[4,1,0] LIBER PRIMUS. Continuant Superi pleno Romana fauore Gaudia, successusque nouis successibus augent. Conubii necdum festiuos regia cantus Sopierat, cecinit fuso Gildone triumphos, 5 Et calidis thalami successit laurea sertis, Sumeret ut pariter princeps nomenque mariti Victorisque decus. Libyae post proelia crimen Concidit Eoum, rursusque, Oriente subacto, Consule defensae surgunt Stilichone secures. 10 Ordine uota meant. Equidem si carmen in unum Tantarum sperem cumulos aduoluere rerum, Promptius imponam glaciali Pelion Ossae. Si partem tacuisse uelim, quodcumque relinquam Maius erit. Veteres actus primamque iuuentam 15 Prosequar ? Ad sese mentem praesentia ducunt. Narrem iustitiam ? Resplendet gloria Martis. Armati referam uires ? Plus egit inermis. Quod floret Latium, Latio quod reddita seruit Africa, uicinum quod nescit Hiberia Maurum, 20 Tuta quod imbellem miratur Gallia Rhenum, Aut gelidam Thracen decertatosque labores Hebro teste canam ? Magnum mihi panditur aequor, Ipsaque Pierios lassant procliuia currus Laudibus innumeris. Etenim mortalihus ex quo 25 Tellus coepta coli, numquam sincera bonorum Sors ulli concessa uiro. Quem uultus honestat, Dedecorant mores ; animus quem pulchrior ornat, Corpus destituit. Bellis insignior ille, Sed pacem foedat uitiis. Hic publica felix, 30 Sed priuata minus. Partitum ; singula quemque Nobilitant ; hunc forma decens, hunc robur in armis, Hunc rigor, hunc pietas, illum sollertia iuris, Hunc suboles cantique tori. Sparguntur in omnes, In te mixta fluunt ; et, quae diuisa beatos 35 Efficiunt, collecta tenes. Ne facta reuoluam Militiamque patris, cuius producere famam, Si nihil egisset clarum nec fida Valenti Dextera duxisset rutilantes crinibus alas, Sufficeret natus Stilicho : mens ardua semper 40 A puero, tenerisque etiam fulgebat in annis Fortunae maioris honos. Erectus et acer Nil breue moliri, nullis haerere potentum Liminibus fatisque loqui iam digna futuris. Iam tum conspicuus, iam tum uenerabilis ibas 45 Spondebatque ducem celsi nitor igneus oris Membrorumque modus, qualem nec carmina fingunt Semideis. Quacumquc alte gradereris in urbe, Cedentes spatiis adsurgentesque uidebas Quamuis miles adhuc. Taciti suffragia uulgi [4,1,50] Iam tibi detulerant, quidquid mox debuit aula. Vix primaeuus eras, pacis cum mitteris auctor Assyriae ; tanta foedus cum gente ferire Commissum iuueni. Tigrim transgressus et altum Euphraten, Babylona petis. Stupuere seueri 55 Parthorum proceres, et plebs pharetrata uidendi Flagrauit studio, defixaeque hospite pulchro Persides arcanum suspirauere calorem. Turis odoratae cumulis et messe Sabaea Pacem conciliant arae ; penetralibus ignem 60 Sacratum rapuere adytis rituque iuuencos Chaldeo strauere magi. Rex ipse micantem Inclinat dextra pateram secretaque Beli Et uaga testatur uoluentem sidera Mithram. Si quando sociis tecum uenatibus ibant, 65 Quis Stilichone prior ferro penetrare leones Comminus aut longe uirgatas figere tigres ? Flectenti faciles cessit tibi Medus habenas ; Torquebas refugum Parthis mirantibus arcum. Nubilis interea maturae uirginis aetas 70 Vrgebat patrias suspenso principe curas, Quem simul imperioque ducem nataeque maritum Prospiceret ; dubius toto quaerebat ab axe Dignum coniugio generum thalamisque Serenae. Iudicium uirtutis erat ; per castra, per urbes, 75 Per populos animi cunctantis libra cucurrit. Tu legeris tantosque uiros, quos obtulit orbis, Intra consilium uincis sensumque legentis, Et gener Augustis olim socer ipso futurus Accedis. Radiis auri Tyriaque superbit 80 Maiestate torus ; comitata parentibus exit Purpureis uirgo. Stabat pater inde tropaeis Inclitus ; inde pium matris regina gerebat Obsequium grauibus subnectens flammea gemmis. Tunc et Solis equos, tunc exultasse choreis 85 Astra ferunt mellisque lacus et flumina lactis Erupisse solo, cum floribus aequora uernis Bosphorus indueret roseisque euincta coronis Certantes Asiae taedas Europa leuaret. Felix arbitrii princeps, qui congrua mundo 90 Iudicat et primus censet, quod cernimus omnes. Talem quippe uirum natis adiunxit et aulae, Cui ueque luxuries bello nec blanda periclis Otia nec lucis fructus pretiosior umquam Laude fuit. Quis enim Visos in plaustra feroces 95 Reppulit aut saeua Promoti caede tumentes Bastarnas una potuit delere ruina ? Pallantis iugulum Turno moriente piauit Aeneas, tractusque rotis ultricibus Hector Irato uindicta fuit uel quaestus Achilli. [4,1,100] Tu neque uesano raptas uenalia curru Funera nec uanam corpus meditaris in unum Saeuitiam ; turmas equitum peditumque cateruas Hostilesque globos tumulo prosternis amici ; Inferiis gens tota datur. Nec Mulciber auctor 105 Mendacis clipei fabricataque uatibus arma Conatus iuuere tuos : tot Barbara solus Milia iam pridem miseram uastantia Thracen Finibus exiguae uallis conclusa tenebas. Nec te terrisonus stridor uenientis Alani 110 Nec uaga Chunorum feritas, non falce Gelonus, Non arcu pepulere Getae, non Sarmata conto. Extinctique forent penitus, ni more maligno Falleret Augustas occultus proditor aures Obstrueretque moras strictumque reconderet ensem, 115 Solueret obsessos, praeberet foedera captis. Assiduus castris aderat, rarissimus urbi, Si quando trepida princeps pietate uocaret ; Vixque salutatis Laribus, uix coniuge uisa, Deterso necdum repetebat sanguine campum. 120 Nec stetit, Eucherii dum carperet oscula saltem Per galeam. Patris stimulos ignisque mariti Vicit cura ducis. Quotiens sub pellibus egit Edonas hiemes et tardi flabra Bootae Sub diuo Rhipaea tulit ! Cumque igne propinquo 125 Frigora uix ferrent alii, tunc iste rigentem Danuuium calcabat eques niuibusque profundum Scandebat cristatus Athon lateque corusco Curuatas glacie siluas umbone ruebat. Nunc prope Cimmerii tendebat litora Ponti, 130 Nunc dabat hibernum Rhodope nimbosa cubile. Vos, Haemi gelidae ualles, quas sape cruentis Stragibus aequauit Stilicho, uos Thracia testor Flumina, quae largo mutastis sanguine fluctus ; Dicite, Bisaltae uel qui Pangaea iuuencis 135 Scinditis, offenso quantae sub uomere putres Dissiliant glaebis galeae uel qualia rastris Ossa peremptorum resonent inmania regum. Singula complecti cuperem ; sed densior instat Gestorum series laudumque sequentibus undis 140 Obruimur. Genitor caesi post bella tyranni Iam tibi commissis conscenderat aethera terris. Ancipites rerum ruituro culmine lapsus Aequali ceruice subis : sic Hercule quondam Sustentante polum melius librata pependit 145 Machina nec dubiis titubauit Signifer astris Perpetuaque senex subductus mole parumper Obstupuit proprii spectator ponderis Atlas. Nulli barbariae motus ; nil turbida rupto Ordine temptauit nouitas, tantoque remoto [4,1,150] Principe mutatas orbis non sensit habenas. Nil inter geminas acies, ceu libera frenis, Ausa manus. Certe nec tantis dissona linguis Turba nec armorum cultu diuersior umquam Confluxit populus : totam pater undique secum 155 Mouerat Auroram ; mixtis hic Colchus Hiberis, Hic mitra uelatus Arabs, hic crine decorus Armenius ; hic picta Saces fucataque Medus, Hic gemmata niger tentoria fixerat Indus ; Hic Rhodani procera cohors, hic miles alumnus 160 Oceani. Ductor Stilicho tot gentibus unus, Quot uel progrediens uel conspicit occiduus sol. In quo tam uario uocum generumque tumultu Tanta quies iurisque metus seruator honesti Te moderante fuit, nullis ut uinea furtis 165 Vel seges erepta fraudaret messe colonum, Vt nihil aut saeuum rabies aut turpe libido Suaderet, placidi seruirent legibus enses. Scilicet in uulgus manant exempla regentum, Vtque ducum lituos, sic mores castra sequuntur. 