[1] CONSTANTII FELICII DVRANTINI I- C- AD LEONEM X- PONT- MAX- DE CONIVRATIONE LVCII CATILINAE LIBER. Lucius Sergius Catilina, patricio genere ortus, permultas habuit ingentibus uitiis adumbratas uirtutes. Fuit in illo ingenium, animes, memoria, literatura. Erat ei consilium ad facinus aptum : consilio autem neque lingua, neque manus deerat. Vigebant apud illum studia rei militaris. Laborem, uigiliam, frigus, sitim, famem, ultra fidem ferre poterat. Illa uero in illo homine mirabilia fuerunt: posse cuiuscunque generis homines comprehendere amicitia, tueri obsequio, cum omnibus communicare quod habebat; nihil, quod posset, cuiquam petenti denegare. Sed has uirtutes ingentia uitia superabant : incredibilis audacia, singularis impudentia, mira inconstantia, ferox animus, impurus, fallax, libidinosus ; nemo illo infidior aut crudelior unquam fuit. Nec ego unquam fuisse hominem in terris ullum puto, tam ex contrariis diuersisque inter se repugnantibus naturae studiis cupiditatibusque constatum. Erat in rapacitate auarus, in largitionibus effusus ; utebatur hominibus improbis multis et quidem optimis uiris se deditum esse simulabat. Erat ei summum in bonos odium, summa eidem cum ornatissimis uiris familiaritas. Cum tristibus seuere, cum remissis iucunde, cum senibus grauiter cum facinorosis audacter, cum libidinosis luxuriose uiuebat. Hic a pueritia in omni flagitio uersatus, multa libidinose, multa crudeliter in ciues Romanos atque socios, multa in Deos hominesque nefarie fecit. Nam Syllanas partes secutus, Qu- Cecilium, M- Volumnium, L- Tantasium, aduersae factionis clarissimos ciues, manu sua occidit ; Marcumque Marium Gratidianum, {79} hominem maxime popularem, qui bis Praetor fuerat, cui etiam plebs ob honorem statuas omnibus in uicis posuerat, cum uerberibus per totam urbem lacerasset, post ei a ceruicibus, inspectante P- R- caput abscidit: idque tum plenum animae et spiritus, ad Syllam usque ab Ianiculo in aedem Apollinis, manibus ipse suis detulit. Sunt etiam qui dicunt, Catilinam se fratricidio contaminasse atquc postea iudicii poenas timentem, L- Syllam obsecrasse ut necatus ab eo frater in proscriptorum numero reserretur. Occidit etiam Catulum, sororis suae uirum, et equitem R- honestissimum. Nec caruit Catilina suspicione incesti cum forore admissi. Deinde Praetor prouinciam Africam sortitus, eam adeo uexauit atque afflixit, ut legati Afri in senatu de eo, iam tum prouinciam obtinente, grauiter questi sint: acerrimae a patribus in senatu de eo sententiae dictae sunt, cum nonnulli senatores illum Africanis oratoribus dandum censuissent, statimque cum ex Africa rediit, repetundarum reus, accusante P- Clodio adolescente, factus est : et praeuaricatione absolutus esse creditur. Cicero in toga candida et Lucretius in orationibus, quas in Catilinam scripsit, ei obiecit, quod cum stupri consuetudinem habuisset cum quadam muliere nobili, ex eodem stupro susceptam filiam duxerit uxorem, atque adeo constans opinio fuit, eum cum Fabia Terentiae Ciceronis sorore et uirgine Veftali stuprum commisisse, ut eius nomine accusatus, uix Catuli gratia nixus euaserit. Postremo Catilina captus amore Aureliae Orestillae ob et eximiam (ut praedicabatur) faciem, uxorem suam interfecit. Deinde petiit, ut sibi Aurelia nubat ; illa auteur non domum superioris uxoris sanguine redundantem reformidans, sed quod priuignum adolescentem timeret, idcirco se ab his nuptiis abhorrere rcspondit. At Catilina ut Aureliam haberet, scelus sceleri cumulauit. Nam priuigno ueneno necato, Aureliam in matrimonium duxit. Nec minus Catilina se foedis puerorum quam mulierum amoribus inquinauit. His igitur tot sceleribus atque flagitiis contaminatus Catilina cupiditate incredibili semper flagrabat opprimendae Reipublicae. Nam honores, imperia, prouincias, triumphos, nimisque alta omnia cupiebat: quae quidem quieta Republ- desperauerat, turbata se consequi posse credebat. Itaque nouis rebus semper studens, discordias ciuileque bellum exoptabat. Postremo magna perditorum hominum copia fretus, consilium inuadendae reipublicae capit. Sed quoniam L- Catilina bis coniurauit contra rempublicam, semel Lepido et Vulcatio Coss- iterum Cos- Cicerone : utile erit, antequam ad Ciceronis in Consulatu gesta ueniamus, pauca prius de superiore coniuratione referre. [2] CAP- II. Cum P- Antronius et P- Sylla Coss- desig- L- Tullo, M- Lepido Coss- ambitus accusati, honore et fama spoliati fuissent : Antronius (ut homo erat, qui in bonis rebus omnes contemnere, in malis pugnare contra bonos consueuerat) non tempori cedere, non fortunae ipsi succumbere : consulatum, quem iudicio amiserat, per uim recuperare cogitabat. Is igitur consilium suum communicauit cum L- Catilina et L- Vargunteio et Cn- Pisone adolescente perdito, audace, et rempublicam perturbare cupiente. Qui cum se hanc rem haud facile sine alicuius uiri potentis praesidio perspicere posse sperarent, L- Licinium Crassum, hominem florentem gratia, opibus, honoribus, socium sibi et adiutorem asciuerunt, tum ei principatum deferendo, tum quod Cn- Pompeio infestus inimicusque erat, eiusque opes in republica crescere moleste ferebat. Conspirauere hi circiter Nonas Decembris ut, conflato magno seruorum et gladiatorum numero, Kalen- Ianuariis L- Cottam, L- Torquatum Coss- interficerent, curiam obsiderent: trucidatisque plerisque Senatorum Crassus dictaturam inuaderet: Catilina et Antronius correptis fascibus in campum