[1,0] LIBER I. Praefatio. 1 Phoebeo domitus Python cum decidit arcu 2 membraque Cirrhaeo fudit anhela iugo, 3 qui spiris tegeret montes, hauriret hiatu 4 flumina, sanguineis tangeret astra iubis: 5 iam liber Parnasus erat nexuque soluto 6 coeperat erecta surgere fronde nemus 7 concussaeque diu spatiosis tractibus orni 8 securas uentis explicuere comas 9 et qui uipereo spumauit saepe ueneno 10 Cephisos nitidis purior ibat aquis. 11 omnis "Io Paean" regio sonat; omnia Phoebum 12 rura canunt; tripodas plenior aura rotat, 13 auditoque procul Musarum carmine dulci 14 ad Themidis coeunt antra seuera dei. 15 Nunc alio domini telis Pythone perempto 16 conuenit ad nostram sacra caterua lyram, 17 qui stabilem seruans Augustis fratribus orbem 18 iustitia pacem, uiribus arma regit. [1,1] Liber I. 1 Saepe mihi dubiam traxit sententia mentem, 2 curarent superi terras an nullus inesset 3 rector et incerto fluerent mortalia casu. 4 nam cum dispositi quaesissem foedera mundi 5 praescriptosque mari fines annisque meatus 6 et lucis noctisque uices: tunc omnia rebar 7 consilio firmata dei, qui lege moueri 8 sidera, qui fruges diuerso tempore nasci, 9 qui uariam Phoeben alieno iusserit igni 10 compleri Solemque suo, porrexerit undis 11 litora, tellurem medio librauerit axe. 12 sed cum res hominum tanta caligine uolui 13 adspicerem laetosque diu florere nocentes 14 uexarique pios, rursus labefacta cadebat 15 relligio causaeque uiam non sponte sequebar 16 alterius, uacuo quae currere semina motu 17 adfirmat magnumque nouas per inane figuras 18 fortuna non arte regi, quae numina sensu 19 ambiguo uel nulla putat uel nescia nostri. 20 abstulit hunc tandem Rufini poena tumultum 21 absoluitque deos. iam non ad culmina rerum 22 iniustos creuisse queror; tolluntur in altum, 23 ut lapsu grauiore ruant. uos pandite uati, 24 Pierides, quo tanta lues eruperit ortu. 25 Inuidiae quondam stimulis incanduit atrox 26 Allecto, placidas late cum cerneret urbes. 27 protinus infernas ad limina taetra sorores 28 concilium deforme uocat. glomerantur in unum 29 innumerae pestes Erebi, quascumque sinistro 30 Nox genuit fetu: nutrix Discordia belli, 31 imperiosa Fames, leto uicina Senectus 32 impatiensque sui Morbus Liuorque secundis 33 anxius et scisso maerens uelamine Luctus 34 et Timor et caeco praeceps Audacia uultu 35 et Luxus populator opum, quem semper adhaerens 36 infelix humili gressu comitatur Egestas, 37 foedaque Auaritiae complexae pectora matris 38 insomnes longo ueniunt examine Curae. 39 complentur uario ferrata sedilia coetu 40 toruaque collectis stipatur curia monstris. 41 Allecto stetit in mediis uulgusque tacere 42 iussit et obstantes in tergum reppulit angues 43 perque umeros errare dedit. tum corde sub imo 44 inclusam rabidis patefecit uocibus iram: 45 "Sicine tranquillo produci saecula cursu, 46 sic fortunatas patiemur uiuere gentes? 47 quae noua corrupit nostros clementia mores? 48 quo rabies innata perit? quid inania prosunt 49 uerbera? quid facibus nequiquam cingimur atris? 50 heu nimis ignauae, quas Iuppiter arcet Olympo, 51 Theodosius terris. en aurea nascitur aetas, 52 en proles antiqua redit. Concordia, Virtus 53 cumque Fide Pietas alta ceruice uagantur 54 insignemque canunt nostra de plebe triumphum. 55 pro dolor! ipsa mihi liquidas delapsa per auras 56 Iustitia insultat uitiisque a stirpe recisis 57 elicit oppressas tenebroso carcere leges. 58 at nos indecores longo torpebimus aeuo 59 omnibus eiectae regnis! agnoscite tandem 60 quid Furias deceat; consuetas sumite uires 61 conuentuque nefas tanto decernite dignum. 62 iam cupio Stygiis inuadere nubibus astra, 63 iam flatu uiolare diem, laxare profundo 64 frena mari, fluuios ruptis inmittere ripis 65 et rerum uexare fidem." Sic fata cruentum 66 mugiit et totos serpentum erexit hiatus 67 noxiaque effudit concusso crine uenena. 