170 Denique felices aquilas quocumque moueres, Arebant tantis epoti milibus amnes. Illyricum peteres : campi montesque latebant. Vexillum nauale dares : sub puppibus ibat Ionium. Nullas succincta Ceraunia nimbis 175 Nec iuga Leucatae feriens spumantia fluctu Deterrebat hiems. Tu si glaciale iuberes Vestigare fretum, securo milite ducti Stagna reluctantes quaterent Saturnia remi ; Si deserta Noti, fontem si quaerere Nili, 180 Aethiopum medios penetrassent uela uapores. Te memor Eurotas, te rustica Musa Lycaei, Te pastorali modulantur Maenala cantu Partheniumque nemus, quod te pugnante resurgens Aegra caput mediis erexit Graecia flammis. 185 Plurima Parrhasius tunc inter corpora Ladon Haesit et Alpheus Geticis angustus aceruis Tardior ad Siculos etiamnunc pergit amores. Miramur rapidis hostem succumbere bellis, Cum solo terrore ruant ? Non classica Francis 190 Intulimus : iacuere tamen. Non Marte Suebos Contudimus, quis iura damus. Quis credere possit ? Ante tubam nobis audax Germania seruit. Cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores : Vestra manus dubio quidquid discrimine gessit, 195 Transcurrens egit Stilicho, totidemque diebus Edomuit Rhenum, quot uos potuistis in annis ; Quem ferro, adloquiis ; quem uos cum milite, solus. Impiger a primo descendens fluminis ortu Ad bifidos tractus et iuncta paludibus ora [4,1,200] Fulmineum perstrinxit iter ; ducis impetus undas Vincebat celeres, et pax a fonte profecta Cum Rheni crescebat aquis. Ingentia quondam Nomina, crinigero flauentes uertice reges, Qui nec principibus donis precibusque uocati 205 Paruerant, iussi properant segnique uerentur Offendisse mora ; transuecti lintribus amnem Occursant ubicumque uelit. Nec fama fefellit Iustitiae : uidere pium, uidere fidelem. Quem ueniens timuit, rediens Germanus amauit. 210 Illi terribiles, quibus otia uendere semper Mos erat et foeda requiem mercede pacisci, Natis obsidibus pacem tam supplice uultu Captiuoque rogant, quam si post terga reuincti Tarpeias pressis subeant ceruicibus arces. 215 Omne, quod Oceanum fontesque interiacet Istri, Unius incursu tremuit ; sine caede subactus Seruitio Boreas exarmatique Triones. Tempore tam paruo tot proelia sanguine nullo Perficis et luna nuper nascente profectus 220 Ante redis, quam plena fuit, Rhenumque minacem Cornibus infractis adeo mitescere cogis, Vt Salius iam rura colat flexosque Sygambrus In falcem curuet gladios, geminasque uiator Cum uideat ripas, quae sit Romana, requirat ; 225 Vt iam trans fluuium non indignante Chauco Pascat Belga pecus, mediumque ingressa per Albim Gallica Francorum montes armenta pererrent ; Vt procul Hercyniae per uasta silentia siluae Venari tuto liceat, lucosque uetusta 230 Religione truces et robur numinis instar Barbarici nostrae feriant impune bipennes. Vltro quin etiam deuota mente tuentur Victorique fauent. Quotiens sociare cateruas Orauit iungique tuis Alamannia signis ! 235 Nec doluit contempta tamen, spretoque recessit Auxilio laudata fides. Prouincia missos Expellet citius fasces quam Francia reges, Quos dederis. Acie nec iam pulsare rebelles, Sed uinclis punire licet ; sub iudice nostro 240 Regia Romanus disquirit crimina carcer : Marcomeres Sunnoque docet ; quorum alter Etruscum Pertulit exilium ; cum se promitteret alter Exulis ultorem, iacuit mucrone suorum : Res auidi concire nouas odioque furentes 245 Pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres. Post domitas Arctos alio prorupit ab axe Tempestas et, ne qua tuis intacta tropaeis Pars foret, Australis sonuit tuba. Mouerat omnes Maurorum Gildo populos, quibus inminet Atlas [4,1,250] Et quos interior nimio plaga sole relegat : Quos uagus umectat Cinyps et proximus hortis Hesperidum Triton et Gir notissimus amnis Aethiopum, simili mentitus gurgite Nilum ; Venerat et paruis redimitus Nuba sagittis 255 Et uelox Garamas, nec quamuis tristibus Hammon Responsis alacrem potuit Nasamona morari. Stipantur Numidae campi, stant puluere Syrtes Gaetulae, Poenus iaculis obtexitur aer. Hi uirga moderantur equos ; his fulua leones 260 Velamenta dabant ignotarumque ferarum Exuuiae, uastis Meroe quas nutrit harenis : Serpentum patulos gestant pro casside rictus ; Pendent uipereae squamosa pelle pharetrae. Non sic intremuit Simois, cum montibus Idae 265 Nigra coloratus produceret agmina Memnon, Non Ganges, cum tela procul uibrantibus Indis Inmanis medium uectaret belua Porum. Porus Alexandro, Memnon prostratus Achilli, Gildo nempe tibi. Nec solum feruidus Austrum, 270 Sed partes etiam Mauors agitabat Eoas. Quamuis obstreperet pietas, his ille regendae Transtulerat nomen Libyae scelerique profano Fallax legitimam regni praetenderat umbram. Surgebat geminum varia formidine bellum, 275 Hoc armis, hoc triste dolis. Hoc Africa saeuis Cinxerat auxiliis, hoc coniuratus alebat Insidiis Oriens. Illinc edicta meabant Corruptura duces ; hinc frugibus atra negatis Urgebat trepidamque fames obsederat urbem. 280 Exitiale palam Libycum ; ciuile pudoris Obtentu tacitum. Tales utrimque procellae Cum fremerent lacerumque alternis ictibus anceps Imperium pulsaret hiems, nil fessa remisit Officii uirtus contraque minantia fata 285 Peruigil euentusque sibi latura secundos Maior in aduersis micuit : uelut arbiter alni, Nubilus Aegaeo quam turbine uexat Orion, Exiguo claui flexu declinat aquarum Verbera, nunc recta, nunc obliquante carina 290 Callidus, et pelagi caelique obnititur irae. Quid primum, Stilicho, mirer ? Quod cautus ad omnes Restiteris fraudes, ut te nec noxia furto Littera nec pretio manus inflammata lateret ? Quod nihil in tanto circum terrore locutus 295 Indignum Latio ? Responsa quod ardua semper Eois dederis, quae mox effecta probasti - Securus, quamuis et opes et rura tenerent Insignesque domos ? Leuis haec iactura ; nec umquam Publica priuatae cesserunt commoda causae. [4,1,300] Diuidis ingentes curas teque omnibus unum Obicis, inueniens animo quae mente gerenda, Efficiens patranda manu, dictare paratus Quae scriptis peragenda forent. Quae brachia centum, Quis Briareus aliis numero crescente lacertis 305 Tot simul obiectis possent confligere rebus : Euitare dolos ; ueteres firmare cohortes, Explorare nouas ; duplices disponere classes, Quae fruges aul bella ferant ; aulaeque tumultum Et Romae lenire famem ? Quot nube soporis 310 Inmunes oculi per tot discurrere partes, Tot loca sufficerent et tam longinqua tueri ? Argum fama canit centeno lumine cinctum Corporis excubiis unam seruasse iuuencam ! Vnde tot adlatae segetes ? Quae silua carinas 315 Texuit ? Vnde rudis tanto tirone iuuentus Emicuit senioque iterum uernante resumpsit Gallia bis fractas Alpino uulnere uires ? Non ego dilectu, Tyrii sed uomere Cadmi Tam subitas acies concepto dente draconis 320 Exiluisse reor : Dircaeis qualis in aruis Messis cum proprio mox bellatura colono Cognatos strinxit gladios, cum semine iacto Terrigenae galea matrem nascente ferirent Armifer et uiridi floreret milite sulcus. 