TEXTE d'étude : Pierre GILLES, Lettre à un ami. 
PETRI GILLII EPISTOLA XV. Ad Amicum Epistola.

Auteur : Pierre GILLES (Petrus Gyllius ; 1490 - 1555) :
http://en.wikipedia.org/wiki/Petrus_Gyllius

Édition : Sylloge epistolarum a viris illustribus scriptarum, vol. II, éd. Pieter Burman, Leyden 1727, p. 232

Commentaire :
Trois ans après son départ pour l'Orient, et François Ier étant mort depuis quelques semaines (31 mars 1547), Gilles avait avec succès accompli la mission dont il était chargé. Mais les frais n'étaient pas couverts et l'argent, promis au nom du Roi, n'avait pas été remis au pauvre voyageur. Pas d'argent, pas de livres!.... A bout de ressources, et toujours ardent, malgré ses quarante-sept ans, l'explorateur s'enrôle dans l'armée turque pour la guerre de Perse,  à l'âge où, d'ordinaire, les vétérans vont prendre leur retraite, "qua ueterani emereri solent". Mais Gilles voit, dans cette campagne, une occasion inespérée d'élargir considérablement le champ de ses études. Il est d'ailleurs, à certains égards, admirablement préparé : il connaît notamment, mieux que personne, la géographie ancienne des contrées que l'on doit parcourir et il citera de mémoire, au courant de la plume, avec une incroyable netteté, dans sa lettre du 2 avril 1549, les historiens et les géographes Grecs ou Latins qui ont nommé quelque localité antique, identifiée au passage avec une étonnante précision par le très savant voyageur.

Texte latin préparé par Marc SZWAJCER.

Texte :
Postquam Franciscus Rex me primo reliquit,  quam ad ullos eius nummos peruenissem, quorum spe ueneram in Graeciam, ad Codices antiquos inuestigandos, ac etiam obiter ad cognitionem Historiae naturalis; binas literas ad te, alteram ad Cardinalem nostrum scripsi, quibus conabar tibi renouare memoriam Gillii ueteris tui, dicerem, congerronis, nisi summus ille tuus gradus uerbum hoc iam non agnosceret, timens ne longa et longinqua peregre profectione ex mente tua omnino exciderim. 

Iam uero longissime gentium abductus, ea aetate tyro, in Bellum Persicum, qua ueterani emereri solent, necesse habeo, iterum tibi nonnullam recordationem mei suggerere, qua incolumi, nondum despero nidum aliquem senectutis meae assequi me posse. Iam annus est, cum in Galliam maxime redire conabar, si nummi ex Sacerdotio meo mihi hoc tempore affulsissent, priusquam eorum desperatione adductus, profectus essem in Soltani Solymani Pachi expeditionem, ne Byzantii in languore desiderem, nummulos meos exspectans diu. 

De qua quidem expeditione, et de toto itinere nostro informarem te magno uolumine, nisi prius uisere cuperem aegyptum; sed usque ad sinus Arabici proximum portum, quem iam appellant Sues, olim Arsinoen: qua peragrata et te et Cardinalem Armagniacum informabo, mediocri quidem ingenio, sed magno uolumine, de toto itinere nostro, ubi rediero Byzantium. et ne charta haec uacua sit, addam itineris summum. 

A Chalcedone, posita in faucibus Bospori Byzantini, ad Tauricum urbem, quatuor decies millia centena passuum fecimus, non modo dimensorum Ptolemaei longitudinibus et latitudinibus, sed etiam passibus nostris: primum per Bithyniam, in qua uidimus Diacibicen, quae olim Libyssa appellabatur, Hannibalis sepulchrum; postea Panthicum, cuius meminit Antoninus Pius, et Helenopolim, cuius Procopius, Caracen, cuius Stephanus. Deinde Nicomediam, et lacum supra Nicomediam, de quo Plinius, quem falso quidam putant Ascanium, cum hic sit iuxta Niceam, distans ab illo amplius centum mille passibus, cuius fluuius influit in Propontidem, illius uero in Zagarim, et deinde in Pontum Euxinum. Iuxta hunc locum Iustiniani Pontem uidimus, celebratum Procopio, et Agathii epigrammatibus, adhuc excisis in ponte exstantibus, et etiam in florilegio Epigrammatum edito in uulgus. 

Postquam ingressi sumus in Phrygiam, seu Gallo-Graeciam, in qua cum aliarum urbium multarum ruinas uidimus, tum Boli, quam olim uocabant Aboni, moenia celebria, nobili emporio, et balneis et infinitis Graecorum et Romanorum monimentis. Ex Gallograecia uenimus in Paphlagoniam, in qua uidimus Theodosiam Grangrorum. Ex Paphlagonia peruenimus in Cappadociam, transito amne, quem Turci Casilimar, id est, amnem rubrum.