descenderent cum lictoribus, constitutaque ad eorum arbitrium republica, Piso cum exercitu ad obtinendas duas Hispanias mitteretur. At Crassus cum dies caedis uenisset, poenitentia adductus, adesse noluit. Quare caeteri coniurati eius absentia perculsi, quod animo intenderant, perficere non potuerunt. {80} Alii aliter referunt et optimatum caedem ideo factam non esse scripserunt, quod priusquam parati essent, coniuratis signum dedisset Catilina. Fuere item in hac coniuratione nominati C- Caesar et P- Sylla, nobilissimi ciues. Addideruntque ita fuisse constitutum, ut Caesar magister equitum efficeretur. Sed Caesarem eius uirtus, splendor, magnitudo animi, in hac coniuratione non fuisse, tuetur. Syllam Qu. Hortensius clarissimus Orator defendit. De hac coniuratione significare uoluit Cicero in illa epistola, quam ad Cn- Pompeium de suis rebus gestis et de summa reip- misit, scribens furorem incredibilem biennio ante conceptum erupisse in suo consulatu. Sed hactenus de superiori coniuratione. [3] CAP- III. Catilina tametsi superior coniuratio foede euenerat, sententiam non mutat: consilium nefarium opprimendae R- P- non abiicit. Sed maiore cupiditate incensus est, quod superiorem coniurationem casu quodam prospere non euenisse putabat et simul, quod Romae multi erant ciues, quorum aes alienum libidine contractum, nisi praesidiis uenditis, dissolui nullo modo poterat. Sed hi tanto amore suas possessiones complexi tenebant, ut eos quiduis potius ausuros, Catilina falso non crederer, quam ut sustinerent se patrimonio spoliari. Incendebat etiam eius amentiam spes consulatus adipiscendi : et simul quod C. Antonium collegam se habere sperabat, hominem maxima sibi familiaritate coniunaum. Incitabant praeterea eum ruinae fortunarum suarum : et immanis illius importunaquc natura, quae non modo ocium, sed ne bellum quidem, nisi ciuilc, cupiebat. Suberat etiam illa causa maior, quae Catilinam, hominem sua sponte ad perturbandam remp- incitatum, in audacia sua simul ac cupiditate confirmabat. Nam posteaquam L. Sylla uictor armis rempublicam recepisset, eius milites maxima praeda donatos, Fesulis, antiquis expulsis habitatoribus, constituit. Hi ex egentibus repente alienis pecuniis facti diuites, coepere uillas atque domos sumtuosius insolentiusque aedificare, magna conuiuia, magnosque sumtus facere. Et dum regio more et apparatu uiuunt, cito illa tot et tanta, ex caede ciuium et sanguine coaceruata, defecerunt bona. Etenim male acquisita breui dilabuntur. Et dum postea eadem in egestate, quae in abundantia, luxuria permanet, incredibile dictu est, in quantum aes alienum inciderant. Ob idque semper illi tumultum, discordias et bellum intestinum exoptabant. His accedebat, quod aderat in Hispania citeriore cum exercitu Cn- Piso, de quo supra mentionem fecimus, summa ui corporis et animi adolescens: sed eisdem, quibus Catilina, imbutus cupiditatibus, inimicus otii, bonorum hostis, largitor sui, alieni appetens, signifer seditionis, concitator tabernariorum. Deinde obtinebatur prouincia Mauritania a P- Siccinio Nucerio, incredibili quodam nouarum rerum desiderio flagrante. ambo hi Catilinac erant amicissimi. Magnum enim uim habet ad coniungendas amicirias, morum ac naturae similitudo. Cum istis saepe antea Catilina consilium belli faciundi communicauerat : et eorum nunc praesidio et copiis multum iuuari coniurationem posse sperabat. In hanc quoque cupiditatem impetu quodam et furore ferebatur, quod omnia ad Cn.Pompeium et certos hommes deferri uidebat. Nam cum L. Tullo, M. Lepido consulibus, de Imperatorc dcligendo, contra Mithridatem regem, diu in senatu esset disputatum: princcpsque Catilina, ut illius belli dux esset, omni studio, gratia, ambituque pugnasset, ab omnibus senatoribus uehementer est reclamatum, delatumque imperium Cn. Pompeio, praecipue Ciceronis praetoris opera. Ea contumelia tactus ferox Catilina, bonis inimicus, senatui iratus, rempublicam perturbare statuit. Voluebat item animo multorum ciuium neces, plurima nefanda stupra et adulteria et infinita scelera : quae in patriam ille, quae in Deos atque homines ediderat, et sibi carcerem et exilium ob id semper ante oculos uersari putabat. Nam poenam sibi semper imminere existimant, qui peccauerunt. Ea etiam Catilinae opportuna uisa sunt, nullum in Italia esse {81} exercitum, ingentem per omnes terras desperatorum et perditorum hominum copiam esse. His igitur tot tantisque opportunitatibus se rempublicam facile opprimere posse confisus Catilina, permultos ex omni genere homines sibi amicos et obnoxios fecerat. Nemo non modo Romae, sed ne ullo in angulo totius Italiae ueneficus, gladiator, latro : nemo sicarius, parricida, testamentorum subiector; nemo ganeo, nepos et adulter fuit, qui non aliqua esset cum Catilina familiaritate coniunctus. Quicunque Romae patrimonia sua profuderant, fortunas abligurierant, hi Catilinae intimi ac familiares erant: et quemcumque audacem cognouerat, hunc in suam familiam libentissime recipiebat. Minime enim timidos et ualde calamitosos esse eos oportere aiebat, qui ad ciuile bellum uocarentur. Praeterea complures adolescentes nobiles, aliis fructum libidinum, aliis mortem parentum pollicendo, pecunia alios, gratia, labore corporis, scelere etiam (si opus esset) adiuuando : utque eorum diuersa studia perspexerat, sic dissimili ratione in suam familiaritatem illexerat. Fortes etiam quosdam et bonos uiros, specie quadam uirtutis