325 Hoc quoque non parua fas est cum laude relinqui, Quod non ante fretis exercitus adstitit ultor, Ordine quam prisco censeret bella senatus. Neglectum Stilicho per tot iam saecula morem Rettulit, ut ducibus mandarent proelia patres 330 Decretoque togae felix legionibus iret Tessera. Romuleas leges rediisse fatemur, Cum procerum iussis famulantia cernimus arma. Tyrrhenum poteras cunctis transmittere signis Et ratibus Syrtes, Libyam complere maniplis ; 335 Consilio stetit ira minor, ne territus ille Te duce suspecto Martis grauiore paratu Aut in harenosos aestus zonamque rubentem Tenderet aut solis fugiens transiret in ortus Missurusue sibi certae solacia mortis 340 Oppida dirueret flammis. Res mira relatu : Ne timeare times et, quem uindicta manebat, Desperare uetas. Quantum fiducia nobis Profuit ! Hostilis saluae Carthaginis arces ; Inlaesis Tyrii gaudent cultoribus agri, 345 Quos potuit uastare fuga. Spe captus inani Nec se subripuit poenae nostrisque pepercit : Demens, qui numero tantum, non robore mensus Romanos rapidis ibat ceu protinus omnes Calcaturus equis et, quod iactare solebat, [4,1,350] Solibus effetos mersurus puluere Gallos. Sed didicit non Aethiopum geminata uenenis Vulnera, non fusum crebris hastilibus imbrem, Non equitum nimbos Latiis obsistere pilis. Sternitur ignauus Nasamon, nec spicula supplex 355 Iam torquet Garamas ; repetunt deserta fugaces Autololes ; pauidus proiecit missile Mazax. Cornipedem Maurus nequiquam hortatur anhelum ; Praedonem lembo profugum uentisque repulsum Suscepit merito fatalis Tabraca portu 360 Expertum quod nulla tuis elementa paterent Hostibus, et laetae passurum iurgia plebis Fracturumque reos humili sub iudice uultus. Nil tribuat Fortuna sibi. Sit prospera semper Illa quidem ; sed non uni certamina pugnae 365 Credidimus totis nec constitit alea castris Nutatura semel ; si quid licuisset iniquis Casibus, instabant aliae post terga biremes ; Venturus dux maior erat. Victoria nulla Clarior aut hominum uotis optatior umquam 370 Contigit. An quisquam Tigranen armaque Ponti Vel Pyrrhum Antiochique fugam uel uincla Iugurthae Conferat aut Persen debellatumque Philippum ? Hi propagandi ruerant pro limite regni ; Hic stabat Romana salus. Ibi tempora tuto 375 Traxerunt dilata moras ; hic uincere tarde Vinci paene fuit. Discrimine Roma supremo Inter supplicium populi deforme pependit ; Et tantum Libyam fructu maiore recepit Quam peperit, quantum grauiorem amissa dolorem 380 Quam necdum quaesita mouent. Quis Punira gesta, Quis uos, Scipiadae, quis te iam, Regule, nosset, Quis lentum caneret Fabium, si iure perempto Insultaret atrox famula Carthagine Maurus ? Haec omnes ueterum reuocauit adorea lauros 385 Restituit Stilicho cunctos tibi, Roma, triumphos. [4,2,0] LIBER SECUNDUS. Hactenus armatae laudes : nunc qualibus orbem Moribus et quanto frenet metuendus amore, Quo tandem flexus trabeas auctore rogantes Induerit fastisque suum concesserit annum, 5 Mitior incipiat fidibus iam Musa remissis. Principio magni custos Clementia mundi, Quae Iouis incoluit zonam, quae temperat aethram Frigoris et flammae medio, quae maxima natu Caelicolum. Nam prima chaos Clementia soluit 10 Congeriem miserata rudem uultuque sereno Discussis tenebris in lucem saecula fudit. Haec dea pro templis et ture calentibus aris Te fruitur posuitque suas hoc pectore sedes. Haec docet ut poenis hominum uel sanguine pasci 15 Turpe ferumque putes ; ut ferrum, Marte cruentum, Siccum pace feras ; ut non infensus alendis Materiem praestes odiis ; ut sontibus ultro Ignouisse uelis, deponas ocius iram Quam moueas, precibus numquam implacabilis obstes, 20 Obuia prosternas prostrataque more leonum Despicias, alacres ardent qui frangere tauros, Transiliunt praedas humiles. Hac ipse magistra Das ueniam uictis, hac exorante calores Horrificos et quae, numquam nocitura, timentur 25 Iurgia contentus solo terrore coerces Aetherii patris exemplo, qui cuncta sonoro Concutiens tonitru Cyclopum spicula differt In scopulos et monstra maris nostrique cruoris Parcus in Oetaeis exercet fulmina siluis. 30 Huic diuae germana Fides eademque sorori Corde tuo delubra tenens sese omnibus actis Inserit. Haec docuit nullo liuescere fuco, Numquam falsa loqui, numquam promissa morari ; Inuisos odisse palam, non uirus in alto 35 Condere, non laetam speciem praemittere fraudi, Sed certum mentique parem componere uultum ; Occulto saeuire uetat, prodesse remittit. Haec et amicitias longo plus tempore firmat Mansuroque adamante ligat ; nec mobile mutat 40 Ingenium, paruae strepitu nec uincula noxae Dissolui patitur, nec fastidire priorem Inlicitur ueniente nouo. Benefacta tenere, Respuere offensas facilis, pariterque minoris Officii magnique memor superare laborat 45 Vtque hostes armis, meritis sic uincit amicos. Haec fouet absentes, haec longe sola remotis Consulit, haec nullis auidam rumoribus aurem Pandit, ut ignarum numquam laesura clientem Insidiosa tuos alienent murmura sensus. [4,2,50] Nec uiuis adnexus amor meminisse sepultos Desinit ; in prolem transcurrit gratia patrum. Hac tu Theodosium, tenuit dum sceptra, colebas, Hac etiam post fata colis ; nec pignora curas Plus tua quam natos, dederat quos ille monendos 55 Tutandosque tibi. Iustos nimiumque fideles Fama putat, qui, cum possint commissa negare, Maluerint nullo uiolati reddere quaestu : At Stilicho non diuitias aurique relictum Pondus, sed geminos axes tantumque reseruat 60 Depositum teneris, quantum sol igneus ambit. Quid non intrepidus credas, cui regia tuto Creditur ? Hoc clipeo munitus Honorius altum Non gemuit patrem uitaeque et lucis in ipso Limine, contemptus numquam, dat iura subactis 65 Gentibus et secum sentit creuisse triumphos. Quem tu sic placida formas, sic mente seuera, Vt neque desidiae tradas, dum pronus ad omne Quod libet obsequeris, nec contra nixus ouantem Confringas animum : secreto consona regno 70 Ceu iuuenem doceas, moles quid publica poscat : Ceu sanctum uenerere senem patriisque gubernes Imperium monitis ; dominum summissus adores ; Obsequiis moderere ducem, pietate parentem. Hinc fuit ut primos in coniuge disceret igues 75 Ordirique uirum non luxuriante iuuenta, Sed cum lege tori, casto cum foedere uellet. Principe tu felix genero ; felicior ille Te socero. Fratrem leuior nec cura tuetur Arcadium ; nec, si quid iners atque impia turba 80 Praetendens proprio nomen regale furori Audeat, adscribis iuueni. Discordia quippe Cum frement, numquam Stilicho sic canduit ira, Saepe lacessitus probris gladiisque petitus, Vt bello furias ultum, quas pertulit, iret 85 Inlicito causamque daret ciuilibus armis : Cuius fulta fide mediis dissensibus aulae, Intemeratorum stabat reuerentia fratrum. Quin et Sidonias chlamydes et cingula bacis Aspera gemmatasque togas uiridesque smaragdo 90 Loricas galeasque redundantes hyacinthis Gestatosque patri capulis radiantibus enses Et uario lapidum distinctas igne coronas Diuidis ex aequo, ne non Augusta supellex Ornatusque pares geminis heredibus essent. 