Procopius a colore uocat Tyberim, quod aquas habeat rubras. Ego uero alio tempore monstrabo esse Halyn, Lydici et Persici Imperii limitem, cum imperaret Croesus Isthmo Asiae, id est minori Asiae: cuius iuxta pontem statim in Cappadocia est collis Saye, undique praecisus, et magna planitie circumdatus: in cuius iugo est arx, quam primam obtinuit Ottomanus, fundator Imperii Ottomanici; eamque arcem alii appellant Ottomagith, alii Ottomagich. 

Inde aliquot castris factis, uidimus Hierapolim, in supercilio excelsi montis, relinquentes prius ad dextram Amasiam, et Iobatam, et Angeram, ad sinistram uero Synopem: posteaquam traiecto amne Iri uidimus Neocaesaream, prope quam fluit amnis Lycus. Quo traiecto, attigimus Armeniam minorem, in qua spectauimus Azam Urbem, et fossas, unde Bolus Armenius effoditur: et oppidum Dascusum, quod hodie uocant aesnigam. Etsi Eufrates fere fluit, tamen amplius binis castris non eum transiuimus, sed ternis eo traiecto non longe ab eius fonte propeque ostium Arseni fluminis, tribus castris per Armeniam maiorem factis, uenimus Esdron, quam Procopius uocat Theodosiopolin, limitem Romani et Parthici imperii, tempore Iustiniani. 

Inde binis castris transiuimus Araxen, tendentem ad Orientem, et diuidentem Armeniam maiorem a minori Media. Ex Araxe quartis castris uado traiecimus Tigrin, non longe ab eius fonte, a quo non procul eminet mons Nimbarus, in cuius iugo dicunt Arcam Noe reledisse. A Tigri sex Castris tentoria fiximus iuxta lacum Mantianum, falsum, in ambitu complectentem iter octo dierum, in quem octo magna flumina ingrediuntur, et nullum exit. Ex eo lacu septem castris uenimus in Cohinam planiciem, sed magna difficultate uallium angustarum montis Tauri, in quibus totus exercitus constans amplius septingentibus millibus equorum aut camelorum, a paucis opprimi potuisset. Ex Cohina planicie ad uesperam soluentes iter, totam noctem et medium diem insequentem continuauimus, ob inopiam pabuli, et copiam aquarum salsarum. 

Haec nox tyrocinium militiae meae ualde exercuit. nam cum Regis copiae se in fugam coniecissent metu Persarum, ego equo et reliquis ornamentis spoliatus, a media nocte ad diem usque inter tot millia equitum fugientium fugi pedes, ut mei socii mirati sint, me incolumem euasisse. sed Deus ludere uoluit tyronem senem, et seruare ad nescio quos alios fortunae ludos, utinam iucundiores. Inde quartis Castris peruenimus Tauricam, quam quidam falso putant Ecbatana, sed falsius Paulus Iouius, qui eam putat in Armenia, cum sit in Media; et quidem bene penitus, neque amplius ducentis mille passibus. 

Ubi quinque diebus consumptis, cum Rex Sophianus aufugisset in montes asperos, et ad eum insequendum commeatu deficeremur, urbem reliquimus incolumen, duntaxat Palatio uastato, ac redire coepimus, quinquagintaque millibus confectis,  lacum Spontani inuenimus, adeo falsum, ut eius totum littus per quatuor stadia extra aquam tectum sit perpetua glacie salis. Ego ut experirer, quod Strabo falso tradit, pruritum doloremque facere, per ipsum nudus ambulaui ducentos passus, tendens in eius altum: neque tum aqua attingebat umbilicum: uidique totum uadum ubique tectum crusta salis, ut nusquam solum appareret. 

Hic lacus sex dierum iter in ambitu habet. 
Iuxta hunc lacum aliquot millia Turcorum caesa sunt. inde quartis castris transiuimus fauces angustarum uallium, ubi circiter quinque millia Camelorum, equorum et mulorum perierunt. Inde profecti sumus ad obsidendum Mantianum castrum, in colle situm, undique praeciso, undique circumdato magna planitie. quo deditione facta intra octo dies capto, transiuimus montem Niphatem, iuxta quem ruit Tigris, et subit lacum Arethusam, et Betelmos, quos Zagris montis ramos arbitror: in quorum uallibus angustis multa animalia perierunt, praesertim cum tanto exercitui necesse fuit transire foramen rupis, non maius porta, excauatum in saxo. Ac tandem traiecto Tigri, uenimus in urbem Caramiti, quam Procopius uocat Armidam: unde Rex Turcorum institutum iter coactus est relinquere, et se conuertere contra Regem Persarum, qui totam Armeniam maiorem iam excurrerat, et Eufrate traiecto penetrauerat in minorem. 