assimulatae tenebat. Habuit enim ille (sicut diximus) permulta ornamenta, quae utinam ad meliorem mentem et uoluntatem fuissent conuersa. {4} CAP- IV. Cum igitur Catilina ingen- tem iam numerum perditorum l;ominum collegistèr, circiter Kaien. Iunii, L. Iulio Cacfiare, C. 1blarcio Figulo Cost: primum unumquemque fipaeatim tentare coepit, coniurationis praemia docere: al.ium cu- piditatis suite uenistè tempus monere: spcm al us do minationis, rapinarum aliis eommemorare. Deinde ubi cos fatis promros cognoscit, omnes nobiliores, et adfacinus audaciores, et cum quibus libi major cratnecellitudo, in M. Lcccae do- mum conuocat. Flanc domum iihi Cati- lina delagent, quod proculerat a foro, et id con:ilium iniri opportunius in fblitadi- ne arbitratus c(f. Eo igitur conuenerç ex claristima Corneliorum gente, P. Leu- tolus Sura, uir consularis, et nepos illius Lentuli, claristimiarque optimi uiii, qui armatus Gracchum in Auentinum eft per- secutus. Hic dominandi cupiditate Ca- tilinae par erat : at belli induffria, inge- nio, confilio, nullo modo comparandus. Erat tamen in Lentulo corporis quaedam dignitas, et dicendi exercitatio non me- diocris. Is induaus a uatibus, fatale no- men suum ad perniciem Reip. fore crede- bat. Nam ex libris Sibylliisis, Aruspi- cumque responfis port-midi dicebat domi- nationem tribus Corneliis : se tertiumil- lum estè Cornelium, ad quem regnum ur- bis arque imperium peruenire efïèt necef- se : Cinnam ante se et Syllam suistè. Mise- ros homines,qui ua tibus credunt! quibus Lentuli poena exemplo elle debet, in quot illi discrimina et scopulos hommes im- pellant. Huic homini nihil in erat fan- guinis auiti, nihil domeffici splendoris: contraque omnia pro au ira. honeffate,tcm- perantia,fortitudine, prudentia, turpitu- dinem habebar, luxuriam, ignauiam, te- meritatem. Atquc bis senator suit, et bis ad iudicum subsellia attraésus euafir. Item C Cethegus, qui temeritare et auda- cia Catilinam superabat: tical studio armo- rum, nobilitatc, corporis robore crac pro- pe aequalis. Etenini in Bello miles mul- ta egregia facinora cdiderat, faepe arma- tum hossem suderat: bene equis, optime armis urebatur. Ac nullum cirat nego- tium tain arduum, nuilurn tam difficile, quod non huic paruum ac leue uideretur: tam erat illius uaf}us et immoderatus ani- mus. Hic Qu. Metello Pio, claristüno ui- ro graue uulnus quondam instixit. At- que alias contra rempublicam coniuralFe traditur. Erat etiam in eodem numero P. Cimber Gabinius, in fitmma farnilia na- tus : improbus, crudelis, rapax, superbus, fallax, impudens, libidinosus. Item L. Castius Longinus, et P. Autronius : ambo nobiles, ambo dilcrti, ambo magnis hono- ribus sun&i, ambo diuerfis temporibus consulatus candidati : horum par erat li- bido, fimilis crudelitas, eadem impuden- tia, gemina audacia: quorum alter homi- nes ex postèTionibus ui et armis expule- rai, caedem secerat, delubra Deoeum im- mortalium expilauetat : alter plurima ftupra et adulteria commiscrat. Lon- gum car, mihi, praesertim ad alfa magis neceffaria properanti, uniuscuiusque ui- tam et mores explicare. Itaque aliorum nomina reserrc, fat :rat. Co.nuenere igi- tur in banc domum, praeter iftos, L. Var- gunteius senator, P. Seruius Sylla, Q. Cu- rius, Q. Annius, P. et M. Lecca, L. Cal- phurnius l3eftia, M. Fuluius Nobilior, P. Statilius, P. Furius, Manlius Chilo,P.Ton- gillus. Mufti praeterea ex municipiis et coloniis, qui exiftimatione et nobilitate principes erant, huius confilii conscii sue- runt. Nonnulli item fiacre, qui in hune coetum non ueniebant, sed occulte huius sceleris participes erant, Catilinamque clandeftine iuuabant : Inter.quos aliqui dixerunt, huius coniurationis M. Crafiùm et C. Caefarem conscios, adiutores et im- pulfores suistè. Craliiim dolore quodam animi dicebant impulsum, quod eius ini- micus Cn. Pompeius, maximis rebus ter- ra mutique geftis , princeps ciuitatis iam omnium iudicio haberetur: et ob id con- fisus Crastiis, fi coniurati uicistènt, facile se totius orbis terrarum suturumprincipem: Caefarem autem, quod is egregia liberali- tateusus, plus triginta et oaingentorum talentorum debitor erat. Alii haec fi&a, et omnia ab inimicis proseaa dixere : mi- nimeque credendum, clarifiimos uiros cum Lentulo, Catilina, Cethego, despera- tis hominibus, foediffimam focietatem secisse. Nos quid de utroque comper- tum habemus, infra suo loto dicemus. Sed quum hi quos diximus, illuc conue- nist'ent, Catilina cos seduxit, atque ita 1o- cutus raft. C A P. V. Fides uestra ineredibilis, uir- tusque tanta, quantum ego in uobis senfi efjè, auimum meum erexit, ffierragr•;o attulit, non modo libertatis recuperandae,uee.,m etiam di- gnitatis pristinae ampliandae. Nam cum in- tueor et contemplor unumquemque uefirum uideo in hoc numero neminem, qui non/acinus aliquod praeclarum ediderit , cui mea Palus non chara seterit, cuites non extet in me suum, aut mettra in f e meritum , cui non fim astricelus memoria beneficii fimpiterna. Itaque non cxtimeféo, uobis nunc quid sentiam aperire : atque ea minime uereor quae dixero, quia unusquisque uefirtsnt pro uirili parte aditn- plere conetur. Vetus enim efi lex iustae uo- raque amicitiae, quae mihi uobiseum fient diu efi, ut idem amici fèmper uclint : ne que ullunl eficertiusamicitiaeuinculum, quam confit:- fies et phcietas coastiorum et uo/untatum. At- que ce mecum in bac cueille uolantes uef/ra, quant in ceteris coniunelior effè