68 anceps motus erat uulgi. pars maxima bellum 69 indicit superis, pars Ditis iura ueretur, 70 dissensuque alitur rumor: ceu murmurat alti 71 impacata quies pelagi, cum flamine fracto 72 durat adhuc saeuitque tumor dubiumque per aestum 73 lassa recedentis fluitant uestigia uenti. 74 Improba mox surgit tristi de sede Megaera, 75 quam penes insani fremitus animique profanus 76 error et undantes spumis furialibus irae: 77 non nisi quaesitum cognata caede cruorem 78 inlicitumue bibit, patrius quem fuderit ensis, 79 quem dederint fratres; haec terruit Herculis ora 80 et defensores terrarum polluit arcus, 81 haec Athamanteae direxit spicula dextrae, 82 haec Agamemnonios inter bacchata penates 83 alternis lusit iugulis; hac auspice taedae 84 Oedipoden matri, natae iunxere Thyesten. 85 quae tunc horrisonis effatur talia dictis: 86 "Signa quidem, sociae, diuos attollere contra 87 nec fas est nec posse reor; sed laedere mundum 88 si libet et populis commune intendere letum. 89 est mihi prodigium cunctis inmanius hydris, 90 tigride mobilius feta, uiolentius Austris 91 acribus, Euripi fuluis incertius undis 92 Rufinus, quem prima meo de matre cadentem 93 suscepi gremio. paruus reptauit in isto 94 saepe sinu teneroque per ardua colla uolutus 95 ubera quaesiuit fletu linguisque trisulcis 96 mollia lambentes finxerunt membra cerastae; 97 meque etiam tradente dolos artesque nocendi 98 edidicit: simulare fidem sensusque minaces 99 protegere et blando fraudem praetexere risu, 100 plenus saeuitiae lucrique cupidine feruens. 101 non Tartesiacis illum satiaret harenis 102 tempestas pretiosa Tagi, non stagna rubentis 103 aurea Pactoli; totumque exhauserit Hermum, 104 ardebit maiore siti. quam fallere mentes 105 doctus et unanimos odiis turbare sodales! 106 talem progenies hominum si prisca tulisset, 107 Perithoum fugeret Theseus, offensus Orestem 108 desereret Pylades, odisset Castora Pollux. 109 ipsa quidem fateor uinci rapidoque magistram 110 praeuenit ingenio; nec plus sermone morabor: 111 solus habet scelerum quidquid possedimus omnes. 112 hunc ego, si uestrae res est accommoda turbae, 113 regalem ad summi producam principis aulam. 114 sit licet ipse Numa grauior, sit denique Minos, 115 cedet et insidiis nostri flectetur alumni." 116 Orantem sequitur clamor cunctaeque profanas 117 porrexere manus inuentaque tristia laudant. 118 illa ubi caeruleo uestes conexuit angue 119 nodauitque adamante comas, Phlegethonta sonorum 120 poscit et ambusto flagrantis ab aggere ripae 121 ingentem piceo succendit gurgite pinum 122 pigraque ueloces per Tartara concutit alas. 123 Est locus extremum pandit qua Gallia litus 124 Oceani praetentus aquis, ubi fertur Ulixes 125 sanguine libato populum mouisse silentem. 126 illic umbrarum tenui stridore uolantum 127 flebilis auditur questus; simulacra coloni 128 pallida defunctasque uident migrare figuras. 129 hinc dea prosiluit Phoebique egressa serenos 130 infecit radios ululatuque aethera rupit 131 terrifico: sentit ferale Britannia murmur 132 et Senonum quatit arua fragor reuolutaque Tethys 133 substitit et Rhenus proiecta torpuit urna. 134 tunc in canitiem mutatis sponte colubris 135 longaeuum mentita senem rugisque seueras 136 persulcata genas et ficto languida passu 137 inuadit muros Elusae, notissima dudum 138 tecta petens, oculisque diu liuentibus haesit 139 peiorem mirata uirum, tum talia fatur: 140 "Otia te, Rufine, iuuant frustraque iuuentae 141 consumis florem patriis inglorius aruis? 142 heu nescis quid fata tibi, quid sidera debent, 143 quid Fortuna parat: toto dominabere mundo, 144 si parere uelis! artus ne sperne seniles! 