[1,0] LIBER PRIMVS. De contemnenda morte.

[1,1] I. 1 Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex 
parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime ad ea 
studia, quae retenta animo, remissa temporibus, longo interuallo intermissa 
reuocaui, et cum omnium artium, quae ad rectam uiuendi uiam pertinerent, ratio 
et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc 
mihi Latinis litteris inlustrandum putaui, non quia philosophia Graecis et 
litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia 
nostros aut inuenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illis 
fecisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent. 

2 Nam mores et instituta uitae resque domesticas ac familiaris nos profecto et 
melius tuemur et lautius, rem uero publicam nostri maiores certe melioribus 
temperauerunt et institutis et legibus. quid loquar de re militari? in qua cum 
uirtute nostri multum ualuerunt, tum plus etiam disciplina. iam illa, quae 
natura, non litteris adsecuti sunt, neque cum Graecia neque ulla cum gente sunt 
conferenda. quae enim tanta grauitas, quae tanta constantia, magnitudo animi, 
probitas, fides, quae tam excellens in omni genere uirtus in ullis fuit, ut sit 
cum maioribus nostris comparanda? 

3 Doctrina Graecia nos et omni litterarum genere superabat; in quo erat facile 
uincere non repugnantes. nam cum apud Graecos antiquissimum e doctis genus sit 
poetarum, siquidem Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus 
regnante Romulo, serius poeticam nos accepimus. annis fere CCCCCX post Romam 
conditam Liuius fabulam dedit, C- Claudio, Caeci filio, M-   Tuditano consulibus, 
anno ante natum Ennium. qui fuit maior natu quam Plautus et Naeuius. 

[1,2] II. Sero igitur a nostris poetae uel cogniti uel recepti. quamquam est in Originibus 
solitos esse in epulis canere conuiuas ad tibicinem de clarorum hominum 
uirtutibus; honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratio Catonis, in qua 
obiecit ut probrum M-  Nobiliori, quod is in prouinciam poetas duxisset; duxerat 
autem consul ille in Aetoliam, ut scimus, Ennium. quo minus igitur honoris erat 
poetis, eo minora studia fuerunt, nec tamen, si qui magnis ingeniis in eo genere 
extiterunt, non satis Graecorum gloriae responderunt. 

4 an censemus, si Fabio, nobilissimo homini, laudi datum esset, quod pingeret, 
non multos etiam apud nos futuros Polyclitos et Parrhasios fuisse? honos alit 
artes, omnesque incenduntur ad studia gloria, iacentque ea semper, quae apud 
quosque improbantur. summam eruditionem Graeci sitam censebant in neruorum 
uocumque cantibus; igitur et Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae, fidibus 
praeclare cecinisse dicitur, Themistoclesque aliquot ante annos cum in epulis 
recusaret lyram, est habitus indoctior. ergo in Graecia musici floruerunt, 
discebantque id omnes, nec qui nesciebat satis excultus doctrina putabatur. 
5 in summo apud illos honore geometria fuit, itaque nihil mathematicis 
inlustrius; at nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis terminauimus modum. 

[1,3] III. At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec eum primo eruditum, 
aptum tamen ad dicendum, post autem eruditum. nam Galbam Africanum Laelium 
doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum, qui is aetate anteibat, 
Catonem, post uero Lepidum, Carbonem, Gracchos, inde ita magnos nostram ad 
aetatem, ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. Philosophia iacuit 
usque ad hanc aetatem nec ullum habuit lumen litterarum Latinarum; quae 
inlustranda et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid ciuibus 
nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. 

6 in quo eo magis nobis est elaborandum, quod multi iam esse libri Latini 
dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem uiris, sed non satis 
eruditis. fieri autem potest, ut recte quis sentiat et id quod sentit polite 
eloqui non possit; sed mandare quemquam litteris cogitationes suas, qui eas nec 
disponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua allicere lectorem, 
hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris. itaque suos libros ipsi 
legunt cum suis, nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem licentiam 
scribendi sibi permitti uolunt. quare si aliquid oratoriae laudis nostra 
attulimus industria, multo studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus 
etiam illa manabant. 

[1,4] IV. 7 Sed ut Aristoteles, uir summo ingenio, scientia, copia, cum motus esset 
Isocratis rhetoris gloria, dicere docere etiam coepit adulescentes et prudentiam 
cum eloquentia iungere, sic nobis placet nec pristinum dicendi studium deponere 
et in hac maiore et uberiore arte uersari. hanc enim perfectam philosophiam 
semper iudicaui, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere; 
in quam exercitationem ita nos studiose {operam} dedimus, ut iam etiam scholas 
Graecorum more habere auderemus. ut nuper tuum post discessum in Tusculano cum 
essent complures mecum familiares, temptaui, quid in eo genere possem. ut enim 
antea declamitabam causas, quod nemo me diutius fecit, sic haec mihi nunc 
senilis est declamatio. ponere iubebam, de quo quis audire uellet; ad id aut 
sedens aut ambulans disputabam. 

8 itaque dierum quinque scholas, ut Graeci appellant, in totidem libros contuli. 
fiebat autem ita ut, cum is qui audire uellet dixisset, quid sibi uideretur, tum 
ego contra dicerem. haec est enim, ut scis, uetus et Socratica ratio contra 
alterius opinionem disserendi. nam ita facillime, quid ueri simillimum esset, 
inueniri posse Socrates arbitrabatur. Sed quo commodius disputationes nostrae 
explicentur, sic eas exponam, quasi agatur res, non quasi narretur. ergo ita 
nascetur exordium: 

[1,5] V. 9 Malum mihi uidetur esse mors. Hisne, qui mortui sunt, an iis, quibus 
moriendum est? Utrisque. Est miserum igitur, quoniam malum. Certe. Ergo et ii, 
quibus euenit iam ut morerentur, et ii, quibus euenturum est, miseri. Mihi ita 
uidetur. Nemo ergo non miser. Prorsus nemo. Et quidem, si tibi constare uis, 
omnes, quicumque nati sunt eruntue, non solum miseri, sed etiam semper miseri. 
nam si solos eos diceres miseros quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum 
qui uiuerent exciperes  - moriendum est enim omnibus, -  esset tamen miseriae 
finis in morte. quoniam autem etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur 
sempiternam. necesse est enim miseros esse eos qui centum milibus annorum ante 
occiderunt, uel potius omnis, quicumque nati sunt. Ita prorsus existimo. 

10 Dic quaeso: num te illa terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti 
fremitus, trauectio Acherontis, 'mento summam aquam attingens enectus siti' 
Tantalus? tum illud, quod 'Sisyphus uersat saxum sudans nitendo neque proficit 
hilum?' fortasse etiam inexorabiles iudices, Minos et Rhadamanthus? apud quos 
nec te L- Crassus defendet nec M-  Antonius nec, quoniam apud Graecos iudices res 
agetur, poteris adhibere Demosthenen; tibi ipsi pro te erit maxima corona causa 
dicenda. haec fortasse metuis et idcirco mortem censes esse sempiternum malum. 

[1,6] VI. Adeone me delirare censes, ut ista esse credam? An tu haec non credis? 
Minime uero. Male hercule narras. Cur? quaeso. Quia disertus esse possem, si 
contra ista dicerem. 
11 Quis enim non in eius modi causa? aut quid negotii est haec poetarum et 
pictorum portenta conuincere? Atqui pleni libri sunt contra ista ipsa 
disserentium philosophorum. Inepte sane. quis enim est tam excors, quem ista 
moueant? Si ergo apud inferos miseri non sunt, ne sunt quidem apud inferos ulli. 
Ita prorsus existimo. Ubi sunt ergo ii, quos miseros dicis, aut quem locum 
incolunt? si enim sunt, nusquam esse non possunt. Ego uero nusquam esse illos 
puto. Igitur ne esse quidem? Prorsus isto modo, et tamen miseros ob id ipsum 
quidem, quia nulli sint. 

12 Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam inconsiderate diceres. Quid 
tandem? Quem esse negas, eundem esse dicis. ubi est acumen tuum? cum enim 
miserum esse dicis, tum eum qui non sit dicis esse. Non sum ita hebes, ut istud 
dicam. Quid dicis igitur? Miserum esse uerbi causa M-  Crassum, qui illas fortunas 
morte dimiserit, miserum Cn- Pompeium, qui tanta gloria sit orbatus, omnis 
denique miseros, qui hac luce careant. Reuolueris eodem. sint enim oportet, si 
miseri sunt; tu autem modo negabas eos esse, qui mortui essent. Si igitur non 
sunt, nihil possunt esse; ita ne miseri quidem sunt. Non dico fortasse etiam, 
quod sentio; nam istuc ipsum, non esse, cum fueris, miserrimum puto. 

13 Quid? miserius quam omnino numquam fuisse? ita, qui nondum nati sunt, miseri 
iam sunt, quia non sunt, et nos, si post mortem miseri futuri sumus, miseri 
fuimus ante quam nati. ego autem non commemini, ante quam sum natus, me miserum; 
tu si meliore memoria es, uelim scire, ecquid de te recordere. 

[1,7] VII. Ita iocaris, quasi ego dicam eos miseros, qui nati non sint, et non eos miseros, 
qui mortui sunt. Esse ergo eos dicis. Immo, quia non sint, cum fuerint, eo miseros esse. 
Pugnantia te loqui non uides? quid enim tam pugnat, quam non modo miserum, sed 
omnino quicquam esse, qui non sit? an tu egressus porta Capena cum Calatini, 
Scipionum, Seruiliorum, Metellorum, sepulcra uides, miseros putas illos? Quoniam 
me uerbo premis, posthac non ita dicam, miseros esse, sed tantum miseros, ob id 
ipsum, quia non sint. Non dicis igitur: 'miser est M-  Crassus', sed tantum: 
'miser M-  Crassus'? Ita plane. 

14 Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non 
esse! an tu dialecticis ne imbutus quidem es? in primis enim hoc traditur: omne 
pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem axioma,  - utar 
post alio, si inuenero melius) id ergo est pronuntiatum, quod est uerum aut 
falsum. cum igitur dicis: 'miser M-  Crassus', aut hoc dicis: 'miser est Crassus', 
ut possit iudicari, uerum id falsumne sit, aut nihil dicis omnino. Age, iam 
concedo non esse miseros, qui mortui sint, quoniam extorsisti, ut faterer, qui 
omnino non essent, eos ne miseros quidem esse posse. quid? qui uiuimus, cum 
moriendum sit, nonne miseri sumus? quae enim potest in uita esse iucunditas, cum 
dies et noctes cogitandum sit iam iamque esse moriendum? 

[1,8] VIII. 15 Ecquid ergo intellegis, quantum mali de humana condicione deieceris? 
Quonam modo? Quia, si mors etiam mortuis miserum esset, infinitum quoddam et 
sempiternum malum haberemus in uita; nunc uideo calcem, ad quam cum sit 
decursum, nihil sit praeterea extimescendum. sed tu mihi uideris Epicharmi, 
acuti nec insulsi hominis ut Siculi, sententiam sequi. Quam? non enim noui. 
Dicam, si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus 
solere quam in Graeco Latine. Et recte quidem. sed quae tandem est Epicharmi 
ista sententia? 'Emori nolo, sed me esse mortuum nihil aestimo. 'Iam adgnosco 
Graecum. sed quoniam coegisti, ut concederem, qui mortui essent, eos miseros non 
esse, perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse miserum putem. 

16 Iam istuc quidem nihil negotii est, sed ego maiora molior. Quo modo hoc nihil 
negotii est? aut quae sunt tandem ista maiora? Quia, quoniam post mortem mali 
nihil est, ne mors quidem est malum, cui proxumum tempus est post mortem, in quo 
mali nihil esse concedis: ita ne moriendum quidem esse malum est; id est enim 
perueniendum esse ad id, quod non esse malum confitemur. Uberius ista, quaeso. 
haec enim spinosiora, prius ut confitear me cogunt quam ut adsentiar. sed quae 
sunt ea, quae dicis te maiora moliri? Ut doceam, si possim, non modo malum non 
esse, sed bonum etiam esse mortem. Non postulo id quidem, aueo tamen audire. ut 
enim non efficias quod uis, tamen, mors ut malum non sit, efficies. sed nihil te 
interpellabo; continentem orationem audire malo. 
17 Quid, si te rogauero aliquid, nonne respondebis? Superbum id quidem est, sed, 
nisi quid necesse erit, malo non roges. 

[1,9] IX. Geram tibi morem et ea quae uis, ut potero, explicabo, nec tamen quasi Pythius 
Apollo, certa ut sint et fixa, quae dixero, sed ut homunculus unus e multis probabilia coniectura 
sequens. ultra enim quo progrediar, quam ut ueri similia uideam, non habeo; certa dicent ii, 
qui et percipi ea posse dicunt et se sapientis esse profitentur. Tu, ut uidetur; 
nos ad audiendum parati sumus. 

18 Mors igitur ipsa, quae uidetur notissima res esse, quid sit, primum est 
uidendum. sunt enim qui discessum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui 
nullum censeant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere, animumque in 
corpore extingui. qui discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu 
permanere, alii semper. quid sit porro ipse animus, aut ubi, aut unde, magna 
dissensio est. aliis cor ipsum animus uidetur, ex quo excordes, uecordes 
concordesque dicuntur et Nasica ille prudens bis consul 'Corculum' et 'egregie 
cordatus homo, catus Aelius Sextus'. 

19 Empedocles animum esse censet cordi suffusum sanguinem; aliis pars quaedam 
cerebri uisa est animi principatum tenere; aliis nec cor ipsum placet nec 
cerebri quandam partem esse animum, sed alii in corde, alii in cerebro dixerunt 
animi esse sedem et locum; animum autem alii animam, ut fere nostri declarat 
nomen: nam et agere animam et efflare dicimus et animosos et bene animatos et ex 
animi sententia; ipse autem animus ab anima dictus est; Zenoni Stoico animus 
ignis uidetur. 

[1,10] X. Sed haec quidem quae dixi, cor, cerebrum, animam, ignem uolgo, 
reliqua fere singuli. ut multo ante ueteres, proxime autem Aristoxenus, musicus 
idemque philosophus, ipsius corporis intentionem quandam, uelut in cantu et 
fidibus quae harmonia dicitur: sic ex corporis totius natura et figura uarios 
motus cieri tamquam in cantu sonos. 

20 hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, quod ipsum quale 
esset erat multo ante et dictum et explanatum a Platone. Xenocrates animi 
figuram et quasi corpus negauit esse ullum, numerum dixit esse, cuius uis, ut 
iam ante Pythagorae uisum erat, in natura maxuma esset. eius doctor Plato 
triplicem finxit animum, cuius principatum, id est rationem, in capite sicut in 
arce posuit, et duas partes parere uoluit, iram et cupiditatem, quas locis 
disclusit: iram in pectore, cupiditatem supter praecordia locauit. 

21 Dicaearchus autem in eo sermone, quem Corinthi habitum tribus libris exponit, 
doctorum hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus 
Pherecratem quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem 
inducit nihil esse omnino animum, et hoc esse nomen totum inane, frustraque 
animalia et animantis appellari, neque in homine inesse animum uel animam nec in 
bestia, uimque omnem eam, qua uel agamus quid uel sentiamus, in omnibus 
corporibus uiuis aequabiliter esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe 
quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut 
temperatione naturae uigeat et sentiat. 

22 Aristoteles, longe omnibus Platonem semper excipio praestans et ingenio et 
diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus 
omnia orerentur, quintam quandam naturam censet esse, e qua sit mens; cogitare 
enim et prouidere et discere et docere et inuenire aliquid et tam multa {alia} 
meminisse, amare, odisse, cupere, timere, angi, laetari, haec et similia eorum 
in horum quattuor generum inesse nullo putat; quintum genus adhibet uacans 
nomine et sic ipsum animum endelecheian appellat nouo nomine quasi quandam 
continuatam motionem et perennem. 

[1,11] XI. Nisi quae me forte fugiunt, haec sunt fere de animo sententiae. 
Democritum enim, magnum illum quidem uirum, sed leuibus et 
rotundis corpusculis efficientem animum concursu quodam fortuito, omittamus; 
nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat. 

23 Harum sententiarum quae uera sit, deus aliqui uiderit; quae ueri simillima, 
magna quaestio est. utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad 
propositum redire? Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile 
confundere. quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus, id 
agamus; sin id non potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, si 
uidetur, hoc, illud alias. Quod malle te intellego, id puto esse commodius; 
efficiet enim ratio ut, quaecumque uera sit earum sententiarum quas eui, mors 
aut malum non sit aut sit bonum potius. 

24 nam si cor aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, 
interibit cum reliquo corpore; si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, 
extinguetur; si est Aristoxeni harmonia, dissoluetur. quid de Dicaearcho dicam, 
qui nihil omnino animum dicat esse? his sententiis omnibus nihil post mortem 
pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum uita sensus amittitur; non 
sentientis autem nihil est ullam in partem quod intersit. reliquorum sententiae 
spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus 
excesserint, in caelum quasi in domicilium suum peruenire. Me uero delectat, 
idque primum ita esse uelim, deinde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen 
uelim. Quid tibi ergo opera nostra opus est? num eloquentia Platonem superare 
possumus? euolue diligenter eius eum librum, qui est de animo: amplius quod 
desideres nihil erit. Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo modo, 
dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de inmortalitate animorum 
coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur. 

25 Quid? hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire? Do 
uero. Quid, si maneant? Beatos esse concedo. Sin intereant? Non esse miseros, 
quoniam ne sint quidem; iam istuc coacti a te paulo ante concessimus. Quo modo 
igitur aut cur mortem malum tibi uideri dicis? quae aut beatos nos efficiet, 
animis manentibus, aut non miseros sensu carentis. 

[1,12] XII. 26 Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes, animos remanere post 
mortem, tum, si minus id obtinebis  - est enim arduum - , docebis carere omni malo 
mortem. ego enim istuc ipsum uereor ne malum sit non dico carere sensu, sed 
carendum esse. Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam uis obtineri, uti 
optimis possumus, quod in omnibus causis et debet et solet ualere plurimum, et 
primum quidem omni antiquitate, quae quo propius aberat ab ortu et diuina 
progenie, hoc melius ea fortasse quae erant uera cernebant. 

27 Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos Cascos appellat Ennius, 
esse in morte sensum neque excessu uitae sic deleri hominem, ut funditus 
interiret; idque cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis 
sepulcrorum intellegi licet, quas maximis ingeniis praediti nec tanta cura 
coluissent nec uiolatas tam inexpiabili religione sanxissent, nisi haesisset in 
eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed 
quandam quasi migrationem commutationemque uitae, quae in claris uiris et 
feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen. 

28 ex hoc et nostrorum opinione 'Romulus in caelo cum diis agit aeuum', ut famae 
adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad 
Oceanum Hercules tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus 
eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in 
proeliis uictoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino 
Cadmi filia nonne Leukothea nominata a Graecis Matuta habetur a nostris? quid? 
totum prope caelum, ne pluris persequar, nonne humano genere completum est? 

[1,13] XIII. 29 Si uero scrutari uetera et ex is ea quae scriptores Graeciae 
prodiderunt eruere coner, ipsi illi maiorum gentium dii qui habentur hinc nobis 
profecti in caelum reperientur. quaere, quorum demonstrentur sepulcra in 
Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum 
denique, quam hoc late pateat, intelleges. sed qui nondum ea quae multis post 
annis (homines) tractare coepissent physica didicissent, tantum sibi 
persuaserant, quantum natura admonente cognouerant, rationes et causas rerum non 
tenebant, uisis quibusdam saepe mouebantur, iisque maxime nocturnis, ut uide 
rentur ei, qui uita excesserant, uiuere. 

30 Ut porro firmissimum hoc adferri uidetur cur deos esse credamus, quod nulla 
gens tam fera, nemo omnium tam sit inmanis, cuius mentem non imbuerit deorum 
opinio (multi de diis praua sentiunt  - id enim uitioso more effici solet  -  
omnes tamen esse uim et naturam diuinam arbitrantur, nec uero id conlocutio 
hominum aut consessus efficit, non institutis opinio est confirmata, non 
legibus; omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae putanda est) 
 - quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos 
uitae commodis arbitretur? tolle hanc opinionem, luctum sustuleris. nemo enim 
maeret suo incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa lugubris lamentatio 
fletusque maerens ex eo est, quod eum, quem dileximus, uitae commodis priuatum 
arbitramur idque sentire. atque haec ita sentimus, natura duce, nulla ratione 
nullaque doctrina. 

[1,14] XIV. 14 Maximum uero argumentum est naturam ipsam de inmortalitate animorum 
tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae quidem, quae post mortem 
futura sint. 'serit arbores, quae alteri saeclo prosint', ut ait (Statius) in 
Synephebis, quid spectans nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo 
arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; uir magnus 
leges, instituta, rem publicam non seret? quid procreatio liberorum, quid 
propagatio nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, 
quid ipsa sepulcrorum monumenta, elogia significant nisi nos futura etiam cogitare?
 
32 Quid? illud num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque 
natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos 
ad homines iuuandos, tutandos, conseruandos, arbitrantur? abiit ad deos 
Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi uiam 
muniuisset. uetera iam ista et religione omnium consecrata: 

[1,15] XV. Quid in hac re publica tot tantosque uiros ob rem publicam interfectos cogitasse 
arbitramur? iisdemne ut finibus nomen suum quibus uita terminaretur? nemo umquam sine 
magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad mortem. 

33 licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et uetera et 
externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in mentibus quasi saeclorum 
quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et 
existit maxime et apparet facillime. quo quidem dempto, quis tam esset amens, 
qui semper in laboribus et periculis uiueret? 

34 loquor de principibus; quid? poetae nonne post mortem nobilitari uolunt? unde 
ergo illud: 'Aspicite, o ciues, senis Enni imaginis formam: Hic uestrum panxit 
maxima facta patrum'? mercedem gloriae flagitat ab iis quorum patres adfecerat 
gloria, idemque: 'Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu Faxit. Cur? uolito 
uiuos per ora uirum.' sed quid poetas? opifices post mortem nobilitari uolunt. 
quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Mineruae, cum 
inscribere (nomen) non liceret? quid? nostri philosophi nonne in is libris 
ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? 

35 Quodsi omnium consensus naturae uox est, omnesque qui ubique sunt consentiunt 
esse aliquid, quod ad eos pertineat qui uita cesserint, nobis quoque idem 
existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut uirtute animus excellit, eos 
arbitrabimur, quia natura optima sint, cernere naturae uim maxume, ueri simile 
est, cum optumus quisque maxume posteritati seruiat, esse aliquid, cuius is post 
mortem sensum sit habiturus. 

[1,16] XVI. 36 Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque sint, ratione cognoscimus, 
sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant 
qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio finxit inferos easque 
formidines, quas tu contemnere non sine causa uidebare. in terram enim 
cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo dictum est humari, sub terra 
censebant reliquam uitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores 
consecuti sunt, quos auxerunt poetae. 

37 frequens enim consessus theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, mouetur 
audiens tam grande carmen: 'Adsum atque aduenio Acherunte uix uia alta atque 
ardua Per speluncas saxis structas asperis pendentibus Maxumis, ubi rigida 
constat crassa caligo inferum,' tantumque ualuit error  - qui mihi quidem iam 
sublatus uidetur  - , ut, corpora cremata cum scirent, tamen ea fieri apud 
inferos fingerent, quae sine corporibus nec fieri possent nec intellegi. animos 
enim per se ipsos uiuentis non poterant mente complecti, formam aliquam 
figuramque quaerebant. inde Homeri tota g-nekuia, inde ea quae meus amicus 
Appius g-nekromanteia faciebat, inde in uicinia nostra Auerni lacus, unde 
animae excitantur obscura umbra opertae, imagines mortuorum, alto ostio 
Acheruntis, falso sanguine. has tamen imagines loqui uolunt, quod fieri nec sine 
lingua nec sine palato nec sine faucium, laterum, pulmonum ui et figura potest. 
nihil enim animo uidere poterant, ad oculos omnia referebant. 

38 Magni autem est ingenii seuocare mentem a sensibus et cogitationem ab 
consuetudine abducere. itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod 
litteris exstet, Pherecydes Syrius primus dixit animos esse hominum sempiternos, 
antiquus sane; fuit enim meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius 
Pythagoras maxime confirmauit, qui cum Superbo regnante in Italiam uenisset, 
tenuit Magnam illam Graeciam cum {honore} disciplinae, tum etiam auctoritate, 
multaque saecula postea sic uiguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti uiderentur. 

[1,17] XVII. Sed redeo ad antiquos. rationem illi sententiae suae non fere 
reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus explicandum: 
9 Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam uenisse et didicisse 
Pythagorea omnia primumque de animorum aeternitate, non solum sensisse idem quod 
Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. quam, nisi quid dicis, praetermittamus 
et hanc totam spem inmortalitatis relinquamus. An tu cum me in summam 
exspectationem adduxeris, deseris? errare mehercule malo cum Platone, quem tu 
quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis uera sentire. 
40 Macte uirtute! ego enim ipse cum eodem ipso non inuitus errauerim. num igitur 
dubitamus  - an sicut pleraque -  quamquam hoc quidem minime; persuadent enim 
mathematici terram in medio mundo sitam ad uniuersi caeli complexum quasi puncti 
instar optinere, quod g-kentron illi uocant; eam porro naturam esse quattuor 
omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac diuisa momenta, 
terrena et umida suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in 
mare ferantur, reliquae duae partes, una ignea, altera animalis, ut illae 
superiores in medium locum mundi grauitate ferantur et pondere, sic hae rursum 
rectis lineis in caelestem locum subuolent, siue ipsa natura superiora adpetente 
siue quod a grauioribus leuiora natura repellantur. quae cum constent, 
perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, siue illi sint 
animales, id est spirabiles, siue ignei, sublime ferri. 

41 si uero aut numerus quidam sit animus, quod subtiliter magis quam dilucide 
dicitur, aut quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo 
etiam integriora ac puriora sunt, ut a terra longissime se ecferant. Horum 
igitur aliquid animus, ne tam uegeta mens aut in corde cerebroue aut in 
Empedocleo sanguine demersa iaceat. 

[1,18] XVIII. Dicaearchum uero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane 
homines, omittamus; quorum alter ne condoluisse quidem umquam uidetur, qui animum se 
habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. 
harmonian autem ex interuallis sonorum nosse possumus, quorum uaria compositio etiam 
harmonias efficit plures; membrorum uero situs et figura corporis uacans animo 
quam possit harmoniam efficere, non uideo. sed hic quidem, quamuis eruditus sit, 
sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo 
Graecorum prouerbio praecipitur: 'quam quisque norit artem, in hac se exerceat.' 

42 illam uero funditus eiciamus indiuiduorum corporum leuium et rutundorum 
concursionem fortuitam, quam tamen Democritus concalefactam et spirabilem, id 
est animalem, esse uolt. is autem animus, qui, si est horum quattuor generum, ex 
quibus omnia constare dicuntur, ex inflammata anima constat, ut potissimum 
uideri uideo Panaetio, superiora capessat necesse est. nihil enim habent haec 
duo genera proni et supera semper petunt. ita, siue dissipantur, procul a terris 
id euenit, siue permanent et conseruant habitum suum, hoc etiam magis necesse 
est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et diuidatur crassus hic et 
concretus aer, qui est terrae proximus. calidior est enim uel potius ardentior 
animus quam est hic aer, quem modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo 
sciri potest, quia corpora nostra terreno principiorum genere confecta ardore 
animi concalescunt. 

[1,19] XIX. 43 Accedit ut eo facilius animus euadat ex hoc aere, quem saepe iam 
appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo uelocius, nulla est celeritas 
quae possit cum animi celeritate contendere. qui si permanet incorruptus suique 
similis, necesse est ita feratur, ut penetret et diuidat omne caelum hoc, in quo 
nubes, imbres, uentique coguntur, quod et umidum et caliginosum est propter 
exhalationes terrae. Quam regionem cum superauit animus naturamque sui similem 
contigit et adgnouit, iunctis ex anima tenui et ex ardore solis temperato 
ignibus, insistit et finem altius se ecferendi facit. cum enim sui similem et 
leuitatem et calorem adeptus (est), tamquam paribus examinatus ponderibus nullam 
in partem mouetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile 
penetrauit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur iisdem rebus, quibus 
astra sustentantur et aluntur. 

44 Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque 
magis incendi, quod iis aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupiamus, 
profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum 
erimus expertes; quodque nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare 
aliquid uelimus et uisere, id multo tum faciemus liberius totosque nos in 
contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in 
mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas ueri uidendi et orae ipsae 
locorum illorum, quo peruenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum 
caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant. 

45 haec enim pulchritudo etiam in terris 'patritam' illam et 'auitam', ut ait 
Theophrastus, philosophiam cognitionis cupiditate incensam excitauit. praecipue 
uero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant 
caligine, tamen acie mentis dispicere cupiebant. 

[1,20] XX. Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui ostium Ponti uiderunt et eas angustias, 
per quas penetrauit ea quae est nominata Argo, quia Argiui in ea delecti uiri Vecti 
petebant pellem inauratam arietis, aut ii qui Oceani freta illa uiderunt, 
'Europam Libyamque rapax ubi diuidit unda', quod tandem spectaculum fore 
putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, 
circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum omni cultu propter uim 
frigoris aut caloris uacantis? 

46 nos enim ne nunc quidem oculis cernimus ea quae uidemus; neque est enim ullus 
sensus in corpore, sed, ut non physici solum docent uerum etiam medici, qui ista 
aperta et patefacta uiderunt, uiae quasi quaedam sunt ad oculos, ad auris, ad 
naris a sede animi perforatae. itaque saepe aut cogitatione aut aliqua ui morbi 
impediti apertis atque integris et oculis et auribus nec uidemus, nec audimus, 
ut facile intellegi possit animum et uidere et audire, non eas partis quae quasi 
fenestrae sint animi, quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id agat et 
adsit. quid, quod eadem mente res dissimillimas comprendimus, ut colorem, 
saporem, calorem, odorem, sonum? quae numquam quinque nuntiis animus 
cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is omnium iudex solus esset. atque 
ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo natura fert, 
liber animus peruenerit. 

47 nam nunc quidem, quamquam foramina illa, quae patent ad animum a corpore, 
callidissimo artificio natura fabricata est, tamen terrenis concretisque 
corporibus sunt intersaepta quodam modo: cum autem nihil erit praeter animum, 
nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale quidque sit. 

[1,21] XXI. Quamuis copiose haec diceremus, si res postularet, quam multa, quam uaria, 
quanta spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus. 

48 quae quidem cogitans soleo saepe mirari non nullorum insolentiam 
philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur eiusque inuentori et principi 
gratias exultantes agunt eumque uenerantur ut deum; liberatos enim se per eum 
dicunt grauissimis dominis, terrore sempiterno, et diurno ac nocturno metu. quo 
terrore? quo metu? quae est anus tam delira quae timeat ista, quae uos 
uidelicet, si physica non didicissetis, timeretis, 'Acherunsia templa alta Orci, 
pallida leti, nubila tenebris loca'? non pudet philosophum in eo gloriari, quod 
haec non timeat et quod falsa esse cognouerit? e quo intellegi potest, quam 
acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt. 

49 praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod didicerunt se, cum tempus 
mortis uenisset, totos esse perituros. quod ut ita sit  - nihil enim pugno  - , 
quid habet ista res aut laetabile aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam 
occurrit, cur non Pythagorae sit et Platonis uera sententia. ut enim rationem 
Plato nullam adferret  - uide, quid homini tribuam  - , ipsa auctoritate me 
frangeret: tot autem rationes attulit, ut uelle ceteris, sibi certe persuasisse uideatur. 

[1,22] XXII. 50 Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos morte 
multant, neque aliud est quicquam cur incredibilis is animorum uideatur 
aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit uacans corpore intellegere et 
cogitatione comprehendere. quasi uero intellegant, qualis sit in ipso corpore, 
quae conformatio, quae magnitudo, qui locus; ut, si iam possent in homine uiuo 
cerni omnia quae nunc tecta sunt, casurusne in conspectum uideatur animus, an 
tanta sit eius tenuitas, ut fugiat aciem? 

51 haec reputent isti qui negant animum sine corpore se intellegere posse: 
uidebunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi quidem naturam animi intuenti 
multo difficilior occurrit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore 
sit tamquam alienae domi, quam qualis, cum exierit et in liberum caelum quasi 
domum suam uenerit. si enim, quod numquam uidimus, id quale sit intellegere non 
possumus, certe et deum ipsum et diuinum animum corpore liberatum cogitatione 
complecti possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia difficilis erat 
animi quid aut qualis esset intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt. 