débet, quod haec quae facere ardet animas, uobis aeque ac mihi eiT bona male que irttelligetis. Saepe naihi cogitanti de nostris mifèriis, in quibus tot annos uer, famur, et (ut uideo) uer, firbimur, ni/ uer prudentemus animas aliquando prouiderit: filet in mentem uenire, quae cita uofîra suturaft, ni nosmet uendicemus in libertatem. Nain posteaquam quorondaru fèeleratornm immunitate omnis ruspublica paucorum hominem diélioni, iudicio potefia- tique permit et condonata est : bique sui plus pot coeperont, quam uniuersusP. R. quam malta et diuerfa mata tulinues et per- pef firmus, commemorare non est necee',uos- met ;pli recordamini. Nam ut omittam uni- uscuiusque nof.?rmn cafilui recentre, uno a réélu intueri pote/lis, nos ormes nobiles, stre- nuos , fortes : qui et pro republica maxima faepe et ingentia füfèepimus pericula: amie patrimonie, mifèros atque egentes, mol/os, fordidatos, reos de capite, de suma, de chlita- te, de, fortunis contendentes. Eos autem, qui omnia diuina et bumana iura uiolaucrint, ue- xauerint, perturbauerint, non filum diuites, alacresque uolitare : sed quacunque ueina, ftmmo cum imperto iudicioque omnium re- rum uagari, f orti7imbr atque optimis ciuibus periculum moliri, de fi- nibi/tinter:, potesta- tem denique regiam habere. 6'erbum mihi grauius deest, cum banc ego pot estatem regiam appelle: sed profiélo maior efi qucedarn. ,Qatod enim regnum frtit unguarn, quod pluies uno tempore reges haberet?quis autem rex ua- quant suit tant infigniter potens, coi regain constituendorum et pouffas? Hi omises prouincias obeundi, liberos populos agris ntu!- élandi, regnorum uel dandorum uel adimen- dorum immun; habent iudicium. Semper ;fils s omnis orbis terrarum, reges, tetrarchac, externe nationes, uec`ligales imre. Raque penes ifios omnis ef i potentia, gracia, diuitiae, decus, honores. Quorum pr ose& cupiditati nimium ange fqus orbis terrarum effè uidetur. Quozd/ï potdntiarn illi,Jidiuitias f lum, fi' ho- ores geaererent, efrnt elle quidem graues : f d tan en ef fi nt f érendi. Hoc uero quis fée.- ro poffit, illos pecore, auro, argenta, ebore, ue- f e, fiepelled1rli, ceteris rebus abondantes: no- bis oain;bus rebus egentibus, nobis dite muftis- Que iaétatis initiriis, infdias quotidie struere : nobis lucis banc ufitram plenum lachryma- rurnatque moeroris eripere conari? In nos enim mince iatfantor, pericula intenduntur, fornidines opponunrnr, indicia nabis arque repelle parantur. Q eae quousque tandem patiemini , forttirni uin ? Nonne milites perire est melius, quam in lita ciuitate able- atm, contemptum, de f célem a ceteris , a te ipfo de fficrariem ac relidiunt, horrentem, tre- nsentein, di fftdentem rebus tuis , fine uoce, fine libertate, fine auéloritate, fine ulla specie libe- ri boinieis uiuere? Ibis uero else fiibiec`tos, graibus fi Respubl. aligna e1it, terrori eff mus., Expergiseamur igitur aliquando, fürtfimi uiri, patriunt animum uirteitemque capia- nias. Maiores nostri Tarquinium Super boni regela non tulerunt: nos non unum re- geni, fée! Aires crudeliffünos tyrannos fér re po f f rouies ? Equidem non d'en, monebo, pr•ae- dicabo, denunciabo fëmper quid fëntiana, tem- pusque ne= dimittam, neque diees'num, ne- que noé ee;num, quia de libertate nostra co- gitandunt fit, cogitera, quod agendum fit, or- gue faciendum : id non modo non recusem, frdappetamchan; arquedepof depofèam. Faciale denique illurl, quod est dignum Romano homi- ne,ut pro libertate uitam in difrianen addu- nia. SedtestorDeos arque termines, uido- rianoble terrainmanibus est, f modo uiriçffè uo/tonus. Aditint ornai studio, uirtute, con- cardia Syllani milites : quorum f ebito aduen- tu firmum repente babebimns exercittare,. Pa- ri fiudio et amore recreperandae lobertatis con f f irauere nob fèum , Cet. Pifb, et P. Sicci- oos Nucerinus , f orti rni uire : quorum alter in Hi iania citerioa i magnum babet exerce- tant, alter in Mauritania adest cum imperio. Hos in constiis capiendis focios, in rebus ge- rendis firmif imos adiutores babebimus. Cae- teri uera homirres, dii immortales, ad recupe- rendam libertatem, qua fiiequentia, quo stu- dio,quauin= confèntiunt? Omitto bic ego tocciuesnobiles, qui amifô patrimonio, mi- fini arque egentes,hanc tantam cieeitatem,pau- coaum hominem; iudicio et potefioti subia- diam, uix serre poffrant. Etenim quis ef?, fortïfftraai uin, citias non diuitiae, decus, ho- nores, prouinciae, facerdoti e, megistratus,irta- peria, non chas a arque iucunda sut? ,gid ego tenuifmorum hominien; studia commemo- rem, qui inf elices ingenti acre alieno oppref, et irrfinitis exagitati iniuriis, n f ciuili Bello filai e9i' non pofünt? Sed quid hosce honü- nes commemoro. quos ad bel/un; cellas, quo: priuatae iniur iae, quo: iudiciorum metus et necee itas impellit ? Guis est mehercule nemo, extra ilium dominationem potenti moru,n homincem, qui non istis crudeli tuais tyrannis obstare cupiat. Adfierit pro libertate recu- peranda nimium malt) : plenum ef forum forum hominum, plenae stint Italiae urbes, excitata est Italia cundfa, omnium ordinum bomines, denique omnium aetatum, féritiunt unum arque idem. Ad bacs praefdia acce- dunt forum apud externe nationes, inuifae opes, inuidiofa potentia, confiions potestae, qua me proximis comitiis (ut spero) uidebi- ris ornatum. Dubitatis igitur, nie cor fde dace, animus militZem incitatis, conifJirante Italia tata, libertatern uestram recuperare? Hanc accafaonem