95 Mittitur et miles, quamuis certamine partes Iam tumeant. Hostem muniri robore mauis Quam peccare fidem : permittis iusta petenti Idque negas solum, cuius mox ipse repulsa Gaudeat et quidquid fuerat deforme mereri. [4,2,100] Omnes praeterea, puro quae crimina pellunt Ore, deae iunxere choros unoque receptae Pectore diuersos tecum cinguntur in usus. Iustitia utilibus rectum praeponere suadet Communesque sequi leges iniustaque numquam 105 Largiri sociis. Durum Patientia corpus Instruit, ut nulli cupiat cessisse labori ; Temperies, ut casta petas ; Prudentia, ne quid Inconsultus agas ; Constantia, futtile ne quid Infirmumque geras. Procul importuna fugantur 110 Numina, monstriferis quae Tartarus edidit antris : Ac primam scelerum matrem, quae semper habendo Plus sitiens patulis rimatur faucibus aurum, Trudis Auaritiam ; cuius foedissima nutrix Ambitio, quae uestibulis foribusque potentum 115 Excubat et pretiis commercia pascit honorum, Pulsa simul. Nec te gurges corruptior aeui Traxit ad exemplum, qui iam firmauerat annis Crimen et in legem rapiendi uerterat usum. Denique non diues sub te pro rure paterno 120 Vel laribus pallet ; non insidiator oberrat Facturus quemcumque reum. Non obruta virtus Paupertate latet. Lectos ex omnibus oris Euehis et meritum, non quae cunabula, quaeris, Et qualis non unde satus. Sub teste benigno 125 Viuitur ; egregios inuitant praemia mores. Hinc priscae redeunt artes ; felicibus inde Ingeniis aperitur iter despectaque Musae Colla leuant, opibusque fluens et pauper eodem Nititur ad fructum studio, cum cernat uterque 130 Quod nec inops iaceat probitas nec inertia surgat Diuitiis. Nec te iucunda fronte fefellit Luxuries, praedulce malum, quae dedita semper Corporis arbitriis hebetat caligine sensus Membraque Circaeis effeminat acrius herbis, 135 Blanda quidem uultus, sed qua non taetrior ulla Interius : fucata genas et amicta dolosis Inlecebris toruos auro circumlinit hydros. Illa uoluptatum multos innexuit hamis : Te numquam conata capit. Non praua libido 140 Stupris aduigilat ; non tempora somnus agendi Frustratur ; nullo citharae conuiuia cantu, Non pueri lasciua sonant. Quis cernere curis Te uacuum potuit ? Quis tota mente remissum Aut indulgentem dapibus, ni causa iuberet 145 Laetitiae ? Non indecores aeraria lassant Expensae ; paruo non improba littera libro Absentum condonat opes. A milite parcus Diligeris ; neque enim neglectas pace cohortes Tunc ditas, cum bella fremunt. Scis nulla placere [4,2,150] Munera, quae metuens illis, quos spreuerat, offert Serus et incassum seruati prodigus auri. Anteuenis tempus non expectantibus ultro Munificus mensaeque adhibes et nomine quemque Compellas clari, sub te quod gesserat olim, 155 Admonitum facti, figendaque sensibus addis Verba, quibus magni geminatur gratia nodi. Nec, si quid tribuas, iactatum saepius idem Exprobrare soles nec, quos promoueris, alto Turgidus adloqueris fastu nec prospera flatus 160 Attollunt nimios. Quin ipsa Superbia longe Discessit, uitium rebus sollemne secundis Virtutumque ingrata comes. Contingere passim Adfarique licet. Non inter pocula sermo Captatur, pura sed libertate loquendi 165 Seria quisque iocis nulla formidine miscet. Quem uidet Augusti socerum regnique parentem, Miratur conuiua parem, cum tanta potestas Ciuem lenis agat. Te doctus prisca loquentem, Te matusra senex audit, te fortia miles 170 Adspersis salibus, quibus haud Amphiona quisquam Praeferat Aonios meditantem carmine muros Nec uelit Orpheo migrantes pectine siluas. Hinc amor, hinc ueris et non fallacibus omnes Pro te solliciti uotis ; hinc nomen ubique 175 Plausibus, auratis celebrant hinc ora figuris. Quae non incudes streperent, quae flamma uacaret Fabrilis, quantis fluerent fornacibus aera Effigies ductura tuas, quis deuius esset Angulus aut regio quae non pro numine uultus 180 Dilectos coloret, talem ni semper honorem Respueres ? Decus hoc rapiat, quem falsa timentum Munera decipiunt, qui se diffidit amari. Hoc solus spreuisse potest, qui iure meretur. Vndique legati properant generique sub ore 185 In tua centenas optant praeconia uoces. Grates Gallus agit, quod limite tutus inermi Et metuens hostile nihil noua culmina totis Aedificat ripis et saeuum gentibus amnem Thybridis in morem domibus praeuelat amoenis. 190 Hinc Poeni cumulant laudes, quod rura tyranno Libera possideant ; hinc obsidione solutus Pannonius potorque Saui, quod clausa tot annis Oppida laxatis ausus iam pandere portis Rursum cote nouat nigras rubigine falces 195 Exesosque situ cogit splendere ligones Agnoscitque casas et collibus oscula notis Figit et impresso glaebis non credit aratro, Exsectis, insulta dabant quas saecula, siluis Restituit terras et opacum uitibus Histrum [4,2,200] Conserit et patrium uectigal soluere gaudet, Inmunis qui clade fuit. Te sospite fas est Vexatum laceri corpus iuuenescere regni. Sub tot principibus quaecumque amisimus olim, Tu reddis. Solo poterit Stilichone medente 205 Crescere Romanum uulnus tectura cicatrix ; Inque suos tandem fines redeunte colono Illyricis iterum ditabitur aula tributis. Nec tamen humano cedit caeleste fauori Iudicium : cingunt superi concordibus unum 210 Praesidiis hostesque tuos aut litore produnt Aut totum oppositi claudunt fugientibus aequor Aut in se uertunt furiis aut militis ense Bacchati laniant Pentheo corpora ritu ; Insidias retegunt et in ipsa cubilia fraudum 215 Ducunt ceu tenera uenantem nare Molossi. Ominibus uentura notant aut alite monstrant Aut monitos certa dignantur imagine somnos. Pro quibus innumerae trabearum insignia terrae Certatim petiere tibi. Poscentibus ipse 220 Restiteras et mens, aliorum prona fauori, Iudex dura sui, facibus succensa pudoris Tarda uerecundis excusat praemia causis. Ergo auidae tantosque noui spe consulis annos Elusae dominae pergunt ad limina Romae, 225 Si minus adnuerit precibus, uel cogere certae Cunctantem uotoque moras auferre paratae. Conueniunt ad tecta deae, quae candida lucent Monte Palatino. Glaucis tum prima Mineruae Nexa comam foliis fuluaque intexta micantem 230 Veste Tagum tales profert Hispania uoces : « Cuncta mihi semper Stilicho, quaecumque poposci, Concessit tantumque suos inuidit honores. Augusti potuit soceri contemnere fasces : Iam negat et genero. Si non ut ductor ab orbe 235 Quem regit, accipiat saltem cognatus ab aula. Exiguumne putat, quod sic amplexus Hiberam Progeniem nostros inmoto iure nepotes Sustinet, ut patrium commendet purpura Baetim ? Quod pulchro Mariae fecundat germine regnum ? 