52 est illud quidem uel maxumum animo ipso animum uidere, et nimirum hanc habet 
uim praeceptum Apollinis, quo monet ut se quisque noscat. non enim credo id 
praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramue noscamus; neque nos corpora 
sumus, nec ego tibi haec dicens corpori tuo dico. cum igitur 'nosce te' dicit, 
hoc dicit: 'nosce animum tuum.' nam corpus quidem quasi uas est aut aliquod 
animi receptaculum; ab animo tuo quicquid agitur, id agitur a te. hunc igitur 
nosse nisi diuinum esset, non esset hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum 
tributum deo. 

53 Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet, dic quaeso, ne esse quidem se 
sciet, ne moueri quidem se? ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate 
est in Phaedro explicata, a me autem posita est in sexto libro de re publica: 

[1,23] XXIII. 'Quod semper mouetur, aeternum est; quod autem motum adfert alicui 
quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat 
necesse est. solum igitur, quod se ipsum mouet, quia numquam deseritur a se, 
numquam ne moueri quidem desinit; quin etiam ceteris quae mouentur hic fons, hoc 
principium est mouendi. 

54 principii autem nulla est origo; nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem 
nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium, quod gigneretur 
aliunde. quod si numquam oritur, ne occidit quidem umquam; nam principium 
extinctum nec ipsum ab alio renascetur, nec ex se aliud creabit, siquidem 
necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, 
quod ipsum a se mouetur; id autem nec nasci potest nec mori, uel concidat omne 
caelum omnisque natura <et> consistat necesse est nec uim ullam nanciscatur, qua 
a primo inpulsa moueatur. cum pateat igitur aeternum id esse, quod se ipsum 
moueat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim 
omne, quod pulsu agitatur externo; quod autem est animal, id motu cietur 
interiore et suo; nam haec est propria natura animi atque uis. quae si est una 
ex omnibus quae se ipsa {semper} moueat, neque nata certe est et aeterna est'. 

55 licet concurrant omnes plebei philosophi  - sic enim ii, qui a Platone et 
Socrate et ab ea familia dissident, appellandi uidentur  - , non modo nihil 
umquam tam eleganter explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam subtiliter 
conclusum sit intellegent. sentit igitur animus se moueri; quod cum sentit, 
illud una sentit, se ui sua, non aliena moueri, nec accidere posse ut ipse 
umquam a se deseratur. ex quo efficitur aeternitas, nisi quid habes ad haec. Ego 
uero facile sim passus ne in mentem quidem mihi aliquid contra uenire; ita isti 
faueo sententiae. 

[1,24] XXIV. 56 Quid? illa tandem num leuiora censes, quae declarant inesse in animis 
hominum diuina quaedam? quae si cernerem quem ad modum nasci possent, etiam quem 
ad modum interirent uiderem. nam sanguinem, bilem, pituitam, ossa, neruos, 
uenas, omnem denique membrorum et totius corporis figuram uideor posse dicere 
unde concreta et quo modo facta sint: animum ipsum  - si nihil esset in eo nisi 
id, ut per eum uiueremus, tam natura putarem hominis uitam sustentari quam 
uitis, quam arboris; haec enim etiam dicimus uiuere. item si nihil haberet 
animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis. 

57 Habet primum memoriam, et eam infinitam rerum innumerabilium. quam quidem 
Plato recordationem esse uolt uitae superioris. nam in illo libro, qui 
inscribitur Menon, pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de 
dimensione quadrati. ad ea sic ille respondet ut puer, et tamen ita faciles 
interrogationes sunt, ut gradatim respondens eodem perueniat, quo si geometrica 
didicisset. ex quo effici uolt Socrates, ut discere nihil aliud sit nisi 
recordari. quem locum multo etiam accuratius explicat in eo sermone, quem habuit 
eo ipso die, quo excessit e uita; docet enim quemuis, qui omnium rerum rudis 
esse uideatur, bene interroganti respondentem declarare se non tum illa discere, 
sed reminiscendo recognoscere, nec uero fieri ullo modo posse, ut a pueris tot 
rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas in animis notiones, quas 
g-ennoias uocant, haberemus, nisi animus, ante quam in corpus intrauisset, in 
rerum cognitione uiguisset. 

58 cumque nihil esset,ut omnibus locis a Platone disseritur  - nihil enim putat 
esse, quod oriatur et intereat, idque solum esse, quod semper tale sit quale 
est, (g-idean appellat ille, nos speciem)  - , non potuit animus haec in corpore 
inclusus adgnoscere, cognita attulit; ex quo tam multarum rerum cognitionis 
admiratio tollitur. neque ea plane uidet animus, cum repente in tam insolitum 
tamque perturbatum domicilium inmigrauit, sed cum se collegit atque recreauit, 
tum adgnoscit illa reminiscendo. ita nihil est aliud discere nisi recordari. 
59 Ego autem maiore etiam quodam modo memoriam admiror. quid est enim illud quo 
meminimus, aut quam habet uim aut unde naturam? non quaero, quanta memoria 
Simonides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta is, qui a Pyrrho legatus ad 
senatum est missus, Cineas, quanta nuper Charmadas, quanta, qui modo fuit, 
Scepsius Metrodorus, quanta noster Hortensius: de communi hominum memoria 
loquor, et eorum maxume qui in aliquo maiore studio et arte uersantur, quorum 
quanta mens sit, difficile est existimare; ita multa meminerunt. 

[1,25] XXV. 60 Quorsus igitur haec spectat oratio? quae sit illa uis et unde sit, 
intellegendum puto. non est certe nec cordis, nec sanguinis, nec cerebri, nec 
atomorum; animae sit ignisne nescio, nec me pudet ut istos fateri nescire quod 
nesciam: illud, si ulla alia de re obscura adfirmare possem, siue anima siue 
ignis sit animus, eum iurarem esse diuinum. quid enim, obsecro te, terrane tibi 
hoc nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta uidetur tanta uis 
memoriae? si quid sit hoc non uides, at quale sit uides; si ne id quidem, at 
quantum sit profecto uides. quid igitur? 

61 utrum capacitatem aliquam in animo putamus esse, quo tamquam in aliquod uas 
ea, quae meminimus, infundantur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae 
talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? an inprimi 
quasi ceram animum putamus, et esse memoriam signatarum rerum in mente uestigia? 
quae possunt uerborum, quae rerum ipsarum esse uestigia, quae porro tam inmensa 
magnitudo, quae illa tam multa possit effingere? 

62 Quid? illa uis quae tandem est quae inuestigat occulta, quae inuentio atque 
excogitatio dicitur? ex hacne tibi terrena mortalique natura et caduca concreta 
ea uidetur? aut qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae uisum est, omnibus 
rebus imposuit nomina? aut qui dissipatos homines congregauit et ad societatem 
uitae conuocauit, aut qui sonos uocis, qui infiniti uidebantur, paucis 
litterarum notis terminauit, aut qui errantium stellarum cursus, praegressiones, 
institutiones notauit? omnes magni; etiam superiores, qui fruges, qui uestitum, 
qui tecta, qui cultum uitae, qui praesidia contra feras inuenerunt, a quibus 
mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad elegantiora defluximus. nam 
et auribus oblectatio magna parta est inuenta et temperata uarietate et natura 
sonorum, et astra suspeximus cum ea quae sunt infixa certis locis, tum illa non 
re sed uocabulo errantia, quorum conuersiones omnisque motus qui animo uidit, is 
docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus esset in caelo. 

63 nam cum Archimedes lunae, solis, quinque errantium motus in sphaeram 
inligauit, effecit idem quod ille, qui in Timaeo mundum aedificauit, Platonis 
deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conuersio. quod 
si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera quidem eosdem motus 
Archimedes sine diuino ingenio potuisset imitari. 

[1,26] XXVI. 64 Mihi uero ne haec quidem notiora et inlustriora carere ui diuina 
uidentur, ut ego aut poetam graue plenumque carmen sine caelesti aliquo mentis 
instinctu putem fundere, aut eloquentiam sine maiore quadam ui fluere abundantem 
sonantibus uerbis uberibusque sententiis. philosophia uero, omnium mater artium, 
quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inuentum deorum? haec nos primum 
ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani 
societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudiuit, eademque ab animo 
tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut omnia supera, infera, prima, ultima, 
media uideremus. 

65 prorsus haec diuina mihi uidetur uis, quae tot res efficiat et tantas. quid 
est enim memoria rerum et uerborum? quid porro inuentio? profecto id, quo ne in 
deo quidem quicquam maius intellegi potest. non enim ambrosia deos aut nectare 
aut Iuuentate pocula ministrante laetari arbitror, nec Homerum audio, qui 
Ganymeden ab dis raptum ait propter formam, ut Ioui bibere ministraret; non 
iusta causa, cur Laomedonti tanta fieret iniuria. fingebat haec Homerus et 
humana ad deos transferebat: diuina mallem ad nos. quae autem diuina? uigere, 
sapere, inuenire, meminisse. ergo animus qui, ut ego dico, diuinus est, ut 
Euripides dicere audet, deus. Et quidem, si deus aut anima aut ignis est, idem 
est animus hominis. nam ut illa natura caelestis et terra uacat et umore, sic 
utriusque harum rerum humanus animus est expers; sin autem est quinta quaedam 
natura, ab Aristotele inducta primum, haec et deorum est et animorum. 

[1,27] XXVII. Hanc nos sententiam secuti his ipsis uerbis in Consolatione hoc expressimus: 
66 'Animorum nulla in terris origo inueniri potest; nihil enim est in 
animis mixtum atque concretum aut quod ex terra natum atque fictum esse 
uideatur, nihil ne aut umidum quidem aut flabile aut igneum. his enim in naturis 
nihil inest, quod uim memoriae, mentis, cogitationis habeat, quod et praeterita 
teneat et futura prouideat et complecti possit praesentia. quae sola diuina 
sunt, nec inuenietur umquam, unde ad hominem uenire possint nisi a deo. 
singularis est igitur quaedam natura atque uis animi seiuncta ab his usitatis 
notisque naturis. ita, quicquid est illud, quod sentit, quod sapit, quod uiuit, 
quod uiget, caeleste et diuinum ob eamque rem aeternum sit necesse est. nec uero 
deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo intellegi potest nisi mens soluta 
quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et 
mouens ipsaque praedita motu sempiterno. 

[1,28] XXVIII. Hoc e genere atque eadem e natura est humana mens.' 
67 Ubi igitur aut qualis est ista mens?  - ubi tua aut qualis? potesne dicere? 
an, si omnia ad intellegendum non habeo quae habere uellem, ne iis quidem quae 
habeo mihi per te uti licebit? non ualet tantum animus, ut se ipse uideat, at ut 
oculus, sic animus se non uidens, alia cernit. non uidet autem, quod minimum 
est, formam suam (quamquam fortasse id quoque, sed relinquamus); uim certe, 
sagacitatem, memoriam, motum, celeritatem uidet. haec magna, haec diuina, haec 
sempiterna sunt; qua facie quidem sit aut ubi habitet, ne quaerendum quidem est. 

68 Ut cum uidemus speciem primum candoremque caeli, dein conuersionis 
celeritatem tantam quantam cogitare non possumus, tum uicissitudines dierum ac 
noctium commutationesque temporum quadrupertitas ad maturitatem frugum et ad 
temperationem corporum aptas eorumque omnium moderatorem et ducem solem, 
lunamque adcretione et deminutione luminis quasi fastorum notantem et 
significantem dies, tum in eodem orbe in duodecim partes distributo, quinque 
stellas ferri eosdem cursus constantissime seruantis disparibus inter se 
motibus, nocturnamque caeli formam undique sideribus ornatam, tum globum terrae 
eminentem e mari, fixum in medio mundi uniuersi loco, duabus oris distantibus 
habitabilem et cultum, quarum altera, quam nos incolimus, Sub axe posita ad 
stellas septem, unde horrifer, Aquilonis stridor gelidas molitur niues, altera 
australis, ignota nobis, quam uocant Graeci antixthona, 

69 ceteras partis incultas, quod aut frigore rigeant aut urantur calore; hic 
autem, ubi habitamus, non intermittit suo tempore Caelum nitescere, arbores 
frondescere, Vites laetificae pampinis pubescere, Rami bacarum ubertate 
incuruescere, Segetes largiri fruges, florere omnia, Fontes scatere, herbis 
prata conuestirier, tum multitudinem pecudum partim ad uescendum, partim ad 
cultus agrorum, partim ad uehendum, partim ad corpora uestienda, hominemque 
ipsum quasi contemplatorem caeli ac deorum cultorem atque hominis utilitati 
agros omnis et maria parentia  - : 

[1,29] XXIX. 70 Haec igitur et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne dubitare 
quin iis praesit aliquis uel effector, si haec nata sunt, ut Platoni uidetur, uel, si 
semper fuerunt, ut Aristoteli placet, moderator tanti operis et muneris? sic 
mentem hominis, quamuis eam non uideas, ut deum non uides, tamen, ut deum 
adgnoscis ex operibus eius, sic ex memoria rerum et inuentione et celeritate 
motus omnique pulchritudine uirtutis uim diuinam mentis adgnoscito. 

In quo igitur loco est? credo equidem in capite, et cur credam adferre possum. sed 
alias, ubi sit animus; certe quidem in te est. quae est ei natura? propria, 
puto, et sua. sed fac igneam, fac spirabilem: nihil ad id de quo agimus. illud 
modo uideto, ut deum noris, etsi eius ignores et locum et faciem, sic animum 
tibi tuum notum esse oportere, etiamsi ignores et locum et formam. 

71 in animi autem cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis 
plumbei sumus, quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, 
nihil coagmentatum, nihil duplex: quod cum ita sit, certe nec secerni, nec 
diuidi, nec discerpi, nec distrahi potest, ne interire (quidem) igitur. est enim 
interitus quasi discessus et secretio ac diremptus earum partium, quae ante 
interitum iunctione aliqua tenebantur. His et talibus rationibus adductus 
Socrates nec patronum quaesiuit ad iudicium capitis nec iudicibus supplex fuit 
adhibuitque liberam contumaciam a magnitudine animi ductam, non a superbia, et 
supremo uitae die de hoc ipso multa disseruit et paucis ante diebus, cum facile 
posset educi e custodia, noluit, et tum, paene in manu iam mortiferum illud 
tenens poculum, locutus ita est, ut non ad mortem trudi, uerum in caelum 
uideretur escendere. 

[1,30] XXX. 72 Ita enim censebat itaque disseruit, duas esse uias duplicesque cursus 
animorum e corpore excedentium: nam qui se humanis uitiis contaminauissent et se 
totos libidinibus dedissent, quibus caecati uel domesticis uitiis atque 
flagitiis se inquinauissent uel, re publica uiolanda, fraudes inexpiabiles 
concepissent, iis deuium quoddam iter esse, seclusum a concilio deorum; qui 
autem se integros castosque seruauissent, quibusque fuisset minima cum 
corporibus contagio seseque ab is semper seuocauissent essentque in corporibus 
humanis uitam imitati deorum, iis ad illos a quibus essent profecti reditum 
facilem patere. 

73 Itaque commemorat, ut cygni, qui non sine causa Apollini dicati sint, sed 
quod ab eo diuinationem habere uideantur, qua prouidentes quid in morte boni sit 
cum cantu et uoluptate moriantur, sic omnibus bonis et doctis esse faciendum. 
(nec uero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem nobis accideret diligenter 
de animo cogitantibus, quod iis saepe usu uenit, qui cum acriter oculis 
deficientem solem intuerentur, ut aspectum omnino amitterent; sic mentis acies 
se ipsa intuens non numquam hebescit, ob eamque causam contemplandi diligentiam 
amittimus. itaque dubitans, circumspectans, haesitans, multa aduersa reuerens 
tamquam in rate in mari inmenso nostra uehitur oratio). 

74 sed haec et uetera et a Graecis; Cato autem sic abiit e uita, ut causam 
moriendi nactum se esse gauderet. uetat enim dominans ille in nobis deus iniussu 
hinc nos suo demigrare; cum uero causam iustam deus ipse dederit, ut tunc 
Socrati, nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius uir sapiens laetus ex 
his tenebris in lucem illam excesserit, nec tamen ille uincla carceris ruperit 
 - leges enim uetant  - , sed tamquam a magistratu aut ab aliqua potestate 
legitima, sic a deo euocatus atque emissus exierit. Tota enim philosophorum 
uita, ut ait idem, commentatio mortis est. 

[1,31] XXXI. 75 Nam quid aliud agimus, cum a uoluptate, id est a corpore, cum a re 
familiari, quae est ministra et famula corporis, cum a re publica, cum a negotio 
omni seuocamus animum, quid, inquam, tum agimus nisi animum ad se ipsum 
aduocamus, secum esse cogimus maximeque a corpore abducimus? secernere autem a 
corpore animum, nec quicquam aliud, est mori discere. quare hoc commentemur, 
mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, id est consuescamus mori. hoc, et 
dum erimus in terris, erit illi caelesti uitae simile, et cum illuc ex his 
uinclis emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum. nam qui in compedibus 
corporis semper fuerunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut ii qui 
ferro uincti multos annos fuerunt. quo cum uenerimus, tum denique uiuemus. nam 
haec quidem uita mors est, quam lamentari possem, si liberet. 

76 Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus; quam cum lego, nihil malo quam 
has res relinquere, his uero modo auditis, multo magis. Veniet tempus, et quidem 
celeriter, siue retractabis, siue properabis; uolat enim aetas. tantum autem 
abest ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum uidebatur, ut uerear ne homini 
nihil sit non malum aliud certius, nihil bonum aliud potius, si quidem uel di 
ipsi uel cum dis futuri sumus Quid refert? Adsunt enim, qui haec non probent. 
ego autem numquam ita te in hoc sermone dimittam, ulla uti ratione mors tibi 
uideri malum possit. Qui potest, cum ista cognouerim? 

77 Qui possit, rogas? cateruae ueniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum, 
quos equidem non despicio, sed nescio quo modo doctissimus quisque contemnit, 
acerrume autem deliciae meae Dicaearchus contra hanc inmortalitatem disseruit. 
is enim tris libros scripsit, qui Lesbiaci uocantur quod Mytilenis sermo 
habetur, in quibus uolt efficere animos esse mortalis. Stoici autem usuram nobis 
largiuntur tamquam cornicibus: diu mansuros aiunt animos, semper negant. 

[1,32] XXXII. Num uis igitur audire, cur, etiamsi ita sit, mors tamen non sit in malis? Ut 
uidetur, sed me nemo de inmortalitate depellet. 

78 Laudo id quidem, etsi nihil nimis oportet confidere; mouemur enim saepe 
aliquo acute concluso, labamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in rebus; 
in his est enim aliqua obscuritas. id igitur si acciderit, simus armati. Sane 
quidem, sed ne accidat, prouidebo. Num quid igitur est causae, quin amicos 
nostros Stoicos dimittamus? eos dico, qui aiunt manere animos, cum e corpore 
excesserint, sed non semper. Istos uero qui, quod tota in hac causa 
difficillimum est, suscipiant, posse animum manere corpore uacantem, illud 
autem, quod non modo facile ad credendum est, sed eo concesso, quod uolunt, 
consequens, id uero non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat. 

79 Bene reprehendis, et se isto modo res habet. credamus igitur Panaetio a 
Platone suo dissentienti? quem enim omnibus locis diuinum, quem sapientissimum, 
quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat, huius hanc unam 
sententiam de inmortalitate animorum non probat. uolt enim, quod nemo negat, 
quicquid natum sit interire; nasci autem animos, quod declaret eorum similitudo 
qui procreentur, quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus appareat. 
alteram autem adfert rationem, nihil esse quod doleat, quin id aegrum esse 
quoque possit; quod autem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere autem 
animos, ergo etiam interire. 

[1,33] XXXIII. 80 Haec refelli possunt: sunt enim ignorantis, cum de aeternitate 
animorum dicatur, de mente dici, quae omni turbido motu semper uacet, non de 
partibus iis, in quibus aegritudines, irae, libidinesque uersentur, quas is, 
contra quem haec dicuntur, semotas a mente et disclusas putat. iam similitudo 
magis apparet in bestiis, quarum animi sunt rationis expertes; hominum autem 
similitudo in corporum figura magis exstat, et ipsi animi magni refert quali in 
corpore locati sint. multa enim e corpore existunt, quae acuant mentem, multa, 
quae obtundant. Aristoteles quidem ait omnis ingeniosos melancholicos esse, ut 
ego me tardiorem esse non moleste feram. enumerat multos, idque quasi constet, 
rationem cur ita fiat adfert. quod si tanta uis est ad habitum mentis in iis 
quae gignuntur in corpore, ea sunt autem, quaecumque sunt, quae similitudinem 
faciant, nihil necessitatis adfert, cur nascantur animi, similitudo. omitto dissimilitudines. 

81 uellem adesse posset Panaetius  - uixit cum Africano  - , quaererem ex eo, 
cuius suorum similis fuisset Africani fratris nepos, facie uel patris, uita 
omnium perditorum ita similis, ut esset facile deterrimus; cuius etiam similis 
P- Crassi, et sapientis et eloquentis et primi hominis, nepos multorumque aliorum 
clarorum uirorum, quos nihil attinet nominare, nepotes et filii. Sed quid 
agimus? oblitine sumus hoc nunc nobis esse propositum, cum satis de aeternitate 
dixissemus, ne si interirent quidem animi, quicquam mali esse in morte? Ego uero 
memineram, sed te de aeternitate dicentem aberrare a proposito facile patiebar. 

[1,34] XXXIV. 82 Video te alte spectare et uelle in caelum migrare. spero fore ut 
contingat id nobis. sed fac, ut isti uolunt, animos non remanere post mortem: 
uideo nos, si ita sit, priuari spe beatioris uitae; mali uero quid adfert ista 
sententia? fac enim sic animum interire ut corpus: num igitur aliquis dolor aut 
omnino post mortem sensus in corpore est? nemo id quidem dicit, etsi Democritum 
insimulat Epicurus, Democritii negant. ne in animo quidem igitur sensus remanet; 
ipse enim nusquam est. ubi igitur malum est, quoniam nihil tertium est? an quod 
ipse animi discessus a corpore non fit sine dolore? ut credam ita esse, quam est 
id exiguum! sed falsum esse arbitror, et fit plerumque sine sensu, non numquam 
etiam cum uoluptate, totum. que hoc leue est, qualecumque est; fit enim ad 
punctum temporis. 

83 'Illud angit uel potius excruciat, discessus ab omnibus iis quae sunt bona in 
uita'. uide ne 'a malis' dici uerius possit. quid ego nunc lugeam uitam hominum? 
uere et iure possum; sed quid necesse est, cum id agam ne post mortem miseros 
nos putemus fore, etiam uitam efficere deplorando miseriorem? fecimus hoc in eo 
libro, in quo nosmet ipsos, quantum potuimus, consolati sumus. a malis igitur 
mors abducit, non a bonis, uerum si quaerimus. et quidem hoc a Cyrenaico Hegesia 
sic copiose disputatur, ut is a rege Ptolomaeo prohibitus esse dicatur illa in 
scholis dicere, quod multi is auditis mortem sibi ipsi consciscerent. 

84 Callimachi quidem epigramma in Ambraciotam Theombrotum est, quem ait, cum ei 
nihil accidisset aduersi, e muro se in mare abiecisse, lecto Platonis libro. 
eius autem, quem dixi, Hegesiae liber est apokarteron, quo a uita quidem per 
inediam discedens reuocatur ab amicis; quibus respondens uitae humanae enumerat 
incommoda. possem idem facere, etsi minus quam ille, qui omnino uiuere expedire 
nemini putat. mitto alios: etiamne nobis expedit? qui et domesticis et 
forensibus solaciis ornamentisque priuati certe si ante occidissemus, mors nos a 
malis, non a bonis abstraxisset. 

[1,35] XXXV. 85 Sit igitur aliquis, qui nihil mali habeat, nullum a fortuna uolnus 
acceperit: Metellus ille honoratis quattuor filiis aut quinquaginta Priamus, e 
quibus septemdecim iusta uxore natis; in utroque eandem habuit fortuna 
potestatem, sed usa in altero est: Metellum enim multi filii, filiae, nepotes, 
neptes in rogum inposuerunt, Priamum tanta progenie orbatum, cum in aram 
confugisset, hostilis manus interemit. hic si uiuis filiis incolumi regno 
occidisset astante ope barbarica Tectis caelatis laqueatis, utrum tandem a bonis 
an a malis discessisset? tum profecto uideretur a bonis. at certe ei melius 
euenisset nec tam flebiliter illa canerentur: 'Haec omnia uidi inflammari, 
Priamo ui uitam euitari, Iouis aram sanguine turpari.' quasi uero ista ui 
quicquam tum potuerit ei melius accidere! quodsi ante occidisset, talem euentum 
omnino amisisset; hoc autem tempore sensum amisit malorum. 

86 Pompeio, nostro familiari, cum grauiter aegrotaret Neapoli, melius est 
factum. coronati Neapolitani fuerunt, nimirum etiam Puteolani; uolgo ex oppidis 
publice gratulabantur: ineptum sane negotium et Graeculum, sed tamen fortunatum. 
utrum igitur, si tum esset extinctus, a bonis rebus an a malis discessisset? 
certe a miseris. non enim cum socero bellum gessisset, non inparatus arma 
sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercitu amisso 
nudus in seruorum ferrum et manus incidisset, non liberi defleti, non fortunae 
omnes a uictoribus possiderentur. qui, si mortem tum obisset, in amplissimis 
fortunis occidisset, is propagatione uitae quot, quantas, quam incredibilis 
hausit calamitates! 

[1,36] XXXVI. Haec morte effugiuntur, etiamsi non euenerunt, tamen, 
quia possunt euenire; sed homines ea sibi accidere posse non cogitant: Metelli 
sperat sibi quisque fortunam, proinde quasi aut plures fortunati sint quam 
infelices aut certi quicquam sit in rebus humanis aut sperare sit prudentius 
quam timere. 

87 Sed hoc ipsum concedatur, bonis rebus homines morte priuari: ergo etiam 
carere mortuos uitae commodis idque esse miserum? certe ita dicant necesse est. 
an potest is, qui non est, re ulla carere? triste enim est nomen ipsum carendi, 
quia subicitur haec uis: habuit, non habet; desiderat requirit indiget. haec, 
opinor, incommoda sunt carentis: caret oculis, odiosa caecitas; liberis, 
orbitas. ualet hoc in uiuis, mortuorum autem non modo uitae commodis, sed ne 
uita quidem ipsa quisquam caret. de mortuis loquor, qui nulli sunt: nos, qui 
sumus, num aut cornibus caremus aut pinnis? ecquis id dixerit? certe nemo. quid 
ita? quia, cum id non habeas quod tibi nec usu nec natura sit aptum, non careas, 
etiamsi sentias te non habere. 

88 hoc premendum etiam atque etiam est et urguendum confirmato illo, de quo, si 
mortales animi sunt, dubitare non possumus, quin tantus interitus in morte sit, 
ut ne minima quidem suspicio sensus relinquatur  - hoc igitur probe stabilito et 
fixo illud excutiendum est, ut sciatur, quid sit carere, ne relinquatur aliquid 
erroris in uerbo. carere igitur hoc significat: egere eo quod habere uelis; 
inest enim uelle in carendo, nisi cum sic tamquam in febri dicitur alia quadam 
notione uerbi. dicitur enim alio modo etiam carere, cum aliquid non habeas et 
non habere te sentias, etiamsi id facile patiare. (ita) carere in morte non 
dicitur; nec enim esset dolendum; dicitur illud: 'bono carere', quod est malum. 
sed ne uiuus quidem bono caret, si eo non indiget; sed in uiuo intellegi tamen 
potest regno te carere  - dici autem hoc in te satis subtiliter non potest; 
posset in Tarquinio, cum regno esset expulsus  - : at in mortuo ne intellegi 
quidem. carere enim sentientis est; nec sensus in mortuo: ne carere quidem 
igitur in mortuo est. 

[1,37] XXXVII. 89 Quamquam quid opus est in hoc philosophari, cum rem non magnopere 
philosophia egere uideamus? quotiens non modo ductores nostri, sed uniuersi 
etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! quae quidem si timeretur, non 
Lucius Brutus arcens eum reditu tyrannum, quem ipse expulerat, in proelio 
concidisset; non cum Latinis decertans pater Decius, cum Etruscis filius, cum 
Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent; non uno bello pro patria cadentis 
Scipiones Hispania uidisset, Paulum et Geminum Cannae, Venusia Marcellum, Litana 
Albinum, Lucani Gracchum. num quis horum miser hodie? ne tum quidem post 
spiritum extremum; nec enim potest esse miser quisquam, sensu perempto. 

90 'At id ipsum odiosum est, sine sensu esse.' Odiosum, si id esset carere. Cum 
uero perspicuum sit nihil posse in eo esse, qui ipse non sit, quid potest esse 
in eo odiosum, qui nec careat nec sentiat? Quamquam hoc quidem nimis saepe, sed 
eo, quod i hoc inest omnis animi constracto ex metu mortis. Qui enim satis 
uiderit, id quod est luce clarius, animo et corpore consumpto totoque animante 
deleto et facto interitu uniuerso illud animal, quod fuerit, factum esse nihil, 
is plane perspiciet inter Hippocentaurum, qui numquam fuerit, et regem 
Agamemnonem nihil interesse, nece pluris nunc facere M-  Camillum hoc ciuilie 
bellum, quam ego uiuo illo fecerim Romam captam. Cur igitur et Camillus doleret, 
si haec post trecentos et quinquaginta fere annos euentura putaret, et ego 
doleam, si ad decem milia annorum gentem aliquam urbe nostra potituram putem? 
Quia tanta caritas partiae est, ut eam non sensu nostro, sed salute ipsius 
metiamur. 

[1,38] XXXVIII. 91 Itaque non deterret sapientem mors, quae propter incertos casus 
cotidie imminet, propter breuitatem uitae numquam potest longe abesse, quo minus 
in omne tempus rei p- suisque consulat, cum posteritatem ipsam, cuius sensum 
habiturus non sit, ad se putet pertinere. quare licet etiam mortalem esse animum 
iudicantem aeterna moliri, non gloriae cupiditate, quam sensurus non sis, sed 
uirtutis, quam necessario gloria, etiamsi tu id non agas, consequatur. Natura uero 
<si> se sic habet, ut, quo modo initium nobis rerum omnium ortus noster 
adferat, sic exitum mors, ut nihil pertinuit ad nos ante ortum, sic nihil post 
mortem pertinebit. in quo quid potest esse mali, cum mors nec ad uiuos pertineat 
nec ad mortuos? 

92 alteri nulli sunt, alteros non attinget. quam qui leuiorem faciunt, somni 
simillimam uolunt esse: quasi uero quisquam ita nonaginta annos uelit 
uiuere, ut, cum saxaginta confecerit, reliquos dormiat; ne sui quidem id uelint, not 
modo ipse. Endymion uero, si fabulas audire uolumus, ut nescio quando in Latmo 
obdormiuit,qui est mons Cariae, nondum, opinor, est experrectus. num igitur eum 
curare censes, cum Luna laboret, a qua consopitus putatur, ut eum dormientem 
oscularetur? quid curet autem, qui ne sentit quidem? habes somnum imaginem 
mortis eamque cotidie induis: et dubitas quin sansus in morte nullus sit, cum in 
eius simulacro uideas esse nullum sensum? 

[1,39] XXXIX. 93 Pellantur ergo istae ineptiae paene aniles, ante tempus mori miserum 
esse. quod tandem tempus? naturaene? at ea quidem dedit usuram tamquam pecuniae 
nalla praestituta die.quid est igitur quod querare, si repetit, cum uolt? ea enim 
condicione acceperas. Idem, si puer paruus occidit, aequo animo ferendum putant, 
si uero in cunis, ne querendum quidem. atqui ab hoc acerbius exegit natura quod 
dederat. 'nondum gustauerat',inquit,'uitae suauitatem; hic autem iam sperabat 
magna, quibus frui coeperat.' at id quidem in ceteris rebus melius putatur, 
aliquam partem quam nullam attingere: cur in uita secus? (quamquam non male ait 
Callimachus "multo saepius lacrimasse Priamum quam Troilum"). eorum autem, qui 
exacta aetate moriuntur, fortuna laudatur. 

94 cur? nam, reor, nullis, si uita longior daretur, posset esse iucundior; nihil 
enim est profecto homini prudentia dulcius, quam, ut cetera auferat, adfert certe 
senectus. Quae uero aetas longa est, aut quid omnino homini longum? nonne "Modo 
pueros, modo adulescentes in cursu a tergo insequens Nec opinantis adsecuta est" 
senectus? sed quia ultra nihil habemus, hoc longum dicimus. Omnia ista, perinde 
ut cuique data sunt pro rata parte, ita aut longa aut breuia dicuntur. apud 
Hypanim fluuium, qui ab Europae parte in Pontum influit, Aristoteles ait 
bestiolas quasdam nasci, quae unum diem uiuant. ex his igitur hora VIII quae 
mortua est, prouecta aetate mortua est; quae uero occidente sole, decrepita, eo 
magis, si etiam solstitiali die. confer nostram longissimam aetatem cum 
aeternitate: in eodem propemodum breuitate qua illae bestiolae reperiemur. 

