis, quamque ex domestica in hac parte allocutione, responsione, et consultatione, studium haberent, prout tunc rei uel temporis qualitas exigebat, aut consilium pleniter dare quid fieret, aut certe quomodo ad praefinita tempora cum consilio, et absque ullo detrimento res eadem exspectari uel sustentari potuisset. Haec de maioribus.

[33] XXXIII. 
De minoribus uero, uel proprie palatinis, ita ut diximus non generaliter ad regnum pertinentibus, sed specialiter ad personas quasque respicientibus, quae specialiter palatio imminebant, cum eis dominus rerum ita inconfuse ordinare potuisset, ut exinde non solum detrimentum ullum oriretur, uerum etiam ortum aut imminens utiliter aut mitigari, aut funditus exstingui, aut etiam euelli potuisset. Si uero talis esset causa, ut uelocitati immineret, et tamen aliquatenus usque ad generale placitum quoque pacto sustentari, uel sine peccato, aut sine contumelia potuisset, ipsi modum eiusdem sustentationis ex praedicto maiori usu consilium dandi scirent, et sapientiam priorum imitari placite Deo, et utiliter regno interim dare potuissent. Praefatorum autem consiliariorum intentio, quando ad palatium conuocabantur, in hoc praecipue uigebat, ut non speciales uel singulares quascunque uel quorumcunque causas, sed nec etiam illorum, qui pro contentionibus rerum aut legum ueniebant ordinarent, quousque illa quae generaliter ad salutem uel statum regis et regni pertinebant, Domino miserante, ordinata habuissent. Et tunc demum, si forte tale aliquid domno rege praecipiente reseruandum erat, quod sine eorum certa consideratione determinari a comite palatii, uel caeteris, quibus congruebant, non potuisset.

[34] XXXIV. 
Proceres uero praedicti, siue in hoc, siue in illo praefato placito, quin et primi senatores regni, ne quasi sine causa conuocari uiderentur, mox auctoritate regia per denominata et ordinata capitula, quae uel ab ipso per inspirationem Dei inuenta, uel undique sibi nuntiata post eorum abscessum precipuae fuerant, eis ad conferendum uel ad considerandum patefacta sunt. Quibus susceptis, interdum die uno, interdum biduo, interdum etiam triduo, uel amplius prout rerum pondus expetebat accepto, ex praedictis domesticis palatii missis intercurrentibus, quaeque sibi uidebantur interrogantes responsumque recipientes, tandiu ita nullo extraneo appropinquante, donec res singulae ad effectum perductae gloriosi principis auditui in sacris eius obtutibus exponerentur, et quidquid data a Deo sapientia eius eligeret, omnes sequerentur, ecce sicut de uno, ita de duobus, uel quotquot essent capitulis agebatur, quousque omnia Deo miserante illius temporis necessaria expolirentur.

[35] XXXV. 
Interim uero, quo haec in regis absentia agebantur, ipse princeps reliquae multitudini, in suscipiendis muneribus, salutandis proceribus, confabulando rarius uisis, compatiendo senioribus, congaudendo iunioribus, et caetera his similia tam in spiritalibus, quamque et in saecularibus, occupatus erat: ita tamen, ut quotiescunque segregatorum uoluntas esset, ad eos ueniret, similiter quoque quanto spatio uoluissent cum eis consisteret, et cum omni familiaritate, qualiter singula reperta habuissent referebant, quantaque mutua hinc et inde altercatione uel disputatione, seu amica contentione decertassent, apertius recitabant. Sed nec illud praetermittendum, quomodo si tempus serenum erat, extra, sin autem, intra diuersa loca distincta erant, ubi et hi abundanter segregati semotim, et caetera multitudo separatim residere potuissent, prius tamen caeterae inferiores personae interesse minime potuissent. Quae utraque tamen seniorum susceptacula sic in duobus diuisa erant, ut primo omnes episcopi, abbates, uel huiusmodi honorificentiores clerici, absque ulla laicorum commistione congregarentur. Similiter comites, uel huiusmodi principes sibimet honorificabiliter a caetera multitudine primo mane segregarentur, quousque tempus siue praesente siue absente rege occurreret; et tunc praedicti seniores more solito, clerici ad suam, laici uero ad suam constitutam curiam, subselliis similiter honorificabiliter praeparatis, conuocarentur. Qui cum separati a caeteris essent, in eorum manebat potestate, quando simul uel quando separati residerent, prout eos tractandae causae qualitas docebat, siue de spiritalibus, siue de saecularibus, seu etiam commistis. Similiter, si propter quamlibet uescendi uel inuestigandi causam quemcunque conuocare uoluissent, et re comperta discederet, in eorum uoluntate manebat. Haec interim de his, quae eis a rege ad tractandum proponebantur.

[36] XXXVI. 
Secunda autem ratio regis erat interrogatio quid unusquisque ex illa parte regni, qua ueniebat, dignum relatu, uel retractatu secum afferret, quia et hoc eis non solum permissum, uerum etiam arctius commissum erat, ut hoc unusquisque studiosissime, usque dum reuerteretur, tam infra, quam extra regnum perquireret, si quid tale non solum a propriis uel extraneis, uerum etiam sicut ab amicis, ita et ab inimicis inuestigaret, intermissa interim, nec magnopere unde sciret inuestigata persona. Si populus in qualibet regni parte, regione, seu angulo turbatus, quae causa turbationis esset, si murmur populi obstreperet, uel tale aliquid inaequale resonaret, unde generale consilium tractare aliquid necessarium esset, et caetera his similia. Extra uero, si aliqua gens subdita rebellare, uel rebellata subdere, si necdum tacta insidias regni moliri, uel tale aliquid oriri uoluisset. In his uero omnibus, quaecunque cuilibet periculo imminerent, illud praecipue quaerebatur, cuius rei occasione talia uel talia orirentur

[37] XXXVII. 
Post illa, quae in synodo apud martyrium sanctae Macrae de maiorum constitutionibus collecta, et regi Ludouico nuper defuncto fuere directa, haec de ordine palatii et dispositione regni, uobis ad institutionem istius regis nostri ac ministrorum eius regnique prouisorum, sicut scriptis et uerbis seniorum didici, et ipse adhuc in adolescentia mea uidi, deuote iussioni uestrae obediens obtuli. Personas autem hominum, et mores ac qualitates illorum, per quos si aliqua sunt collapsa restituantur, uestra solertia prouidebit, quoniam de his, quos tempore domni Ludouici imperatoris uidi palatii procuratores et regni praefectos, neminem scio esse superstitem: scio tamen de illorum nobilitate natos pro patribus filios, licet illorum mores ac qualitates ignorem. Ipsi uero procurent, ut non sint moribus ac uirtute, atque pro aetatis quantitate, uel temporis qualitate, sapientia et studiis bonis degeneres: quatenus merito patrum loca et officia suppleant, et se in ipsa suppletione caute custodiant, ne, ut sanctus Gregorius dicit, in culmine honoris positi usu gloriae permutentur, sicut Saul, qui prius in electione honoris exstitit humilis, postea reprobari meruit propter elationem tumoris.