240 Quod dominis speratur auus ? » Tum flaua repexo Gallia crine ferox euinctaque torque decoro Binaque gaesa tenens animoso pectore fatur : « Qui mihi Germanos solus Francosque subegit, Cur nondum legitur fastis ? Cur pagina tantum 245 Nescit adhuc nomen, quod iam numerare decebat ? Vsque adeone leuis pacati gloria Rheni ? » Inde Caledonio uelata Britannia monstro, Ferro picta genas, cuius uestigia uerrit Caerulus Oceanique aestum mentitur amictus : [4,2,250] « Me quoque uicinis pereuntem gentibus » inquit « Muniuit Stilicho, totam cum Scottus Hiuernen Mouit et infesto spumauit remige Tethys. Illius effectum curis, ne tela timerem Scottica, ne Pictum tremerem, ne litore toto 255 Prospicerem dubiis uenturum Saxona uentis. » Tum spicis et dente comas inlustris eburno Et calido rubicunda die sic Africa fatur : « Sperabam nullas trabeis, Gildone perempto, Nasci pose moras. Etiam nunc ille repugnat 260 Et tanto dubitat fasces praebere triumpho, Qui mihi Maurorum penitus lacrimabile nomen Ignorare dedit ? » Post has Oenotria lentis Vitibus intorquens hederas et palmite largo Vina fluens : « Si uos adeo Stilichone curules 265 Augeri flagratis » ait « quas sola iuuare Fama potest, quanto me dignius incitat ardor, Vt praesente fruar conscendentemque tribunal Prosequar atque anni pandentem claustra salutem ? » Talibus alternant studiis Romamque precantes, 270 Pro cunctis, hortantur eat. Nec segnius illa Paruit officio, raptis sed protinus armis Ocior excusso per nubila sidere tendit. Transuehitur Tuscos Apenninusque uolatu Stringitur. Eridanus clipei iam fulgurat umbra ; 275 Constitit ante ducem tetrica nec Pallade uultum Deterior nec Marte minor. Tremit orbe corusco Iam domus et summae tangunt laquearia cristae : Tum prior attonitum gratis adfata querellis : « Seruatas, Stilicho, per te, uenerande, curules, 280 Ornatas necdum fateor. Quid profuit anni Seruilem pepulisse notam ? Defendis honorem Quem fugis, et spernis tota quem mole tueris ? Respuis oblatum, pro quo labente resistis ? Quae iam causa morae ? Quo me cunctabere rursus 285 Ingenio ? Nullus Boreae metus, omnis et Austri Ora silet : cecidit Maurus, Germania cessit Et Ianum pax alta ligat. Te consule necdum Digna feror ? Titulumne leuem paruique nitoris Credimus, Augusti quo se decorare fatentur, 290 Sub iuga quo gentes captiuis regibus egi ? « Non, si prodigiis casus natura futuros Signat, polluimur macula. Quod reris, Eois Omen erat. Quamquam nullis mihi cognita rebus Fabula ; uix tanto risit de crimine rumor. 295 Opprobrii stat nulla fides nec littera uenit Vulgatura nefas : in quo uel maxima uirtus Est tua quod, nostros qui consulis onmia patres, De monstris taceas. Pellendi denique nulla Dedecoris sanctum uiolant oracula coetum [4,2,300] Nec mea funestum uersauit curia nomen. Pars sceleris dubitasse fuit : quaecumque profana Pagina de primo uenisset limite Phoebi, Ante fretum deleta mihi, ne turpia castis Auribus Italiae fatorum exempla nocerent. 305 Publicus ille furor, quantum tua cura peregit, Secretum meruit. Laetetur quisquis Eoos Scribere desierit fastos : portenta Gabinos Ista latent ; propriam labem texisse laborent. Cur ego, quem numquam didici sensiue creatum, 310 Gratuler exemptum ? Delicti paenitet illos : Nos nec credidimus. « Fuerit tamen omnibus unum Crimen et ad nostras manauerit usque secures : Plus ideo sumenda tibi fastigia uitas, Ne pereat tam priscus honos, qui portus honorum 315 Semper erat. Nullo sarciri consule damnum Excepto Stilichone potest. Bene praescia tempus Mens tua distulerat ; titulo tunc crescere posses, Nunc per te titulus. Consul succurre grauatis Consulibus, quicumque fuit, quicumque futurus ; 320 Annum redde tuum, quem iam secura sequatur Posteritas nec iam doleat defensa uetustas. Sic trabeis ultor Stilicho Brutusque repertor. Libertas populi primo tunc consule Bruto Reddita per fasces ; hic fascibus expulit ipsis 325 Seruitium. Instituit sublimem Brutus honorent ; Adseruit Stilicho. Plus est seruasse repertum, Quam quaesisse nouum. Quid tardius ore rubenti Adnuis et solitus frontem circumfluit ignis ? Tandem uince tuum, uincis qui cuncta, pudorem. 330 « Hos etiam, quamuis corrumpi munere nullo Te certum est, mirare libens ac suscipe cinctus, Quos tibi diuino mecum Tritonia duxit Pectine : tincta simul repetito murice fila Contulimus pensis et eodem neuimus auro, 335 Aurea quo Lachesis sub te mihi saecula texit. Hic ego promissam subolem sperataque mundo Pignora praelusi. Veram mox ipse probabis Me uatem nostraeque fidem uenientia telae Fata dabunt. » Dixit gremioque rigentia profert 340 graues auro trabeas. Insigne Mineruam Spirat opus. Rutilis hic pingitur aula columnis Et sacri Mariae partus ; Lucina dolores Solatur ; residet fulgente puerpera lecto ; Sollicitae iuxta pallescunt gaudia matris. 345 Susceptum puerum redimitae tempora Nymphae Auri fonte lauant : teneros de stamine risus Vagitusque audire putes. Iam creuerat infans Ore ferens patrem : Stilicho maturior aeui Martia recturo tradit praecepta nepoti. [4,2,350] Parte alia spumis fucantem Serica frena Sanguineis primae signatus flore iuuentae Eucherius flectebat equum iaculisque uel arcu Aurea purpureos tollentes cornua ceruos Aureus ipse ferit. Venus hic inuecta columbis 355 Tertia regali iungit conubia nexu, Pennatique nurum circumstipantur Amores Progenitam Augustis Augustorumque sororem. Eucherius trepido iam flammea subleuat ore Virginis ; adridet retro Thermantia fratri. 360 Iam domus haec utroque petit diademata sexu Reginasque parit reginarumque maritos. Talibus inuitat donis dextraque gerendum Diua simul porrexit ebur ; sollemnibus urnam Commouet auspiciis auibusque incepta secundat. 365 Tunc habiles armis umeros iam uestibus ambit Romuleis ; Latii sederunt pectore cultus Loricaeque locum decuit toga. Talis ab Histro Vel Scythico uictor rediens Gradiuus ab axe Deposito mitis clipeo candentibus urbem 370 Ingreditur trabeatus equis ; spatiosa Quirinus Frena regit currumque patris Bellona cruentum Ditibus exuuiis tendens ad sidera quercum Praecedit, lictorque Metus cum fratre Pauore Barbara ferratis innectunt colla catenis 375 Velati galeas lauro, propiusque iugales Formido ingentem uibrat succincta securim. Vidit ut optato se consule Roma potitam : « Nunc » ait « Elysii lucos inrumpere campi, Nunc libet, ut tanti Curiis miracula uoti 380 Fabriciisque feram, famae qui uulnere nuper Calcatam fleuere togam : iam prata choreis Pulsent nec rigidos pudeat lusisse Catones. Audiat hoc senior Brutus Poenisque tremendi Scipiadae, geminis tandem quod libera damnis 385 Unius auxilio fasces Libyamque recepi. Quod superest unum precibus, fortissime consul, Adde meis, urbique tuum largire parumper, Quem rogat, aduentum, quam tu belloque fameque Depulsa terris iterum regnare dedisti. 