[1,40] XL. 95 Contemnamus igitur omnis ineptias  -  quod enim leuius huic leuitati nomen 
inponam?  -  totamque uim bene uiuendi in animi robore ac magnitudine et in 
omnium rerum humanarum contemptione ac despicientia et in omni uirtute ponamus. 
nam nunc quidem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut, si ante mors 
aduentet quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam 
bonis, inlusi destitutique uideamur. 

96 quodsi expectando et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur, pro di 
immortales, quam illud iter iucundum esse debet, quo confecto nulla reliqua 
cura, nulla sollicitudo futura sit! quam me delectat Theramenes! quam elato 
animo est! etsi enim flemus, cum legimus, tamen non miserabiliter uir clarus 
emoritur: qui cum coniectus in carcerem triginta iussu tyrannorum uenenum ut 
sitiens obduxisset, reliquum sic e poculo eiecit, ut id resonaret, quo sonitu 
reddito adridens 'popino' inquit 'hoc pulchro Critiae', qui in eum fuerat 
taeterrimus. Graeci enim <in> conuiuiis solent nominare, cui poculum tradituri 
sint. lusit uir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem 
contineret, uereque ei, cui uenenum praebiberat, mortem eam est auguratus, quae 
breui consecuta est. 

97 Quis hanc maximi animi aequitatem in ipsa morte laudaret, si mortem malum 
iudicaret? uadit enim in eundem carcerem atque in eundem paucis post annis 
scyphum Socrates, eodem scelere iudicum quo tyrannorum Theramenes. quae est 
igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices iam morte multatum? 

[1,41] XLI. 'Magna me' inquit 'spes tenet, iudices, bene mihi euenire, quod mittar ad 
mortem. necesse est enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino omnes mors 
auferat aut in alium quendam locum ex his locis migretur. quam ob rem, siue 
sensus extinguitur morsque ei somno similis est, qui non numquam etiam sine 
uicis somniorum placatissimam quietem adfert, di boni, quid lucri est emori! aut 
quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur! cui si similis 
est perpetuitas omnis consequentis temporis, quis me beatior? 

98 sin uera sunt quae dicuntur, migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e 
uita excesserunt incolunt, id multo iam beatius est. tene, cum ab is, qui se 
iudicum numero haberi uolunt, euaseris, ad eos uenire, qui uere iudices 
appellentur, Minoem Rhadamanthum Aeacum Triptolemum, conuenireque eos qui iuste 
<et> cum fide uixerint  - haec peregrinatio mediocris uobis uideri potest? ut 
uero conloqui cum Orpheo Musaeo Homero Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? 
equidem saepe emori, si fieri posset, uellem, ut ea quae dico mihi liceret 
inuisere. quanta delectatione autem adficerer, cum Palamedem, cum Aiacem, cum 
alios iudicio iniquo circumuentos conuenirem! temptarem etiam summi regis, qui 
maximas copias duxit ad Troiam, et Ulixi Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, 
cum haec exquirerem sicut hic faciebam, capite damnarer. -  Ne uos quidem, 
iudices i qui me absoluistis, mortem timueritis. 

99 nec enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec mortuo, nec 
umquam eius res a dis inmortalibus neglegentur, nec mihi ipsi hoc accidit 
fortuito. nec uero ego is, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus sum, 
habeo quod suscenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt.' et haec quidem hoc 
modo; nihil autem melius extremo: 'sed tempus est' inquit 'iam hinc abire, me, 
ut moriar, uos, ut uitam agatis. utrum autem sit melius, dii inmortales sciunt, 
hominem quidem scire arbitror neminem.' 

[1,42] XLII. Ne ego haud paulo hunc animum malim quam eorum omnium fortunas, 
qui de hoc iudicauerunt. etsi, quod praeter deos negat scire quemquam, id scit ipse utrum 
sit melius  - nam dixit ante  - , sed suum illud, nihil ut adfirmet, tenet ad extremum; 

100 nos autem teneamus, ut nihil censeamus esse malum, quod sit a natura datum 
omnibus, intellegamusque, si mors malum sit, esse sempiternum malum. nam uitae 
miserae mors finis esse uidetur; mors si est misera, finis esse nullus potest. 
Sed quid ego Socratem aut Theramenem, praestantis uiros uirtutis et sapientiae 
gloria, commemoro, cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum est, 
mortem tantopere contempserit, ut, cum ad eam duceretur damnatus ab ephoris et 
esset uoltu hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus: 'contemnisne 
leges Lycurgi?', responderit: 'ego uero illi maximam gratiam habeo, qui me ea 
poena multauerit, quam sine mutuatione et sine uersura possem dissoluere.' o 
uirum Sparta dignum! ut mihi quidem, qui tam magno animo fuerit, innocens 
damnatus esse uideatur. talis innumerabilis nostra ciuitas tulit. 

101 sed quid duces et principes nominem, cum legiones scribat Cato saepe alacris 
in eum locum profectas, unde redituras se non arbitrarentur? pari animo 
Lacedaemonii in Thermopylis occiderunt, in quos Simonides: 'Dic, hospes, Spartae 
nos te hic uidisse iacentis, Dum sanctis patriae legibus obsequimur.' quid ille 
dux Leonidas dicit? 'pergite animo forti, Lacedaemonii, hodie apud inferos 
fortasse cenabimus.' fuit haec gens fortis, dum Lycurgi leges uigebant. e quibus 
unus, cum Perses hostis in conloquio dixisset glorians: 'solem prae iaculorum 
multitudine et sagittarum non uidebitis', 'in umbra igitur' inquit 'pugnabimus.' 

102 uiros commemoro: qualis tandem Lacaena? quae cum filium in proelium misisset 
et interfectum audisset,'idcirco' inquit 'genueram, ut esset, qui pro patria 
mortem non dubitaret occumbere'. 

[1,43] XLIII. Esto: fortes et duri Spartiatae; magnam habet uim reipublicae disciplina. 
quid? Cyrenaeum Theodorum, philosophum non 
ignobilem, nonne miramur? cui cum Lysimachus rex crucem minaretur, 'istis, 
quaeso' inquit 'ista horribilia minitare purpuratis tuis: Theodori quidem nihil 
interest, humine an sublime putescat.' Cuius hoc dicto admoneor, ut aliquid 
etiam de humatione et sepultura dicendum existimem, rem non difficilem, is 
praesertim cognitis, quae de nihil sentiendo paulo ante dicta sunt. de qua 
Socrates quidem quid senserit, apparet in eo libro in quo moritur, de quo iam 
tam multa diximus. 

103 cum enim de inmortalitate animorum disputauisset et iam moriendi tempus 
urgeret, rogatus a Critone, quem ad modum sepeliri uellet, 'multam uero' inquit 
'operam, amici, frustra consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc 
auolaturum neque mei quicquam relicturum. uerum tamen, Crito, si me adsequi 
potueris aut sicubi nanctus eris, ut tibi uidebitur, sepelito. sed, mihi crede, 
nemo me uestrum, cum hinc excessero, consequetur.' praeclare is quidem, qui et 
amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil laborare. 

104 durior Diogenes, et is quidem eadem sentiens, sed ut Cynicus asperius: 
proici se iussit inhumatum. tum amici: 'uolucribusne et feris?' 'minime uero' 
inquit, 'sed bacillum propter me, quo abigam, ponitote.' 'qui poteris?' illi, 
'non enim senties.' 'quid igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?' 
praeclare Anaxagras, qui cum Lampsaci moreretur, quaerentibus amicis, uelletne 
Clazomenas in patriam, si quid accidisset, auferri, 'nihil necesse est' inquit, 
'undique enim ad inferos tantundem uiae est.' totaque de ratione humationis unum 
tenendum est, ad corpus illam pertinere, siue occiderit animus siue uigeat. in 
corpore autem perspicuum est uel extincto animo uel elapso nullum residere 
sensum. 

[1,44] XLIV. 105 Sed plena errorum sunt omnia. trahit Hectorem ad currum religatum 
Achilles: lacerari eum et sentire, credo, putat. ergo hic ulciscitur, ut quidem 
sibi uidetur; at illa sicut acerbissimam rem maeret: 'Vidi, uidere quod me passa 
aegerrume, Hectorem curru quadriiugo raptarier.' quem Hectorem, aut quam diu 
ille erit Hector? melius Accius et aliquando sapiens Achilles: 'Immo enimuero 
corpus Priamo reddidi, Hectora abstuli.' non igitur Hectora traxisti, sed corpus 
quod fuerat Hectoris.

106 ecce alius exoritur e terra, qui matrem dormire non sinat: 
'Mater, te appello, tu, quae curam somno suspensam leuas, Neque te mei 
miseret, surge et sepeli natum  - !' haec cum pressis et flebilibus modis, qui 
totis theatris maestitiam inferant, concinuntur, difficile est non eos qui 
inhumati sint miseros iudicare. 'prius quam ferae uolucresque  - ' metuit, ne 
laceratis membris minus bene utatur; ne combustis, non extimescit. 'Neu 
reliquias semesas sireis denudatis ossibus Per terram sanie delibutas foede 
diuexarier  - ' non intellego, quid metuat, cum tam bonos septenarios fundat ad 
tibiam. Tenendum est igitur nihil curandum esse post mortem, cum multi inimicos 
etiam mortuos poeniuntur. exsecratur luculentis sane uersibus apud Ennium 
Thyestes, primum ut naufragio pereat Atreus: durum hoc sane; talis enim 
interitus non est sine graui sensu; illa inania: 'Ipse summis saxis fixus 
asperis, euisceratus, Latere pendens, saxa spargens tabo, sanie et sanguine atro  - ' 

107 non ipsa saxa magis sensu omni uacabunt quam ille 'latere pendens', cui se 
hic cruciatum censet optare. quae essent dura, si sentiret, <sunt> nulla sine 
sensu. illud uero perquam inane: 'Neque sepulcrum, quo recipiat, habeat, portum 
corporis, Ubi remissa humana uita corpus requiescat malis.' uides, quanto haec 
in errore uersentur: portum esse corporis et requiescere in sepulcro putat 
mortuum; magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus 
esset quidque curandum. 

[1,45] XLV. 108 Sed quid singulorum opiniones animaduertam, nationum uarios errores 
perspicere cum liceat? condiunt Aegyptii mortuos et eos seruant domi; Persae 
etiam cera circumlitos condunt, ut quam maxime permaneant diuturna corpora. 
Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint ante laniata; in 
Hyrcania plebs publicos alit canes, optumates domesticos: nobile autem genus 
canum illud scimus esse, sed pro sua quisque facultate parat a quibus lanietur, 
eamque optumam illi esse censent sepulturam. permulta alia colligit Chrysippus, 
ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat et 
reformidet oratio. totus igitur hic locus est contemnendus in nobis, non 
neglegendus in nostris, ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire uiui sentiamus; 

109 quantum autem consuetudini famaeque dandum sit, id curent uiui, sed ita, ut 
intellegant nihil id ad mortuos pertinere. Sed profecto mors tum aequissimo 
animo oppetitur, cum suis se laudibus uita occidens consolari potest. nemo parum 
diu uixit, qui uirtutis perfectae perfecto functus est munere. multa mihi ipsi 
ad mortem tempestiua fuerunt. quam utinam potuissem obire! nihil enim iam 
adquirebatur, cumulata erant officia uitae, cum fortuna bella restabant. quare 
si ipsa ratio minus perficiet, ut mortem neglegere possimus, at uita acta 
perficiat, ut satis superque uixisse uideamur. quamquam enim sensus abierit, 
tamen suis et propriis bonis laudis et gloriae, quamuis non sentiant, mortui non 
carent. etsi enim nihil habet in se gloria cur expetatur, tamen uirtutem tamquam 
umbra sequitur. 
110 uerum multitudinis iudicium de bonis <bonum> si quando est, magis 
laudandum est quam illi ob eam rem beati. 

[1,46] XLVI. Non possum autem dicere, quoquo modo hoc accipietur, Lycurgum Solonem 
legum et publicae disciplinae carere gloria, 
Themistoclem Epaminondam bellicae uirtutis. ante enim Salamina ipsam Neptunus 
obruet quam Salaminii tropaei memoriam, priusque e Boeotia Leuctra tollentur 
quam pugnae Leuctricae gloria. multo autem tardius fama deseret Curium Fabricium 
Calatinum, duo Scipiones duo Africanos, Maximum Marcellum Paulum, Catonem 
Laelium, innumerabilis alios; quorum similitudinem aliquam qui arripuerit, non 
eam fama populari, sed uera bonorum laude metiens, fidenti animo, si ita res 
feret, gradietur ad mortem; in qua aut summum bonum aut nullum malum esse 
cognouimus. secundis uero suis rebus uolet etiam mori; non enim tum cumulus 
bonorum iucundus esse potest quam molesta decessio. 

111 hanc sententiam significare uidetur Laconis illa uox, qui, cum Rhodius 
Diagoras, Olympionices nobilis, uno die duo suos filios uictores Olympiae 
uidsset, accessit ad senem et gratulatus: 'morere Diagora' inquit; 'non enim in 
caelum ascensurus es.' magna haec, et nimium fortasse, Graeci putant uel tum 
potius putabant, isque, qui hoc Diagorae dixit, permagnum existimans tris 
Olympionicas una e domo prodire cunctari illum diutius in uita fortunae obiectum 
inutile putabat ipsi. Ego autem tibi quidem, quod satis esset, paucis uerbis, ut 
mihi uidebar, responderam  -  concesseras enim nullo in malo mortuos esse  - ; sed 
ob eam causam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio et luctu haec est 
consolatio maxima. nostrum enim et nostra causa susceptum dolorem modice ferre 
debemus, ne nosmet ipsos amare uideamur; illa suspicio intolerabili dolore 
cruciat, si opinamur eos quibus orbati sumus esse cum aliquo sensu in is malis 
quibus uolgo opinantur. hanc excutere opinionem mihimet uolui radicitus, eoque 
fui fortasse longior. 

[1,47] XLVII. 112 Tu longior? non mihi quidem. prior enim pars orationis tuae faciebat, 
ut mori cuperem, posterior, ut modo non nollem, modo non laborarem; omni autem 
oratione illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis. Num igitur 
etiam rhetorum epilogum desideramus? an hanc iam artem plane relinquimus? Tu 
uero istam ne relinqueris, quam semper ornasti, et quidem iure; illa enim te, 
uerum si loqui uolumus, ornauerat. sed quinam est iste epilogus? aueo enim 
audire, quicquid est. 

113 Deorum inmortalium iudicia solent in scholis proferre de morte, nec uero ea 
fingere ipsi, sed Herodoto auctore aliisque pluribus. primum Argiae sacerdotis 
Cleobis et Bito filii praedicantur. nota fabula est. cum enim illam ad sollemne 
et statum sacrificium curru uehi ius esset satis longe ab oppido ad fanum 
morarenturque iumenta, tum iuuenes hi quos modo nominaui ueste posita corpora 
oleo perunxerunt, ad iugum accesserunt. ita sacerdos aduecta in fanum, cum 
currus esset ductus a filiis, precata a dea dicitur, ut id illis praemii daret 
pro pietate, quod maxumum homini dari posset a deo; post epulatos cum matre 
adulescentis somno se dedisse, mane inuentos esse mortuos. 

114 simili precatione Trophonius et Agamedes usi dicuntur; qui cum Apollini 
Delphis templum exaedificauissent, uenerantes deum petiuerunt mercedem non 
paruam quidem operis et laboris sui: nihil certi, sed quod esset optimum homini. 
quibus Apollo se id daturum ostendit post eius diei diem tertium; qui ut 
inluxit, mortui sunt reperti. iudicauisse deum dicunt, et eum quidem deum,cui 
reliqui dii concessissent, ut praeter ceteros diuinaret. 

[1,48] XLVIII. Adfertur etiam de Sileno fabella quaedam: qui cum a Mida captus esset, 
hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe 
optimum esse, proximum autem quam primum mori. 

115 qua est sententia in Cresphonte usus Euripedes: 'Nam nos decebat coetus 
celebrantis domum Lugere, ubi esset aliquis in lucem editus, Humanae uitae uaria 
reputantis mala; At, qui labores morte finisset grauis, Hunc omni amicos laude 
et laetitia exsequi.' simile quiddam est in Consolatione Crantoris: ait enim 
Terinaeum quendam Elysium, cum grauiter filii mortem maereret, uenisse in 
psychomantium quaerentem, quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in 
tabellis tris huius modi uersiculos datos: 'Igraris homines in uita mentibus 
errant: Euthynous potitur fatorum numine leto. Sic fuit utilius finiri ipsique tibique.' 

116 his et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus a diis inmortalibus 
iudicatam. Alcidamas quidem, rhetor antiquus in primis nobilis, acripsit etima 
laudationem mortis, quae constat ex enumeratione humanorum malorum; cui rationes 
eae quae exquisitius a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis non 
defuit. Clarae uero mortes pro patria oppetitae non solum gloriosae rhetoribus, 
sed etiam beatae uideri solent. repetunt ab Erechtheo, cuius etiam filiae cupide 
mortem expetiuerunt pro uita ciuium; <commemorant> Codrum, qui se in medios 
inmisit hostis ueste famulari, ne posset adgnosci, si esset ornatu regio, quod 
oraculum erat datum, si rex interfectus esset, uictrices Athenas fore; Menoeceus 
non praetermittitur, qui item oraculo edito largitus est patriae suum sanguinem; 
<nam> Iphigenia Aulide duci se immolandam iubet, ut hostium elicatur suo. 


[1,49] XLIX. Veniunt inde ad propiora: Harmodius in ore est et Aristogiton; 
Lacedaemonius Leonidas, Thebanus Epaminondas uiget. nostros non norunt, quos 
enumerare magnum est: ita sunt multi, quibus uidemus optabilis mortes fuisse cum gloria. 
117 Quae cum ita sint, magna tamen eloquentia est utendum atque ita uelut 
superiore e loco contionandum, ut homines mortem uel optare incipiant uel certe 
timere desistant? nam si supremus ille dies non extinctionem, sed commutationem 
adfert loci, quid optabilius? sin autem perimit ac delet omnino, quid melius 
quam in mediis uitae laboribus obdormiscere et ita coniuentem somno consopiri 
sempiterno? quod si fiat, melior Enni quam Solonis oratio. hic enim noster: 
'nemo me lacrimis decoret' inquit 'nec funera fletu faxit!' at uero ille 
sapiens: 'Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis Maerorem, ut celebrent 
funera cum gemitu.' 

118 nos uero, si quid tale acciderit, ut a deo denuntiatum uideatur ut exeamus e 
uita, laeti et agentes gratias paremus emittique nos e custodia et leuari 
uinclis arbitremur, ut aut in aeternam et plane in nostram domum remigremus aut 
omni sensu molestiaque careamus; sin autem nihil denuntiabitur, eo tamen simus 
animo, ut horribilem illum diem aliis nobis faustum putemus nihilque in malis 
ducamus, quod sit uel a diis inmortalibus uel a natura parente omnium 
constitutum. non enim temere nec fortuito sati et creati sumus, sed profecto 
fuit quaedam uis, quae generi consuleret humano nec id gigneret aut aleret, quod 
cum exanclauisset omnes labores, tum incideret in mortis malum sempiternum: 
portum potius paratum nobis et perfugium putemus. 
119 quo utinam uelis passis peruehi liceat! sin reflantibus uentis reiciemur, 
tamen eodem paulo tardius referamur necesse est. quod autem omnibus necesse est, 
idne miserum esse uni potest? Habes epilogum, ne quid preatermissum aut relictum 
putes. Ego uero, et quidem fecit etiam iste me epilogus firmiorem. Optime, 
inquam. sed nunc quidem ualetudini tribuamus aliquid, cras autem et quot dies 
erimus in Tusculano, agamus haec et ea potissimum, quae leuationem habeant 
aegritudinum formidinum cupiditatum, qui omnis philosophiae est fructus uberrimus. 

[2,0] LIBER SECVNDVS. De tolerando dolore.

[2,1] I.  1 Neoptolemus quidem apud Ennium "philosophari sibi" ait "necesse esse, 
sed paucis; nam omnino haud placere". Ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse 
arbitror philosophari; nam quid possum, praesertim nihil agens, agere melius? 
sed non paucis, ut ille. Difficile est enim in philosophia pauca esse ei nota 
cui non sint aut pleraque aut omnia. Nam nec pauca nisi e multis eligi possunt 
nec, qui pauca perceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur. 2 Sed 
tamen in uita occupata atque, ut Neoptolemi tum erat, militari, pauca ipsa 
multum saepe prosunt et ferunt fructus, si non tantos quanti ex uniuersa 
philosophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex parte interdum aut 
cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur; uelut ex ea disputatione quae 
mihi nuper habita est in Tusculano, magna uidebatur mortis effecta contemptio, 
quae non minimum ualet ad animum metu liberandum. Nam qui id quod uitari non 
potest metuit, is uiuere animo quieto nullo modo potest; sed qui non modo quia 
necesse est mori, uerum etiam quia nihil habet mors quod sit horrendum, mortem 
non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam uitam comparat. 3 Quamquam non 
sumus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod uitare nullo modo 
potuimus, nisi nihil omnino scriberemus. Etenim si orationes, quas nos 
multitudinis iudicio probari uolebamus (popularis est enim illa facultas, et 
effectus eloquentiae est audientium adprobatio) sed si reperiebantur non nulli 
qui nihil laudarent, nisi quod se imitari posse confiderent, quemque sperandi 
sibi, eumdem bene dicendi finem proponerent, et cum obruerentur copia 
sententiarum atque uerborum, ieiunitatem et famem se malle quam ubertatem et 
copiam dicerent, (unde erat exortum genus Atticorum eis ipsis qui id sequi se 
profitebantur ignotum, qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi); quid 
futurum putamus, cum adiutore populo quo utebamur antea, nunc minime nos uti 
posse uideamus? Est enim philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem 
consulto ipsa fugiens eique ipsi et suspecta et inuisa, ut, uel si quis 
uniuersam uelit uituperare, secundo id populo facere possit, uel si in eam quam 
nos maxime sequimur, conetur inuadere, magna habere possit auxilia a reliquorum 
philosophorum disciplinis.
Nos autem uniuersae philosophiae uituperatoribus respondimus in Hortensio.

[2,2] II. Pro Academia autem quae dicenda essent, satis accurate in Academicis 
quattuor libris explicata arbitramur; sed tamen tantum abest, ut scribi contra 
nos nolimus, ut id etiam maxime optemus. In ipsa enim Graecia philosophia tanto 
in honore numquam fuisset, nisi doctissimorum contentionibus dissensionibusque 
uiguisset. 5 Quam ob rem hortor omnes qui facere id possunt, ut huius quoque 
generis laudem iam languenti Graeciae eripiant et transferant in hanc urbem, 
sicut reliquas omnes, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua 
maiores nostri transtulerunt. Atque oratorum quidem laus ita ducta ab humili 
uenit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat 
breuique tempore ad nihilum uentura uideatur, philosophia nascatur Latinis 
quidem litteris ex his temporibus, eamque nos adiuuemus nosque ipsos redargui 
refellique patiamur. Quod ii ferunt animo iniquo qui certis quibusdam 
destinatisque sententiis quasi addicti et consecrati sunt eaque necessitate 
constricti, ut, etiam quae non probare soleant, ea cogantur constantiae causa 
defendere; nos qui sequimur probabilia nec ultra quam id quod ueri simile 
occurrit, progredi possumus, et refellere sine pertinacia et refelli sine 
iracundia parati sumus.

6 Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem 
Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est 
multitudinem qui scripserunt. Eadem enim dicuntur a multis, ex quo libris omnia 
referserunt. Quod accidet etiam nostris, si ad haec studia plures confluxerint. 
Sed eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi adhibita etiam 
disserendi elegantia ratione et uia philosophantur.

[2,3]  III.  7 Est enim quoddam genus eorum qui se philosophos appellari uolunt, 
quorum dicuntur esse Latini sane multi libri; quos non contemno equidem, quippe 
quos numquam legerim; sed quia profitentur ipsi illi qui eos scribunt se neque 
distincte neque distribute neque eleganter neque ornate scribere, lectionem sine 
ulla delectatione neglego. Quid enim dicant et quid sentiant ii qui sunt ab ea 
disciplina, nemo ne mediocriter quidem doctus ignorat. Quam ob rem, quoniam quem 
ad modum dicant ipsi non laborant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem 
sentiunt, non intellego. 8 Nam, ut Platonem reliquosque Socraticos et deinceps 
eos qui ab his profecti sunt legunt omnes, etiam qui illa aut non adprobant aut 
non studiosissime consectantur, Epicurum autem et Metrodorum non fere praeter 
suos quisquam in manus sumit, sic hos Latinos ii soli legunt qui illa recta dici 
putant. Nobis autem uidetur, quicquid litteris mandetur, id commendari omnium 
eruditorum lectioni decere; nec, si id ipsi minus consequi possumus, idcirco 
minus id ita faciendum esse sentimus. 9 Itaque mihi semper Peripateticorum 
Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partis disserendi non ob 
eam causam solum placuit, quod aliter non posset quid in quaque re ueri simile 
esset inueniri, sed etiam quod esset ea maxima dicendi exercitatio. Qua princeps 
usus est Aristoteles, deinde eum qui secuti sunt. Nostra autem memoria Philo, 
quem nos frequenter audiuimus, instituit alio tempore rhetorum praecepta 
tradere, alio philosophorum: ad quam nos consuetudinem a familiaribus nostris 
adducti in Tusculano, quod datum est temporis nobis, in eo consumpsimus. Itaque 
cum ante meridiem dictioni operam dedissemus, sicut pridie feceramus, post 
meridiem in Academiam descendimus; in qua disputationem habitam non quasi 
narrantes exponimus, sed eisdem fere uerbis, ut actum disputatumque est.

[2,4] IV.  10 Est igitur ambulantibus ad hunc modum sermo ille nobis institutus et 
a tali quodam ductus exordio: Dici non potest quam sim hesterna disputatione tua 
delectatus uel potius adiutus. Etsi enim mihi sum conscius numquam me nimis 
uitae cupidum fuisse, tamen interdum obiiciebatur animo metus quidam et dolor 
cogitanti fore aliquando finem huius lucis et amissionem omnium uitae 
commodorum. Hoc genere molestiae sic, mihi crede, sum liberatus, ut nihil minus 
curandum putem.

11 Minime mirum id quidem. Nam efficit hoc philosophia: medetur animis, 
inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores. Sed haec 
eius uis non idem potest apud omnes; tum ualet multum, cum est idoneam complexa 
naturam. "Fortes" enim non modo "fortuna adiuuat", ut est in uetere prouerbio, 
sed multo magis ratio, quae quibusdam quasi praeceptis confirmat uim 
fortitudinis. Te natura excelsum quendam uidelicet et altum et humana 
despicientem genuit, itaque facile in animo forti contra mortem habita insedit 
oratio. Sed haec eadem num censes apud eos ipsos ualere nisi admodum paucos, a 
quibus inuenta, disputata, conscripta sunt? Quotus enim quisque philosophorum 
inuenitur, qui sit ita moratus, ita animo ac uita constitutus, ut ratio 
postulat? qui disciplinam suam non ostentationem scientiae, sed legem uitae 
putet? qui obtemperet ipse sibi et decretis suis pareat? 12 Videre licet alios 
tanta leuitate et iactatione, ut eis fuerit non didicisse melius, alios pecuniae 
cupidos, gloria non nullos, multos libidinum seruos, ut cum eorum uita 
mirabiliter pugnet oratio. Quod quidem mihi uidetur esse turpissimum. Ut enim, 
si grammaticum se professus quispiam barbare loquatur, aut si absurde canat is 
qui se haberi uelit musicum, hoc turpior sit quod in eo ipso peccet cuius 
profitetur scientiam, sic philosophus in uitae ratione peccans hoc turpior est 
quod in officio cuius magister esse uult, labitur artemque uitae professus 
delinquit in uita. 

[2,5] V.  Nonne uerendum est igitur, si est ita, ut dicis, ne philosophiam falsa 
gloria exornes? Quod est enim maius argumentum nihil eam prodesse quam quosdam 
perfectos philosophos turpiter uiuere?

13 Nullum uero id quidem argumentum est. Nam ut agri non omnes frugiferi 
sunt qui coluntur, falsumque illud Accii: 
  Probae etsi in segetem sunt deteriorem datae Fruges, tamen ipsae suapte natura 
  enitent, 
sic animi non omnes culti fructum ferunt. Atque, ut in eodem simili uerser, ut 
ager quamuis fertilis sine cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina 
animus; ita est utraque res sine altera debilis. Cultura autem animi philosophia 
est; haec extrahit uitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos 
eaque mandat eis et, ut ita dicam, serit, quae adulta fructus uberrimos ferant. 
Agamus igitur, ut coepimus. Dic, si uis, de quo disputari uelis. 14 Dolorem 
existimo maximum malorum omnium. Etiamne malus quam dedecus? Non audeo id dicere 
equidem, et me pudet tam cito de sententia esse deiectam. Magis esset pudendum, 
si in sententia permaneres. Quid enim minus est dignum, quam tibi peius quicquam 
uideri dedecore, flagitio, turpitudine? quae ut effugias, quis est non modo 
recusandus, sed non ultro adpetendus, subeundus, excipiendus dolor? Ita prorsus 
existimo. Quare ne sit sane summum malum dolor, malum certe est. Videsne igitur, 
quantum breuiter admonitus de doloris terrore deieceris?

15 Video plane, sed plus desidero. Experiar equidem; sed magna res est, 
animoque mihi opus est non repugnante. Habebis id quidem. Ut enim heri feci, sic 
nunc rationem, quo ea me cumque ducet, sequar. 

[2,6] VI.  Primum igitur de imbecillitate multorum et de uariis disciplinis 
philosophorum loquar. Quorum princeps et auctoritate et antiquitate, Socraticus 
Aristippus, non dubitauit summum malum dolorem dicere. Deinde ad hanc eneruatam 
muliebremque sententiam satis docilem se Epicurus praebuit. Hunc post Rhodius 
Hieronymus dolore uacare summum bonum dixit; tantum in dolore duxit mali. Ceteri 
praeter Zenonem, Aristonem, Pyrrhonem idem fere, quod modo tu, malum illud 
quidem, sed alia peiora. 16 Ergo, id quod natura ipsa et quaedam generosa uirtus 
statim respuit, ne scilicet dolorem summum malum diceres oppositoque dedecore 
sententia depellerere, in eo magistra uitae philosophia tot saecula permanet. 
Quod huic officium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci cum dolore 
corporis uelit, qui dolorem summum malum sibi esse persuaserit? quam porro quis 
ignominiam, quam turpitudinem non pertulerit, ut effugiat dolorem, si id summum 
malum esse decreuerit? quis autem non miser non modo tunc, cum premetur summis 
doloribus, si in his est summum malum, sed etiam cum sciet id sibi posse 
euenire? et quis est, cui non possit? Ita fit ut omnino nemo esse possit beatus. 

17 Metrodorus quidem perfecte eum beatum putat, cui corpus bene constitutum sit 
et exploratum ita semper fore. Quis autem est iste, cui id exploratum possit esse?

[2,7] VII.  Epicurus uero ea dicit, ut mihi quidem risus captare uideatur. Adfirmat 
enim quodam loco, si uratur sapiens, si crucietur - exspectas fortasse dum 
dicat: "patietur, perferet, non succumbet"; magna mehercule laus et eo ipso, per 
quem iuraui, Hercule, digna! - sed Epicuro, homini aspero et duro, non est hoc 
satis; in Phalaridis tauro si erit, dicet: "Quam suaue est, quam hoc non curo!" 
Suaue etiam? an parum est, si "non amarum"? At id quidem illi ipsi, qui dolorem 
malum esse negant, non solent dicere cuiquam suaue esse cruciari; asperum, 
difficile, odiosum, contra naturam dicunt nec tamen malum. Hic qui solum hoc 
malum dicit et malorum omnium extremum, sapientem censet id suaue dicturum. 

18 Ego a te non postulo, ut dolorem eisdem uerbis adficias quibus Epicurus 
uoluptatem, homo, ut scis, uoluptarius. Ille dixerit sane idem in Phalaridis 
tauro, quod si esset in lectulo; ego tantam uim non tribuo sapientiae contra 
dolorem. Sit fortis in perferendo, officio satis est; ut laetetur etiam, non 
postulo. Tristis enim res est sine dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad 
patiendum tolerandumque difficilis. 19 Aspice Philoctetam, cui concedendum est 
gementi; ipsum enim Herculem uiderat in Oeta magnitudine dolorum eiulantem. 
Nihil igitur hunc uirum sagittae quas ab Hercule acceperat tum consolabantur cum 

  E uiperino morsu uenae uiscerum
  Veneno inbutae taetros cruciatus cient.
Itaque exclamat auxilium expetens, mori cupiens: 
  Heu! qui salsis fluctibus mandet
  Me ex sublimo uertice saxi?
  iam iam absumor, conficit animam
  Vis uulneris, ulceris aestus.
Difficile dictu uidetur eum non in malo esse, et magno quidem qui ita clamare 
cogatur.