dilatant tenete per Dm: immortales, f irti irni uiri, et uos Rom prin- cipes else aliquando recordamiiri. T•mpus l'abattus tale, quale tiento babuit unquam. Nullumexittemples hocamifJè; nimium dite uos bort arecs sttm, nihil eff quod amplius mo- neant ; nemo eftl tain stultus, qui non intelli- gat, nos aliter fielttos efr non po. ,Qua- proprerneceftas, pericula magis,et belli prae- mia ampll7ttna, uos excitent, quant oratio mea: uel ducem uel comitem, uel utrumque po- tires babebiti; me: neque animus, neque cor- pus unquam deerit : ,Quanquam animus mi- hi quidean nunquaan de f oit, tempora auteur defieerunt: quae fiant ac prirnum aliquid lucis ostendere uifa fient, princeps extiti ue- f zrae libertatis recuperandae. Itaque me consule principe, uobis audloribus et ducibus, dire inuantibus, erimus prof ed?o brette tempo- re liberi : nist seruire nialumus, quam ne ser- uiamres, animes amis que decernere. Haec cum dixisset, Catilinam omnes laudibus in coelum extollunt, gracias agunt, approbant confilium. Plerisque edam petentibus,quae conditio belli,quae ea praemia coniurationis sutura Tint : Ca- tilinaprimum pollicetur locupletum cac- des, nouas tabulas, prouincias, magiftra- tus, honores : deinde tutius belli ratio- nem descripiit : poftremo cos hortatus, ut fibi in petitione consulatus maxime {lu- derent; se inuicem complexis, datisque dextris, coetum dimifit. CAP. VI. Non omitto hoc loco,quod Liuius et Saluftius memoriae prodide- runt, Catilinam, port habitarn concionem, cum suoris sui focios omni foedere et iu- reiurando fibi ad hoc scelus aditringeret, uinum humano fanguine persufiun in crateris, cum prinnum ipsc libastèt, hoc deinde fociis deguftandum dedif e. His addiderunt quidam alii scriptores, id foc- dus non folum humano fanguine iecum, sed etiam guftu carnium cuiusdam uiri a Catilina interseai, fancitum estè. Arque eo confilio id secistè tradunt, quo magis illi inter se, propter tanti facinoris atroci- tatem fidi estènt. Fiaa haec quibusdam aliis et incredibilia propter magnitudi- nemsceleris uidentur. At ego non fo- lum, ut hoc faaum exiftimem, fàcile ad- ducor : uerum edam ilium non iccirco hoc secifre arbitror, ut illi magis inter se estènt fidi : sed ilium credo, quod coniu- ratos docere uoluit, usum exemplo sera- rum, quibus nullas aiunt elle capitaliores, quam quae semel carnes humanas degu- stauerint. Sic cum illi semel humanum fanguinem bibistènt, nullum estè poftea facinus tain acerbum, et scelus tam imma- ne, quod illi timere aut horrere deberent. Adducit me in banc opinionem illud, quod a magno quodam auaore accepi Catilinam induaum a uatibus, aquilam quandam argenteam, quant C. Marius Bello Cimbrico habuisse circumserebatur, fàtalem semper ad perniciem reip. ac su- neftam credidilse : cui legimus ereaas ab eo aras, et domi suae facrarium quod- dam suifie conftitutum: et eam ad faci- nus obeundum, tanquam numen aliquod uenerarifolitum. O crudelitatem inau- ditam illorum temporum, repertos efre quosdaminfigura hominis, qui immani- tatem gererentbelluarum. C A P. VII. Interim cum comitia ha- beri coepta cirent, septem comparues consulatus competitores : duo patricii, L. Catilina, P. Galba: plebeii quatuor, ex quibus duo nobiliores, C Antonius,M. A ntonii ingeniolislimi atque cioqucntis- fimi ouatons filins: L. Cassius Longinus, qui in superiori nefârio hominum couru intersuerat: Quin. Cornilicius, C. Lici- nius facerd os : unus , equeitriloci) natus, M. Tullius Cicero : his generis nobilitate inserior, cacterum ingenio , contilio, clo- quentia, magnitudine animi longe lupe- rior. Is cum quaeitor, aedilis curuhs, prac- tor maximo populi ftudio et fauorc tutus esset: cum ci primum per aetatem licuit, consulatum homo nouus, sua uirtute con- fisus, petere coepit. Nain antea ilium Io- cum cun&a nobilitas, praclidiis firmatum, omnique rationc obuallatum tenebat. Et longo iam temporum consul homo nouus faaus crat nemo. Scd ex his Caslius Gal- ba, Cornificius, Licinius, remisliores in petendo erant, ac pro rc iacebant. Catili- na auteur magna spe instatus , curfate cir- cum tribus, diuiibres appellare omnes et conuenire , M. Tullium Ciceronem con- temnebat, et secum peregrinum negabat aequo iudicio poire certare: Antonium collegam fùum numerabat, non compc- titorem. Coierant enim ambo , ut Cice- ronern coniblatu deiicerent, adiutoribus uii'firmisiimis, M. Crastô, et C. Caefare. Ardebat acerrime tune ambitus. Nam Catilina et Antonius ingentibus largirio- nibus ad consulatum incumbebant. Qua- propter Cicerone uerba de hoc in fènaru faciente,decreuitsenatus,utserreturno- ua lex de ambitu, augereturque illius pu- na. Huic SC. cum intercesliilèt, Q. Mu- cius Oreftinus tribunus plebis, illiusque interceslionem Senatus graniter moicite- que serret, surrexit M. Cicero , et grauiter Q. Mutium corripuit, ac in L Catilinam et C. Antonium uehementer eft inueEtus, muftis ac secundis admurmurationibus minai senatus. O mirer, qui non sentias illo iudicio te non abfolutum, uerum ad aliquod seuerius iudicium ac mains sup- plicium reseruatum. At eodem tempo- re, quo comitia habebanr, serpserat rumor in uulgus , irrita estè a quibusdam ciuibus confilia opprimendae R. P. senatus inter- ficiendi. Huius autem sermonis fous e caput suerat Qu. Curius, omnium confi liorum focius ac particeps : Quilibidini commercium habebat cum Fuluia, mu liere non folum nobili sed etiam nota. I autem ut homo erat finguiari luxuria, in