390 Splendida suscipiant alium te rostra Camillum, Vltorem uideant seruatoremque Quirites Et populos quem ductor ames : quibus Africa per te Nec prius auditas Rhodanus iam donat aristas, Vt mihi uel Massyla Ceres uel Gallica prosit 395 Fertilitas messesque uehat nunc umidus Auster, Nunc Aquilo, cunctis ditescant horrea uentis. Quae tunc Flaminiam stipahunt milia uulgi ! Fallax o quotiens puluis deludet amorem Suspensum, ueniens omni dum crederis hora ! [4,2,400] Spectabunt cupidae matres, spargentur et omnes Flore uiae, superet cum Pincia culmina consul Arduus, antiqui species Romana senatus. Pompeiana dabunt quantos proscaenia plausus ! Ad caelum quotiens uallis tibi Murcia ducet 405 Nomen Auentino Pallanteoque recussum ! Nunc te conspiciam castris, permitte, relictis, Mox et cum genero trabeis uisura secundis. » Haec dum Roma refert, iam Fama loquacibus alis Peruolat Oceanum, linguis et mille citatos 410 Festinare iubet proceres, nullique senectus Non iter hibernis obstant nec flatibus Alpes : Vincit Amir. Meriti pridem clarique uetustis Fascibus ad socii properant et uindicis annum. Sic ubi fecunda reparauit morte iuuentam 415 Et patrios idem cineres collectaque portat Vnguibus ossa piis Nilique ad litora tendens Vnicus extremo phoenix procedit ab Euro : Conueniunt aquilae cunctaeque ex orbe uolucres, Vt Solis mirentur auem ; procul ignea lucet 420 Ales, odorati redolent cui cinnama busti. Nec minor in caelo chorus est ; exultat uterque Theodosius diuique tui ; Sol ipse quadrigis Vere coronatis dignum tibi praeparat annum. Est ignota procul nostraeque imperuia menti, 425 Vix adeunda deis, annorum squalida mater, Inmensi spelunca aeui, qua tempora uasto Suppeditat reuocatque sinu. Complectitur antrum, Omnia qui placido consumit numine, serpens Perpetuumque uiret squamis caudamque reducto 430 Ore uorat tacito relegens exordia lapsu. Vestibuli custos uultu longaeua decoro Ante fores Natura sedet, cunctisque uolantes Dependent membris animae. Mansura uerendus Scribit iura senex, numeros qui diuidit astris 435 Et cursus stabilesque moras, quibus omnia uiuunt Ac pereunt fixis cum legibus. Ille recenset, Incertum quid Martis iter certumque Tonantis Prospiciat mundo ; quid uelox semita Lunae Pigraque Saturni ; quantum Cytherea sereno 440 Curriculo Phoebique comes Cyllenius erret. Illius ut magno Sol limine constitit antri, Occurrit Natura potens seniorque superbis Canitiem inclinat radiis. Tum sponte reclusus Laxauit postes adamas, penetrale profundum 445 Panditur et sedes aeuique arcana patescunt. Hic habitant uario facies distincta metallo Saecula certa locis : illic glomerantur aena, Hic ferrata rigent, illic argentea candent. Eximia regione domus, contingere terris [4,2,450] Difficilis, rutili stabat grex aureus anni : Quorum praecipuum pretioso corpore Titan Signandum Stilichone legit ; tunc imperat omnes Pone sequi dictisque simul compellat euntes : « En, cui distulimus melioris saecla metalli, 455 Consul adest. Ite optati mortalibus anni. Ducite uirtutes ; hominum florescite rursus Ingeniis hilares Baccho frugumque feraces. Non inter geminos Anguis glaciale Triones Sibilet, inmodico nec frigore saeuiat Ursa. 460 Non toto fremat ore Leo, nec brachia Cancri Vrat atrox aestas, madidae nec prodigus urnae Semina praerupto dissoluat Aquarius imbre. Phrixeus roseo producat fertile cornu Ver Aries, pingues nec grandine tundat oliuas 465 Scorpius : autumni maturet germina Virgo, Lenior et grauidis adlatret Sirius uuis. » Sic fatus croceis rorantes ignibus hortos Ingreditur uallemque suam, quam flammeus ambit Riuus et inriguis largum iubar ingerit herbis, 470 Quas Solis pascuntur equi ; fragrantibus inde Caesariem sertis et lutea lora iubasque Subligat alipedum. Gelidas hinc Lucifer ornat, Hinc Aurora comas iuxtaque adludiet habenis Aureus et nomen praetendit consulis Annus : 475 Inque nouos iterum reuoluto cardine cursus Scribunt aetheriis Stilichonem sidera fastis. [4,3,0] LIBER TERTIUS. Maior Scipiades, Italis qui solus ab oris In proprium uertit Punica bella caput, Non sine Pieriis exercuit artibus arma : Semper erat uatum maxima cura duci. 5 Gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas ; Carmen amat quisquis carmine digna gerit. Ergo seu patriis primaeuus manibus ultor Subderet Hispanum legibus Oceanum, Seu Tyrias certa fracturus cuspide uires 10 Inferret Libyco signa tremenda mari, Haerebat doctus lateri castrisque solebat Omnibus in medias Ennius ire tubas. Illi post lituos pedites fauere canenti Laudauitque noua caede cruentus eques. 15 Cumque triumpharet gemina Carthagine uicta (hanc uindex patri uicerat, hanc patriae), Cum longi Libyam tandem post funera belli Ante suas maestam cogeret ire rotas : Aduexit reduces secum Victoria Musas 20 Et sertum uati Martia laurus erat. Noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter Hannibal antiquo saeuior Hannibale, Te mihi post quintos annorum Roma recursus Reddidit et uotis iussit adesse suis. 25 Quem populi plausu, procerum quem uoce petebas, Adspice, Roma, uirum. Iam tempora desine longae Dinumerare uiae uisoque adsurgere semper Puluere : non dubiis ultra torquebere uotis. Totus adest oculis, aderat qui mentibus olim, 30 Spe maior, fama melior. Venerare curulem, Quae tibi restituit fasces ; complectere dextram, Sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit. Excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur Imperii, cuius libratur sensibus orbis. 35 Os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro, Cerne libens : hic est felix bellator ubique, Defensor Libyae, Rheni pacator et Histri. Ostentare suos prisco si more labores Et gentes cuperet uulgo monstrare subactas, 40 Certassent utroque pares a cardine laurus : Haec Alamannorum spoliis, Australibus illa Ditior exuuiis ; illinc flauente Sygambri Caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent. Ipse albis ueheretur equis currumque secutus 45 Laurigerum festo fremuisset carmine miles. Hi famulos traherent reges ; hi facta metallo Oppida uel montes captiuaque flumina ferrent. Hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes ; Inde catenato gemeret Germania Rheno. [4,3,50] Sed non inmodicus proprii iactator honoris Consul, Roma, tuus. Non illum praemia tantum Quam labor ipse iuuat ; strepitus fastidit inanes Inque animis hominum pompa meliore triumphat. Non alium certe Romanae clarius arces 55 Suscepere ducem, nec cum cedente rediret Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru Pellaeae domitor Paullus conscenderet aulae. Nec similis Latias patefecit gloria portas Post Numidas Mario, post classica Martis Eoi 60 Pompeio. Nulli pars aemula defuit umquam, Quae grauis obstreperet laudi, stimulisque malignis Facta sequebatur quamuis ingentia liuor : Solus hic inuidiae fines uirtute reliquit Humanumque modum. Quis enim liuescere possit, 65 Quod numquam pereant stellae ? Quod Iuppiter olim Possideat caelum ? Quod nouerit omnia Phoebus ? Est aliquod meriti spatium, quod nulla furentis Inuidiae mensura capit. Ductorihus illis Praeterea diuersus erat fauor : aequior ille 70 Patribus inuisus plebi ; popularibus illi Munito studiis languebat gratia patrum. Omnis in hoc uno uariis discordia cessit Ordinibus ; laetatur eques plauditque senator Votaque patricio certant plebeia fauori. 75 O felix seruata uocat quem Roma parentem ! O mundi communis amor, cui militat omnis Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit, Cuius et aduentum crebris petiere Quirites Vocibus et genero meruit praestante senatus ! 80 Non sic uirginibus flores, non frugibus imbres, Prospera non fessis optantur flamina nautis, Vt tuus adspectus populo. Quae numine tanto Litora fatidicas attollunt Delia laurus, Venturi quotiens adfulsit Apollinis arcus ? 