[2,8] VIII.  20 Sed uideamus Herculem ipsum qui tum dolore frangebatur, cum 
immortalitatem ipsa morte quaerebat. Quas hic uoces apud Sophoclem in Trachiniis 
edit! cui cum Deianira sanguine Centauri tinctam tunicam induisset 
inhaessissetque ea uisceribus, ait ille: 
  O multa dictu grauia, perpessu aspera,
  Quae corpore exanclata atque animo pertuli!
  Nec mihi iunonis terror implacabilis
  Nec tantum inuexit tristis Eurystheus mali,
  Quantum una uaecors Oenei partu edita.
  Haec me inretiuit ueste furiali inscium,
  Quae latere inhaerens morsu lacerat uiscera
  Urgensque grauiter pulmonum haurit spiritus;
  iam decolorem sanguinem omnem exorbuit.
  Sic corpus clade horribili absumptum extabuit,
  Ipse illigatus peste interimor textili.
  Hos non hostilis dextra, non Terra edita
  Moles Gigantum, non biformato impetu
  Centaurus ictus corpori inflixit meo,
  Non Graia uis, non barbara ulla inmanitas,
  Non saeua terris gens relegata ultimis,
  Quas peragrans undique omnem ecferitatem expuli,
  Sed feminae uir feminea interimor manu.
  O nate! uere hoc nomen usurpa patri,
  Ne me occidentem matris superet caritas.
  Huc arripe ad me manibus abstractam piis;
  iam cernam, mene an illam potiorem putes.
  21 Perge, aude, nate, illacrima patris pestibus,
  Miserere! Gentes nostras flebunt miserias.
  Heu! uirginalem me ore ploratum edere,
  Quem uidit nemo ulli ingemescentem malo!
  Ecfeminata uirtus adflicta occidit.

[2,9] IX.  Accede, nate, adsiste, miserandum aspice
  Euisceratum corpus laceratum patris!
  Videte, cuncti, tuque, caelestum sator,
  iace, obsecro, in me uim coruscam fulminis!
  Nunc, nunc dolorum anxiferi torquent uertices,
  Nunc serpit ardor. O ante uictrices manus,
  22 O pectora, o terga, o lacertorum tori!
  Vestrone pressu quondam Nemeaeus leo
  Frendens efflauit grauiter extremum halitum?
  Haec dextra Lernam taetra mactata excetra
  Pacauit? haec bicorporem adiflixit manum?
  Erymanthiam haec uastificam abiecit beluam?
  Haec e Tartarea tenebrica abstractum plaga
  Tricipitem eduxit Hydra generatum canem?
  Haec interemit tortu multiplicabili
  Draconem auriferam optutu adseruantem arborem?
  Multa alia uictrix nostra lustrauit manus,
  Nec quisquam e nostris spolla cepit laudibus. 
Possumusne nos contemnere dolorem, cum ipsum Herculem tam intoleranter 
dolere uideamus?

[2,10] X.  23 Veniat Aeschylus, non poeta solum, sed etiam Pythagoreus; sic enim 
accepimus. Quo modo fert apud eum Prometheus dolorem, quem excipit ob furtum 
Lemnium! 
  Unde ignis cluet mortalibus clam
  Diuisus; eum doctus Prometheus
  Clepsisse dolo poenasque ioui
  Fato expendisse supremo.
Has igitur poenas pendens adfixus ad Causacum dicit haec: 
  Titanum suboles, socia nostri sanguinis,
  Generata Caelo, aspicite religatum asperis
  Vinctumque saxis, nauem ut horrisono freto
  Noctem pauentes timidi adnectunt nauitae.
  Saturnius me sic infixit iuppiter,
  iouisque numen Mulciberi asciuit manus.
  Hos ille cuneos fabrica crudeli inserens
  Perrupit artus; qua miser sollertia
  Transuerberatus castrum hoc Furiarum incolo.
  24 iam tertio me quoque funesto die
  Tristi aduolatu aduncis lacerans unguibus
  iouis satelles pastu dilaniat fero.
  Tum iecore opimo farta et satiata adfatim
  Clangorem fundit uastum et sublime auolans
  Pinnata cauda nostrum adulat sanguinem.
  Cum uero adesum inflatu renouatumst iecur,
  Tum rursum taetros auida se ad pastus refert.
  Sic hanc custodem maesti cruciatus alo,
  Quae me perenni uiuum foedat miseria.
  Namque, ut uidetis, uinclis constrictus iouis
  Arcere nequeo diram uolucrem a pectore.
  25 Sic me ipse uiduus pestes excipio anxias
  Amore mortis terminum anquirens mali,
  Sed longe a leto numine aspellor iouis.
  Atque haec uetusta saeclis glomerata horridis
  Luctifica clades nostro infixa est corpori,
  E quo liquatae solis ardore excidunt
  Guttae, quae saxa adsidue instillant Caucasi.

[2,11] XI. Vix igitur posse uidemur ita adfectum non miserum dicere et, si hunc 
miserum, certe dolorem malum.

26 Tu quidem adhuc meam causam agis; sed hoc mox uidero, interea, unde 
isti uersus? non enim adgnosco. Dicam hercle; etenim recte requiris. Videsne 
abundare me otio? Quid tum? Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis 
philosophorum. Vero, ac libenter quidem. Animaduertebas igitur, etsi tam nemo 
erat admodum copiosus, uerum tamen uersus ab eis admisceri orationi. Ac multos 
quidem a Dionysio Stoico. Probe dicis. Sed is quasi dictata, nullo dilectu, 
nulla elegantia, Philo et proprium numerum et lecta poemata et loco adiungebat. 
Itaque postquam adamaui hanc quasi senilem declamationem, studiose equidem utor 
nostris poetis ; sed sicubi illi defecerunt, uerti enim multa de Graecis, ne quo 
ornamento in hoc genere disputationis careret Latina oratio. 27 Sed uidesne, 
poetae quid mali adferant? Lamentantes inducunt fortissimos uiros, molliunt 
animos nostros, ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam 
ediscantur. Sic ad malam domesticam disciplinam uitamque umbratilem et delicatam 
cum accesserunt etiam poetae, neruos omnes uirtutis elidunt. Recte igitur a 
Platone eiiciuntur ex ea ciuitate quam finxit ille, cum optimos mores et optimum 
rei publicae statum exquireret. At uero nos, docti scilicet a Graecia, haec a 
pueritia et legimus et ediscimus, hanc eruditionem liberalem et doctrinam 
putamus.

[2,12] XII.  28 Sed quid poetis irascimur? Virtutis magistri, philosophi inuenti 
sunt, qui summum malum dolorem dicerent. At tu, adulescens, cum id tibi paulo 
ante dixisses uideri, rogatus a me, etiamne maius quam dedecus, uerbo de 
sententia destitisti. Roga hoc idem Epicurum; maius dicet esse malum mediocrem 
dolorem quam maximum dedecus; in ipso enim dedecore mali nihil esse, nisi 
sequantur dolores. Quis igitur Epicurum sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, 
summum malum esse dolorem? quo dedecus maius a philosopho nullum expecto. 
Quare satis mihi dedisti, cum respondisti maius tibi uideri malum dedecus quam 
dolorem. Hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit obsistendum dolori; nec 
tam quaerendum est dolor malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem ferendum.

29 Concludunt ratiunculas Stoici, cur non sit malum; quasi de uerbo, non 
de re laboretur. Quid me decipis, Zeno? Nam cum id, quod mihi horribile uidetur, 
tu omnino malum negas esse, capior et scire cupio quo modo id quod ego 
miserrimum existimem ne malum quidem sit. "Nihil est", inquit, "malum, nisi quod 
turpe atque uitiosum est". Ad ineptias redis. Illud enim, quod me angebat, non 
eximis. Scio dolorem non esse nequitiam; desine id me docere; hoc doce doleam 
necne doleam, nihil interesse. "Numquam quicquam", inquit, "ad beate quidem 
uiuendum, quod est in una uirtute positum ; sed est tamen reiiciendum". Cur? 
"Asperum est, contra naturam, difficile perpessu, triste, durum".

[2,13] XIII.  30 Haec est copia uerborum, quod omnes uno uerbo malum appellamus, id 
tot modis posse dicere. Definis tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, 
contra naturam uix quod ferri tolerarique possit; nec mentiris; sed re 
succumbere non oportebat uerbis gloriantem. "Dum nihil bonum, nisi quod 
honestum, nihil malum, nisi quod turpe". Optare hoc quidem est, non docere. 
Illud et melius et uerius, omnia quae natura aspernetur, in malis esse, quae 
adsciscat, in bonis. Hoc posito et uerborum concertatione sublata tantum tamen 
excellet illud, quod recte amplexantur isti, quod honestum, quod rectum, quod 
decorum appellamus, quod idem interdum uirtutis nomine amplectimur, ut omnia 
praeterea, quae bona corporis et fortunae putantur, perexigua et minuta 
uideantur, ne malum quidem ullum nec si in unum locum collata omnia sint, cum 
turpitudinis malo comparanda. 31 Quare si, ut initio concessisti, turpitudo 
peius est quam dolor, nihil est plane dolor. Nam dum tibi turpe nec dignum uiro 
uidebitur gemere, eiulare, lamentari, frangi, debilitari dolore, dum honestas, 
dum dignitas, dum decus aderit, tuque in ea intuens te continebis, cedet 
profecto uirtuti dolor et animi inductione languescet. Aut enim nulla uirtus est 
aut contemnendus omnis dolor. Prudentiamne uis esse, sine qua ne intellegi 
quidem ulla uirtus potest? Quid ergo? ea patieturne te quicquam facere nihil 
proficientem et frustra laborantem, an temperantia sinet te inmoderate facere 
quicquam, an coli iustitia poterit ab homine propter uim doloris enuntiante 
commissa, prodente conscios, multa officia relinquente? 32 Quid? fortitudini 
comitibusque eius, magnitudini animi, grauitati, patientiae, rerum humanarum 
despicientiae quo modo respondebis? adflictusne et iacens et lamentabili uoce 
deplorans audieris: "O uirum fortem!"? Te uero ita adfectum ne uirum quidem 
quisquam dixerit. Amittenda igitur fortitudo est aut sepeliendus dolor. 

[2,14] XIV.  Ecquid scis igitur, si quid de Corinthiis tuis amiseris, posse habere te 
reliquam supellectilem saluam, uirtutem autem si unam amiseris (etsi amitti non 
potest uirtus), sed si unam confessus eris te non habere, nullam esse te 
habiturum? 33 Num igitur fortem uirum, num magno animo, num patientem, num 
grauem, num humana contemnentem potes dicere aut Philoctetam illum -? a te enim 
malo discedere; sed ille certe non fortis, 
  qui iacet in lecto umido,
  Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus
  Resonando mutum flebiles uoces refert.

Non ego dolorem dolorem esse nego (cur enim fortitudo desideraretur?), sed eum 
opprimi dico patientia, si modo est aliqua patientia; si nulla est, quid 
exornamus philosophiam aut quid eius nomine gloriosi sumus? Pungit dolor, uel 
fodiat sane; si nudus es, da iugulum; sin tectus "uulcaniis armis", id est 
fortitudine, resiste; haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet 
et deseret. 34 Cretum quidem leges, quas siue iuppiter siue Minos sanxit de 
iouis quidem sententia, ut poetae ferunt, itemque Lycurgi laboribus erudiunt 
iuuentutem, uenando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestuando. Spartae 
uero pueri ad aram sic uerberibus accipiuntur, 
Ut multus e uisceribus sanguis exeat,
non numquam etiam, ut, cum ibi essem, audiebam, ad necem; quorum non modo nemo 
exclamauit umquam, sed ne ingemuit quidem. Quid ergo? hoc pueri possunt, uiri 
non poterunt? et mos ualet, ratio non ualebit?

[2,15] XV.  35 Interest aliquid inter laborem et dolorem. Sunt finitima omnino, sed 
tamen differt aliquid. Labor est functio quaedam uel animi uel corporis 
grauioris operis et muneris, dolor autem motus asper in corpore alienus a 
sensibus. Haec duo Graeci illi, quorum copiosior est lingua quam nostra, uno 
nomine appellant. Itaque industrios homines illi studiosos uel potius amantis 
doloris appellant, nos commodius laboriosos; aliud est enim laborare, aliud 
dolere. O uerborum inops interdum, quibus abundare te semper putas, Graecia! 
Aliud, inquam, est dolere, aliud laborare. Cum uarices secabantur C- Mario, 
dolebat; cum aestu magno ducebat agmen, laborabat. Est inter haec quaedam tamen 
similitudo; consuetudo enim laborum perpessionem dolorum efficit faciliorem. 

36 Itaque illi qui Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuuenum 
firmari labore uoluerunt. Quod Spartiatae etiam in feminas transtulerunt quae 
ceteris in urbibus mollissimo cultu "parietum umbris occuluntur". Illi autem 
uoluerunt nihil horum simile esse 
                          apud Lacaenas uirgines
  Quibus magis palaestra, Eurota, sol, puluis, labor,
  Militia in studio est quam fertilitas barbara. 
Ergo his laboriosis exercitationibus et dolor intercurrit non numquam, 
impelluntur, feriuntur, abiiciuntur, cadunt, et ipse labor quasi callum quoddam 
obducit dolori.

[2,16] XVI.   37 Militiam uero - nostram dico, non Spartiatarum, quorum procedit ad 
modum acies ac tibiam, nec adhibetur ulla sine anapaestis pedibus hortatio; 
nostri exercitus primum unde nomen habeant, uides; deinde qui labor, quantus 
agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria, ferre, si quid ad usum uelint 
ferre uallum; nam scutum, gladium, galeam in onere nostri milites non plus 
numerant quam umeros, lacertos, manus. Arma enim membra militis esse dicunt; 
quae quidem ita geruntur apte, ut si usus fuerit, abiectis oneribus expeditis 
armis ut membris pugnare possint. Quid? exercitatio legionum, quid? ille cursus, 
concursus, clamor quanti laboris est! Ex hoc ille animus in proeliis paratus ad 
uulnera. Adduc pari animo inexercitatum militem, mulier uidebitur. 38 Cur tantum 
interest inter nouum et ueterem exercitum quantum experti sumus? Aetas tironum 
plerumque melior, sed ferre laborem, contemnere uulnus consuetudo docet. Quin 
etiam uidemus ex acie efferri saepe sancios, et quidem rudem illum et 
inexercitatum quamuis leui ictu ploratus turpissimos edere; at uero ille 
exercitatus et uetus ob eamque rem fortior medicum modo requirens, a quo 
obligetur: 
  O Patrocles, inquit, ad uos adueniens auxilium et uestras manus
  Peto, prius quam oppeto malam pestem mandatam hostili manu,
  Neque sanguis ullo potis est pacto profluens consistere,
  Si qui sapientia magis uestra mors deuitari potest.
  Namque Aesculapi liberorum saucii opplent porticus;
  Non potest accedi.

[2,17] XVII.  Certe Enrypylus hic quidem est, hominem, exercitum! 
39 Ubi tantum luctus continuatur, uide quam non flebiliter respondeat, 
rationem etiam adferat cur aequo animo sibi ferendum sit: 
  Qui alteri exitium parat,
  Eum scire oportet sibi paratam pestem ut participet parem. 
Abducet Patricoles, credo, ut collocet in cubili, ut uulnus obliget. Siquidem 
homo esset; sed nihil uidi minus. Quaerit enim quid actum sit: 
  Eloquere, eloquere, res Argiuum proelio ut se sustinet.
  Non potest ecfari tantum dictis, quantum factis suppetit
  Laboris.
Quiesce igitur et uulnus adliga. Etiamsi Eurypylus posset, non posset Aesopus: 
  Ubi fortuna Hectoris nostram acrem aciem inclinatam --- 
et cetera explicat in dolore. Sic est enim intemperans militaris in forti uiro 
gloria. Ergo haec ueteranus miles facere poterit, doctus uir sapiensque non 
poterit? Ille uero melius, ac non paulo quidem. 40 Sed adhuc de consuetudine 
exercitationis loquor, nondum de ratione et sapientia. Aniculae saepe inediam 
biduum aut triduum ferunt. Subduc cibum unum diem athletae: iouem, iouem 
Olympium, eum ipsum cui se exercebit, implorabit, ferre non posse clamabit. 
Consuetudinis magna uis est. Pernoctant uenatores in niue, in montibus uri se 
patiantur, inde pugiles caestibus contusi ne ingemescunt quidem. 41 Sed quid hos 
quibus Olympiorum uictoria consulatus ille antiquus uidetur? gladiatores, aut 
perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! quo modo illi, qui bene 
instituti sunt, accipere plagam malunt quam turpiter uitare! quam saepe apparet 
nihil eos malle quam uel domino satis facere uel populo! mittunt etiam 
uulneribus confecti ad dominos qui quaerant quid uelint; si satis eis factum 
sit, se uelle decumbere. Quis mediocris gladiator ingemuit, quis uultum mutauit 
umquam? quis non modo stetit, uerum etiam decubuit turpiter? quis, cum 
decubuisset, ferrum recipere iussus collum contraxit? Tantum exercitatio, 
meditatio, consuetudo ualet. Ergo hoc poterit 
  Samnis, spurcus homo, uita illa dignus locoque,
uir natus ad gloriam ullam partem animi tam mollem habebit, quam non meditatione 
et ratione conroboret? Crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum non nullis 
uideri solet, et haud scio an ita sit, ut nunc fit. Cum uero sontes ferro 
depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterat esse fortior 
contra dolorem et mortem disciplina.

[2,18] XVIII.  42 De exercitatione et consuetudine et commentatione dixi; age sis, nunc 
de ratione uideamus, nisi quid uis ad haec. 
Egone ut te interpellem? ne hoc quidem uellem; ita me ad credendum tua 
ducit oratio. 
Sitne igitur malum dolere necne, Stoici uiderint, qui contortulis 
quibusdam et minutis conclusiunculis nec ad sensus permanantibus effici uolunt 
non esse malum dolorem. Ego illud, quicquid sit tantum esse quantum uideatur non 
puto, falsaque eius uisione et specie moueri homines dico uehementius, 
doloremque omnem esse tolerabilem. Unde igitur ordiar? an eadem breuiter 
attingam quae modo dixi, quo facilius oratio progredi possit longius? 43 Inter 
omnes igitur hoc constat, nec doctos homines solum, sed etiam indoctos, uirorum 
esse fortium et magnanimorum et patientium et humana uincentium toleranter 
dolorem pati; nec uero quisquam fuit qui eum qui ita pateretur non laudandum 
putaret. Quod ergo et postulatur a fortibus et laudatur, cum fit, id aut 
extimescere ueniens aut non ferre praesens nonne turpe est? Atqui uide ne, cum 
omnes rectae animi adfectiones uirtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen 
omnium, sed ab ea quae una ceteris excellebat, omnes nominatae sint. Appellata 
est enim ex uiro uirtus; uiri autem propria maxime est fortitudo, cuius munera 
duo sunt maxima, mortis dolorisque contemptio. Utendum est igitur his, si 
uirtutis compotes, uel potius si uiri uolumus esse, quoniam a uiris uirtus nomen 
est mutuata. 

[2,19] XIX.  Quaeres fortasse quo modo, et recte; talem enim medicinam 
philosophia profitetur.

44 Venit Epicurus, homo minime malus uel potius uir optimus; tantum 
monet quantum intellegit. "Neglege", inquit, "dolorem". Quis hoc dicit? Idem qui 
dolorem summum malum. Vix satis constanter. Audiamus. "Si summus dolor est", 
inquit, "necesse est breuem esse". "Iteradum eadem ista mihi!" non enim satis 
intellego quid summum dicas esse, quid breue. "Summum, quo nihil sit superius, 
breue, quo nihil breuius. Contemno magnitudinem doloris, a qua me breuitas 
temporis uindicabit ante paene quam uenerit". Sed si est tantus dolor quantus 
Philoctetae? "Bene plane magnus mihi quidem uidetur, sed tamen non summus; nihil 
enim dolet nisi pes; possunt oculi, potest caput latera, pulmones, possunt 
omnia. Longe igitur abest a summo dolore. Ergo, inquit, dolor diuturnus habet 
laetitiae plus quam molestiae". 45 Nunc ego non possum tantum hominem nihil 
sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. Ego summum dolorem ("summum" autem 
dico, etiamsi decem atomis est maior alius) non continuo esse dico breuem 
multosque possum bonos uiros nominare, qui complures annos doloribus podagrae 
crucientur maximis. Sed homo catus numquam terminat nec magnitudinis nec 
diuturnitatis modum, ut sciam quid summum dicat in dolore, quid breue in 
tempore. Omittamus hunc igitur nihil prorsus dicentem cogamusque confiteri non 
esse ab eo doloris remedia quaerenda, qui dolorem malorum omnium maximum 
dixerit, quamuis idem forticulum se in torminibus et in stranguria sua praebeat. 
Aliunde igitur est quaerenda medicina, et maxime quidem, si quid maxime 
consentaneum sit, quaerimus, ab eis quibus, quod honestum sit, summum bonum, 
quod turpe, summum uidetur malum. His tu praesentibus gemere et iactare te non 
audebis profecto; loquetur enim eorum uoce Virtus ipsa tecum.

[2,20] XX.   46 "Tune, cum pueros Lacedaemone, adulescentes Olympiae, barbaros 
in harena uideris excipientis grauissimas plagas et ferentis silentio, si te forte 
dolor aliquis peruellerit, exclamabis ut mulier, non constanter et sedate 
feres?" "Ferri non potest; natura non patitur."  Audio. Pueri ferunt gloria 
ducti, ferunt pudore alii, multi metu, et tamen ueremur, ut hoc, quod a tam 
multis et quod tot locis perferatur, natura patiatur? Illa uero non modo 
patitur, uerum etiam postulat; nihil enim habet praestantius, nihil quod magis 
expetat quam honestatem, quam laudem, quam dignitatem, quam decus. Hisce ego 
pluribus nominibus unam rem declarari uolo, sed utor, ut quam maxime significem, 
pluribus. Volo autem dicere illud homini longe optimum esse, quod ipsum sit 
optandum per se, a uirtute profectum uel in ipsa uirtute situm, sua sponte 
laudabile, quod quidem citius dixerim solum quam non summum bonum. Atque ut haec 
de honesto, sic de turpi contraria, nihil tam taetrum, nihil tam aspernandum, 
nihil homine indignius.

47 Quod si tibi persuasum est (principio enim dixisti plus in dedecore 
mali tibi uideri quam in dolore), reliquum est ut tute tibi imperes; quamquam 
hoc nescio quo modo dicatur. Quasi duo simus, ut alter imperet, alter pareat; 
non inscite tamen dicitur. 


[2,21] XXI.  Est enim animus in partis tributus duas, quarum altera rationis est 
particeps, altera expers. Cum igitur praecipitur ut nobismet ipsis imperemus, 
hoc praecipitur, ut ratio coerceat temeritatem. Est in animis omnium fere natura 
molle quiddam, demissum, humile, eneruatum quodam modo et languidum. Si nihil 
esset aliud, nihil esset homine deformius; sed praesto est domina omnium et 
regina ratio, quae conixa per se et progressa longius fit perfecta uirtus. Haec 
ut imperet illi parti animi quae oboedire debet, id uidendum est uiro. 48 
"Quonam modo?" inquies. Vel ut dominus seruo uel ut imperator militi uel ut 
parens filio. Si turpissime se illa pars animi geret quam dixi esse mollem, si 
se lamentis muliebriter lacrimisque dedet, uinciatur et constringatur amicorum 
propinquorumque custodiis; saepe enim uidemus fractos pudore, qui ratione nulla 
uincerentur. Ergo hos quidem ut famulos uinclis prope ac custodia, qui autem 
erunt firmiores nec tamen robustissimi, hos admonitu oportebit ut bonos milites 
reuocatos dignitatem tueri. Non nimis in Niptris ille sapientissimus Graeciae 
saucius lamentatur uel modice potius: 
  Pedetemptim, inquit ite et sedato nisu,
  Ne succussu arripiat maior
  Dolor. 

49 Pacuuius hoc melius quam Sophocles (apud illum enim perquam febiliter 
Ulixes lamentatur in uulnere); tamen huic leuiter gementi illi ipsi qui ferunt 
saucium, personae grauitatem intuentes non dubitant dicere: 
  Tu quoque, Ulixes, quamquam grauiter
  Cernimus ictum, nimis paene animo es
  Molli, qui consuetus in armis
  Aeuom agere...
Intellegit poeta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam 
magistram. 50 Atque ille non inmoderate magno in dolore: 
  Retinete, tenete! opprimit ulcus ;
  Nudate! heu miserum me! excrucior.
Incipit labi, deinde ilico desinit: 
  Operite, abscedite, iam iam
  Mittite ; nam attrectatu et quassu
  Saeuum amplificatis dolorem.
Videsne ut obmutuerit non sedatus corporis, sed castigatus animi dolor? Itaque 
in extremis Niptris alios quoque obiurgat, idque moriens: 
  Conqueri fortunam aduersam, non lamentari decet.
  Id uiri est officium, fletus muliebri ingenio additus.
Huius animi pars illa mollior rationi sic paruit, ut seuero imperatori miles 
pudens.


[2,22] XXII.  51 In quo uiro erit perfecta sapientia (quem adhuc nos quidem uidimus 
neminem; sed philosophorum sententiis, qualis hic futurus sit, si modo aliquando 
fuerit, exponitur), is igitur siue ea ratio quae erit in eo perfecta atque 
absoluta sic illi parti imperabit inferiori, ut iustus parens probis filiis ; 
nutu, quod uolet, conficiet, nullo labore, nulla molestia; eriget ipse se, 
suscitabit, instruet, armabit, ut tamquam hosti sic obsistat dolori. Quae sunt 
ista arma? Contentio, confirmatio sermoque intimus, cum ipse secum: "Caue turpe 
quicquam, languidum, non uirile". 52 Obuersentur species honestae animo, Zeno 
proponatur Eleates, qui perpessus est omnia potius quam conscios delendae 
tyrannidis indicaret; de Anaxarcho Democritio cogitetur, qui cum Cypri in manus 
Timocreontis regis incidisset, nullum genus supplicii deprecatus est neque 
recusauit. Callanus Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua 
uoluntate uiuus combustus est; nos, si pes condoluit si dens, ferre non 
possumus. Opinio est enim quaedam effeminata ac leuis - nec in dolore magis quam 
eadem in uoluptate -, qua cum liquescimus fluimusque mollitia, apis aculeum sine 
clamore ferre non possumus. 53 At uero C- Marius, rusticanus uir, sed plane uir, 
cum secaretur, ut supra dixi, principio uetuit se alligari, nec quisquam ante 
Marium solutus dicitur esse sectus. Cur ergo postea alii? Valuit auctoritas. 
Videsne igitur opinionis esse, non naturae malum? Et tamen fuisse acrem morsum 
doloris idem Marius ostendit; crus enim alterum non praebuit. Ita et tulit 
dolorem ut uir, et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria noluit. 

Totum igitur in eo est, ut tibi imperes. Ostendi autem, quod esset 
imperandi genus; atque haec cogitatio, quid patientia, quid fortitudine, quid 
magnitudine animi dignissimum sit, non solum animam comprimit, sed ipsum etiam 
dolorem nescio quo pacto mitiorem facit.

[2,23] XXIII.  54 Ut enim fit in proelio, ut ignauus miles ac timidus, simul ac uiderit 
hostem, abiecto scuto fugiat, quantum possit, ob eamque causam pereat non 
numquam etiam integro corpore, cum ei qui steterit, nihil tale euenerit, sic qui 
doloris speciem ferre non possunt, abiiciunt se atque ita adflicti et exanimati 
iacent; qui autem restiterunt, discedunt saepissime superiores. Sunt enim 
quaedam animi similitudines cum corpore. Ut onera contentis corporibus facilius 
feruntur, remissis opprimunt, simillime animus intentione sua depellit pressum 
omnem ponderum, remissione autem sic urgetur, ut se nequeat extollere. 55 Et, si 
uerum quaerimus, in omnibus officiis persequendis animi est adhibenda contentio; 
ea est sola offici tamquam custodia. Sed hoc idem in dolore maxime est 
prouidendum, ne quid abiecte, ne quid timide, ne quid ignaue, ne quid seruiliter 
muliebriterue faciamus, in primisque refutetur ac reiiciatur Philocteteus ille 
clamor. Ingemescere non numquam uiro concessum est, idque raro, eiulatus ne 
mulieri quidem. Et hic nimirum est "lessus", quem duodecim tabulae in funeribus 
adhiberi uetuerunt. 56 Nec uero umquam ne ingemescit quidem uir fortis ac 
sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in stadio cursores 
exclamant quam maxime possunt. Faciunt idem, cum exercentur, athletae, pugiles 
uero, etiam cum feriunt aduersarium, in iactandis caestibus ingemescunt, non 
quod doleant animoue succumbant, sed quia profundenda uoce omne corpus 
intenditur uenitque plaga uehementior. 

[2,24] XXIV.  Quid? qui uolunt exclamare maius, nam satis habent latera, fauces, 
linguam intendere, e quibus elici uocem et fundi uidemus? Toto corpore atque 
omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni uocis adseruiunt. 57 Genu mehercule M- 
Antonium uidi, cum contente pro se ipse lege Varia diceret, terram tangere. Ut 
enim balistae lapidum et reliqua tormenta telorum eo grauiores emissiones 
habent, quo sunt contenta atque adducta uehementius, sic uox, sic cursus, sic 
plaga hoc grauior, quo est missa contentior. Cuius contentionis cum tanta uis 
sit, si gemitus in dolore ad confirmandum animum ualebit, utemur; sin erit ille 
gemitus elamentabilis, si inbecillus, si abiectus, si flebilis, ei qui se 
dederit uix eum uirum dixerim. Qui quidem gemitus si leuationis aliquid 
adferret, tamen uideremus, quid esset fortis et animosi uiri; cum uero nihil 
imminuat doloris, cur frustra turpes esse uolumus? Quid est enim fletu muliebri 
uiro turpius? 58 Atque hoc praeceptam, quod de dolore datur, patet latius. 
Omnibus enim rebus, non solum dolori, simili contentione animi resistendum est. 
Ira exardescit, libido concitatur; in eandem arcem confugiendum est, eadem sunt 
arma sumenda. Sed quoniam de dolore loquimur, illa omittamus. Ad ferendum igitur 
dolorem placide atque sedate plurimum proficit toto pectore, ut dicitur, 
cogitare quam id honestum sit. Sumus enim natura, ut ante dixi (dicendum est 
enim saepius), studiosissimi adpetentissimique honestatis; cuius si quasi lumen 
aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, non parati simus et ferre et 
perpeti. Ex hoc cursu atque impetu animorum ad aeram laudem atque honestatem 
illa pericula adeuntur in proeliis; non sentiunt uiri fortes in acie uulnera, 
uel sentiunt, sed mori malunt quam tantum modo de dignitatis gradu demoueri. 

59 Fulgentis gladios hostium uidebant Decii, cum in aciem eorum inruebant. His 
leuabat omnem uulnerum metum nobilitas mortis et gloria. Nam tam ingemuisse 
Epaminondam putas, cum una cum sanguine uitam effluere sentiret? Imperantem enim 
patriam Lacedaemoniis relinquebat, quam acceperat seruientem. Haec sunt solacia, 
haec fomenta summorum dolorum.

[2,25] XXV.  60 Dices: quid in pace, quid domi, quid in lectulo? ad philosophos me 
reuocas, qui in aciem non saepe prodeunt. E quibus homo sane leuis, Heracleotes 
Dionysius, cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore dedoctus est. Nam cum 
ex renibus laboraret, ipso in eiulatu clamitabat falsa esse illa quae antea de 
dolore ipse sensisset. Quem cum Cleanthes condiscipulus rogaret quaenam ratio 
eum de sententia deduxisset, respondit: "Quia, cum tantum operae philosophiae 
dedissem, si dolorem tamen ferre non possem, satis esset argumenti malum esse 
dolorem. Plurimos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre possum; malum 
est igitur dolor. "Tum Cleanthem, cum pede terram percussisset, uersum ex 
Epigonis ferunt dixisse: 
  Audisne haec Amphiarae sub terram abdite? 
Zenonem significabat, a quo illum degenerare dolebat. 61 At non noster 
Posidonius; quem et ipse saepe uidi et id dicam, quod solebat narrare Pompeius, 
se, cum Rhodum uenisset decedens ex Syria, audire uoluisse Posidonium; sed cum 
audisset eum grauiter esse aegrum, quod uehementer eius artus laborarent, 
uoluisse tamen nobilissimum philosophum uisere; quem ut uidisset et salutauisset 
honorificisque uerbis prosecutus esset molesteque se dixisset ferre, quod eum 
non posset audire, at ille "Tu uero", inquit, "potes, nec committam ut dolor 
corporis efficiat ut frustra tantus uir ad me uenerit. "Itaque narrabat eum 
grauiter et copiose de hoc ipso, nihil esse bonum, nisi quod esset honestum, 
cubantem disputauisse, cumque quasi faces ei doloris admouerentur, saepe 
dixisse: "Nihil agis, dolor! quamuis sis molestus, numquam te esse confitebor malum".