ertia arque uanitate, ut eam spe coniura tionis magis fibi obnoxiam redderet, con• iuratorum illi conülia omniaaperuit. Sec ut natura mulierum cil, quae neque arca• nareticere, neque occulta celare poiliant, stammamque ftciiius mulier ore in arden- ti opprimerez, quam ut secreta teneret, Sic Fuluia omnia, quae a Curio audierat, suppresfis coniuratorum nominibus,com- piuribus narrauit. Haec res magno Ci- ceroni consulatus adipiscendi suit adiu• lento. Nam omnes qui illam ab R. P. peftem depellere cupiebant, ad M.Tul- lium se statim contulerunt, ueluri ad ho- minem natura conftitutum ad amplexan- dum otium, scientia ad bellum gerendum, animo et usu ad quoduis aliud negotium. Comitiis igitur habitis, Cicero cundis suf- fragiis tantoque populi consensu consul fa us ut eo modo pauci nobiles con- suies fa&i Tint: nouus autem ante ilium nemo. Antonius Catilinam paucis cen- turiis fiaperauit. Is quanquam infamia laboraret: nam et in Syllana uiaoria pa- rumabffinens eft uisus, et Achaiam spo- liaucrat, diripuerat :.ob idque in iudicium uocatus, caufam dicere recufauir, grau- deque aes alienum constauerat. Dcnique probri caufa a Cenforibus senatn motus suerat : tamen partim quia ceteri compe- ,titores (ut diximus) languebant, partim ei propter egregiam patris memoriam paulo speciofior manus, quam Catilinae eit suffragata. Ludi quoque Antonio ad consulatum adipiscendum admodum pro- suerunt: quos ipse primus omnium Ro- mancrum argentea scena apparatisiimos acmagnificentisfimos secit: quem polka imiratus L. tMuraeiaa anno sequenti, usus edam ipse argentea scena, Judos maximo splendore et elegantia populo edidit. De- lePant uehementer populum ludi. Quare Cicero fille uir eruditisfimus, et a uulgi opinione remotus , qui edam trinos ludos aedilis secerat, tamen in petitione confia- latus se quoque dicit habuifi'e sceuant competitricem. At Catilinae suror, et fi petitio baud prospere cestèrat, non minui- tur : sed indics plura parat , tentat, folli- citar, per Inhuma arma opporrunis locis difiribuir. C. Manlium quendam auda- ciae suie fateliitem mittit in Etruriam, ad follicitandos Sy llanos milites et ad exerci- tumparandum : cumque iubet ante diem um. Kalend. Noucmbrium elle in arrois. Seseinproxitnum annum ( quouiamfàr- tuna estèt faepe domina campi) iterum consulatum petere uelle, interea Ciceroni infidias tendere et optimatum caedem pa- rare. Sed ille paucos polit menses fa:lus eft reus inter ficarios , a L. Lucullo claris- fimo uiro , et ad dicendum paratisf imo : abfolutusque eftmagno sententiarumnu- mero, muftis ilium ornatisiimïs uins de- sendentibus. Hic eft ille uir magnus , L, Lucullus , qui bellum gesfit cum potentis- fimo rege Mithridate. Ex quo bello cum uierorrediifret, et calumnia inimicorum per triennium iam triumphare esset impe- ditus, egregia Ciceroatis consslis opera, nobilisfimo curru triumphans , in Capito- lium adueaus eft. Fuit-que postca, ad extinguendam suneftam iftam con iuratio- nis facem, maximo M. Ciceroni adiumen- to. At M. Tullius postea quam KaI. Ia- nuar. accepisset Remp. tpienam follicitudi- nis, plenam timoris,suspicione legis Agra- riae , senatum et omnes bonos maximo menti liberauit. CAP. VIII. Nonnulli enim Tribuni plebis iegem Agrariam serre conantes , de decemuiris cum imperio creandis pro- mulgauerant : quibus lege permittebatur, per totum orbem terrarum summo cum imperio uaguri,liberos populos agris mu1- &are , regna adimere , a quibus uellent, et reges appellare,quos uellent, de omnibus gentibus cognoscere, fine confilio mul- aare, fine prouocatione animaduerrere, iudicare per quinquennium, et de Colt et de Tribunis plebis permittebatur : inte- rea de illis iudicarenemo poterat. Effè Romae poteranr, cumuelient: abesse,cum eis commodum esset. Deinde agrum Cam- panum et Stellatem, agios Bithyniae, a- gros qui in Paphiagonia, qui in Ponto , in Cappadocia, qui in Macedonia, in Ale- xandria, in Africa, in Hispania, publiai erant, licebatcisdiuidere arque uendere. Poterant praeterea colonias deducere no- tus , renduire ueteres : infinitaque pote- fias ais dabatur innumerabilis pecuniac conficiendae. 1't uerbo quidam decem- uiri, re autem uara decem domini orbi terrae conCituebantur. kdis tüm lcgibus maximus inieaus dl terri patribus , et plebs crat in maximarumIargitionum' spein et nouarum rerum adduta. Mul- tumque lac ciuitatis perturbationes Cari- linac erant opportunae, nascentemque coniurationem maxime iuuare potui ont, nificonsulis prudentisfimus animus huic reiprouidisset. Vocatis nainque Cicero illisinsenatumtribunis, cos ita grauiori- bus uerbis corripuit, ut Rullus homo au- dacisfimus pertiniuerit,loquacisfimus ob- mutuerit. Dcinde cum se apud po- puluin uehementius iaaarent, et eos po- pulus in coelum serret : habita poftea Ci- cero grauisfima concione, cum eam legem populos uehementer probaret, fie mentes hominum permutauit, eam lapin adeo plebis utilitati aduerfam et alienam do- cuit, eam adeo distiuafit,ut nihil tain popu- lare uideretur, quam distaiîo legis Agra- riac. Tum plebs statim legem improba. nit, auaoreslegis serendae desernit, con- tempfit, uituperauit. Sic lex Agraria, quae semper plebi suit grata, quae tot ac tantasexcitauittempeftatcs, totaCiccro- nis confilio atque eloquentia repudiata atque abicaa cit. Tanta ;rat dais in di- cendo iucunditas , tanta uis , tanta copia, ut quod Ille uellet, dicendo consequi posa seu Ehcu conditionem haies seuilla Qui