85 Quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit Lydia, cum domitis adparuit Euhius Indis ? Nonne uides et plebe uias et tecta latere Matribus ? Hic, Stilicho, cunctis inopina reluxit Te uictore salus ! Septem circumspice montes, 90 Qui solis radios auri fulgore lacessunt, Indutosque arcus spoliis aequataque templa Nubibus et quidquid tanti struxere triumphi. Quantum profueris, quantam seruaueris urbem, Attonitis metire oculis. Haec fabula certe 95 Cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro. Mos erat in ueterum castris, ut tempora quercu Velaret, ualidis fuso qui uiribus hoste Casurum potuit morti subducere ciuem. At tibi quae poterit pro tantis ciuica reddi [4,3,100] Moenibus ? Aut quantae pensabunt facta coronae ? Nec solam populi uitam debere fatetur Armis Roma tuis ; sed, quo iucundior esset Lucis honoratae fructus, uenerabile famae Pondus et amissas uires et regna recepit. 105 Iam non praetumidi supplex Orientis ademptam Legatis poscit Libyam famulosue precatur (dictu turpe) suos : sed robore freta Gabino Te duce Romana tandem se uindicat ira. Ipsa iubet signis bellaturoque togatus 110 Imperat et spectant aquilae decreta senatus. Ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem Obtulit ultori fastosque ornare coegit. Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit Saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet ; 115 Seque etiam creuisse uidet. Quis Gallica rura, Quis meminit Latio Senonum seruisse ligones ? Aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto Vexit Lingonico sudatas uomere messes ? Illa seges non auxilium modo praebuit urbi, 120 Sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret : Admonuit dominae gentes instarque tropaei Rettulit ignotum gelidis uectigal ab oris. Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini, Rectores Libyae populo quod iudice pallent 125 Et post emeritas moderator quisque secures Discrimen letale subit, quid Poenus arator Intulerit, madidus quantum transmiserit Auster. Ardua qui late terris responsa dedere, Hinc trepidant humiles ; tremuit quos Africa nuper, 130 Cernunt rostra reos. Cani uirtutibus aeui Materiam pandit Stilicho populumque uetusti Culminis inmemorem dominandi rursus in usum Excitat, ut magnos calcet metuendus honores, Pendat iustitia crimen, pietate remittat 135 Errorem purosque probet damnetque nocentes Et patrias iterum clemens exerceat artes. Fallitur egregio quisquis sub principe credit Seruitium. Numquam libertas gratior extat Quam sub rege pio. Quos praeficit ipse regendis 140 Rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit Conceditque libens, meritis seu praemia poscant Seu punire uelint. Posito iam purpura fastu De se iudicium non indignatur haberi. Sic docuit regnare socer, sic cauta iuuentae 145 Frena dedit, teneros sic moribus induit annos Verior Augusti genitor, fiducia belli, Pacis consilium : per quem squalore remoto Pristina Romuleis infloruit artibus aetas, Per quem fracta diu translataque paene potestas [4,3,150] Non oblita sui seruilibus exulat aruis, In proprium sed ducta larem uictricia reddit Fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim, Auspiciis capitique errantia membra reponit. Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi, 155 Qua nihil in terris complectitur altius aether, Cuius nec spatium uisus nec corda decorem Nec laudem uox ulla capit ; quae luce metalli Aemula uicinis fastigia conserit astris ; Quae septem scopulis zonas imitatur Olympi ; 160 Armorum legumque parens quae fundit in omnes Imperium primique dedit cunabula iuris. Haec est exiguis quae finibus orta tetendit In geminos axes paruaque a sede profecta Dispersit cum sole manus. Haec obuia fatis 165 Innumeras uno gereret cum tempore pugnas, Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes Et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum, Numquam succubuit damnis et territa nullo Vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat 170 Et, cum iam premerent flammae murumque feriret Hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos Nec stetit Oceano remisque ingressa profundum Vincendos alio quaesiuit in orbe Britannos. Haec est in gremium uictos quae sola recepit 175 Humanumque genus communi nomine fouit Matris, non dominae ritu, ciuesque uocauit Quos domuit nexuque pio longinqua reuinxit. Huius pacificis debemus moribus omnes, Quod ueluti patriis regionibus utitur hospes ; 180 Quod sedem mutare licet ; quod cernere Thylen Lusus et horrendos quondam penetrare recessus ; Quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem ; Quod cuncti gens una sumus. Nec terminus umquam Romanae dicionis erit, nam cetera regna 185 Luxuries uitiis odiisque superbia uertit : Sic male sublimes fregit Spartanus Athenas Atque idem Thebis cecidit ; sic Medus ademit Assyrio Medoque tulit moderamina Perses ; Subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse 190 Romanis. Haec auguriis firmata Sibyllae, Haec sacris animata Numae. Huic fulmina uibrat Iuppiter ; hanc tota Tritonia Gorgone uelat. Arcanas huc Vesta faces, huc orgia Bacchus Transtulit et Phrygios genitrix turrita leones ; 195 Huc defensurus morbos Epidaurius hospes Reptauit placido tractu, uectumque per undas Insula Paeonium texit Tiberina draconem. Hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris, Protegis hanc clipeo patriam regumque ducumque [4,3,200] Praecipueque tuam. Dedit haec exordia lucis Eucherio puerumque ferens hic regia mater Augusto monstrauit auo ; laetatus at ille Sustulit in Tyria reptantem ueste nepotem, Romaque uenturi gaudebat praescia fati, 205 Quod te iam tanto meruisset pignore ciuem. Nec tamen ingratum nec, qui benefacta referre Nesciat, hunc credas populum. Si uoluere priscos Annales libeat : quotiens hic proelia sumpsit Pro sociis ! Quotiens dono concessit amicis 210 Regibus Ausonio quaesitas sanguine terras ! Publica sed numquam tanto se gratia fudit Adsensu : quis enim princeps non omnibus egit Obsequiis dominum sese patremque uocari, Quod tibi continuis resonant conuexa diebus ? 215 Macte nouis consul titulis ! Mauortia plebes Te dominum Bruto non indignante fatetur Et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta Libertas Romana pati, Stilichonis amori Detulit. Exultant auidi, quocumque decorus 220 Conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt Nec uaga dilecto satiantur lumina uultu : Seu Circum trabeis fulgentibus aureus intres, Seu celebres ludos, solio seu fultus eburno Cingas iure forum, denso seu turbine uulgi 225 Circumfusa tuae conscendant Rostra secures. Quae uero procerum uoces, quam certa fuere Gaudia, cum totis exurgens ardua pennis Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes ! O palma uiridi gauden, et amica tropaeis 230 Custos imperii uirgo, quae sola mederis Vulneribus nullumque doces sentire laborem, Seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae Seu magis aestiuo sedes uicina Leoni, Seu sceptrum sublime Iouis seu Palladis ambis 235 Aegida, seu fessi mulces suspiria Martis, Adsis perpetuum Latio uotisque senatus Adnue, diua, tui. Stilicho tua saepius ornet Limina teque simul rediens in castra reducat. Hunc bellis comitare fauens, hunc redde togatum 240 Consiliis. Semper placidis te moribus egit