62 Omninoque omnes clari et nobilitati labores continuo fiunt etiam 
tolerabiles. 

[2,26] XXVI.  Videmusne ut, apud quos magistros eorum ludorum, qui gymnici 
nominantur, magnus honos sit, nullum ab eis qui in id certamen descendant deuitari 
dolorem? apud quos autem uenandi et equitandi laus uiget, qui hanc petessunt, nullum 
fugiunt dolorem. Quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar? 
quae flamma est per quam non cucurrerint ii qui haec olim punctis singulis 
colligebant? Itaque semper Africanus Socraticum Xenophontem in manibus habebat, 
cuius in primis laudabat illud, quod diceret eosdem labores non esse aeque 
graues imperatori et militi, quod ipse honos laborem leuiorem faceret 
imperatorium. 63 Sed tamen hoc euenit, ut in uulgus insipientium opinio ualeat 
honestatis, cum ipsam uidere non possint. Itaque fama et multitudinis iudicio 
mouentur, cum id honestum putent quod a plerisque laudetur. Te autem, si in 
oculis sis multitudinis, tamen eius iudicio stare nolim nec, quod illa putet, 
idem putare pulcherrimum. Tuo tibi iudicio est utendum; tibi si recta probanti 
placebis, tum non modo tete uiceris, quod paulo ante praecipiebam, sed omnes et 
omnia. 64 Hoc igitur tibi propone, amplitudinem animi et quasi quandam 
exaggerationem quam altissimam animi, quae maxime eminet contemnendis et 
despiciendis doloribus, unam esse omnium rem pulcherrimam, eoque pulchriorem, si 
uacet populo neque plausum captans se tamen ipsa delectet. Quin etiam mihi 
quidem laudabiliora uidentur omnia, quae sine uenditatione et sine populo teste 
fiunt, non quo fugiendus sit (omnia enim bene facta in luce se collocari 
uolunt), sed tamen nullum theatrum uirtuti conscientia maius est.
65 Atque in primis meditemur illud, ut haec patientia dolorum quam saepe 
iam animi intentione dixi esse firmandam, in omni genere se aequabilem praebeat. 
Saepe enim multi qui aut propter uictoriae cupiditatem aut propter gloriae aut 
etiam, ut ius suum et libertatem tenerent, uulnera exceperunt fortiter et 
tulerunt, iidem omissa contentione dolorem morbi ferre non possunt; neque enim 
illum quem facile tulerant ratione aut sapientia tulerant, sed studio potius et 
gloria. Itaque barbari quidam et inmanes ferro decertare acerrime possunt, 
aegrotare uiriliter non queunt. Graeci autem homines, non satis animosi, 
prudentes, ut est captus hominum, satis, hostem aspicere non possunt, eidem 
morbos toleranter atque humane ferunt. At Cimbri et Celtiberi in proeliis 
exultant, lamentantur in morbo. Nihil enim potest esse aequabile, quod non a 
certa ratione proficiscatur. 66 Sed cum uideas eos qui aut studio aut opinione 
ducantur, in eo persequendo atque adipiscendo dolore non frangi, debeas 
existimare aut non esse malum dolorem aut, etiamsi, quicquid asperum alienumque 
natura sit, id appellari placeat malum, tantulum tamen esse, ut a uirtute ita 
obruatur, ut nusquam appareat. Quae meditare, quaeso, dies et noctes. Latius 
enim manabit haec ratio et aliquanto maiorem locum quam de uno dolore occupabit. 
Nam si omnia fugiendae turpitudinis adipiscendaeque honestatis causa faciemus, 
non modo stimulos doloris, sed etiam fulmina fortunae contemnamus licebit, 
praesertim cum paratum sit illud ex hesterna disputatione perfugium. 67 Ut enim, 
si cui nauiganti praedones insequantur, deus qui dixerit: "Eiice te naui; 
praesto est, qui excipiat, uel delphinus, ut Arionem Methymnaeum uel equi 
Pelopis illi Neptanii, qui "per undas currus suspensos rapuisse "dicuntur, 
excipient te et, quo uelis, perferent", omnem omittat timorem, sic urgentibus 
asperis et odiosis doloribus, si tanti sint, ut ferendi non sint, quo sit 
confugiendum, tu uides. 

Haec fere hoc tempore putaui esse dicenda. Sed tu fortasse in sententia 
permanes. Minime uero, meque biduo duarum rerum quas maxime timebam spero 
liberatum metu. Cras ergo ad clepsydram ; sic enim diximus, et tibi hoc uideo 
non posse deberi. Ita prorsus, et illud quidem ante meridiem, hoc eodem tempore. 
Sic faciemus tuisque optimis studiis obsequemur. 

[3,0] LIBER TERTIVS.

[3,1] I. (1) Quidam esse, Brute, causae putem, cur, cum constemus ex animo et 
corpore, corporis curandi tuendique causa quaesita sit ars atque eius utilitas 
deorum inmortalium inuentioni consecrata, animi autem medicina nec tam 
desiderata sit, ante quam inuenta, nec tam culta, posteaquam cognita est, nec 
tam multis grata et probata, pluribus etiam suspecta et inuisa? An quod corporis 
grauitatem et dolorem animo iudicamus, animo morbum corpore non sentimus? Ita 
fit ut animus de se ipse tum iudicet, cum id ipsum, quo iudicatur, aegrotet.
(2) Quodsi talis nos natura genuisset, ut eam ipsam intueri et perspicere 
eademque optima duce cursum uitae conficere possemus, haut erat sane quod 
quisquam rationem ac doctrinam requireret. Nunc paruulos nobis dedit igniculos, 
quos celeriter malis moribus opinionibusque deprauati sic restinguimus, ut 
nusquam naturae lumen appareat. Sunt enim ingeniis nostris semina innata 
uirtutum, quae si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam uitam natura 
perduceret. Nunc autem, simul atque editi in lucem et suscepti sumus, errorem 
suxisse uideamur. Cum uero parentibus redditi, dein magistris traditi sumus, tum 
ita uariis imbuimur erroribus, ut uanitati ueritas et opinioni confirmatae 
natura ipsa cedat.

[3,2] II. (3) Accedunt etiam poetae, qui cum magnam speciem doctrinae sapientiaeque 
prae se tulerunt, audiuntur leguntur ediscuntur et inhaerescunt penitus in 
mentibus. Cum uero eodem quasi maxumus quidam magister populus accessit atque 
omnis undique ad uitia consentiens multitudo, tum plane inficimur opinionum 
prauitate a naturaque desciscimus, ut nobis optime naturae uim uidisse 
uideantur, qui nihil melius homini, nihil magis expetendum, nihil praestantius 
honoribus, imperiis, populari gloria iudicauerunt. Ad quam fertur optumus 
quisque ueramque illam honestatem expetens, quam unam natura maxime anquirit, in 
summa inanitate uersatur consectaturque nullam eminentem effigiem uirtutis, sed 
adumbratam imaginem gloriae. Est enim gloria solida quaedam res et expressa, non 
adumbrata; ea est consentiens laus bonorum, incorrupta uox bene iudicantium de 
eccellenti uirtute, ea uirtuti resonat tamquam imago; quae quia recte factorum 
plerumque comes est, non est bonis uiris repudianda.
(4) Illa autem, quae se eius imitatricem esse uolt, temeraria atque 
inconsiderata et plerumque peccatorum uitiorumque laudatrix, fama popularis, 
simulatione honestatis formam eius pulchritudinemque corrumpit. Qua caecitate 
homines, cum quaedam etiam praeclara cuperent eaque nescirent nec ubi nec qualia 
essent, funditus alii euerterunt suas ciuitates, alii ipsi occiderunt. Atque hi 
quidem optuma petentes non tam uoluntate quam cursus errore falluntur. Quid? qui 
pecuniae cupiditate, qui uoluptatum libidine feruntur, quorumque ita 
perturbantur animi, ut non multum absint ab insania, quod insipientibus 
contingit omnibus, is nullane est adhibenda curatio? utrum quod minus noceant 
animi aegrotationes quam corporis, an quod corpora curari possint, animorum 
medicina nulla sit? 

[3,3] III. (5) At et morbi perniciosiores pluresque sunt animi quam corporis - hi enim 
ipsi odiosi sunt, quod ad animum pertinent eumque sollicitant -, 'animusque 
aeger', ut ait Ennius, 'semper errat neque pati neque perpeti potest, cupere 
numquam desinit.' Quibus duobus morbis, ut omittam alios, aegritudine et 
cupiditate, qui tandem possunt in corpore esse grauiores? Qui uero probari 
potest ut sibi mederi animus non possit, cum ipsam medicinam corporis animus 
inuenerit, cumque ad corporurn sanationem multum ipsa corpora et natura ualeat 
nec omnes, qui curari se passi sint, continuo etiam conualescant, animi autem, 
qui se sanari uoluerint praeceptisque sapientium paruerint, sine ulla 
dubitatione sanentur? 
(6) Est profecto animi medicina, philosophia; cuius auxilium non ut in corporis 
morbis petendum est foris, omnibusque opibus uiribus, ut nosmet ipsi nobis 
mederi possimus, elaborandum est.
Quamquam de uniuersa philosophia, quanto opere et expetenda esset et colenda, 
satis, ut arbitror, dictum est in Hortensio. De maxumis autem rebus nihil fere 
intermisimus postea nec disputare nec scribere. His autem libris exposita sunt 
ea quae a nobis cum familiaribus nostris in Tusculano erant disputata. Sed 
quoniam duobus superioribus de morte et de dolore dictum est, tertius dies 
disputationis hoc tertium uolumen efficiet.
(7) Ut enim in Academiam nostram descendimus inclinato iam in postmeridianum 
tempus die, poposci eorum aliquem, qui aderant, causam disserendi. Tum res acta 
sic est: 

[3,4] IV. 
- Videtur mihi cadere in sapientem aegritudo.
- Num reliquae quoque perturbationes animi, formidines libidines iracundiae? 
Haec enim fere sunt (eius modi), quae Graeci  g-patheh appellant; ego poteram 
'morbos', et id uerbum esset e uerbo, sed in consuetudinem nostram non caderet. 
Nam misereri, inuidere, gestire, laetari, haec omnia morbos Graeci appellant, 
motus animi rationi non obtemperantis, nos autem hos eosdem motus concitati 
animi recte, ut opinor, perturbationes dixerimus, morbos autem non satis 
usitate, nisi quid aliud tibi uidetur. 
(8) Mihi uero isto modo.
  - Haecine igitur cadere in sapientem putas? Prorsus existimo.
  - Ne ista gloriosa sapientia non magno aestimanda est, siquidem non multum 
differt ab insania.
  - Quid? tibi omnisne animi commotio uidetur insania?
  - Non mihi quidem soli, sed, id quod admirari saepe soleo, maioribus quoque 
nostris hoc ita uisum intellego multis saeculis ante Socratem, a quo haec omnis, 
quae est de uita et de moribus, philosophia manauit.
  - Quonam tandem modo?
  - Quia nomen insaniae significat mentis aegrotationem et morbum, id est 
insanitatem et aegrotum animum, quam appellarunt insaniam. 
(9) (Omnis autem perturbationes animi morbos, philosophi appellant negantque 
stultum quemquam his morbis uacare. Qui autem in morbo sunt, sani non sunt; et 
omnium insipientium animi in morbo sunt: omnes insipientes igitur insaniunt). 
Sanitatem enim animorum positam in tranquillitate quadam constantiaque 
censebant; his rebus mentem uacuam appellarunt insaniam, propterea quod in 
perturbato animo sicut in corpore sanitas esse non posset. 

[3,5] V. (10) Nec minus illud acute, quod animi adfectionem lumine mentis carentem 
nominauerunt amentiam eandemque dementiam. Ex quo intellegendum est eos qui haec 
rebus nomina posuerunt sensisse hoc idem, quod a Socrate acceptum diligenter 
Stoici retinuerunt, omnis insipientes esse non sanos. Qui est enim animus in 
aliquo morbo - morbos autem hos perturbatos motus, ut modo dixi, philosophi 
appellant -, non magis est sanus quam id corpus quod in morbo est. Ita fit ut 
sapientia sanitas sit animi, insipientia autem quasi insanitas quaedam, quae est 
insania eademque dementia; multoque melius haec notata sunt uerbis Latinis quam 
Graecis. 
(11) Quod aliis quoque multis locis reperietur; sed id alias, nunc, quod instat. 
Totum igitur id quod quaerimus quid et quale sit, uerbi uis ipsa declarat. Eos 
enim sanos quoniam intellegi necesse est, quorum mens motu quasi morbo 
perturbata nullo sit, qui contra adfecti sint, hos insanos appellari necesse 
est. Itaque nihil melius, quam quod est in consuetudine sermonis Latini, cum 
exisse ex potestate dicimus eos, qui ecfrenati feruntur aut libidine aut 
iracundia - quamquam ipsa iracundia libidinis est pars; sic enim definitur: 
iracundia ulciscendi libido -; qui igitur exisse ex potestate dicuntur, idcirco 
dicuntur, quia non sint in potestate mentis, cui regnum totius animi a natura 
tributum est. Graeci autem g-manian unde appellent, non facile dixerim; eam tamen 
ipsam distinguimus nos melius quam illi. Hanc enim insaniam, quae iuncta 
stultitiae patet latius a furore disiungimus. Graeci uolunt illi quidem, sed 
parum ualent uerbo: quem nos furorem,  g-melagcholian  illi uocant; quasi uero 
atra bili solum mens ac non saepe uel iracundia grauiore uel timore uel dolore 
moueatur; quo genere Athamantem, Alcmaeonem, Aiacem, Orestem furere dicimus. Qui 
ita sit adfectus, eum dominum esse rerum suarum uetant duodecim tabulae; itaque 
non est scriptum 'si insanus', sed 'si furiosus escit'. Stultitiam enim 
censuerunt, constantia id est sanitate uacantem, posse tamen tueri mediocritatem 
officiorum et uitae communem cultum atque usitatum; furorem autem esse rati sunt 
mentis ad omnia caecitatem. Quod cum maius esse uideatur quam insania, tamen 
eius modi est, ut furor in sapientem cadere possit, non possit insania. Sed haec 
alia quaestio est; nos ad propositum reuertamur.

[3,6] VI.  (12) - Cadere, opinor, in sapientem aegritudinem tibi dixisti uideri.
            - Et uero ita existimo.
            - Humanum id quidem, quod ita existumas. Non enim e silice nati 
sumus, sed est natura in animis tenerum quiddam atque molle, quod aegritudine 
quasi tempestate quatiatur, nec absurde Crantor ille, qui <in> nostra Academia 
uel in rimis fuit nobilis, 'minime' inquit 'adsentior is qui istam nescio quam 
indolentiam magno opere laudant, quae nec potest ulla esse nec debet. Ne 
aegrotus sim; si' inquit 'fuero, sensus adsit, siue secetur quid siue auellatur 
a corpore. Nam istuc nihil dolere non sine magna mercede contingit inmanitatis 
in animo, stuporis in corpore.'
(13) Sed uideamus ne haec oratio sit hominum adsentantium nostrae inbecillitati 
et indulgentium mollitudini; nos autem audeamus non solum ramos amputare 
miseriarum, sed omnis radicum fibras euellere. Tamen aliquid relinquetur 
fortasse; ita sunt altae stirpes stultitiae; sed relinquetur id solum quod erit 
necessarium. Illud quidem sic habeto, nisi sanatus animus sit, quod sine 
philosophia fieri non potest, finem miseriarum nullum fore. Quam ob rem, quoniam 
coepimus, tradamus nos ei curandos: sanabimur, si uolemus. Et progrediar quidem 
longius: non enim de aegritudine solum, quamquam id quidem primum, sed de omni 
animi, ut ego posui, perturbatione, morbo, ut Graeci uolunt, explicabo. Et 
primo, si placet, Stoicorum more agamus, qui breuiter astringere solent 
argumenta; deinde nostro instituto uagabimur.

[3,7] VII.  (14) Qui fortis est, idem est fidens (quoniam confidens mala consuetudine 
loquendi in uitio ponitur, ductum uerbum a confidendo, quod laudis est). Qui 
autem est fidens, is profecto non extimescit; discrepat enim a timendo 
confidere. Atqui, in quem cadit aegritudo, in eundem timor; quarum enim rerum 
praesentia sumus in aegritudine, easdem inpendentes et uenientes timemus. Ita 
fit ut fortitudini aegritudo repugnet. Veri simile est igitur, in quem cadat 
aegritudo, cadere in eundem timorem et infractionem quidem animi et demissionem. 
Quae in quem cadunt, in eundem cadit, ut seruiat, ut uictum, si quando, se esse 
fateatur. Quae qui recipit, recipiat idem necesse est timiditatem et ignauiam. 
Non cadunt autem haec in uirum fortem: igitur ne aegritudo quidem. At nemo 
sapiens nisi fortis: non cadet ergo in sapientem aegritudo.
(15) Praeterea necesse est, qui fortis sit, eundem esse magni animi; qui autem 
magni animi sit, inuictum; qui inuictus sit, cum res humanas despicere atque 
infra se positas arbitrari. Despicere autem nemo potest eas res, propter quas 
aegritudine numquam adfici potest; ex quo efficitur fortem uirum aegritudine, 
numquam adfici. Omnes autem sapientes fortes: non cadit igitur in sapientem 
aegritudo. Et quem ad modum oculus conturbatus non est probe adfectus ad suum 
munus fungendum, et reliquae partes totumue corpus statu cum est motum, deest 
officio suo et muneri, sic conturbatus animus non est aptus ad exequendum munus 
suum. Munus autem animi est ratione bene uti; et sapientis animus ita semper 
adfectus est, ut ratione optime utatur; numquam igitur est perturbatus. At 
aegritudo perturbatio est animi: semper igitur ea sapiens uacabit.

[3,8] VIII.  (16) Veri etiam simile illud est, qui sit temperans quem Graeci g-sohphrona 
appellant eamque uirtutem  g-sohphrosunehn   uocant, quam soleo equidem tum 
temperantiam, tum moderationem appellare, non numquam etiam modestiam; sed haud 
scio an recte ea uirtus frugalitas appellari possit, quod angustius apud Graccos 
ualet qui frugi homines g-chrehsimous appellant, id est tantum modo utilis; at 
illud est latius; omnis enim abstinentia, omnis innocentia (quae apud Graecos 
usitatum nomen nullum habet, sed habere potest  g-ablabeian ; nam est innocentia 
adfectio talis animi quae noceat nemini) - reliquas etiam uirtutes frugalitas 
continet. Quae nisi tanta esset, et si is angustiis, quibus plerique putant 
teneretur, numquam esset L- Pisonis cognomen tanto opere laudatum.
(17) Sed quia, nec qui propter metum praesidium reliquit, quod est ignauiae, nec 
qui propter auaritiam clam depositum non reddidit, quod est iniustitiae, nec qui 
propter temeritatem male rem gessit, quod est stultitiae, frugi appellari solet, 
eo tris uirtutes, fortitudinem iustitiam prudentiam, frugalitas complexa est 
(etsi hoc quidem commune est uirtutum; omnes enim inter se nexae et iugatae 
sunt): reliqua igitur et quarta uirtus (ut) sit ipsa frugalitas. Eius enim 
uidetur esse proprium motus animi adpetentis regere et sedare semperque 
aduersantem libidini moderatam in omni re seruare constantiam. Cui contrarium 
uitium nequitia dicitur.
(18) Frugalitas, ut opinor, a fruge, qua nihil melius e terra, nequitia ab eo 
(etsi erit hoc fortasse durius, sed temptemus: lusisse putemur, si nihil sit) ab 
eo, quod nequicquam est in tali homine, ex quo idem 'nihili' dicitur. - Qui sit 
frugi igitur uel, si mauis, moderatus et temperans, eum necesse est esse 
constantem; qui autem constans, quietum; qui quietus, perturbatione omni uacuum, 
ergo etiam aegritudine. Et sunt illa sapientis: aberit igitur a sapiente 
aegritudo.

[3,9] IX.  Itaque non inscite Heracleotes Dionysius ad ea disputat, quae apud Homerum 
Achilles queritur hoc, ut opinor, modo:
  'Corque meum penitus turgescit tristibus iris,
  Cum decore atque omni me orbatum laude recordor.'
(19) Num manus adfecta recte est, cum in tumore est, aut num aliud quodpiam 
membrum tumidum ac turgidum non uitiose se habet? Sic igitur inflatus et tumens 
animus in uitio est. Sapientis autem animus semper uacat uitio, numquam 
turgescit, numquam tumet; at irati animus eius modi est: numquam igitur sapiens 
irascitur. Nam si irascitur, etiam concupiscit; proprium est enim irati cupere, 
a quo laesus uideatur, ei quam maxumum dolorem inurere. Qui autem id 
concupierit, cum necesse est, si id consecutus sit, magno opere laetari. Ex quo 
fit, ut alieno malo gaudeat; quod quoniam non cadit in sapientem, ne ut 
irascatur quidem cadit. Sin autem caderet in sapientem aegritudo, caderet etiam 
iracundia; qua quoniam uacat, aegritudine etiam uacabit. 
(20) Etenim si sapiens in aegritudinem incidere posset, posset etiam in 
misericordiam, posset in inuidentiam (non dixi 'inuidiam', quae tum est, cum 
inuidetur; ab incidendo autem inuidentia recte dici potest, ut effugiamus 
ambiguum nomen inuidiae. Quod uerbum ductum est a nimis intuendo fortunam 
alterius, ut est in Melanippo: 
  'Quisnam florem liberum inuidit meum?'
Male Latine uidetur, sed praeclare Accius; ut enim 'uidere', sic 'inuidere 
florem' rectius quam 'flori'. Nos consuetudine prohibemur; po�ta ius suum tenuit 
et dixit audacius). 

[3,10] X.  (21) Cadit igitur in eundem et misereri et inuidere. Nam qui dolet rebus 
alicuius aduersis, idem alicuius etiam secundis dolet, ut Theophrastus interitum 
deplorans Callisthenis sodalis sui, rebus Alexandri prosperis angitur, itaque 
dicit Callisthenem incidisse in hominem summa potentia summaque fortuna, sed 
ignarum quem ad modum rebus secundis uti conueniret. Atqui, quem ad modum 
misericordia aegritudo est ex alterius rebus aduersis, sic inuidentia aegritudo 
est ex alterius rebus secundis. In quem igitur cadit misereri, in eundem etiam 
inuidere; non cadit autem inuidere in sapientem: ergo ne misereri quidem. Quodsi 
aegre ferre sapiens soleret, misereri etiam soleret. Abest ergo a sapiente 
aegritudo.
(22) Haec sic dicuntur a Stoicis concludunturque contortius. Sed latius 
aliquando dicenda sunt et diffusius; sententiis tamen utendum eorum potissimum, 
qui maxime forti et, ut ita dicam, uirili utuntur ratione atque sententia. Nam 
Peripatetici, familiares nostri, quibus nihil est uberius, nihil eruditius, 
nihil grauius, mediocritates uel perturbationum uel morborum animi mihi non sane 
probant. Omne enim malum, etiam mediocre, malum est; nos autem id agimus, ut id 
in sapiente nullum sit omnino. Nam ut corpus, etiamsi mediocriter aegrum est, 
sanum non est, sic in animo ista mediocritas caret sanitate. Itaque praeclare 
nostri, ut alia multa, molestiam sollicitudinem angorem propter similitudinem 
corporum aegrorum aegritudinem nominauerunt.
(23) Hoc propemodum uerbo Graeci omnem animi perturbationem appellant; uocant 
enim g-pathos, id est morbum, quicumque est motus in animo turbidus. Nos melius: 
aegris enim corporibus simillima animi est aegritudo, at non similis 
aegrotationis est libido, non inmoderata laetitia, quae est uoluptas animi elata 
et gestiens. Ipse etiam metus non est morbi admodum similis, quamquam 
aegritudini est finitimus, sed proprie, ut aegrotatio in corpore, sic aegritudo 
in animo nomen habet non seiunctum a dolore. Doloris huius igitur origo nobis 
explicanda est, id est causa efficiens aegritudinem in animo tamquam 
aegrotationem in corpore. Nam ut medici causa morbi inuenta curationem esse 
inuentam putant, sic nos causa aegritudinis reperta medendi facultatem 
reperiemus. 

[3,11] XI. (24 ) Est igitur causa omnis in opinione, nec uero aegritudinis solum, sed 
etiam reliquarum omnium perturbationum, quae sunt genere quattuor, partibus 
plures. Nam cum omnis perturbatio sit animi motus uel rationis expers uel 
rationem aspernans uel rationi non oboediens, isque motus aut boni aut mali 
opinione citetur bifariam, quattuor perturbationes aequaliter distributae sunt. 
Nam duae sunt ex opinione boni; quarum altera, uoluptas gestiens, id est praeter 
modum elata laetitia, opinione praesentis magni alicuius boni altera, cupiditas 
, quae recte uel libido dici potest, quae est inmoderata adpetitio opinati magni 
boni rationi non obtemperans, 
(25) - ergo haec duo genera, uoluptas gestiens et libido, bonorum opinione 
turbantur, ut duo reliqua, metus et aegritudo, malorum. Nam et  metus opinio 
magni mali inpendentis et aegritudo est opinio magni mali praesentis, et quidem 
recens opinio talis mali, ut in eo rectum uideatur esse angi, id autem est, ut 
is qui doleat oportere opinetur se dolere. His autem perturbationibus, quas in 
uitam hominum stultitia quasi quasdam Furias inmittit atque incitat, omnibus 
uiribus atque opibus repugnandum est, si uolumus hoc, quod datum est uitae, 
tranquille placideque traducere.
Sed cetera alias; nunc aegritudinem, si possumus, depellamus. Id enim sit 
propositum, quandoquidem eam tu uideri tibi in sapientem cadere dixisti, quod 
ego nullo modo existimo; taetra enim res est, misera, detestabilis, omni 
contentione, uelis, ut ita dicam, remisque fugienda. 

[3,12] XII.  (26) Qualis enim tibi ille uidetur 
  'Tantalo prognatus, Pelope natus, qui quondam a socru
  Oenomao rege Hippodameam raptis nanctus nuptiis -'?
Iouis iste quidem pronepos. Tamne ergo abiectus tamque fractus? 
  'Nolite' inquit 'hospites ad me adire, ilico istic,
  Ne contagio mea bonis umbraue obsit.
  tanta uis sceleris in corpore haeret.'
Tu te, Thyesta, damnabis orbabisque luce propter uim sceleris alieni? Quid? 
illum filium Solis nonne patris ipsius luce indignum putas? 
  'Refugere oculi, corpus macie extabuit,
  Lacrimae peredere umore exanguis genas,
  Situm inter oris barba paedore horrida atque
  Intonsa infuscat pectus inluuie scabrum.'
Haec mala, o stultissime Aceta, ipse tibi addidisti; non inerant in is quae tibi 
casus inuexerat, et quidem inueterato malo, cum tumor animi resedisset- est 
autem aegritudo, ut docebo, in opinione mali recentis-; sed maeres uidelicet 
regni desiderio, non filiae. Illam enim oderas, et iure fortasse; regno non 
aequo animo carebas. Est autem inpudens luctus maerore se conficientis, quod 
imperare non liceat liberis. 
(27) Dionysius quidem tyrannus Syracusis expulsus Corinthi pueros docebat: usque 
eo imperio carere non poterat. Tarquinio uero quid impudentius, qui bellum 
gereret cum is qui eius non tulerant superbiam? Is cum restitui in regnum nec 
Veientium nec Latinorum armis potuisset, Cumas contulisse se dicitur inque ea 
urbe senio et aegritudine esse confectus. 

[3,13] XIII.  Hoc tu igitur censes sapienti accidere posse, ut aegritudine opprimatur, 
id est miseria? Nam cum omnis perturbatio miseria est, tum carnificina est 
aegritudo. Habet ardorem libido, leuitatem laetitia gestiens, humilitatem metus, 
sed aegritudo maiora quaedam, tabem cruciatum adflictationem foeditatem, lacerat 
exest animum planeque conficit. Hanc nisi exuimus sic ut abiciamus, miseria 
carere non possumus. 
(28) Atque hoc quidem perspicuum est, tum aegritudinem existere, cum quid ita 
uisum sit, ut magnum quoddam malum adesse et urgere uideatur. Epicuro autem 
placet opinionem mali aegritudinem esse natura, ut quicumque intueatur in 
aliquod maius malum, si id sibi accidisse opinetur, sit continuo in aegritudine. 
Cyrenaici non omni malo aegritudinem effici censent, sed insperato et necopinato 
malo. Est id quidem non mediocre ad aegritudinem augendam; uidentur enim omma 
repentina grauiora. Ex hoc et illa iure laudantur: 
  'Ago cum genui, tum morituros sciui et ei rei sustuli.
  Praeterea ad Troiam cum misi ob defendendam Graeciam,
  Scibam me in mortiferum bellum, non in epulas mittere.'

[3,14] XIV.  (29) Haec igitur praemeditatio futurorum malorum lenit eorum aduentum, 
quae uenientia longe ante uideris. Itaque apud Euripiden a Theseo dicta 
laudantur; licet enim, ut saepe facimus, in Latinum illa conuertere: 
  'Nam qui haec audita a docto meminissem uiro,
  Futuras mecum commentabar miserias:
  Aut mortem acerbam aut exili maestam fugam
  Aut semper aliquam molem meditabar mali,
  Ut, si qua inuecta diritas casu foret,
  Ne me inparatum cura laceraret repens.'
(30) Quod autem Theseus a docto se audisse dicit, id de se ipso loquitur 
Euripides. Fuerat enim auditor Anaxagorae, quem ferunt nuntiata morte filii 
dixisse: 'sciebam me genuisse mortalem.' Quae uox declarat is esse haec acerba, 
quibus non fuerint cogitata. Ergo id quidem non dubium, quin omnia, quae mala 
putentur, sint inprouisa grauiora. Itaque quamquam non haec una res efficit 
maximam aegritudinem, tamen, quoniam multum potest prouisio animi et praeparatio 
ad minuendum dolorem, sint semper omnia homini humana meditata. Et nimirum haec 
est illa praestans et diuina sapientia, et perceptas penitus et pertractatas res 
humanas habere, nihil admirari, cum acciderit, nihil, ante quam euenerit, non 
euenire posse arbitrari. 
  'Quam ob rem omnis, cum secundae res sunt maxume, tum maxime
  Meditari secum oportet, quo pacto aduersam aerumnam ferant.
  Pericla, damna peregre rediens semper secum cogitet,
  Aut fili peccatum aut uxoris mortem aut morbum filiae,
  Communia esse haec, ne quid horum umquam accidat animo nouum;
  Quicquid praeter spem eueniat, omne id deputare esse in lucro.'

[3,15] XV.  (31) Ergo hoc Terentius a philosophia sumptum cum tam commode dixerit, nos, 
e quorum fontibus id haustum est, non et dicemus hoc melius et constantius 
sentiemus? Hic est enim ille uoltus semper idem, quem dicitur Xanthippe 
praedicare solita in uiro suo fuisse Socrate: eodem semper se uidisse exeuntem 
illum domo et reuertentem. Nec uero ea frons erat, quae M- Crassi illius 
ueteris, quem semel ait in omni uita risisse Lucilius, sed tranquilla et serena; 
sic enim accepimus. Iure autem erat semper idem uoltus, cum mentis, a qua is 
fingitur, nulla fieret mutatio. Quare accipio equidem a Cyrenaicis haec arma 
contra casus et euentus, quibus eorum aduenientes impetus diuturna 
praemeditatione frangantur, simulque iudico malum illud opinionis esse, non 
naturae; si enim in re esset, cur fierent prouisa leuiora?
(32) Sed est, isdem de rebus quod dici possit subtilius, si prius Epicuri 
sententiam uiderimus. Qui censet necesse esse omnis in aegritudine esse, qui se 
in malis esse arbitrentur, siue illa ante prouisa et expectata sint siue 
inueterauerint. Nam neque uetustate minui mala nec fieri praemeditata leuiora, 
stultamque etiam esse meditationem futuri mali aut fortasse ne futuri quidem: 
satis esse odiosum malum omne, cum uenisset; qui autem semper cogitauisset 
accidere posse aliquid aduersi, ei fieri illud sempiternum malum; si uero ne 
futurum quidem sit, frustra suscipi miseriam uoluntariam; ita semper angi aut 
accipiendo aut cogitando malo.
(33) Leuationem autem aegritudinis in duabus rebus ponit, auocatione a cogitanda 
molestia et reuocatione ad contemplandas uoluptates. Parere enim censet animum 
rationi posse et, quo illa ducat, sequi. Vetat igitur ratio intueri molestias, 
abstrahit ab acerbis cogitationibus, hebetem aciem ad miserias contemplandas 
facit; a quibus cum cecinit receptui, inpellit rursum et incitat ad 
conspiciendas totaque mente contrectandas uarias uoluptates, quibus ille et 
praeteritarum memoria et spe consequentium sapientis uitam refertam putat. Haec 
nostro more nos diximus, Epicurii dicunt suo; sed quae dicant, uideamus, quo 
modo, neglegamus. 