145 namque mihi magicae uires aeuique futuri 146 praescius ardor inest; noui quo Thessala cantu 147 eripiat lunare iubar, quid signa sagacis 148 Aegypti ualeant, qua gens Chaldaea uocatis 149 imperet arte deis, nec me latuere fluentes 150 arboribus suci funestarumque potestas 151 herbarum, quidquid letali gramine pollens 152 Caucasus et Scythicae uernant in crimina rupes, 153 quas legit Medea ferox et callida Circe. 154 saepius horrendos manes sacrisque litaui 155 nocturnis Hecaten et condita funera traxi 156 carminibus uictura meis, multosque canendo, 157 quamuis Parcarum restarent fila, peremi. 158 ire uagas quercus et fulmen stare coegi 159 uersa non prono curuaui flumina lapsu 160 in fontes reditura suos. ne uana locutum 161 me fortasse putes, mutatos cerne penates." 162 dixerat, et niueae (mirum!) coepere columnae 163 ditari subitoque trabes lucere metallo. 164 Inlecebris capitur nimiumque elatus auaro 165 pascitur aspectu. sic rex ad prima tumebat 166 Maeonius, pulchro cum uerteret omnia tactu; 167 sed postquam riguisse dapes fuluamque reuinctos 168 in glaciem uidit latices, tum munus acerbum 169 sensit et inuiso uotum damnauit in auro. 170 ergo animi uictus "sequimur quocumque uocabis, 171 seu tu uir seu numen" ait, patriaque relicta 172 Eoas Furiae iussu tendebat ad arces 173 instabilesque olim Symplegadas et freta remis 174 inclita Thessalicis, celsa qua Bosphorus urbe 175 splendet et Odrysiis Asiam discriminat oris. 176 Ut longum permensus iter ductusque maligno 177 stamine fatorum claram subrepsit in aulam, 178 ilicet ambitio nasci, discedere rectum, 179 uenum cuncta dari: profert arcana, clientes 180 fallit et ambitos a principe uendit honores. 181 ingeminat crimen, commoti pectoris ignem 182 nutrit et exiguum stimulando uulnus acerbat. 183 ac uelut innumeros amnes accedere Nereus 184 nescit et undantem quamuis hinc hauriat Histrum, 185 hinc bibat aestiuum septeno gurgite Nilum, 186 par semper similisque manet: sic fluctibus auri 187 expleri calor ille nequit. cuicumque monile 188 contextum gemmis aut praedia culta fuissent, 189 Rufino populandus erat, dominoque parabat 190 exitium fecundus ager; metuenda colonis 191 fertilitas: laribus pellit, detrudit auitis 192 finibus; aut aufert uiuis aut occupat heres 193 congestae cumulantur opes orbisque ruinas 194 accipit una domus: populi seruire coacti 195 plenaque priuato succumbunt oppida regno. 196 Quo, uesane, ruis? teneas utrumque licebit 197 Oceanum, laxet rutilos tibi Lydia fontes, 198 iungatur solium Croesi Cyrique tiara: 199 numquam diues eris, numquam satiabere quaestu. 200 semper inops quicumque cupit. contentus honesto 201 Fabricius paruo spernebat munera regum 202 sudabatque graui consul Serranus aratro 203 et casa pugnaces Curios angusta tegebat. 204 haec mihi paupertas opulentior, haec mihi tecta 205 culminibus maiora tuis. ibi quaerit inanes 206 luxuries nocitura cibos; hic donat inemptas 207 terra dapes. rapiunt Tyrios ibi uellera sucos 208 et picturatae saturantur murice uestes; 209 hic radiant flores et prati uiua uoluptas 210 ingenio uariata suo. fulgentibus illic 211 surgunt strata toris; hic mollis panditur herba 212 sollicitum curis non abruptura soporem. 213 turba salutantum latas ibi perstrepit aedes; 214 hic auium cantus, labentis murmura riui. 215 uiuitur exiguo melius; natura beatis 216 omnibus esse dedit, si quis cognouerit uti. 217 haec si nota forent, frueremur simplice cultu, 218 classica non gemerent, non stridula fraxinus iret, 219 nec uentus quateret puppes nec machina muros. 220 Crescebat scelerata sitis praedaque recentis 221 incestus flagrabat amor, nullusque petendi 222 cogendiue pudor: crebris periuria nectit 223 blanditiis; sociat perituro foedere dextras. 224 si semel e tantis poscenti quisque negasset, 225 effera praetumido quatiebat corda furore. 226 quae sic Gaetuli iaculo percussa leaena 227 aut Hyrcana premens raptorem belua partus 228 aut serpens calcata furit? iurata deorum 229 maiestas teritur; nusquam reuerentia mensae. 