nuncpraccepta eloquentiae tradere font conati, prope iam fais in scholis reliai sunt: omnesque boraines studio quodam pecuniae, ad sus duite iter arripuerunt. Ex quo cuenit, quod omnes infantes mus : et quod mente concepimus, expli- care negiiimus. Sad iam ad infitutum noffrum reuertamur. CAP. IX. Repudiata lege Agraria, con- sui intentus mederi Reip. cum multa tur- bulenta constua contra Reipubl. nutum et ptium, partial partite se consule de- fignato inita efïe dicerentur: in co omnes dies noaesque confiimebat, ut qui estènt hi qui haec agercnt, haec molirentur, foire pofiét. Traque cum illius rnmoris fonrem diligentisfime inquircns, Fuluiem auao- rem inuenifièt, Barn occulte ad se uoca- tam, iusfi, ur ca, quae foirer de coninra- tioneAindicarer, pracmiapollicctr.r: in- terdum etiam, nifi fibi rein aperirer, quae- stiones et rormenta minarur. Pollcaquam Fuluia id se a Curio audiuista dixit, conse stim Curium ad se uocari iusfit. Et cre- bro rogando, faepc monend.o , facpisfmc auteur pol_licendo, intcrdum criam mini- tando persecit , ur Q. Curius totam fibi sc- riem arque coniurationis ordinem aperi- ret. Tum Cicero Curium horratus, ut coniurationem uchcmenter fimularct , il- lùmase spei plenum dimifir. Sad Contint ut comperit, Catilinam principcm coniu- rationis , timons ne Antonins colle a, ho- mo turbulcntus , et Catilinae maxime fa- miliaris , cum illo consentiret ac conspira- rat, (senscrat enim iam ilium a Catilina' tentari , et ilium non inuitum de coniura- donc audire) eum ineufare non deliste- bar, ut magnarn infamiam sugercret, et ilium ad cursum uerae taudis incitare,hor, tari , ut cum bonis consentiret : et ut eam teneret uiam, quamamaioribus suis tri- tam accepisset. Tandem ilium fapientia atque obsequio suo a coniuratorum con- liliis remouit , et ad suain traduxit uolun• tatem. CAP. X. Erat tunc Ciccroni decrcta çx senatus auaoritate prouincia Gallia, seges ac materia triumphorum, exercitu et pecunia maxime infiruaa et ornata. Sad ille plus existimauit, se Reipublicac pro. suturum, fi eam a domesticis liberafièt iri- fidiis, quam fi illam prouinciam Rcipnbl. subieciilet. Nequcenim maiorelluirtus, propagare fines imperii, quam partos tue- ri. Nec maiores sunt bellicae laudes,quam urbanae. lstae enim in confilio et fapien- tia, illae in manibus fortunae sun r politae. Quapropter consul aduocata concionc, dixit sese (quoniam ita existimabat rem- pora reipublicae poscere ) in prouinciam proficisci none. Et ne eius col lega ad de, sendendarn Rempublicam fibi esset impe- dimento, sua uirtute persecit, ut Antonio prouincia deccrneretur. Quodfi co tem- pore Cicero Antonium non a Catilinae con6)iis, non ab urbe spcciequadamho- norisimpulifiet, ( dicam id quod send o) proscao non fine muito fanguine coniu- ratio suisset reffinaa. Et quonianr a Ca- tilina quotidie fibi infidias parmi uidebar, semper ille ftipatus incedebat amicorum praelidio, ac deleaos gnosdam adoletèen- tes Reatinos circum se frequentes habe- bat, quibus ad culfodiam sui capitis uteba- tur. Deinde equites Rom. cum senatu coniunxit,quae res, cum omni, tum illo turbulento Reipubl. tempore maxime fa- lutaris uifa off. Nam antea equesser ordo, a senatu disiunésus, grauisfimas multos annos cum illo ordine exercuerat conten- diones ac discordias. Necestè off enim, ubi in cliqua Republica plura inter se dis- fident corpora , non folum seditiones ori- ri, sed peffisera etiam balla ciuilia nasci. Mihique iam minime mirum uidetur, fi Catilina ad perturbandam rempublicam accesfit : cum ilium ad hoc sua natura in- citatum, tot res incitaient, ardentem in- stammarent. Accedebat, quod eodem tempore proscriptorum filii perchant ma- giffratus: qui fi efient honores adepti, coniuraturi pro certo cum Catilina uide- bantur. Q.iapropter illos consul suis in- imicitiis nullo praepofito pracmio , comi- tiortnn ratione priuauit. Bis rebus fic peraais , nondum consuli tempus uideba- tur, de coniuratione ad senatum reseren- di. Itaque fille sese a Catilinae infidiis non publico conlilio, sed priuata diligentia desendebat: eius confiliis quotidie oc- currebat, audaciam debilitabar, sceieri refissebat, nullo tumultu publice concira- to. Sed quanto Consul plura prouidebat, tanto magis coniuratio indics conuale- scebat. CAP. XI. Etenirn nullus erat iam in urbe uices, nullusangiportus in quo Ca- tilina non inffaret, appellaret, tentarct, follicitaret. Et ut ad id quod optabat, per- ucniret, frigos, fitim, amena, laborem toi lerabat. Sed maxime iuucntutem exci- tabat. Eorum alios ipse amabat , aliorum amoribus serai bat anis scorta, aliis equos parabat, ftudio armorum nonnullos erudiebat : pecunia multos, blanditiis plures et assentationibus tenebat. Et fi quem robore animi et uirtute praediturn uidebat, primurn cum uirtute capiebat, deinde ftudio et confiietudine paulatim itt omnem cupiditatem praecipitem agebat. Etenirn mores hominibus non a natura ipfa (ut aliqui falfo putain) et a ftirpe ge- neris : sed ab iis plerumque f"uppeditan. tur, quibuscum uiuimus arque uerfamur. Erat ille (ficut diximus) mira quadam arte praeditus, ad excitandas adolescentiunt cupiditates : quo non modo aetas illa, quae lubrica arque incerta eff , sed etiam iam corroborata caperetur. Flac ille tari muitiplici natura, numerum quotidie coniuratorum augebat. Compertumque habeo , ea tempeffate Catifinam non fo- l-am uiros fibi ad hoc facirus adsciuif e, sed etiam mulieres quasdam nobiles : quae