[3,16] XVI.  (34) Principio male reprehendunt praemeditationem rerum futurarum. Nihil 
est enim quod tam optundat eleuetque aegritudinem quam perpetua in omni uita 
cogitatio nihil esse quod non accidere possit, quam meditatio condicionis 
humanae, quam uitae lex commentatioque parendi, quae non hoc adfert, ut semper 
maereamus, sed ut numquam. Neque enim, qui rerum naturam, qui uitae uarietatem, 
qui inbecillitatem generis humani cogitat, maeret, cum haec cogitat, sed tum uel 
maxime sapientiae fungitur munere; utrumque enim consequitur, ut et 
considerandis rebus humanis proprio philosophiae fruatur officio et aduersis 
casibus triplici consolatione sanetur, primum quod posse accidere diu cogitauit, 
quae cogitatio una maxime molestias omnis extenuat et diluit, deinde quod humana 
humane ferenda intellegit, postremo quod uidet malum nullum esse nisi culpam, 
culpam autem nullam esse, cum id, quod ab homine non potuerit praestari, 
euenerit. 
(35) Nam reuocatio illa, quam adfert, cum a contuendis nos malis auocat, nulla 
est. Non est enim in nostra potestate fodicantibus eis rebus, quas malas esse 
opinemur, dissimulatio uel obliuio: lacerant, uexant, stimulos admouent, ignis 
adhibent, respirare non sinunt. Et tu obliuisci iubes, quod contra naturam est, 
qui, <quod> a natura datum est, auxilium extorqueas inueterati doloris? Est enim 
tarda illa quidem medicina, sed tamen magna, quam adfert longinquitas et dies. 
Iubes me bona cogitare, obliuisci malorum. Diceres aliquid, et magno quidem 
philosopho dignum, si ea bona esse sentires, quae essent homine dignissima. 

[3,17] XVII.  (36) Pythagoras mihi si diceret aut Socrates aut Plato: 'Quid iaces aut 
quid maeres aut cur succumbis cedisque fortunae? quae peruellere te forsitan 
potuerit et pungere, non potuit certe uires frangere. Magna uis est in 
uirtutibus; eas excita, si forte dormiunt. Iam tibi aderit princeps fortitudo, 
quae te animo tanto esse coget, ut omnia, quae possint homini euenire, contemnas 
et pro nihilo putes. Aderit temperantia, quae est eadem moderatio, a me quidem 
paulo ante appellata frugalitas, quae te turpiter et nequiter facere nihil 
patietur. Quid est autem nequius aut turpius ecfeminato uiro? Ne iustitia quidem 
sinet te ista facere, cui minimum esse uidetur in hac causa loci; quae tamen ita 
dicet dupliciter esse te iniustum, cum et alienum adpetas, qui mortalis natus 
condicionem postules inmortalium et grauiter feras te, quod utendum acceperis, 
reddidisse. 
(37) Prudentiae uero quid respondebis docenti uirtutem sese esse contentam, quo 
modo ad bene uiuendum, sic etiam ad beate? Quae si extrinsecus religata pendeat 
et non et oriatur a se et rursus ad se reuertatur et omnia sua complexa nihil 
quaerat aliunde, non intellego, cur aut uerbis tam uehementer ornanda aut re 
tantopere expetenda uideatur'. Ad haec bona me si reuocas, Epicure, pareo, 
sequor, utor te ipso duce, obliuiscor etiam malorum, ut iubes, eoque facilius, 
quod ea ne in malis quidem ponenda censeo. Sed traducis cogitationes meas ad 
uoluptates. Quas? Corporis, credo, aut quae propter corpus uel recordatione uel 
spe cogitentur. Num quid est aliud? rectene interpretor sententiam tuam? Solent 
enim isti negare nos intellegere, quid dicat Epicurus. 
(38) Hoc dicit, et hoc ille acriculus me audiente Athenis senex Zeno, istorum 
acutissimus, contendere et magna uoce dicere solebat: eum esse beatum, qui 
praesentibus uoluptatibus frueretur confideretque se fruiturum aut in omni aut 
in magna parte uitali dolore non interueniente, aut si interueniret, si summus 
foret, futurum breuem, sin productior, plus habiturum iucundi quam mali; haec 
cogitantem fore beatum, praesertim cum et ante perceptis bonis contentus esset 
<et> nec mortem nec deos extimesceret. 

[3,18] XVIII. Habes formam Epicuri uitae beatae uerbis Zenonis expressam, 
nihil ut possit negari. 
(39) Quid ergo? huiusne uitae propositio et cogitatio aut Thyestem 
leuare poterit aut Aeetam, de quo paulo ante dixi, aut Telamonem pulsum patria 
exulantem atque egentem? in quo haec admiratio fiebat: 
  'Hicine est ille Telamon, modo quem gloria ad caelum extulit,
  Quem aspectabant, cuius ob os Grai ora obuertebant sua?
(40) Quodsi cui, ut ait idem, 'simul animus cum re concidit', a grauibus illis 
antiquis philosophis petenda medicina est, non ab his uoluptariis. Quam enim 
isti bonorum copiam dicunt? Fac sane esse summum bonum non dolere - quamquam id 
non uocatur uoluptas, sed non necesse est nunc omnia-: idne est, quo traducti 
luctum leuemus? Sit sane summum malum dolere: in eo igitur qui non est, si malo 
careat, continuone fruitur summo bono? 
(41) Quid tergiuersamur, Epicure, nec fatemur eam nos dicere uoluptatem, quam tu 
idem. cum os perfricuisti, soles dicere? Sunt haec tua uerba necne? In eo quidem 
libro, qui continet omnem disciplinam tuam, fungar enim iam interpretis munere, 
ne quis me putet fingere - dicis haec: 'Nec equidem habeo, quod intellegam bonum 
illud, detrahens eas uoluptates quae sapore percipiuntur, detrahens eas quae 
rebus percipiuntur ueneriis, detrahens eas quae auditu e cantibus, detrahens eas 
etiam quae ex formis percipiuntur oculis suauis motiones, siue quae aliae 
uoluptates in toto homine gignuntur quolibet sensu. Nec uero ita dici potest, 
mentis laetitiam solam esse in bonis. Laetantem enim mentem ita noui: spe eorum 
omnium, quae supra dixi, fore ut natura iis potiens dolore careat.' 
(42) Atque haec quidem his uerbis, quiuis ut intellegat, quam uoluptatem norit 
Epicurus. Deinde paulo infra: 'Saepe quaesiui' inquit 'ex is qui appellabantur 
sapientes, quid haberent quod in bonis relinquerent, si illa detraxissent, nisi 
si uellent uoces inanis fundere: nihil ab is potui cognoscere. Qui si uirtutes 
ebullire uolent et sapientias, nihil aliud dicent nisi eam uiam, qua efficiantur 
eae uoluptates quas supra dixi.' Quae secuntur, in eadem sententia sunt, 
totusque liber, qui est de summo bono refertus est et uerbis et sententiis 
talibus. 
(43) Ad hancine igitur uitam Telamonem illum reuocabis, ut leues aegritudinem, 
et si quem tuorum adflictum maerore uideris, huic acipenserem potius quam 
aliquem Socraticum libellum dabis? hydrauli hortabere ut audiat uoces potius 
quam Platonis? expones, quae spectet, florida et uaria? fasciculum ad naris 
admouebis? incendes odores et sertis redimiri iubebis et rosa? si uero aliquid 
etiam -, tum plane luctum omnem absterseris. 

[3,19] XIX. (44) Haec Epicuro confitenda sunt aut ea, quae modo expressa ad uerbum dixi 
tollenda de libro uel totus liber potius abiciundus; est enim confertus 
uoluptatibus. Quaerendum igitur, quem ad modum aegritudine priuemus eum qui ita 
dicat: 
  'Pol mihi fortuna magis nunc defit quam genus.
  Namque regnum suppetebat mihi, ut scias, quanto e loco,
  Quantis opibus, quibus de rebus lapsa fortuna accidat.'
Quid? huic calix mulsi impingendus est, ut plorare desinat, aut aliquid eius 
modi? Ecce tibi ex altera parte ab eodem poeta: 
  'Ex opibus summis opis egens, Hector, tuae'
Huic subuenire debemus; quaerit enim auxilium: 
  'Quid petam praesidi aut exequar quoue nunc
  Auxilio exili aut fugae freta sim?
  Arce et urbe orba sum. Quo accidam? quo applicem?
  Cui nec arae patriae domi stant, fractae et disiectae iacent,
  Fana fiamma deflagrata, tosti alti stant parietes
  Deformati atque abiete crispa -'
Scitis quae sequantur, et illa in primis: 
  'O pater, o patria, o Priami domus,
  Saeptum altisono cardine templum!
  Vidi ego te adstante ope barbarica
  Tectis caelatis laqueatis,
  Auro ebore instructam regifice.'
(45) O poetam egregium! quamquam ab his cantoribus Euphorionis contemnitur. 
Sentit omnia repentina et necopinata esse grauiora. Exaggeratis igitur regiis 
opibus, quae uidebantur sempiternae fore, quid adiungit? 
  'Haec omnia uidi inflammari,
  Priamo ui uitam euitari,
  Iouis aram sanguine turpari.'
(46) Praeclarum carmen! est enim et rebus et uerbis et modis lugubre. Eripiamus 
huic aegritudinem. Quo modo? Conlocemus in culcita plumea, psaltriam adducamus, 
demus hedychrum, incendamus scutellam dulciculae potionis aliquid uideamus et 
cibi? Haec tandem bona sunt, quibus aegritudines grauissumae detrahantur? Tu 
enim paulo ante ne intellegere quidem te alia ulla dicebas. Reuocari igitur 
oportere a maerore ad cogitationem bonorum conueniret mihi cum Epicuro, si, quid 
esset bonum, conueniret. 

[3,20] XX.  Dicet aliquis: Quid ergo? tu Epicurum existimas ista uoluisse, aut 
libidinosas eius fuisse sententias? Ego uero minime; uideo enim ab eo dici multa 
seuere, multa praeclare. Itaque, ut saepe dixi, de acumine agitur eius, non de 
moribus; quamuis spernat uoluptates eas quas, modo laudauit, ego tamen meminero 
quod uideatur ei summum bonum. Non enim uerbo solum posuit uoluptatem, sed 
explanauit quid diceret: 'Saporem' inquit 'et corporum complexum et ludos atque 
cantus et formas eas quibus oculi iucunde moueantur.' Num fingo, num mentior? 
cupio refelli; quid enim laboro nisi ut ueritas in omni quaestione explicetur? 
(47) 'At idem ait non crescere uoluptatem dolore detracto, summamque esse 
uoluptatem nihil dolere.' Paucis uerbis tria magna peccata: unum, quod secum 
ipse pugnat; modo enim ne suspicari quidem se quicquam bonum, nisi sensus quasi 
titillarentur uoluptate; nunc autem summam uoluptatem esse dolore carere: 
potestne magis secum ipse pugnare? Alterum peccatum quod, cum in natura tria 
sint, unum gaudere, alterum dolere, tertium nec gaudere nec dolere, hic primum 
et tertium putat idem esse nec distinguit a non dolendo uoluptatem. Tertium 
peccatum commune cum quibusdam, quod, cum uirtus maxime expetatur eiusque 
adipiscendae causa philosophia quaesita sit, ille a uirtute summum bonum 
separauit. 
(48) 'At laudat saepe uirtutem'. Et quidem C. Gracchus, cum largitiones maximas 
fecisset et effudisset aerarium uerbis tamen defendebat aerarium. Quid uerba 
audiam cum facta uideam? L- Piso ille Frugi semper contra legem frumentariam 
dixerat. Is lege lata consularis ad frumentum accipiundum uenerat. Animum 
aduertit Gracchus in contione Pisonem stantem; quaerit audiente p- R-, qui sibi 
constet, cum ea lege frumentum petat, quam dissuaserit. 'Nolim' inquit 'mea 
bona, Gracche, tibi uiritim diuidere libeat, sed, si facias, partem petam.' 
Parumne declarauit uir grauis et sapiens lege Sempronia patrimonium publicum 
dissipari? Lege orationes Gracchi, patronum aerarii esse dices. 
(49) Negat Epicurus iucunde posse uiui, nisi cum uirtute uiuatur, negat ullam in 
sapientem uim esse fortunae, tenuem uictum antefert copioso, negat ullum esse 
tempus, quo sapiens non beatus sit: omnia philosopho digna, sed cum uoluptate 
pugnantia. 'Non istam dicit uoluptatem.' Dicat quamlibet; nempe eam dicit, in 
qua uirtutis nulla pars, insit. Age, si uoluptatem non intellegimus, ne dolorem 
quidem? Nego igitur eius esse, qui dolore summum malum metiatur, mentionem 
facere uirtutis. 

[3,21] XXI. (50) Et conqueruntur quidam Epicurei, uiri optimi - nam nullum genus est minus 
malitiosum -, me studiose dicere contra Epicurum. Ita credo, de honore aut de 
dignitate contendimus. Mihi summum in animo bonum uidetur, illi autem in 
corpore, mihi in uirtute, illi in uoluptate. Et illi pugnant, et quidem 
uicinorum fidem implorant - multi autem sunt, qui statim conuolent -; ego sum is 
qui dicam me non laborare, actum habiturum, quod egerint. 
(51) Quid enim? de bello Punico agitur? De quo ipso cum aliud M- Catoni, aliud 
L- Lentulo uideretur, nulla inter eos concertatio umquam fuit: hi nimis iracunde 
agunt, praesertim cum ab is non sane animosa defendatur sententia, pro qua non 
in senatu, non in contione, non apud exercitum neque ad censores dicere audeant. 
Sed cum istis alias, et eo quidem animo, nullum ut certamen instituam, uerum 
dicentibus facile cedam; tantum admonebo, si maxime uerum sit ad corpus omnia 
referre sapientem siue, ut honestius dicam, nihil facere nisi quod expediat, 
siue omnia referre ad utilitatem suam, quoniam haec plausibilia non sunt, ut in 
sinu gaudeant, gloriose loqui desinant. 

[3,22] XXII.  (52) Cyrenaicorum restat sententia; qui tum aegritudinem censent 
existere, si necopinato quid euenerit. Est id quidem magnum, ut supra dixi; 
etiam Chrysippo ita uideri scio, quod prouisum ante non sit, id ferire 
uehementius; sed non sunt in hoc omnia. Quamquam hostium repens aduentus magis 
aliquanto conturbat quam expectatus, et maris subita tempestas quam ante prouisa 
terret nauigantes uehementius, et eius modi sunt pleraque. Sed cum diligenter 
necopinatorum naturam consideres, nihil aliud reperias nisi omnia uideri subita 
maiora, et quidem ob duas causas, primum quod, quanta sint quae accidunt, 
considerando spatium non datur, deinde, cum uidetur praecaueri potuisse, si 
prouisum esset, quasi culpa contractum malum aegritudinem acriorem facit. 
(53) Quod ita esse dies declarat, quae procedens ita mitigat, ut isdem malis 
manentibus non modo leniatur aegritudo, sed in plerisque tollatur. 
Karthaginienses multi Romae seruierunt, Macedones rege Perse capto; uidi etiam 
in Peloponneso, cum essem adulescens, quosdam Corinthios. Hi poterant omnes 
eadem illa de Andromacha deplorare: 
  'Haec omnia uidi ---',
Sed iam decantauerant fortasse. Eo enim erant uoltu, oratione, omni reliquo motu 
et statu, ut eos Argiuos aut Sicyonios diceres, magisque me mouerant Corinthi 
subito aspectae parietinae quam ipsos Corinthios, quorum animis diuturna 
cogitatio callum uetustatis obduxerat.
(54) Legimus librum Clitomachi, quem ille euersa Karthagine misit consolando 
causa ad captiuos, ciues suos; in eo est disputatio scripta Carneadis, quam se 
ait in commentarium rettulisse. Cum ita positum esset, uideri fore in 
aegritudine sapientem patria capta, quae Carneades contra dixerit, scripta sunt. 
Tanta igitur calamitatis praesentis adhibetur a philosopho medicina, quanta 
inueteratae ne desideratur quidem, nec, si aliquot annis post idem ille liber 
captiuis missus esset, uolneribus mederetur, sed cicatricibus. Sensim enim et 
pedetemptim progrediens extenuatur dolor, non quo ipsa res immutati soleat aut 
possit, sed id, quod ratio debuerat, usus docet, minora esse ea quae sint uisa 
maiora. 

[3,23] XXIII.  (55) Quid ergo opus est, dicet aliquis, ratione aut omnino consolatione 
ulla, qua solemus uti, cum leuare dolorem maerentium uolumus? hoc enim fere tum 
habemus in promptu, nihil oportere inopinatum uideri; aut qui tolerabilius feret 
incommodum, qui cognouerit necesse esse homini tale aliquid accidere? Haec enim 
oratio de ipsa summa mali nihil detrahit, tantum modo adfert, nihil euenisse 
quod non opinandum fuisset. Neque tamen genus id orationis in consolando non 
ualet, sed id haud sciam an plurimum. * Ergo ista necopinata non habent tantam 
uim, ut aegritudo ex is omnis oriatur; feriunt enim fortasse grauius, non id 
efficiunt, ut ea, quae accidant maiora uideantur; quia recentia sunt, maiora 
uidentur, non quia repentina.* 
(56) Duplex est igitur ratio ueri reperiendi non in is solum, quae mala,sed in 
is etiam, quae bona uidentur. Nam aut ipsius rei natura qualis et quanta sit, 
quaerimus, ut de paupertate non numquam, cuius onus disputando leuamus docentes, 
quam parua et quam pauca sint quae natura desideret, aut a disputando 
subtilitate orationem ad exempla traducimus. Hic Socrates commemoratur, hic 
Diogenes, hic Caecilianum illud: 
  'Saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia.'
Cum enim paupertatis una eademque sit uis, quidnam dici potest, quam ob rem C- 
Fabricio tolerabilis ea fuerit, alii negent se ferre posse?
(57) Huic igitur alteri generi similis est ea ratio consolandi, quae docet 
humana esse quae acciderint. Non enim id solum continet ea disputatio, ut 
cognitionem adferat generis humani, sed significat tolerabilia esse, quae et 
tulerint et ferant ceteri.

[3,24] XXIV. De paupertate agitur: multi patientes pauperes commemorantur; de 
contemnendo honore: multi inhonorati proferuntur, et quidem propter id ipsum 
beatiores, eorumque, qui priuatum otium negotiis publicis antetulerunt, 
nominatim uita laudatur, nec siletur illud potentissimi regis anapaestum, qui 
laudat senem et fortunatum esse dicit, quod inglorius sit atque ignobilis ad 
supremum diem peruenturus; (58) similiter commemorandis exemplis orbitates 
quoque liberum praedicantur, eorumque, qui grauius ferunt, luctus aliorum 
exemplis leniuntur. Sic perpessio ceterorum facit, ut ea quae acciderint multo 
minora quam quanta sint existimata, uideantur. Ita fit, sensim cogitantibus ut, 
'quantum sit ementita opinio, appareat.
Atque hoc idem et Telamo ille declarat:
  'Ego cum genui ---'
et Theseus: 
  'Futuras mecum commentabar miserias'
et Anaxagoras: 'Sciebam me genuisse mortalem.' Hi enim omnes diu cogitantes de 
rebus humanis intellegebant eas nequaquam pro opinione uolgi esse extimescendas. 
Et mihi quidem uidetur idem fere accidere is qui ante meditantur, quod is quibus 
medetur dies, nisi quod ratio quaedam sanat illos, hos ipsa natura intellecto eo 
quod rem continet, illud malum, quod opinatum sit esse maxumum, nequaquam esse 
tantum, ut uitam beatam possit euertere. 
(59) Hoc igitur efficitur, ut ex illo necopinato plaga maior sit, non, ut illi 
putant, ut, cum duobus pares casus euenerint, is modo aegritudine adficiatur, 
cui ille necopinato casus euenerit.
Itaque dicuntur non nulli in maerore, cum de hac communi hominum condicione 
audiuissent, ea lege esse nos natos, ut nemo in perpetuum esse posset expers 
mali, grauius etiam tulisse. 

[3,25] XXV. Quocirca Carneades, ut uideo nostrum scribere Antiochum, reprehendere 
Chrysippum solebat laudantem Euripideum carmen illud: 
  'Mortalis nemo est quem non attingat dolor
  Morbusque; multis sunt humandi liberi,
  Rursum creandi, morsque est finita omnibus.
  Quae generi humano angorem nequicquam adferunt:
  Reddenda terrae est terra, tum uita omnibus
  Metenda ut fruges. Sic iubet Necessitas.'
(60) Negabat genus hoc orationis quicquam omnino ad leuandam aegritudinem 
pertinere. Id enim ipsum dolendum esse dicebat, quod in tam crudelem 
necessitatem incidissemus; nam illam quidem orationem ex commemoratione 
alienorum malorum ad maliuolos consolandos esse accommodatam. Mihi uero longe 
uidetur secus. Nam et necessitas ferendae condicionis humanae quasi cum deo 
pugnare prohibet admonetque esse hominem, quae cogitatio magno opere luctum 
leuat, et enumeratio exemplorum, non ut animum maliuolorum oblectet, adfertur, 
sed ut ille qui maeret ferundum sibi id censeat, quod uideat multos moderate et 
tranquille tulisse. 
(61) Omnibus enim modis fulciendi sunt, qui ruunt nec cohaerere possunt propter 
magnitudinem aegritudinis. Ex quo ipsam aegritudinem g-lupehn Chrysippus quasi 
g-lusin, id est solutionem totius hominis, appellatam putat. Quae tota poterit euelli explicata, 
ut principio dixi, causa aegritudinis; est enim nulla alia nisi opinio et 
iudicium magni praesentis atque urgentis mali. Itaque et dolor corporis, cuius 
est morsus acerrumus, perferetur spe proposita boni, et acta aetas honeste ac 
splendide tantam adfert consolationem, ut eos qui ita uixerint aut non attingat 
aegritudo aut perleuiter pungat animi dolor. 

[3,26] XXVI. Sed ad hanc opinionem magni mali cum illa etiam opinio accessit oportere, 
rectum esse, ad off�cium pertinere ferre illud aegre quod acciderit, tum denique 
efficitur illa grauis aegritudinis perturbatio. 
(62) Ex hac opinione sunt illa uaria et detestabilia genera lugendi: paedores, 
muliebres lacerationes genarum, pectoris feminum capitis percussiones; hinc ille 
Agamemno Homericus et idem Accianus 
  'Scindens dolore identidem intonsam comam';
In quo facetum illud Bionis, perinde stultissimum regem in luctu capillum sibi 
euellere quasi caluitio maeror leuaretur.

(63) Sed haec omnia faciunt opinantes ita fieri oportere. Itaque et Aeschines in 
Demosthenem inuehitur, quod is septimo die post filiae mortem hostias 
immolauisset. At quam rhetorice, quam copiose! quas sententias colligit, quae 
uerba contorquet! ut licere quiduis rhetori intellegas. Quae nemo probaret, nisi 
insitum illud in animis haberemus, omnis bonos interitu suorum quam grauissime 
maerere oportere. Ex hoc euenit, ut in animi doloribus alii solitudines captent, 
ut ait Homerus de Bellerophonte:
  'Qui miser in campis maerens errabat Aleis
  Ipse suum cor edens, hominum uestigia uitans';
et Nioba fingitur lapidea propter aeternum, credo, in luctu silentium, Hecubam 
autem putant propter animi acerbitatem quandam et rabiem fingi in canem esse 
conuersam. Sunt autem alii, quos in luctu cum ipsa solitudine loqui saepe 
delectat, ut illa apud Ennium nutrix: 
  'Cupido cepit miseram nunc me proloqui
  Caelo atque terrae Medeai miserias.'

[3,27] XXVII. (64) Haec omnia recta uera debita putantes faciunt in dolore, maximeque 
declaratur hoc quasi officii iudicio fieri, quod, si qui forte, cum se in luctu 
esse uellent, aliquid fecerunt humanius aut si hilarius locuti sunt, reuocant se 
rursus ad maestitiam peccatique se insimulant, quod dolere intermiserint. Pueros 
uero matres et magistri castigare etiam solent, nec uerbis solum, sed etiam 
uerberibus, 'si quid in domestico luctu hilarius ab is factum est aut dictum, 
plorare cogunt. Quid? ipsa remissio luctus cum est consecuta intellectumque est 
nihil profici maerendo, nonne res declarat fuisse totum illud uoluntarium?
(65) Quid ille Terentianus 'ipse se poeniens', id est  e(auto/n timwrou/menoj ?
  'Decreui tantisper me minus iniuriae,
  Chremes, meo gnato facere, dum fiam miser.'
Hic decernit, ut miser sit. Num quis igitur quicquam decernit inuitus? 
  'Malo quidem me quouis dignum deputem -'
Malo se dignum deputat, nisi miser sit. Vides ergo opinionis esse, non naturae 
malum. Quid, quos res ipsa lugere prohibet? ut apud Homerum cotidianae neces 
interitusque multorum sedationem maerendi adferunt, apud quem ita dicitur: 
  'Namque nimis multos atque omni luce cadentis
  Cernimus, ut nemo possit maerore uacare.
  Quo magis est aequum tumulis mandare peremptos
  Firmo animo et luctum lacrinus finire diurnis.'
(66) Ergo in potestate est abicere dolorem, cum uelis, tempori seruientem. An 
est ullum tempus, quoniam quidem res in nostra potestate est, cui non ponendae 
curae aegritudinis causa seruiamus? Constabat eos, qui concidentem uolneribus 
Cn. Pompeium uidissent, cum in illo ipso acerbissimo miserrimoque spectaculo 
sibi timerent, quod se classe hostium circumfusos uiderent, nihil aliud tum 
egisse, nisi ut remiges hortarentur et ut salutem adipiscerentur fuga; 
posteaquam Tyrum uenissent tum adflictari lamentarique coepisse. Timor igitur ab 
his aegritudinem potuit repellere, ratio ac sapientia uera non poterit?

[3,28] XXVIII. Quid est autem quod plus ualeat ad ponendum dolorem, quam cum est 
intellectum nil profici et frustra esse susceptum? Si igitur deponi potest, 
etiam non suscipi potest; uoluntate igitur et iudicio suscipi aegritudinem 
confitendum est.
(67) Idque indicatur eorum patientia, qui cum multa sint saepe perpessi, 
facilius ferunt quicquid accidit, obduruisseque iam sese contra fortunam 
arbitrantur, ut ille apud Euripidem:
  'Si mihi nunc tristis primum inluxisset dies
  Nec tam aerumnoso nauigauissem salo,
  Esset dolendi causa, ut iniecto eculei
  Freno repente tactu exagitantur nouo;
  Sed iam subactus miseriis optorpui.'
Defetigatio igitur miseriarum aegritudines cum faciat leniores, intellegi 
necesse est non rem ipsam causam atque fontem esse maeroris.
(68) Philosophi summi nequedum tamen sapientiam consecuti nonne intellegunt in 
summo se malo esse? Sunt enim insipientes, neque insipientia ullum maius malum 
est; neque tamen lugent. Quid ita? Quia huic generi malorum non adfingitur illa 
opinio, rectum esse et aequum et ad officium pertinere aegre ferre, quod sapiens 
non sis, quod idem adfingimus huic aegritudini, in qua luctus inest, quac omnium 
maxuma est.
(69) Itaque Aristoteles ueteres philosophos accusans, qui existumauissent 
philosophiam suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut 
gloriosissimos fuisse; sed se uidere, quod paucis annis magna accessio facta 
esset, breui tempore philosophiam plane absolutam fore. Theophrastus autem 
moriens accusasse naturam dicitur, quod ceruis et cornicibus uitam diuturnam, 
quorum id nihil interesset, hominibus, quorum maxime interfuisset, tam exiguam 
uitam dedisset; quorum si aetas potuisset esse longinquior, futurum fuisse ut 
omnibus perfectis artibus omni doctrina hominum uita erudiretur. Querebatur 
igitur se tum, cum illa uidere coepisset, extingui. Quid? ex ceteris philosophis 
nonne optumus et grauissumus quisque confitetur multa se ignorare et multa sibi 
etiam atque etiam esse discenda?
(70) Neque tamen, cum se in media stultitia, qua nihil est peius, haerere 
intellegant, aegritudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio officiosi 
doloris. Quid, qui non putant lugendum uiris? qualis fuit Q. Maxumus efferens 
filium consularem qualis L. Paulus duobus paucis diebus amissis f�liis, qualis 
M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione 
conlegimus.
(71) Quid hos aliud placauit nisi quod luctum et maerorem esse non putabant 
uiri? Ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi 
turpe putantes aegritudinem reppulerunt. Ex quo intellegitur non natura, sed in 
opinione esse aegritudinem.

[3,29] XXIX. Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua uoluntate maereat? natura 
adfert dolorem, cui quidem Crantor, inquiunt, uester cedendum putat; premit enim 
atque instat, nec resisti potest. Itaque Oileus ille apud Sophoclem, qui 
Telamonem antea de Aiacis morte consolatus esset, is cum audiuisset de suo, 
fractus est. De cuius commutata mente sic dicitur:
  'Nec uero tanta praeditus sapientia
  Quisquam est, qui aliorum aerumnam dictis adleuans
  Non idem, cum fortuna mutata impetum
  Conuertat, clade subita frangatur sua,
  Ut illa ad alios dicta et praecepta excidant.'
Haec cum disputant, hoc student efficere, naturae obsisti nullo modo posse; et 
tamen fatentur grauiores aegritudines suscipi, quam natura cogat. Quae est 
igitur amentia? ut nos quoque idem ab illis requiramus.
Sed plures sunt causae suscipiendi doloris:
(72) primum illa opinio mali, quo uiso atque persuaso aegritudo insequitur 
necessario; deinde etiam gratum mortuis se facere, si grauiter eos lugeant, 
arbitrantur; accedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim diis 
inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum plaga perculsi adflictos se et 
stratos esse fateantur. Sed haec inter se quam repugnent, plerique non uident. 
Laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui alterius mortem aequo animo 
ferant, eos putant uituperandos. Quasi fieri ullo modo possit, quod in amatorio 
sermone dici solet, ut quisquam plus alterum diligat quam se.
(73) Praeclarum illud est et, si quaeris, rectum quoque et uerum, ut eos, qui 
nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut uero plus, fieri 
nullo pacto potest. Ne optandum quidem est in amicitia, ut me ille plus quam se, 
ego illum plus quam me; perturbatio uitae, si ita sit, atque officiorum omnium 
consequatur.

[3,30] XXX. Sed de hoc alias; nunc illud satis est, non attribuere ad amissionem 
amicorum miseriam nostram, ne illos plus quam ipsi uelint, si sentiant, plus 
certe quam nosmet ipsos diligamus. Nam quod aiunt plerosque consolationibus 
nihil leuari adiunguntque consolatores ipsos confiteri se miseros, cum ad eos 
impetum suum fortuna conuerterit, utrumque dissoluitur. Sunt enim ista non 
naturae uitia, sed culpae. Stultitiam. autem accusare quamuis copiose licet. Nam 
et qui non leuantur, <se> ipsi ad miseriam inuitant, et qui suos casus aliter 
ferunt atque ut auctores aliis ipsi fuerunt, non sunt uitiosiores quam fere 
plerique, qui auari auaros, gloriae cupidos gloriosi reprehendunt. Est enim 
proprium stultitiae aliorum uitia cernere, obliuisci suorum.
(74) Sed nimirum hoc maxume est premendum, cum constet aegritudinem uetustate 
tolli, hanc uim non esse in die positam, sed in cogitatione diuturna. Nam si et 
eadem res est et idem est homo, qui potest quicquam de dolore mutari, si neque 
de eo, propter quod delet, quicquam est mutatum neque de eo, qui dolet? 
Cogitatio igitur diuturna nihil esse in re mali dolori medetur, non ipsa 
diuturnitas.