230 non coniunx, non ipse simul, non pignora caesa 231 sufficiunt odiis; non extinxisse propinquos, 232 non notos egisse sat est; exscindere ciues 233 funditus et nomen gentis delere laborat. 234 nec celeri perimit leto; crudelibus ante 235 suppliciis fruitur; cruciatus, uincla, tenebras 236 dilato mucrone parat. pro saeuior ense 237 parcendi rabies concessaque uita dolori! 238 mors adeone parum est? causis fallacibus instat, 239 arguit attonitos se iudice. cetera segnis, 240 ad facinus uelox, penitus regione remotas 241 impiger ire uias: non illum Sirius ardens 242 brumaue Riphaeo stridens Aquilone retardat. 243 effera torquebant auidae praecordia curae, 244 effugeret ne quis gladios neu perderet ullum 245 Augusto miserante nefas. non flectitur annis, 246 non aetate labat: iuuenum rorantia colla 247 ante patrum uultus stricta cecidere securi; 248 ibat grandaeuus nato moriente superstes 249 post trabeas exul. quis prodere tanta relatu 250 funera, quis caedes possit deflere nefandas? 251 quid tale inmanes umquam gessisse feruntur 252 uel Sinis Isthmiaca pinu uel rupe profunda 253 Sciron uel Phalaris tauro uel carcere Sulla? 254 O mites Diomedis equi! Busiridis arae 255 clementes! iam Cinna pius, iam Spartace segnis 256 Rufino collatus eris! Deiecerat omnes 257 occultis odiis terror tacitique sepultos 258 suspirant gemitus indignarique uerentur. 259 at non magnanimi uirtus Stilichonis eodem 260 fracta metu; solus medio sed turbine rerum 261 contra letiferos rictus contraque rapacem 262 mouit tela feram, uolucris non praepete cursu 263 uectus equi, non Pegaseis adiutus habenis. 264 hic cunctis optata quies, hic sola pericli 265 turris erat clipeusque trucem porrectus in hostem, 266 hic profugis sedes aduersaque signa furori, 267 seruandis hic castra bonis. Hucusque minatus 268 haerebat retroque fuga cedebat inerti: 269 haud secus hiberno tumidus cum uertice torrens 270 saxa rotat uoluitque nemus pontesque reuellit. 271 frangitur obiectu scopuli quaerensque meatum 272 spumat et inlisa montem circumtonat unda. 273 Qua dignum te laude feram, qui paene ruenti 274 lapsuroque tuos umeros obieceris orbi? 275 te nobis trepidae sidus ceu dulce carinae 276 ostendere dei, geminis quae lassa procellis 277 tunditur et uicto trahitur iam caeca magistro. 278 Inachius Rubro perhibetur in aequore Perseus 279 Neptuni domuisse pecus, sed tutior alis: 280 te non penna uehit; rigida cum Gorgone Perseus: 281 tu non uipereo defensus crine Medusae; 282 illum uilis amor suspensae uirginis egit: 283 te Romana salus. taceat superata uetustas, 284 Herculeos conferre tuis iam desinat actus. 285 una Cleonaeum pascebat silua leonem; 286 Arcadiae saltum uastabat dentibus unum 287 saeuus aper, tuque o compressa matre rebellans 288 non ultra Libyae fines, Antaee, nocebas, 289 solaque fulmineo resonabat Creta iuuenco 290 Lernaeamque uirens obsederat hydra paludem. 291 hoc monstrum non una palus, non una tremebat 292 insula, sed Latia quidquid dicione subactum 293 uiuit, et a primis Ganges horrebat Hiberis. 294 hoc neque Geryon triplex nec turbidus Orci 295 ianitor aequabit nec si concurrat in unum 296 uis hydrae Syllaeque fames et flamma Chimaerae. 297 Certamen sublime diu, sed moribus impar 298 uirtutum scelerumque fuit. iugulare minatur: 299 tu prohibes; ditem spoliat: tu reddis egenti; 300 eruit: instauras; accendit proelia: uincis. 301 ac uelut infecto morbus crudescere caelo 302 incipiens primos pecudum depascitur artus, 303 mox populos urbesque rapit uentisque perustis 304 corruptos Stygiam pestem desudat in amnes: 305 sic auidus praedo iam non per singula saeuit. 