petulanter, essuse, libidinose et tncretri- cio more uixerant , huius conlilii partici- pes secistè: per cas ille sperabat , posse fibi aut earum uiros adiungere,autcos, qui consentire nouent, interficere. Multa practerea occulte moliebatur, noaurnos agebat cactus , consuli semper infidias pa- rabat. Scutorum, gladiorum, frenorum, sparorum pilorumque magnam multitu- dinem constauerat. Neque tamen his tantis rebus Catilina impediebatur, quo minus roto animo consulatus petitioni seruiret : sed alacer arque laetus , ffipatus choro iuuerituris, faepe suyplex ambire populurn, tribulibusquc submittere se, polhcerimulta, crebro supplicare, uitro se osserentes rogare, paternes amicos ap- pellare omnes, et conuenire, nonnullo- rum nobilium frequentare douros, uiain fibi his artibus ad consulatum munire. CAP. XII. Tum Consul duplici coin- motu s malo , et quod uidebat se non am- Oins priuata diligentia rempublicam pos- te tueri : et fioul cogitans , quam pericu- losuni esset reipublieae , fi Catilina consul fieret, conffituit rem ad senatum reserre, prorogare comitia, Catilinae coniuratio- nis inuidiam constare, quo dus petitioni obefièt. Nam rumores etiam falfi et fa- bula nonnunquamfita, perturbai omniao totamque suf£ragatorum commutat opi- nionem. Conuocato igitur senatu , docet, a Catilina et a quibusdam ciusdem sccleris arque ameritiae fbciis initum conlilium opprimendae reipubücac, senatus inter- ficiendi, ciuium trucidandorum. Tum faaum cil SC, ne poftero die comitia ha- berentur, ut de his rebus in senatu agere pofIi nt. Poffridie consul multa in senatu de coniuratione patesecit, et Catilinam interrogauit, fi quid uellet de his rebus, quae ad ipsum allatae estènt, diacre. At Catilina, quanquam totus esset ex fraude et mendaçio faaus , quique ça uitia , quae a riatura habebat, ftudio quoque et artifi- do augebat : tamen conscientiae ffimulis aatus , non tain se purgauit , quam indicà- uit et induit. Tum enim dixit duo cor- pora efte R. P. unum debile , infirme capi- te : alterum firmum fine capite : huit cum ita de se meritum esset, capait se uiuo nun- quam desuturum : corpus debile, infirmo capite appellabat bonorum consensum, quem ab improbis fignificare uolebat,cum eum tune duçern haberent,qui facile fran- gi superarique postèt. At senanu ea tum usus eff mansuctudine, uel potins patien- tia, ut nihil pro his rebus contra Catilinam ffatuçrit : praesertim cum idem ale paucis diebus ante, Caton.' perpetuo improbo- rum hoffi , iudicium minitanti, respondis- set : Siquod esset incendium in fùas for- tunas excitatum, id fa non aqua, sed ruina reffinaurum, Sad idco fortes in decer- nendo non Grant, partim quia nihil rime- barn., nonnulli quia fauebant. Audio ta- men quod muitum nocuit Catilinae peti- t-oui rumor iste per urbcm lparf us , quam- t is falsus a plerisque putaretur. Interim rgentibus confislaribus comitiis, Catilina paratis (ut uideoantr) magnas copüs,con- ffituerat, fi consul fiera non potuistct, in campo caedem fàcere : et ci us competito- res, Seruium Sulpitium Poffhumium , L. Muracn am , D. Syllanum , scd maxime M. Tullium Corallien interficcre. Sed Con- sul aduenienre comiriorum die , defèendit in campum, magnaftipatus amicorum ca- rerua, et cum quadam lita sulgentique lo- rica.: non quae ilium tegeret (nam Catili- na non latus aut uentrem, sed caput et col- lum folebat petere) uarum ut omnes boni animaduerterent, et cum in metu et peri- culo consulem uiderent (id quod possea faaum dl) ad opera praelidiumque con- currerent. Sic Confûl tenus amicorum pracfidio et copiis, Catilinae comprcstit nefarios conatus. Sed constues fàai stint, D. Syllanus, et Lucius Muracna: qucm possea a Scruio Sulpirio et M. Catone am- bitus accufatum, Ciccro consul desendit: et eius cxtat ()ratio pulcherrima, quac pro L. Muracna inscribirur. Catilina postca- quam se consulem uexare rempublicam non poilè uidet, constituit priuatus fàcere bellum. Itaque pecuniam, quantamcun- que accumularcpoterat, ad ManliumFe- sulas exportari curabat: et ad eum res , fasces, cornua, tubas , arma , ligna mi- litaria: aquilam criait) Main argenteam praemifit, cui facrarium Catilina do mi suae secarat. Misti sunt practerca ab co, L. Septimius in agrum Picenum, et C. lu- lius in Apuliam: alius in agrum Camner- tem, in (allicum quidam alius, ut cas re- giones perturbarent. Has colin oras ma- xime quaedam quali contagio huius scelc- ris peruaserat. Ipsc Romac multa molie- batur. Poffremo dccrc ucrat magna manu ui. Kal. Noucmbr. imperum in curiam fa- acre, et truçidato consule et lénatorum magna parte interscaa, ad Manlium in caffra proficifèi. At M. Cicero consul no- a es arque dies uigil ans, his rebus cogniris, senatum circiter xui. Kalen. Nouemb. fre- quentcm coëgit. Incipit alto perito pro- ocmio Catilina() exponere ncfaria conli- lia: docet, eum operas et manum com- parastè Senatus interficiendi cauilà: prac- milliun ab coin Etruriam C. Manlium dit cit ad exercitum parandum, cumquc note diem unt. Kalend. Nouemb. fore in arrais, et C. Iulium in Apuliam adfolicitandos paffores : se non Maniium aut :uiium ti- merc,sed cos uereri, quo; uiderez quotidic uolitarc in foro,quos etiam in fane-mn uc- nirc,ct ab Gis caedes arque incendia et in- terituin R. P. parari. Monuit dcindc dili- genter senatum, ut ra quac immincrent pericula,circumspiceret,ut consuleret pa- triac, ut R. P. conseruaret : prouide- ret , non legem agrariam, aut aliquam ufi-