[3,31] XXXI.  Hic mihi adferunt mediocritates. Quae si naturales sunt, quid opus est 
consolatione? natura enim ipsa terminabit modum; sin opinabiles, opinio tota 
tollatur.
Satis dictum esse arbitror aegritudinem esse opinionem mali praesentis, in qua 
opinione illud insit, ut aegritudinem suscipere oporteat.
(75) Additur ad hanc definitionem a Zenone recte, ut illa opinio praesentis mali 
sit recens. Hoc autem uerbum sic interpretantur, ut non tantum illud recens esse 
uelint, quod paulo ante acciderit, sed quam diu in illo opinato malo uis quaedam 
insit, ut uigeat et habeat quandam uiriditatem, tam diu appelletur recens. Ut 
Artemisia illa, Mausoli Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnasi fecit 
sepulcrum, quam diu uixit, uixit in luctu eodemque etiam confecta contabuit. 
Huic erat illa opinio cotidie recens; quae tum denique non appellatur recens, 
cum uetustate exaruit.
Haec igitur officia sunt consolantium, tollere aegritudinem funditus aut sedare 
aut detrahere quam plurumum aut sopprimere nec pati manare longius aut ad alia 
traducere.
(76) Sunt qui unum officium consolantis putent malum illud omnino non esse, ut 
Cleanthi placet; sunt qui non magnum malum, ut Peripatetici; sunt qui abducant a 
malis ad bona, ut Epicurus; sunt qui satis putent estendere nihil inopinati 
accidisse, (nihil mali). Chrysippus aut caput esse censet in consolando 
detrahere illam opinionem maerenti, se officio fungi putet iusto atque debito. 
Sunt etiam qui haec omnia genera consolando colligant - alius enim alio modo 
mouetur -, ut fere nos in Consolatione omnia in consolationem unam coniecimus; 
erat enim in tumore animus, et omnis in eo temptabatur curatio. Sed sumendum 
tempus est non minus in animorum morbis quam in corporum; ut Prometheus ille 
Aeschyli, cui cum d�ctum esset: 
  'Atqui, Prometheu, te hoc tenere existimo,
  Mederi posse rationem iracundiae,'
respondit: 
  'Siquidem qui tempestiuam medicinam admouens
  Non adgrauescens uolnus inlidat manu.'

[3,32] XXXII. (77) Erit igitur in consolationibus prima medicina docere aut nullum 
malum esse aut admodum paruum, altera et de communi condicione uitae et proprie, 
si quid sit de ipsius qui maereat disputandum, tertia summam esse stultitiam 
frustra confici maerore, cum intellegas nihil posse profici. Nam Cleanthes 
quidem sapientem consolatur, qui consolatione non eget. Nihil enim esse malum, 
quod turpe non sit, si lugenti persuaseris, non tu illi luctum, sed stultitiam 
detraxeris; alienum autem tempus docendi. Et tamen non satis mihi uidetur 
uidisse hoc Cleanthes, suscipi aliquando aegritudinem posse ex eo ipso, quod 
esse summum malum Cleanthes ipse fateatur. Quid enim dicemus, cum Socrates 
Alcibiadi persuasisset, ut accepimus, eum nihil hominis esse nec quicquam inter 
Alcibiadem summo loco natum et quemuis baiolum interesse, cum se Alcibiades 
adflictaret lacrimansque Socrati supplex esset, ut sibi uirtutem traderet 
turpitudinemque depelleret, - quid dicemus, Cleanthe? num in illa re, quae 
aegritudine Alcibiadem adficiebat, mali nihil fuisse?
(78) Quid? illa Lyconis qualia sunt? qui aegritudinem extenuans paruis ait eam 
rebus moueri, fortunae et corporis incommodis, non animi malis. Quid ergo? 
illud, quod Alcibiades dolebat, non ex animi malis uitiisque constabat? Ad 
Epicuri consolationem satis est ante dictum.

[3,33] XXXIII. (79 ) Ne illa quidem firmissima consolatio est, quamquam et usitata est 
et saepe prodest: 'non tibi hoc soli.' Prodest haec quidem, ut dixi, sed nec 
semper nec omnibus; sunt enim qui respuant; sed refert, quo modo adhibeatur. Ut 
enim tulerit quisque eorum qui sapienter tulerunt, non quo quisque incommodo 
adfectus sit, praedicandum est. Chrysippi ad ueritatem firmissima est, ad tempus 
aegritudinis difficilis. Magnum opus est probare maerenti illum suo iudicio et, 
quod se ita putet oportere facere, maerere. Nimirum igitur, ut in causis non 
semper utimur eodem statu - sic enim appellamus controuersiarum genera-, sed ad 
tempus, ad controuersiae naturam, ad personam accomodamus, sic in aegritudine 
lenienda, quam quisque curationem recipere possit, uidendum est.
(80) Sed nescio quo pacto ab eo, quod erat a te propositum, aberrauit oratio. Tu 
enim de sapiente quaesieras, cui aut malum uideri nullum potest, quod uacet 
turpitudine, aut ita paruum malum, ut id obruatur sapientia uixque appareat, qui 
nihil opinione adfingat adsumatque ad aegritudinem nec id putet esse rectum, se 
quam maxume excruciari luctuque conf�ci, quo prauius nihil esse possit. Edocuit 
tamen ratio, ut mihi quidem uidetur, cum hoc ipsum proprie non quaereretur hoc 
tempore, num quod esset malum nisi quod idem dici turpe posset, tamen ut 
uideremus, quicquid esset in aegritudine mali, id non naturale esse, sed 
uoluntario iudicio et opinionis errore contractum.

[3,34] XXXIV. (81) Tractatum est autem a nobis id genus aegritudinis, quod unum est omnium 
maxumum, ut eo sublato reliquorum remedia ne magnopere quaerenda arbitraremur.
Sunt enim certa, quae de paupertate, certa, quae de uita inhonorata et 
ingloria dici soleant; separatim certae scholae sunt de exilio, de interitu 
patriae, de seruitute, de debilitate, de caecitate, de omni casu, in quo nomen 
poni solet calamitatis. Haec Graeci in singulas scholas et in singulos libros 
dispertiunt; opus enim quaerunt (quamquam plenae disputationes delectationis sunt);
(82) et tamen, ut medici toto corpore curando minimae etiam parti, si condoluit, 
medentur, sic philosophia cum uniuersam aegritudinem sustulit, etiam, si quis 
error alicunde, extitit, si paupertas momordit, si ignominia pupugit, si quid 
tenebrarum obfudit exilium, aut eorum quae modo dixi si quid extitit. Etsi 
singularum rerum sunt propriae consolationes, de quibus audies tu quidem, cum 
uoles. Sed ad eundem fontem reuertendum est, aegritudine procul abesse a 
sapiente, quod inanis sit, quod frustra suscipiatur, quod non natura exoriatur, 
sed iudicio, sed opinione, sed quadam inuitatione ad dolendum, cum id 
decreuerimus ita fieri oportere.
(83) Hoc detracto, quod totum est uoluntarium, aegritudo erit sublata illa 
maerens, morsus tamen et contractiuncula quaedam animi relinquetur. Hanc dicant 
sane naturalem, dum aegritudinis nomen absit graue taetrum funestum, quod cum 
sapientia esse atque, ut ita dicam, habitare nullo modo possit. At quae stirpes 
sunt aegritudinis, quam multae, quam amarae! quae ipso trunco euerso omnes 
eligendae sunt et, si necesse erit, singulis disputationibus. Superest enim 
nobis hoc, cuicuimodi est, otium. Sed ratio una omnium est aegritudinum, plura 
nomina. Nam et inuidere aegritudinis est et aemulari et obtrectare et misereri 
et angi, lugere, maerere, aerumna adfici, lamentari, sollicitari, dolere, in 
molestia esse, adflictari, desperare.
(84) Haec omnia definiunt Stoici, eaque uerba quae dixi singularum rerum sunt, 
non, ut uidentur, easdem res significant, sed aliquid differunt; quod alio loco 
fortasse tractabimus. Haec sunt illae fibrae stirpium, quas initio dixi, 
persequendae et omnes eligendae, ne umquam ulla possit existere. Magnum opus et 
difficile, quis negat? Quid autem praeclarurn non idem arduum? Sed tamen id se 
effecturam philosophia profitetur, nos modo curationem eius recipiamus.
Verum haec quidem hactenus, cetera, quotienscumque uoletis, et hoc loco et aliis 
parata uobis erunt.

[4,0] LIBER QVARTVS.


[4,1] I. (1) Cum multis locis nostrorum hominum ingenia uirtutesque, Brute, soleo 
mirari, tum maxime in is studiis, quae sero admodum expetita in hanc ciuitatem e 
Graecia transtulerunt. Nam cum a primo urbis ortu regiis institutis, partim 
etiam legibus auspicia, caerimoniae, comitia, prouocationes, patrum consilium 
equitum peditumque discriptio, tota res militaris diuinitus esset constituta, 
tum progressio admirabilis incredibilisque cursus ad omnem excellentiam factus 
est dominatu regio re p. liberata. Nec uero hic locus est, ut de moribus 
institutisque maiorum et disciplina ac temperatione ciuitatis loquamur; aliis 
haec locis satis accurate a nobis dicta sunt maximeque in is sex libris, quos de 
re publica scripsimus.
(2) Hoc autem loco consideranti mihi studia doctrinae multa sane occurrunt, cur 
ea quoque arcessita aliunde neque solum expetita, sed etiam conseruata et culta 
uideantur. Erat enim illis paene in conspectu praestanti sapientia et nobilitate 
Pythagoras, qui fuit in Italia temporibus isdem quibus L- Brutus patriam 
liberauit, praeclarus auctor nobilitatis tuae. Pythagorae autem doctrina cum 
longe lateque flueret, permanauisse mihi uidetur in hanc ciuitatem, idque cum 
coniectura probabile est, tum quibusdam etiam uestigiis indicatur. Quis enim est 
qui putet, cum floreret in Italia Graecia potentissumis et maximis urbibus, ea 
quae magna dicta est, in isque primum ipsius Pythagorae, deinde postea 
Pythagoreorum tantum nomen esset, nostrorum hominum ad eorum doctissimas uoces 
aures clausas fuisse?
(3) Quin etiam arbitror propter Pythagoreorum admirationem Numam quoque regem 
Pythagoreum a posterioribus existimatum. Nam cum Pythagorae disciplinam et 
instituta cognoscerent regisque eius aequitatem et sapientiam a maioribus suis 
accepissent, aetates autem et tempora ignorarent propter uetustatem, eum, qui 
sapientia excelleret, Pythagorae auditorem crediderunt fuisse.

[4,2] II. Et de coniectura quidem hactenus. Vestigia autem Pythagoreorum quamquam 
multa colligi possunt, paucis tamen utemur, quoniam non id agitur hoc tempore. 
Nam cum carminibus soliti illi esse dicantur et praecepta quaedam occultius 
tradere et mentes suas a cogitationum intentione cantu fidibusque ad 
tranquillitatem traducere, grauissumus auctor in Originibus dixit Cato morem 
apud maiores hunc epularum fuisse, ut deinceps, qui accubarent, canerent ad 
tibiam clarorum uirorum laudes atque uirtutes; ex quo perspicuum est et cantus 
tum fuisse discriptos uocum sonis et carmina.
(4) Quamquam id quidem etiam duodecim tabulae declarant, condi iam tum solitum 
esse carmen; quod ne liceret fieri ad alterius iniuriam, lege sanxerunt. Nec 
uero illud non eruditorum temporum argumentum est, quod et deorum puluinaribus 
et epulis magistratuum fides praecinunt, quod proprium eius fuit, de qua loquor, 
disciplinae. Mihi quidem etiam Appi Caeci carmen, quod ualde Panaetius laudat 
epistola quadam, quae est ad Q- Tuberonem, Pythagoreum uidetur. Multa etiam sunt 
in nostris institutis ducta ab illis; quae praetereo, ne ea, quae repperisse 
ipsi putamur, aliunde didicisse uideamur.
(5) Sed ut ad propositum redeat oratio, quam breui tempore quot et quanti 
poetae, qui autem oratores extiterunt! facile ut appareat nostros omnia consequi 
potuisse, simul ut uelle coepissent.
Sed de ceteris studiis alio loco et dicemus, si usus fuerit, et saepe diximus. 

[4,3] III. Sapientiae studium uetus id quidem in nostris, sed tamen ante Laeli 
aetatem et Scipionis non reperio quos appellare possim nominatim. Quibus 
adulescentibus Stoicum Diogenen et Academicum Carneadem uideo ad senatum ab 
Atheniensibus missos esse legatos, qui cum rei publicae nullam umquam partem 
attigissent essetque eorum alter Cyrenaeus alter Babylonius, numquam profecto 
scholis essent excitati neque ad illud munus electi, nisi in quibusdam 
principibus temporibus illis fuissent studia doctrinae. Qui cum cetera litteris 
mandarent, alii ius ciuile, alii orationes suas, alii monumenta maiorum, hanc 
amplissimam omnium artium, bene uiuendi disciplinam, uita magis quam litteris 
persecuti sunt.
(6 ) Itaque illius uerae elegantisque philosophiae, quae ducta a Socrate in 
Peripateticis adhuc permansit et idem alio modo dicentibus Stoicis, cum 
Academici eorum controuersias disceptarent, nulla fere sunt: aut pauca admodum 
Latina monumenta siue propter magnitudinem rerum occupationemque hominum, siue 
etiam quod imperitis ea probari posse non arbitrabantur, cum interim illis 
silentibus C. Amafinius extitit dicens, cuius libris editis commota multitudo 
contulit se ad eam potissimum disciplinam, siue quod erat cognitu perfacilis, 
siue quod inuitabantur inlecebris blandis uoluptatis, siue etiam, quia nihil 
erat prolatum melius, illud quod erat tenebant.
(7) Post Amafinium autem multi eiusdem aemuli rationis multa cum scripsissent, 
Italiam totam occupauerunt, quodque maxumum argumentum est non dici illa 
subtiliter, quod et tam facile ediscantur et ab indoctis probentur, id illi 
firmamentum esse disciplinae putant.

[4,4] IV. Sed defendat, quod quisque sentit; sunt enim iudicia libera: nos institutum 
tenebimus nullisque unius disciplinae legibus adstricti, quibus in philosophia 
necessario pareamus, quid sit in quaque re maxime probabile, semper requiremus. 
Quod cum saepe alias, tum nuper in Tusculano studiose egimus. Itaque expositis 
tridui disputationibus quartus dies hoc libro concluditur. Ut enim in inferiorem 
ambulationem descendimus, quod feceramus idem superioribus diebus, acta res est 
sic:
(8)    - Dicat, si quis uolt, qua de re disputari uelit.
    - Non mihi uidetur omni animi perturbatione posse sapiens uacare.
    - Aegritudine quidem hesterna disputatione uidebatur, nisi forte temporis 
causa nobis adsentiebare.
    - Minime uero; nam mihi egregie probata est oratio tua.
    - Non igitur existumas cadere in sapientem aegritudinem?
    - Prorsus non arbitror.
    - Atqui, si ista perturbare animum sapientis non potest, nulla poterit. Quid 
enim? metusne conturbet? At earum rerum est absentium metus, quarum praesentium 
est aegritudo; sublata igitur aegritudine sublatus est metus. Restant duae 
perturbationes, laetitia gestiens et libido; quae si non cadent in sapientem, 
semper mens erit tranquilla sapientis.
    - Sic prorsus intellego.

(9) - Utrum igitur mauis? statimne nos uela facere an quasi e portu egredientis 
paululum remigare?
     - Quidnam est istuc? non enim intellego. 

[4,5] V. Quia Chrysippus et Stoici cum de animi perturbationibus disputant, magnam 
partem in his partiendis et definiendis occupati sunt, illa eorum perexigua 
oratio est, qua medeantur animis nec eos turbulentos esse patiantur, 
Peripatetici autem ad placandos animos multa adferunt, spinas partiendi et 
definiendi praetermittunt. Quaerebam igitur, utrum panderem uela orationis 
statim an eam ante paululum dialecticorum remis propellerem.
    - Isto modo uero; erit enim hoc totum, quod quaero, ex utroque perfectius. 
(10) - Est id quidem rectius; sed post requires, si quid fuerit obscurius.
    - Faciam equidem; tu, tamen, ut soles, dices ista ipsa obscura planius quam 
dicuntur a Graecis.
    - Enitar equidem, sed intento opus est animo, ne omnia dilabantur, si unum 
aliquid effugerit. Quoniam, quae Graeci pa/qh uocant, nobis perturbationes 
appellari magis placet quam morbos, in his explicandis ueterem illam equidem 
Pythagorae primum, dein Platonis discriptionem sequar, qui animum in duas partes 
diuidunt: alteram rationis participem faciunt, alteram expertem; in participe 
rationis ponunt tranquillitatem, id est placidam quietamque constantiam, in illa 
altera motus turbidos cum irae tum cupiditatis, contrarios inimicosque rationi. 
(11) Sit igitur hic fons; utamur tamen in his perturbationibus describendis 
Stoicorum definitionibus et partitionibus, qui mihi uidentur in hac quaestione 
uersari acutissime.

[4,6] VI. Est igitur Zenonis haec definitio, ut perturbatio sit, quod  g-pathos ille 
dicit, auersa a recta ratione contra naturam animi commotio. Quidam breuius 
perturbationem esse adpetitum uehementiorem, sed uehementiorem eum uolunt esse, 
qui longius discesserit a naturae constantia. Partes autem perturbationum uolunt 
ex duobus opinatis bonis nasci et ex duobus opinatis malis; ita esse quattuor, 
ex bonis libidinem et laetitiam, ut sit laetitia praesentium bonorum libido 
futurorum, ex malis metum et aegritudinem nasci censent, metum futuris, 
aegritudinem praesentibus; quae enim uenientis metuuntur, eadem adficiunt 
aegritudine instantia.
(12) Laetitia autem et libido in bonorum opinione uersantur, cum libido ad id, 
quod uidetur bonum, inlecta et infiammata rapiatur, laetitia ut adepta iam 
aliquid concupitum ecferatur et gestiat. Natura enim omnes ea, quae bona 
uidentur, secuntur fugiuntque contraria; quam ob rem simul obiecta species est 
cuiuspiam, quod bonum uideatur, ad id adipiscendum impellit ipsa natura. Id cum 
constanter prudenterque fit, eius modi adpetitionem Stoici  bou/lhsin appellant, 
nos appellemus  uoluntatem. Eam illi putant in solo esse sapiente; quam 
sic definiunt: uoluntas est, quae quid cum ratione desiderat. Quae autem ratione 
aduersante incitata est uehementius, ea libido est uel cupiditas effrenata, quae 
in omnibus stultis inuenitur.
(13) Itemque cum ita mouemur, ut in bono simus aliquo, dupliciter id contingit. 
Nam cum ratione animus mouetur placide atque constanter, tum illud  gaudium  
dicitur; cum autem inaniter et effuse animus exultat, tum illa laetitia 
gestiens uel nimia dici potest, quam ita definiunt: sine ratione animi 
elationem. Quoniamque, ut bona natura adpetimus, sic a malis natura declinamus, 
quae declinatio si cum ratione fiet, cautio  appelletur, eaque intellegatur 
in solo esse sapiente; quae autem sine ratione et cum exanimatione humili atque 
fracta, nominetur metus; est igitur metus ratione auersa cautio. 
(14) Praesentis autem mali sapientis adfectio nulla est, stultorum aegritudo 
est, eaque adficiuntur in malis opinatis animosque demittunt et contrahunt 
rationi non obtemperantes. Itaque haec prima definitio est, ut aegritudo sit 
animi aduersante ratione contractio. Sic quattuor perturbationes sunt, tres 
constantiae, quoniam aegritudini nulla constantia opponitur.

[4,7] VII. Sed omnes perturbationes iudicio censent fieri et opinione. Itaque eas 
definiunt pressius, ut intellegatur, non modo quam uitiosae, sed etiam quam in 
nostra sint potestate. Est ergo aegritudo  opinio recens mali 
praesentis, in quo demitti contrahique animo rectum esse uideatur, laetitia  
opinio recens boni praesentis, in quo ecferri rectum esse uideatur, metus 
 opinio impendentis mali, quod intolerabile esse uideatur, libido  opinio 
uenturi boni, quod sit ex usu iam praesens esse atque adesse.
(15) Sed quae iudicia quasque opiniones perturbationum esse dixi, non in eis 
perturbationes solum positas esse dicunt, uerum illa etiam quae efficiuntur 
perturbationibus, ut aegritudo quasi morsum aliquem doloris efficiat, metus 
recessum quendam animi et fugam, laetitia profusam hilaritatem, libido 
effrenatam adpetentiam. Opinationem autem, quam in omnis definitiones superiores 
inclusimus, uolunt esse inbecillam adsensionem.
(16) Sed singulis perturbationibus partes eiusdem generis plures subiciuntur, ut 
 aegritudini inuidentia - utendum est enim docendi causa uerbo minus 
usitato, quoniam inuidia non in eo qui inuidet solum dicitur, sed etiam in eo 
cui inuidetur-, aemulatio, obtrectatio, misericordia, angor, luctus, maeror, 
aerumna, dolor, lamentatio, sollicitudo, molestia, adflictatio, desperatio, et 
si quae sunt de genere eodem. Sub metum  autem subiecta sunt pigritia, 
pudor, terror, timor, pauor, exanimatio, conturbatio, formido, uoluptati 
 maleuolentia laetans malo alieno, delectatio, iactatio et similia, lubidini  
ira, excandescentia, odium, inimicitia, discordia, indigentia, desiderium 
et cetera eius modi.

[4,8] VIII. (17) Haec autem definiunt hoc modo: inuidentiam esse dicunt  aegritudinem 
susceptam propter alterius res secundas, quae nihil noceant 
inuidenti. (Nam si qui doleat eius rebus secundis a quo ipse laedatur, non recte 
dicatur inuidere, ut si Hectori Agamemno; qui autem, cui alterius commoda nihil 
noceant, tamen eum doleat is frui, is inuideat profecto.) Aemulatio autem 
dupliciter illa quidem dicitur, ut et in laude et in uitio nomen hoc sit; nam et 
imitatio uirtutis aemulatio dicitur - sed ea nihil hoc loco utimur; est enim 
laudis-, et est aemulatio aegritudo, si eo quod concupierit alius potiatur, ipse 
careat. Obtrectatio autem est, ea quam intellegi zhlotupi/an uolo, aegritudo ex 
eo, quod alter quoque potiatur eo quod ipse concupiuerit.
(18) Misericordia est aegritudo ex miseria alterius iniuria laborantis (nemo 
enim parricidae aut proditoris supplicio cordia commouetur); angor aegritudo 
premens, luctus aegritudo ex eius qui carus fuerit �nteritu acerbo, maeror 
aegritudo flebilis, aerumna aegritudo laboriosa, dolor aegritudo crucians, 
lamentatio aegritudo cum eiulatu, sollicitudo aegritudo cum cogitatione, 
molestia aegritudo permanens, adflictatio aegritudo cum uexatione corporis, 
desperatio aegritudo sine ulla rerum expectatione meliorum.
(19) Quae autem subiecta sunt sub  metum, ea sic definiunt: pigritiam metum 
consequentis laboris, terrorem metum concutientem, ex quo fit ut pudorem rubor, 
terrorem pallor et tremor et dentium crepitus consequatur, timorem metum mali 
adpropinquantis, pauorem metum mentem loco mouentem, ex quo illud Enni: 
  'Tum pauor sapientiam omnem mi exanimato expectorat',
Exanimationem metum subsequentem et quasi comitem pauoris, conturbationem metum 
excutientem cogitata, formidinem metum permanentem. 

[4,9] IX . (20) Voluptatis  autem partes hoc modo describunt, ut maleuolentia 
sit uoluptas ex malo alterius sine emolumento suo, delectatio uoluptas suauitate 
auditus animum deleniens; et qualis est haec aurium, tales sunt oculorum et 
tactionum et odorationum et saporum, quae sunt omnes unius generis ad 
perfundendum animum tamquam inliquefactae uoluptates, Iactatio est uoluptas 
gestiens et se efferens insolentius.
(21) Quae autem  libidini  subiecta sunt, ea sic definiuntur, ut ira sit 
libido poeniendi eius qui uideatur laesisse iniuria, excandescentia autem sit 
ira nascens et modo existens, quae qu/mwsij Graece dicitur, odium ira 
inueterata, inimicitia ira ulciscendi tempus obseruans, discordia ira acerbior 
intimo animo et corde concepta, indigentia libido inexplebilis, desiderium 
libido eius, qui nondum adsit, uidendi. Distinguunt illud etiam, ut libido sit 
earum rerum, quae dicuntur, de quodam aut quibusdam, quae kathgorh/mata 
dialectici appellant, ut habere diuitias, capere honores, indigentia rerum 
ipsarum sit, ut honorum, ut pecuniae.
(22) Omnium autem perturbationum fontem esse dicunt intemperantiam, quae est {a} 
tota mente a recta ratione defectio, sic auersa a praescriptione rationis, ut 
nullo modo adpetitiones animi nec regi nec contineri queant. Quem ad modum 
igitur temperantia sedat adpetitiones et efficit, ut eae rectae rationi pareant, 
conseruatque considerata iudicia mentis, sic huic inimica intemperantia omnem 
animi statum infiammat conturbat incitat, itaque et aegritudines et metus et 
reliquae perturbationes omnes gignuntur ex ea.

[4,10] X. (23) Quem ad modum, cum sanguis corruptus est aut pituita redundat aut bilis, 
in corpore morbi aegrotationesque nascuntur, sic prauarum opinionum conturbatio 
et ipsarum inter te repugnantia sanitate spoliat animum morbisque perturbat. Ex 
perturbationibus autem primum morbi conficiuntur, quae uocant illi nosh/mata, 
eaque quae sunt eis morbis contraria, quae habent ad res certas uitiosam  offensionem 
atque fastidium, deinde  aegrotationes, quae 
appellantur a Stoicis a)rrwsth/mata , isque item oppositae contrariae 
offensiones. Hoc loco nimium operae consumitur a Stoicis, maxime a Chrysippo, 
dum morbis corporum comparatur morborum animi similitudo; qua oratione 
praetermissa minime necessaria ea, quae rem continenti pertractemus.
(24) Intellegatur igitur perturbationem iactantibus se opinionibus inconstanter 
et turbide in motu esse semper; cum autem hic feruor concitatioque animi 
inueterauerit et tamquam in uenis medullisque insederit, tum existet et morbus 
et aegrotatio et offensiones eae, quae sunt eis morbis aegrotationibusque 
contrariae.

[4,11] XI. Haec, quae dico, cogitatione inter se differunt, re quidem copulata sunt, 
eaque oriuntur ex libidine et ex laetitia. Nam cum est concupita pecunia nec 
adhibita continuo ratio quasi quaedam Socratica medicina, quae sanaret eam 
cupiditatem, permanat in uenas et inhaeret in uisceribus illud malum, existitque 
morbus et aegrotatio, quae euelli inueterata non possunt, eique morbo nomen est 
auaritia;
(25) similiterque ceteri morbi, ut gloriae cupiditas, ut mulierositas, ut ita 
appellem eam quae Graece filoguni/a dicitur, ceterique similiter morbi 
aegrotationesque nascuntur. Quae autem sunt his contraria, ea nasci putantur a 
metu, ut odium mulierum, quale in misgu/nw  Atili est, in hominum uniuersum 
genus, quod accepimus de Timone qui misa/nqrwpoj appellatur, ut inhospitalitas 
est: quae omnes aegrotationes animi ex quodam metu nascuntur earum rerum quas 
fugiunt et oderunt.
(26) Definiunt autem animi  aegrotationem  opinationem uehementem de 
re non expetenda, tamquam ualde expetenda sit, inhaerentem et penitus insitam. 
Quod autem nascitur ex  offensione, ita definiunt: opinionem uehementem 
de re non fugienda inhaerentem et penitus insitam tamquam fugienda; haec autem 
opinatio est iudicatio se scire, quod nesciat. Aegrotationi autem talia quaedam 
subiecta sunt: auaritia, ambitio, mulierositas, peruicacia, ligurritio, 
uinulentia, cuppedia, et si qua similia. Est autem auaritia opinatio uehemens de 
pecunia, quasi ualde expetenda sit, inhaerens et penitus insita, similisque est 
eiusdem generis definitio reliquarum.
(27) Offensionum autem definitiones sunt eius modi, ut inhospitalitas sit opinio 
uehemens ualde fugiendum esse hospitem, eaque inhaerens et penitus insita; 
similiterque definitur et mulierum odium, ut Hippolyti, et, ut Timonis, generis 
humani.

[4,12] XII. Atque ut ad ualetudinis similitudinem ueniamus eaque conlatione utamur 
aliquando, sed parcius quam solent Stoici: ut sunt alii ad alios morbos 
procliuiores - itaque dicimus grauidinosos quosdam, <quosdam> torminosos, non 
quia iam sint, sed quia saepe sint - <sic> alii ad metum, alii ad aliam 
perturbationem; ex quo in aliis anxietas, unde anxii, in aliis iracundia 
dicitur. Quae ab ira differt, estque aliud iracundum esse, aliud iratum, ut 
differt anxietas ab angore (neque enim omnes anxii, qui anguntur aliquando, nec, 
qui anxii, semper anguntur), ut inter ebrietatem <et ebriositatem> interest, 
aliudque est amatorem esse, aliud amantem. Atque haec aliorum ad alios morbos 
procliuitas late patet; nam pertinet ad omnes perturbationes;
(28) in multis etiam uitiis apparet, sed nomen res non habet. Ergo et inuidi et 
maliuoli {et liuidi} et timidi et misericordes, quia procliues ad eas 
perturbationes <sunt>, non quia semper feruntur. Haec igitur procliuitas ad suum 
quodque genus a similitudine corporis aegrotatio dicatur, dum ea intellegatur ad 
aegrotandum procliuitas. Sed haec in bonis rebus, quod alii ad alia bona sunt 
aptiores, facilitas  nominetur, in malis procliuitas, ut 
significet lapsionem, in neutris habeat superius nomen.

[4,13] XIII. Quo modo autem in corpore est morbus, est aegrotatio, est uitium, sic in 
animo. Morbum appellant totius corporis corruptionem, aegrotationem 
morbum cum imbecillitate, uitium, cum partes corporis inter se 
dissident, ex quo prauitas membrorum, distortio, deformitas.
(29) Itaque illa duo, morbus et aegrotatio, ex totius ualetudinis corporis 
conquassatione et perturbatione gignuntur, uitium autem integra ualetudine ipsum 
ex se cernitur. Sed in animo tantum modo cogitatione possumus morbum ab 
aegrotatione seiungere, uitiositas autem est habitus aut adfectio in tota uita 
inconstans et a se ipsa dissentiens. Ita fit, ut in altera corruptione opinionum 
morbus efficiatur et aegrotatio, in altera inconstantia et repugnantia. Non enim 
omne uitium partis habet dissentientis, ut eorum, qui non longe a sapientia 
absunt, adfectio est illa quidem discrepans sibi ipsa, dum est insipiens, sed 
non distorta nec praua. Morbi autem et aegrotationes partes sunt uitiositatis, 
sed perturbationes sintne eiusdem partes, quaestio est.
(30) Vitia enim adfectiones sunt manentes, perturbationes autem mouentes, ut 
non possint adfectionum manentium partes esse. Atque ut in malis attingit animi 
naturam corporis similitudo, sic in bonis. Sunt enim in corpore praecipua, 
pulchritudo, uires ualetudo, firmitas, uelocitas, sunt item in animo. <Ut> enim 
corporis temperatio, cum ea congruunt inter se e quibus constamus, sanitas, sic 
animi dicitur, cum eius iudicia opinionesque concordant, eaque animi est uirtus, 
quam alii ipsam temperantiam dicunt esse, alii obtemperantem temperantiae 
praeceptis et eam subsequentem nec habentem ullam speciem suam, sed siue hoc 
siue illud sit, in solo esse sapiente. Est autem quaedam animi sanitas, quae in 
insipientem etiam cadat, cum curatione {et perturbatione} medicorum conturbatio 
mentis aufertur.
(31) Et ut corporis est quaedam apta figura membrorum cum coloris quadam 
suauitate eaque dicitur pulchritudo, sic in animo opinionum iudiciorumque 
aequabilitas et constantia cum firmitate quadam et stabilitate uirtutem 
subsequens aut uirtutis uim ipsam continens pulchritudo uocatur. Itemque uiribus 
corporis et neruis et efficacitati similes similibus quoque uerbis animi uires 
nominantur. Velocitas autem corporis celeritas appellatur, quae eadem ingenii 
etiam laus habetur propter animi multarum rerum breui tempore percursionem.