306 sed sceptris inferre minas omnique perempto 307 milite Romanas ardet prosternere uires, 308 iamque Getas Histrumque mouet Scythiamque receptat 309 auxilio traditque suas hostilibus armis 310 relliquias. mixtis descendit Sarmata Dacis 311 et qui cornipedes in pocula uulnerat audax 312 Massagetes caesamque bibens Maeotin Alanus 313 membraque qui ferro gaudet pinxisse Gelonus, 314 Rufino collecta manus. uetat ille domari 315 innectitque moras et congrua tempora differt. 316 nam tua cum Geticas strauisset dextra cateruas, 317 ulta ducis socii letum, parsque una maneret 318 debilior facilisque capi, tunc impius ille 319 proditor imperii coniuratusque Getarum 320 distulit instantes eluso principe pugnas 321 Hunorum laturus opem, quos adfore bello 322 norat et inuisis mox se coniungere castris. 323 Est genus extremos Scythiae uergentis in ortus 324 trans gelidum Tanain, quo non famosius ullum 325 Aretos alit. turpes habitus obscaenaque uisu 326 corpora; mens duro numquam cessura labori; 327 praeda cibus, uitanda Ceres frontemque secari 328 ludus et occisos pulchrum iurare parentes. 329 nec plus nubigenas duplex natura biformes 330 cognatis aptauit equis; acerrima nullo 331 ordine mobilitas insperatique recursus. 332 Quos tamen impauidus contra spumantis ad Hebri 333 tendis aquas, sic ante tubas aciemque precatus: 334 "Mauors, nubifero seu tu procumbis in Haemo 335 seu te cana gelu Rhodope seu remige Medo 336 sollicitatus Athos seu caligantia nigris 337 ilicibus Pangaea tenent, accingere mecum 338 et Thracas defendere tuos. si laetior adsit 339 gloria, uestita spoliis donabere quercu." 340 Audiit illa pater scopulisque niualibus Haemi 341 surgit et hortatur celeres clamore ministros: 342 "fer galeam, Bellona, mihi nexusque rotarum 343 tende, Pauor. frenet rapidos Formido iugales. 344 festinas urgete manus. meus ecce paratur 345 ad bellum Stilicho, qui me de more tropaeis 346 ditat et hostiles suspendit in arbore cristas. 347 communes semper litui, communia nobis 348 signa canunt iunctoque sequor tentoria curru." 349 sic fatus campo insiluit lateque fugatas 350 hinc Stilicho turmas, illinc Gradiuus agebat 351 et clipeis et mole pares; stat cassis utrique 352 sidereis hirsuta iubis loricaque cursu 353 aestuat et largo saturatur uulnere cornus. 354 Acrior interea uoto multisque Megaera 355 luxuriata malis maestam deprendit in arce 356 Iustitiam diroque prior sic ore lacessit: 357 "en tibi prisca quies renouataque saecula rursus, 358 ut rebare, uigent? en nostra potentia cessit 359 nec locus est usquam Furiis? huc lumina flecte. 360 adspice barbaricis iaceant quot moenia flammis, 361 quas mihi Rufinus strages quantumque cruoris 362 praebeat et quantis epulentur caedibus hydri. 363 linque homines sortemque meam, pete sidera; notis 364 Autumni te redde plagis, qua uergit in Austrum 365 Signifer; aestiuo sedes uicina Leoni 366 iam pridem gelidaeque uacant confinia Librae. 367 atque utinam per magna sequi conuexa liceret!" 368 Diua refert: "non ulterius bacchabere demens. 369 iam poenas tuus iste dabit, iam debitus ultor 370 inminet, et, terras qui nunc ipsumque fatigat 371 aethera, non uili moriens condetur harena. 372 iamque aderit laeto promissus Honorius aeuo 373 nec forti genitore minor nec fratre corusco, 374 qui subiget Medos, qui cuspide proteret Indos. 375 sub iuga uenturi reges; calcabitur asper 376 Phasis equo pontemque pati cogetur Araxes, 377 tuque simul grauibus ferri religata catenis 378 expellere die debellatasque draconum 379 tonsa comas imo barathri claudere recessu. 380 tum tellus communis erit, tum limite nullo 381 discernetur ager; nec uomere sulcus adunco 382 findetur: subitis messor gaudebit aristis. 383 rorabunt querceta fauis; stagnantia passim 384 uina fluent oleique lacus; nec murice tinctis 385 uelleribus quaeretur honos, sed sponte rubebunt 386 attonito pastore greges pontumque per omnem 387 ridebunt uirides gemmis nascentibus algae."