Seruauitque piam uictis nec polluit umquam Laurum saeuitia. Ciues nec fronte superba Despicit aut trepidam uexat legionibus urbem ; Sed uerus patriae consul cessantibus armis 245 Contentus lictore uenit nec inutile quaerit Ferri praesidium solo munitus amore. Magnarum nec parcus opum geminare profundas Distulit impensas, sed post miracula castris Edita uel genero Romae maiora reseruat. [4,3,250] Auratos Rhodiis imbres nascente Minerua Indulsisse Iouem perhibent, Bacchoque paternum Iam pulsante femur mutatus palluit Hermus In pretium, uotique famem passurus auari Ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro ; 255 Fabula seu uerum canitur : tua copia uicit Fontem Hermi tactumque Midae pluuiamque Tonantis. Obscurat ueteres obscurabitque futuros Par donis armisque manus : si solueret ignis Quot dedit inmanes uili pro pondere massas 260 Argenti, potuere lacus et flumina fundi. Nec tibi, quae pariter siluis dominaris et astris, Exiguam Stilicho mouit, Latonia, curam : Tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras Inlustrare feris summoque in uertice rupis 265 Alpinae socias arcu cessante pudicas Et pharetratarum comitum inuiolabile cogis Concilium. Veniunt umeros et brachia nudae Armataeque manus iaculis et terga sagittis, Incomptae pulchraeque tamen ; sudoribus ora 270 Puluerulenta rubent, sexum nec cruda fatetur Virginitas ; sine lege comae ; duo cingula uestem Crure tenus pendere uetant. Praecedit amicas Flaua Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero. 275 Ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida Et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste. Iungunt se geminae metuenda feris Hecaerge Et soror, optatum numen uenantibus, Opis Progenitae Scythia : diuas nemorumque potentes 280 Fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis. Hae septem uenere duces ; exercitus alter Nympharum incedunt, acies formosa Dianae, Centum Taygeti, centum de uertice Cynthi Et totidem casto genuit quas flumine Ladon. 285 Has ubi collectas uidit, sic Delia coepit : « O sociae, mecum thalami quae iura perosae Virgineo gelidos percurritis agmine montes, Cernitis ut Latio superi communibus ornent Hunc annum studiis ? Quantos Neptunus equorum 290 Donet ab orbe greges ? Laudi quod nulla canendae Fratris plectra uacent ? Nostram quoque sentiat idem Quam meritis debemus opem. Non spicula poscit Iste labor ; maneant clausis nunc sicca pharetris, Omnis et a solitis noster uenatibus arcus 295 Temperet ; in solam cruor hic seruetur harenam. Retibus et clatris dilata morte tenendae Ducendaeque ferae. Cupidas arcete sagittas ; Consulis in plausum casuris parcite monstris. Acceleret diuisa manus : mihi cursus anhelas [4,3,300] Tenditur ad Syrtes, mecum Dictyna Lycaste Et comes Opis eat ; steriles iuuat ire per aestus : Namque feras aliis tellus Maurusia donum Praebuit, huic soli debet sed uicta tributum. Dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos, 305 Europae uos interea perquirite saltus Et scopulos. Posita ludat formidine pastor Securisque canat Stilichonem fistula siluis. Pacet muneribus montes qui legibus urbes. » Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe 310 Trans pelagus ; cerui currum subiere iugales, Quos decus esse deae primi sub limine caeli Roscida fecundis concepit Luna cauernis : Par nitor intactis niuibus ; frons discolor auro Germinat et spatio summas aequantia fagos 315 Cornua ramoso surgunt procera metallo. Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste Auratasque plagas, inmortalesque Molossi Latrantes mediis circum iuga nubibus ibant. Quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis 320 Diuersa regione ruunt ducitque cohortem Quaeque suam. Variae formis et gente sequuntur Ingenioque canes. Illae grauioribus aptae Morsibus, hae pedibus celeres, hae nare sagaces, Hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae 325 Magnaque taurorum fracturae colla Britannae. Dalmatiae lucos abruptaque brachia Pindi Sparsa comam Britomartis agit. Tu Gallica cingis Lustra, Leontodame, Germanorumque paludes Eruis et si quis defensus harundine Rheni 330 Vastus aper nimio dentes curuauerat aeuo. Nubiferas Alpes Apenninique recessus Garganique niues Hecaerge prompta fatigat. Speluncas canibus Thero rimatur Hiberas, Informesque cauis ursos detrudit ab antris, 335 Quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus Non satiauit aquis et quos iam frigore segnes Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex. Cyrnaeis Siculisque iugis uenata uirago Nebrophone ceruos aliasque in uincula cogit 340 Non saeuas pecudes, sed luxuriantis harenae Delicias, pompam nemorum. Quodcumque tremendum Dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu Aut rigidum saetis, capitur decus omne timorque Siluarum. Non cauta latent, non mole resistunt 345 Fortia, non uolucri fugiunt pernicia cursu. Haec laqueis innexa gemunt ; haec clausa feruntur Ilignis domibus. Fabri nec tigna polire Sufficiunt ; rudibus fagis texuntur et ornis Frondentes caueae. Ratibus pars ibat onustis [4,3,350] Per freta uel fluuios : exanguis dextera torpet Remigis et propriam metuebat nauita mercem. Per terram pars ducta rotis, longoque morantur Ordine plaustra uias montanis plena triumphis Et fera sollicitis uehitur captiua iuuencis, 355 Explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi Conspexere boues, pauidi temone recedunt. Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris Legerat eximios Phoebi germana leones, Hesperidas qui saepe fugant uentoque citatis 360 Terrificant Atlanta iubis armentaque longe Vastant Aethiopum quorumque impune fragosa Murmura pastorum numquam uenere per aures. Non illos taedae ardentes, non strata superne Lapsuro uirgulta solo, non uocibus haedi 365 Pendentis stimulata fames, non fossa fefellit ; Ultro se uoluere capi gaudentque uideri Tantae praeda deae. Respirant pascua tandem ; Agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri. Tum uirides pardos et cetera colligit Austri 370 Prodigia inmanesque simul Latonia dentes, Qui secti ferro in tabulas auroque micantes Inscripti rutilum caelato consule nomen Per proceres et uulgus eant. Stupor omnibus Indis Plurimus ereptis elephas inglorius errat 375 Dentibus : insedit nigra ceruice gementum Et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis Stirpibus auulsis patulos exarmat hiatus. Ipsos quin etiam nobis miracula uellet Ducere : sed pigra cunctari mole ueretur. 380 Tyrrhenas fetus Libycos amplexa per undas Classis torua sonat, caudamque in puppe retorquens Ad proram iacet usque leo : uix subleuat unum Tarda ratis ! Fremitus stagnis auditur in imis Cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus 385 Confert monstra suis et non aequare fatetur. Aequora sic uictor quotiens per rubra Lyaeus Nauigat, intorquet clauum Silenus et acres Adsudant tonsis Satyri taurinaque pulsu Baccharum Bromios inuitant tympana remos : 390 Transtra ligant hederae, malum circumflua uestit Pampinus, antennis inlabitur ebria serpens, Perque mero madidos currunt saliuntque rudentes Lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.