Sed prius Rex Solymanus misit Eliam fratrem Regis Persarum in Babyloniam, et Susianam, quam nuper cepit: ex praedaque Regia triginta Camelos onustos misit Imperatori Solymano. quod munus heri in hac urbe Alepa uidi offerri Regi, et deportari a sexcentis Genniseris, ordine pompatico, ut mos est, cum Regi Turcorum quippiam datur. Nimirum in orbem magnae areae ambulantes, et singuli aliquam muneris partem manibus gestantes, Regi repraesentabant, spectanti ex cancellata fenestra: Alii ferebant storeas, gracilibus arundinibus auro argentoque textilibus inductis elaboratas. Alii ephippia gemmis distincta, alii arcus Persicos, plerique stragulas uestes, et Babylonicas: alii peripetasmata belluata ex auro argentoque textilibus: alii tentoria summa arte laborata, alii libros Persicos auro et gemmis ornatos. Nonnulli facculos gemmarum plenos. multi ferebant imagines hominum reliquorumque animalium ex serico auroque et argento elaboratas. alii alia, quae longum esset recensere. 

Exin Alepia castra relinquimus, et profecti sumus Melitonem Urbem Armeniae minoris septem diebus. Inde rursus traiecto Eufrate rediuimus Amidam, ex qua quinque castris uenimus in urbem Edessam, quam hodie uocant Offam, in qua Turci dicunt natum Abraham. Ideoque ex fonte, ex quo fluuius manat discurrens per urbem, pisces sacros habent, et non attingunt. At Iudaei dicunt Abraham natum in Carram, distantem ab Edessa iter unius diei, quam Carras esse arbitror nobiles clade Crassi. 

Ex Edessa tribus castris Eufratem traiecimus inter Hierapolin et Zeugma Comagenae, ubi adhuc uisuntur reliquiae antiqui pontis, ubi cathena in hanc aetatem seruatur, cuius meminit Plinius. Ab Eufrate tribus castris uenimus in Urbem, quam hodie Syri uocant Alep. sed olim uero ea erat Beroea, non, ut quidam tradunt, Hierapolis. Hic hiberna quatuor mensium exegimus. Plura non addam, reseruans longum uolumen itineris mei in reditum meum Byzantium. Tu uero interea, dum aegyptum uiso et Byzantium redeo ad mensem Iulium, ne obliuiscaris tui Gillii: ac si forte ullum locum uides, ubi aedificare possim nidum senectutis meae, ne praetereas. Ita enim canus ad uos rediero, ut humi cubare perpetuo malim, quam semel erigere in nidum suspensum ex longa spe.

Adderem, nisi Regem audirem remotum a litteris, efficeres cum Domino Castellano, Episcopo Matisconensi, ut Rex peregrinationi meae faueret. Sed ne sim importunus, totam hanc prouisionem relinquo iudicio tuo, qui sensus regis, eiusque intimorum nosti, non minus quam fortunam meam destitutam omni auxilio, et solo meo tenui uectigali aegre sustentatam tot annos peregrinationem. Verum ut sit a litteris Rex remotus, non tamen a iustitia; quod ex eo colligo, quem quotidie chariorem Regi fieri audio, non ob aliud, quam ob singularem iustitiam tuam. Quid iustius, quam Heroicum Regem tam diuitem, debitum praestare paternum? Ego per hosce uiginti annos non destiti bene mereri de Rege Francisco, ac potius de tota Valesia gente, cum aliis orationibus, tum tribus ad Regem Angliae scriptis, suadentibus Franciae regium nomen ne amplius usurpet, aut eius partes repetat, quas priusquam scriberem testis est Cardinalis Armagniacus, me hyemem consumsisse in Bibliotheca legendis codicibus Pontificum, apud quos haec causa tum disceptabatur: quos si Seisselius legisset, longe aliter hanc causam tractasset. quid aequius, quam Regem mihi dare aliquod perfugium senectutis meae, qui Regis praescripto tantam peregrinationem suscepi, et tamdiu sustinui, nullo regio auxilio adiutus? omnibus me uoluptatibus priuaui, senex tot aerumnas subiui, ut iucundum quiddam Regi gratificari possem. Bene Vale. 

Ex Urbe Alep, Emporio celeberrimo totius Orientis. IV. Non. April MDXLIX.