[4,14] XIV. Illud animorum corporumque dissimile, quod animi ualentes morbo temptari 
non possunt, corpora possunt; sed corporum offensiones sine culpa accidere 
possunt, animorum non item, quorum omnes morbi et perturbationes ex aspernatione 
rationis eueniunt. Itaque in hominibus solum existunt; nam bestiae simile 
quiddam faciunt, sed in perturbationes non incidunt.
(32) Inter acutos autem et inter hebetes interest, quod ingeniosi, ut aes 
Corinthium in aeruginem, sic illi in morbum et incidunt tardius et recreantur 
ocius, hebetes non item. Nec uero in omnem morbum ac perturbationem animus 
ingeniosi cadit; non enim in ulla ecferata et immania; quaedam autem humanitatis 
quoque habent primam speciem, ut misericordia aegritudo metus. Aegrotationes 
autem morbique animorum difficilius euelli posse putantur quam summa illa uitia, 
quae uirtutibus sunt contraria. Morbis enim manentibus uitia sublata esse {non} 
possunt, quia non tam celeriter sanantur quam illa tolluntur.
(33) Habes ea quae de perturbationibus enucleate disputant Stoici, quae logika/ 
appellant, quia disseruntur subtilius. Ex quibus quoniam tamquam ex scrupulosis 
cotibus enauigauit oratio, reliquae disputationis cursum teneamus, modo satis 
illa dilucide dixerimus pro rerum obscuritate.
Prorsus satis; sed si quae diligentius erunt cognoscenda, quaeremus alias, nunc 
uela, quae modo dicebas, expectamus et cursum. 

[4,15] XV. (34) Quando, ut aliis locis de uirtute et diximus et saepe dicendum erit - 
pleraeque enim quaestiones, quae ad uitam moresque pertinent, a uirtutis fonte 
ducuntur -, quando igitur uirtus est adfectio animi constans conueniensque, 
laudabiles efficiens eos, in quibus est, et ipsa per se sua sponte separata 
etiam utilitate laudabilis, ex ea proficiscuntur honestae uoluntates sententiae 
actiones omnisque recta ratio (quamquam ipsa uirtus breuissume recta ratio dici 
potest). Huius igitur uirtutis contraria est uitiositas - sic enim malo quam 
malitiam appellare eam quam Graeci g-kakian appellant; nam malitia certi cuiusdam 
uitii nomen est, uitiositas omnium -; ex qua concitantur perturbationes, quae 
sunt, ut paulo ante diximus, turbidi animorum concitatique motus, auersi a 
ratione et inimicissimi mentis uitaeque tranquillae. Inportant enim aegritudines 
anxias atque acerbas animosque adfligunt et debilitant metu; idem inflammant 
adpetitione nimia, quam tum cupiditatem tum libidinem dicimus, inpotentiam 
quandam animi a temperantia et moderation plurimum dissidentem.
(35) Quae si quando adepta erit id quod ei fuerit concupitum, tum ecferetur 
alacritate, ut 'nihil ei constet', quod agat, ut ille, qui 'uoluptatem animi 
nimiam summum esse errorem' arbitratur. Eorum igitur malorum in una uirtute 
posita sanatio est.

[4,16] XVI. Quid autem est non miserius solum, sed foedius etiam et deformius quam 
aegritudine quis adflictus debilitatus iacens? Cui miseriae proxumus est is qui 
adpropinquans aliquod malum metuit exanimatusque pendet animi. Quam uim mali 
significantes poetae impendere apud inferos saxum Tantalo faciunt 
  'Ob scelera animique inpotentiam et superbiloquentiam.'
Ea communis poena stultitiae est; omnibus enim, quorum mens abhorret a ratione, 
semper aliqui talis terror impendet. 
(36) Atque ut haec tabificae mentis perturbationes sunt, aegritudinem dico et 
metum, sic hilariores illae, cupiditas auide semper aliquid expetens et inanis 
alacritas, id est laetitia gestiens, non multum differunt ab amentia. Ex quo 
intellegitur, qualis ille sit, quem tum moderatum, alias modestum temperantem, 
alias constantem continentemque dicimus; non numquam haec eadem uocabula ad 
frugalitatis nomen tamquam ad caput referre uolumus. Quodnisi eo nomine uirtutes 
continerentur, numquam ita peruolgatum illud esset, ut iam prouerbio locum 
optineret, 'hominem frugi omnia recte facere'. Quod idem cum Stoici de sapiente 
dicunt, nimis admirabiliter nimisque magnifice dicere uidentur.

[4,17] XVII. (37) Ergo, hic, quisquis est qui moderatione et constantia quietus animo 
est sibique ipse placatus, ut nec tabescat molestiis nec frangatur timore nec 
sitienter quid expetens ardeat desiderio nec alacritate futili gestiens 
deliquescat, is est sapiens quem quaerimus, is est beatus, cui nihil humanarum 
rerum aut intolerabile ad demittendum animum aut nimis laetabile ad ecferendum 
uideri potest. Quid enim uideatur ei magnum in rebus humanis, cui aeternitas 
omnis totiusque mundi nota sit magnitudo? Nam quid aut in studiis humanis aut in 
tam exigua breuitate uitae magnum sapienti uideri potest, qui semper animo sic 
excubat, ut ei nihil inprouisum accidere possit, nihil inopinatum, nihil omnino 
nouum?
(38) Atque idem ita acrem in omnis partis aciem intendit, ut semper uideat sedem 
sibi ac locum sine molestia atque angore uiuendi, ut, quemcumque casum fortuna 
inuexerit, hunc apte et quiete ferat. Quod qui faciet, non aegritudine solum 
uacabit, sed etiam perturbationibus reliquis omnibus. H�s autem uacuus animus 
perfecte atque absolute beatos efficit, idemque concitatus et abstractus ab 
integra certaque ratione non constantiam solum amittit, uerum etiam sanitatem. 
Quocirca mollis et eneruata putanda est Peripateticorum ratio et oratio, qui 
perturbari animos necesse dicunt esse, sed adhibent modum quendam, quem ultra 
progredi non oporteat.
(39) Modum tu adhibes uitio? an uitium nullum est non parere rationi? an ratio 
parum praecipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ardenter aut adeptus 
ecferas te insolenter, nec porro malum, quo aut oppressus iaceas aut, ne 
opprimare, mente uix constes? eaque omnia aut nimis tristia aut nimis laeta 
errore fieri, qui {si} error stultis extenuetur die ut, cum res eadem maneat, 
aliter ferant inueterata aliter recentia, sapientis ne attingat quidem omnino?

[4,18] XVIII. (40) Etenim quis erit tandem modus iste? quaeramus enim modum aegritudinis, 
in qua operae plurimum ponitur. Aegre tulisse P- Rupilium fratris repulsam 
consulatus scriptum apud Fannium est; sed tamen transisse uidetur modum, quippe 
qui ob eam causam a uita recesserit; moderatius igitur ferre debuit. Quid, si, 
cum id ferret modice, mors liberorum accessisset? 'Nata esset aegritudo noua, 
sed ea modica'. Magna tamen facta esset accessio. Quid, si deinde dolores graues 
corporis, si bonorum amissio, si caecitas, si exilium? Si pro singulis malis 
aegritudines accederent, summa ea fieret, quae non sustineretur.
(41) Qui modum igitur uitio quaerit, similiter facit, ut si posse putet 
eum qui se e Leucata praecipitauerit sustinere se, cum uelit. Ut enim id non 
potest, sic animus perturbatus et incitatus nec cohibere se potest nec, quo loco 
uult, insistere. Omninoque, quae crescentia perniciosa sunt, eadem sunt uitiosa 
nascentia;  (42) aegritudo autem ceteraeque perturbationes amplificatae certe 
pestiferae sunt; igitur etiam susceptae continuo in magna pestis parte 
uersantur. Etenim ipsae se impellunt, ubi semel a ratione discessum est, ipsaque 
sibi imbecillitas indulget in altumque prouehitur imprudens nec reperit locum 
consistendi. Quam ob rem nihil interest, utrum moderatas perturbationes 
adprobent an moderatam iniustitiam, moderatam ignauiam, moderatam 
intemperantiam; qui enim uitiis modum apponit, is partem suscipit uitiorum quod 
cum ipsum per se odiosum est, tum eo molestius, quia sunt in lubrico incitataque 
semel procliui labuntur sustinerique nullo modo possunt.

[4,19] XIX. (43) Quid, quod idem Peripatetici perturbationes istas, quas nos 
extirpandas putamus, non modo naturalis esse dicunt, sed etiam utiliter a natura 
datas? Quorum est talis oratio: primum multis uerbis iracundiam laudant, cotem 
fortitudinis esse dicunt, multoque et in hostem et in improbum ciuem 
uehementioris iratorum impetus esse, leuis autem ratiunculas eorum, qui itam 
cogitarent: 'proelium rectum est hoc fieri, conuenit dimicare pro legibus, pro 
libertate, pro patria;' haec nullam habent uim, nisi ira excanduit fortitudo. 
Nec uero de bellatoribus solum disputant: imperia seueriora nulla esse putant 
sine aliqua acerbitate iracundiae; oratorem denique non modo accusantem, sed ne 
defendentem quidem probant sine aculeis iracundiae, quae etiamsi non adsit, 
tamen uerbis atque motu simulandam arbitrantur, ut auditoris iram oratoris 
incendat actio. Virum denique uideri negant qui irasci nesciet, eamque, quam 
lenitatem nos dicimus, uitioso lentitudinis nomine appellant.
(44) Nec uero solum hanc libidinem laudant - est enim ira, ut modo definiui, 
ulciscendi libido -, sed ipsum illud genus uel libidinis uel cupiditatis ad 
summam utilitatem esse dicunt a natura datum; nihil enim quemquam nisi quod 
lubeat praeclare facere posse. Noctu ambulabat in publico Themistocles, quod 
somnum capere non posset, quaerentibusque respondebat Miltiadis tropaeis se e 
somno suscitari. Cui non sunt auditae Demosthenis uigiliae? qui dolere se 
aiebat, si quando opificum antelucana uictus esset industria. Philosophiae 
denique ipsius principes numquam in suis studiis tantos progressus sine 
flagranti cupiditate facere potuissent. Ultimas terras lustrasse Pythagoran 
Democritum Platonem accepimus; ubi enim quicquid esset quod disci posset, eo 
ueniendum iudicauerunt. Num putamus haec fieri sine summo cupiditatis ardore 
potuisse?

[4,20] XX. (45) Ipsam aegritudinem, quam nos ut taetram et inmanem beluam fugiendam 
diximus, non sine magna utilitate a natura dicunt constitutam, ut homines 
castigationibus reprehensionibus ignominiis adfici se in delicto dolerent. 
Impunitas enim peccatorum data uidetur eis qui ignominiam et infamiam ferunt 
sine dolore; morderi est melius conscientia. Ex quo est illud e uita ductum ab 
Afranio: nam cum dissolutus filius: 
  'Heu me miserum!'
tum seuerus pater: 
  'Dum modo doleat aliquid, doleat quidlubet.'
(46) Reliquas quoque partis aegritudinis utilis esse dicunt, misericordiam ad 
opem ferendam et calamitates hominum indignorum subleuandas; ipsum illud 
aemulari obtrectare non esse inutile, cum aut se non idem uideat consecutum, 
quod alium, aut alium idem, quod se; metum uero si qui sustulisset, omnem uitae 
diligentiam sublatam fore, quae summa esset in eis qui leges, qui magistratus, 
qui paupertatem, qui ignominiam, qui mortem, qui dolorem timerent. Haec tamen 
ita disputant, ut resecanda esse fateantur, euelli penitus dicant nec posse nec 
opus esse et in omnibus fere rebus mediocritatem esse optumam existiment. Quae 
cum exponunt, nihilne tibi uidentur an aliquid dicere?
   - Mihi uero dicere aliquid, itaque expecto, quid ad ista. 

[4,21] XXI. (47)  - Reperiam fortasse, sed illud ante: uidesne, quanti fuerit apud 
Academicos uerecondia? plane enim dicunt, quod ad rem pertineat. Peripateticis 
respondetur a Stoicis; digladientur illi per me licet, cui nihil est necesse 
nisi, ubi sit illud, quod ueri simillimum uideatur, anquirere. Quid est igitur 
quod occurrat in hac quaestione, e quo possit attingi aliquid ueri simile, quo 
longius mens humana progredi non potest? Definitio perturbationis, qua recte 
Zenonem usum puto; ita enim definit, ut perturbatio sit auersa <a> ratione 
contra naturam animi commotio, uel breuius, ut perturbatio sit adpetitus 
uehementior, uehementior autem intellegatur is qui procul absit a naturae 
constantia. 
(48) Quid ad has definitiones possim dicere? Atque haec pleraque sunt prudenter 
acuteque disserentium, illa quidem ex rhetorum pompa: 'ardores animorum cotesque 
uirtutum.' An uero uir fortis, nisi stomachari coepit, non potest fortis esse? 
Gladiatorium id quidem. Quamquam in eis ipsis uidemus saepe constantiam: 
  'Conlocuntur, congrediuntur, quaerunt aliquid, postulant,'
ut magis placati quam irati esse uideantur. Sed in illo genere sit sane 
Pacideianus aliquis hoc animo, ut narrat Lucilius: 
  'Occidam illum equidem et uincam, si id quaeritis' inquit,
  'Verum illud credo fore: in os prius accipiam ipse
  Quam gladium in stomacho furi ac pulmonibus sisto.
  Odi hominem, iratus pugno, nec longius quicquam
  Nobis, quam dextrae gladium dum acconuno alter;
  Usque adeo studio atque odio illius ecferor ira';

[4,22] XXII. (49) At sine hac gladiatoria iracundia uidemus progredientem apud Homerum 
Aiacem multa cum hilaritate, cum depugnaturus esset cum Hectore; cuius, ut arma 
sumpsit, ingressio laetitiam attulit sociis, terrorem autem hostibus, ut ipsum 
Hectorem, quem ad modum est apud Homerum, toto pectore trementem prouocasse ad 
pugnam paeniteret. Atque hi conlocuti inter se, prius quam manum consererent, 
leniter et quiete nihil ne in ipsa quidem pugna iracunde rabioseue fecerunt. Ego 
ne Torquatum quidem illum, qui hoc cognomen inuenit, iratum existimo Gallo 
torquem detraxisse, nec Marcellum apud Clastidium ideo fortem fuisse, quia 
fuerit iratus.
(50) De Africano quidem, quia notior est nobis propter recentem memoriam, uel 
iurare possum non illum iracundia tum inflammatum fuisse, cum in acie M. 
Alliennium Paelignum scuto protexerit gladiumque hosti in pectus infixerit. De 
L- Bruto fortasse dubitarim, an propter infinitum odium tyranni ecfrenatius in 
Arruntem inuaserit; uideo enim utrumque comminus ictu cecidisse contrario. Quid 
igitur huc adhibetis iram? An fortitudo, nisi insanire coepit, impetus suos non 
habet? Quid? Herculem, quem in caelum ista ipsa, quam uos iracundiam esse 
uultis, sustulit fortitudo, iratumne censes conflixisse cum Erymanthio apro aut 
leone Nemeaeo? An etiam Theseus Marathonii tauri cornua conprehendit iratus? 
Vide ne fortitudo minime sit rabiosa sitque iracundia tota leuitatis.

[4,23] XXIII. Neque enim est ulla fortitudo, quae rationis est expers. 
(51) 'Contemnendae res humanae sunt, neglegenda mors est, patibiles et dolores et 
labores putandi'. Haec cum constituta sunt iudicio atque sententia, tum est 
robusta illa et stabilis fortitudo, nisi forte, quae uehementer acriter animose 
fiunt iracunde fieri suspicamur. Mihi ne Scipio quidem ille pontufex maxumus, 
qui hoc Stoicorum uerum esse declarauit, numquam priuatum esse sapientem, iratus 
uidetur fuisse Ti- Graccho tum, cum consulem languentem reliquit atque ipse 
priuatus, ut si consul esset, qui rem publicam saluam esse uellent, se sequi iussit.
(52) Nescio ecquid ipsi nos fortiter in re p- fecerimus: si quid fecimus, certe 
irati non fecimus. An est quicquam similius insaniae quam ira? quam bene Ennius 
'initium' dixit 'insaniae.' Color, uox, oculi, spiritus, inpotentia dictorum ac 
factorum quam partem habent sanitatis? Quid Achille Homerico foedius, quid 
Agamemnone in iurgio? Nam Aiacem quidem ira ad furorem mortemque perduxit. Non 
igitur desiderat fortitudo aduocatam iracundiam; satis est instructa parata 
armata per sese. Nam isto quidem modo licet dicere utilem uinulentiam ad 
fortitudinem, utilem etiam dementiam, quod et insani et ebrii multa faciunt 
saepe uehement�us. Semper Aiax fortis, fortissimus tamen in furore; nam 
  Facinus fecit maximum, cum Danais inclinantibus
  Summam rem perfecit manu, Proelium restituit insaniens.

[4,24] XXIV. (53) Dicamus igitur utilem insaniam? Tracta 
definitiones fortitudinis: intelleges eam stomacho non egere. Fortitudo est 
igitur 'adfectio animi legi summae in perpetiendis rebus obtemperans' uel 
'conseruatio stabilis iudicii in eis rebus quae formidolosae uidentur subeundis 
et repellendis' uel 'scientia rerum formidolosarum contrariarumque aut omnino 
neglegendarum conseruans earum rerum stabile iudicium' uel breuius, ut 
Chrysippus (nam superiores definitiones erant Sphaeri, hominis in primis bene 
definientis, ut putant Stoici; sunt enim omnino omnes fere similes, sed 
declarant communis notiones alia magis alia) - quo modo igitur Chrysippus? 
'Fortitudo est' inquit 'scientia rerum perferendarum uel adfectio animi in 
patiendo ac perferendo summae legi parens sine timore.' Quamuis licet insectemur 
istos, ut Carneades solebat, metuo ne soli philosophi sint. Quae enim istarum 
definitionum non aperit notionem nostram, quam habemus omnes de fortitudine 
tectam atque inuolutam? Qua aperta quis est qui aut bellatori aut imperatori aut 
oratori quaerat aliquid neque eos existumet sine rabie quicquam fortiter facere posse?
(54) Quid? Stoici, qui omnes insipientes insanos esse dicunt, nonne ista 
conligunt? Remoue perturbationes maxumeque iracundiam: iam uidebuntur monstra 
dicere. Nunc autem ita disserunt, sic se dicere omnes stultos insanire, ut male 
olere omne caenum. 'At non semper.' Commoue: senties. Sic iracundus non semper 
iratus est; lacesse: iam uidebis furentem. Quid? ista bellatrix iracundia, cum 
domum rediit, qualis est cum uxore, cum liberis, cum familia? an tum quoque est 
utilis? Est igitur aliquid quod perturbata mens melius possit facere quam 
constans? an quisquam potest sine perturbatione mentis irasci? Bene igitur 
nostri, cum omnia essent in moribus uitia, quod nullum erat iracundia foedius, 
iracundos solos morosos nominauerunt.

[4,25] XXV. (55) Oratorem uero irasci minime decet, simulare non <de>decet. An tibi 
irasci tum uidemur, cum quid in causis acrius et uehementius dicimus? Quid? cum 
iam rebus transactis et praeteritis orationes scribimus, num irati scribimus? 
  'Ecquis hoc animaduertit? uincite!'
Num aut egisse umquam iratum Aesopum aut scripsisse existimas iratum Accium? 
Aguntur ista praeclare et ab oratore quidem melius, si modo est orator, quam ab 
ullo histrione, sed aguntur leniter et mente tranquilla.
Libidinem uero laudare cuius est libidinis? Themistoclem mihi et Demosthenen 
profertis, additis Pithagoran Democritum Platonem. Quid? uos studia libidinem 
uocatis? quae uel optimarum rerum, ut ea sunt quae profertis, sedata tamen et 
tranquilla esse debent. Iam aegritudinem laudare, unam rem maxime detestabilem, 
quorum est tandem philosophorum? At commode dixit Afranius:
      'Dum modo doleat aliquid, doleat quidlibet.'
Dixit enim de adolescente perdito ac dissoluto, nos autem de constanti uiro ac 
sapienti quaerimus. Et quidem ipsam illam iram centurio habeat aut signifer uel 
ceteri, de quibus dici non necesse est, ne rhetorum aperiamus mysteria; utile 
est enim uti motu animi, qui uti ratione non potest: nos autem, ut testificor 
saepe, de sapiente quaerimus. 

[4,26] XXVI. (56) At etiam aemulari utile est, obtrectare, misereri. Cur misereare 
potius quam feras opem, si id facere possis? an sine misericordia liberales esse 
non possumus? Non enim suscipere ipsi aegritudines propter alios debemus, sed 
alios, si possumus, leuare aegritudine. Obtrectare uero alteri aut illa uitiosa 
aemulatione, quae riualitati similis est, aemulari quid habet utilitatis, cum 
sit aemulantis angi alieno bono quod ipse non habeat, obtrectantis autem angi 
alieno bono, quod id etiam alius habeat? Qui id adprobari possit, aegritudinem 
suscipere pro experientia, si quid habere uelis? nam solum habere uelle summa 
dementia est.
(57) Mediocritates autem malorum quis laudare recte possit? Quis enim potest, in 
quo libido cupiditasue sit, non libidinosus et cupidus esse? in quo ira, non 
iracundus? in quo angor, non anxius? in quo timor, non timidus? Libidinosum 
igitur et iracundum et anxium et timidum censemus esse sapientem? De cuius 
excellentia multa quidem dici quamuis fuse lateque possunt, sed breuissime illo 
modo, sapientiam esse rerum diuinarum et humanarum scientiam cognitionemque, 
quae cuiusque rei causa sit; ex quo efl�citur, ut diuina imitetur, humana omnia 
inferiore uirtute ducat. In hanc tu igitur tamquam in mare, quod est uentis 
subiectum perturbationem cadere tibi dixisti uideri? Quid est quod tantam 
grauitatem constantiamque perturbet? an improuisum aliquid aut repentinum? Quid 
potest accidere tale ei, cui nihil, quod homini euenire possit, <non 
praemeditatum sit>? Nam quod aiunt nimia resecari oportere, naturale relinqui, 
quid tandem potest esse naturale, quod idem nimium esse possit? Sunt enim omnia 
ista ex errorum orta radicibus, quae euellenda et extrahenda penitus, non 
circumcidenda nec amputanda sunt.

[4,27] XXVII. (58) Sed quoniam suspicor te non tam de sapiente quam de te ipso quaerere 
- illum enim putas omni perturbatione esse liberum, te uis -, uideamus, quanta 
sint quae <a> philosophia remedia morbis animorum adhibeantur. Est enim quaedam 
medicina certe, nec tam fuit hominum generi infensa atque inimica natura, ut 
corporibus tot res salutaris, animis nullam inuenerit; de quibus hoc etiam est 
merita melius, quod corporum adiumenta adhibentur extrinsecus, animorum salus 
inclusa in is ipsis est. Sed quo maior est in eis praestantia et diuinior, eo 
maiore indigent diligentia. Itaque bene adhibita ratio cernit, quid optumum sit, 
neglecta multis implicatur erroribus. 
(59) Ad te igitur mihi iam conuertenda omnis oratio est; simulas enim quaerere 
te de sapiente, quaeris autem fortasse de te. Earum igitur perturbationum, quas 
exposui, uariae sunt curationes. Nam neque omnis aegritudo, una ratione sedatur 
(alia est enim lugenti, alia miseranti aut inuidendi adhibenda medicina); est 
etiam in omnibus quattuor perturbationibus illa distinctio, utrum ad uniuersam 
perturbationem, quae est aspernatio rationis aut adpetitus uehementior, an ad 
singulas, ut ad metum lubidinem reliquas melius adhibeatur oratio, et utili 
illudne non uideatur aegre ferundum, ex quo suscepta sit aegritudo, an omnium 
rerum tollenda omnino aegritudo, ut, si quis aegre ferat se pauperem esse, idne 
disputes, paupertatem malum non esse, an hominem aegre ferre nihil oportere. 
Nimirum hoc melius, ne, si forte de paupertate non persuaseris, sit aegritudini 
concedendum; aegritudine autem sublata propriis rationibus, quibus heri usi 
sumus, quodam modo etiam paupertatis malum tollitur.

[4,28] XXVIII. (60) Sed omnis eius modi perturbatio animi placatione abluatur illa 
quidem, cum doceas nec bonum illud esse, ex quo laetitia aut libido oriatur, nec 
malum, ex quo aut metus aut aegritudo; uerum tamen haec est certa et propria 
sanatio, si doceas ipsas perturbationes per se esse uitiosas nec habere quicquam 
aut naturale aut necessarium, ut ipsam aegritudinem leniri uidemus, cum obicimus 
maerentibus imbecillitatem animi ecfeminati, cumque eorum grauitatem 
constantiamque laudamus, qui non turbulente humana patiantur. Quod quidem solet 
eis etiam accidere, qui illa mala esse censent, ferenda tamen aequo animo 
arbitrantur. Putat aliquis esse uoluptatem bonum, alius autem, pecuniam; tamen 
et ille ab intemperantia et hic ab auaritia auocari potest. Illa autem altera 
ratio et oratio, quae simul et opinionem falsam tollit et aegritudinem detrahit, 
est ea quidem utilior, sed raro proficit neque est ad uolgus adhibenda.
(61) Quaedam autem sunt aegritudines, quas leuare illa medicina nullo modo 
possit, ut, si quis aegre ferat nihil in se esse uirtutis, nihil animi, nihil 
officii, nihil honestatis, propter mala is quidem angatur, sed alia quaedam sit 
ad eum admouenda curatio, et talis quidem, quae possit esse omnium etiam de 
ceteris rebus discrepantium philosophorum. Inter omnis enim conuenire oportet 
commotiones animorum a recta ratione auersas esse uitiosas, ut, etiamsi uel mala 
sint illa, quae metum aegritudinemue, uel bona, quae cupiditatem laetitiamue 
moueant, tamen sit uitiosa ipsa commotio. Constantem enim quendam uolumus, 
sedatum, grauem, humana omnia spernentem illum esse, quem magnanimum et fortem 
uirum dicimus. Talis autem nec maerens nec timens nec cupiens nec gestiens esse 
quisquam potest. Eorum enim haec sunt, qui euentus humanos superiores quam suos 
animos esse ducunt.

[4,29] XXIX. (62 ) Quare omnium philosophorum, ut ante dixi, una ratio est medendi, ut 
nihil, quale sit illud quod perturbet animum, sed de ipsa sit perturbatione 
dicendum. Itaque primum in ipsa cupiditate, cum id solum agitur utea tollatur, 
non, est quaerendum, bonum illud necne sit quod lubidinem moueat, sed lubido 
ipsa tollenda ut, siue, quod honestum est, id sit summum bonum, siue uoluptas 
siue horum utrumque coniunctum siue tria illa genera bonorum, tamen, etiamsi 
uirtutis ipsius uehementior adpetitus sit, eadem sit omnibus ad deterrendum 
adhibenda oratio. Continet autem omnem sedationem animi humana in conspectu 
posita natura; quae quo facilius expressa cernatur, explicanda est oratione 
communis condicio lexque uitae.
(63) Itaque non sine causa, cum Orestem fabulam doceret Euripides, primos tris 
uersus reuocasse dicitur Socrates: 
  'Neque tam terribilis ulla fando oratio est,
  Nec sors nec ira caelitum inuectum malum,
  Quod non natura humana patiendo ecferat.'
Est autem utilis ad persuadendum ea quae acciderint ferri et posse et oportere 
enumeratio eorum qui tulerunt. Etsi aegritudinis sedatio et hesterna 
disputatione explicata est et in Consolationis libro, quem in medio - non enim 
sapientes eramus - maerore et dolore conscripsimus; quodque uetat Chrysippus, ad 
recent�s quasi tumores animi remedium adhibere, id nos fecimus naturaeque uim 
attulimus, ut magnitudini medicinae doloris magnitudo concederet. 

[4,30] XXX. (64) Sed aegritudini, de qua satis est disputatum, finitimus est metus, de 
quo pauca dicenda sunt. Est enim metus, ut aegritudo praesentis, sic ille futuri 
mali. Itaque non nulli aegritudinis partem quandam metum esse dicebant, alii 
autem metum praemolestiam appellabant, quod esset quasi dux consequentis 
molestiae. Quibus igitur rationibus instantia feruntur, eisdem contemnuntur 
sequentia. Nam uidendum est in utrisque, ne quid humile summissum molle 
ecfeminatum fractum abiectumque faciamus. Sed quamquam de ipsius metus 
inconstantia inbecillitate leuitate dicendum est, tamen multum prodest ea, quae 
metuuntur, ipsa contemnere. Itaque siue casu accidit siue consilio, percommode 
factum est, quod eis de rebus quae maxime metuuntur, de morte et de dolore, 
primo et proxumo die disputatum est. Quae si probata sunt, metu magna ex parte 
liberati sumus.
(65) Ac de malorum opinione hactenus. 

[4,31] XXXI. Videamus nunc de bonorum, id est de laetitia et de cupiditate. 
Mihi quidem in tota ratione ea, quae pertinet ad animi perturbationem, 
una, res uidetur causam continere, omnis eas esse in 
nostra potestate, omnis iudicio susceptas, omnis uoluntarias. Hic igitur error 
est eripiendus, haec detrahenda opinio atque ut in malis opinatis tolerabilia, 
sic in bonis sedatiora sunt eff�cienda ea quae magna et laetabilia ducuntur. 
Atque hoc quidem commune malorum et bonorum, ut, si iam difficile sit persuadere 
nihil earum rerum, quae perturbent animum, aut in bonis aut in malis esse 
habendum, tamen alia ad alium motum curatio sit adhibenda aliaque ratione 
maleuolus, alia amator, alia rursus anxius, alia timidus corrigendus.
(66) Atque erat facile sequentem eam rationem, quae maxume probatur de bonis et 
malis, negare umquam laetitia adfici posse insipientem, quod nihil umquam 
haberet boni; sed loquimur nunc more communi. Sint sane ista bona, quae 
putantur, honores diuitiae uoluptates cetera, tamen in eis ipsis potiundis 
exultans gestiensque laetitia turpis est, ut, si ridere concessum sit, 
uituperetur tamen cachinnatio. Eodem enim uitio est ecfusio animi in laetitita 
quo in dolore contractio, eademque leuitate cupiditas est in appetendo qua 
laetitia in fruendo, et ut nimis adflicti molestia, sic nimis elati laetitia 
iure iudicantur leues; et, curui inuidere aegritudinis sit, malis autem alienis 
uoluptatem capere laetitiae, utrumque immanitate et feritate quadam proponendo 
castigari solet; atque ut cauere decet, timere non decet, sic gaudere decet, 
laetari non decet, quoniam docendi causa a gaudio laetitiam distinguimus;
(67) illud iam supra diximus, contractionem animi recte fieri numquam posse, 
elationem posse. Aliter enim Naeuianus ille gaudet Hector: 
  'Laetus sum laudari me abs te, pater, a laudato uiro',
aliter ille apud Trabeam: 
  'Lena delenita argento nutum obseruabit meum,
  Quid uelim, quid studeam. Adueniens digito impellam ianuam,
  Fores patebunt. De Inprouiso Chrysis ubi me aspexerit,
  Alacris ob uiam mihi ueniet complexum exoptans meum,
  Mihi se dedet.'
Quam haec pulchra putet, ipse iam dicet: 
  'Fortunam ipsam anteibo fortunis meis'.

[4,32] XXXII. (68) Haec laetitia quam turpis sit, satis est diligenter attendentem 
penitus uidere. Et ut turpes sunt, qui ecferunt se laetitia tum cum fruuntur 
Veneriis uoluptatibus, sic flagitiosi, qui eas inflammato animo concupiscunt. 
Totus uero iste, qui uolgo appellatur amor - nec hercule inuenio, quo nomine 
alio possit appellari -, tantae leuitatis est, ut nihil uideam quod putem 
conferendum. Quem Caecilius 
  'deum qui non summum putet,
  aut stultum aut rerum esse imperitum' existumat.
  'Cui in manu sit,'quem esse dementem uelit,
  Quem sapere' quem sanari' quem in morbum inici,
  ---
  Quem contra amari, quem expeti, quem arcessier.'
(69) O praeclaram emendatricem uitae poeticam, quae amorem flagitii et leuitatis 
auctorem in concilio deorum conlocandum putet! De comoedia loquor, quae, si haec 
flagitia non probaremus, nulla esset omnino; quid ait ex tragoedia princeps ille 
Argonautarum? 
  'Tu me amoris magis quam honoris seruauisti gratia.'
Quid ergo? hic amor Medeae quanta miseriarum excitauit incendia! Atque ea tamen 
apud alium poetam patri dicere audet se 'coniugem' habuisse 
  'Illum, Amor quem dederat, qui plus pollet potiorque est patre'.

[4,33] XXXIII. (70) Sed poetas ludere sinamus, quorum fabulis in hoc flagitio uersari 
ipsum uidemus Iouem: ad magistros uirtutis philosophos ueniamus, qui amorem 
negant stupri esse et in eo litigant cum Epicuro non multum, ut opinio mea fert, 
mentiente. Quis est enim iste amor amicitiae? cur neque deformem adulescentem 
quisquam amat neque formosum senem? Mihi quidem haec in Graecorum gymnasiis nata 
consuetudo uidetur, in quibus isti liberi et concessi sunt amores. Bene ergo 
Ennius: 
  'Flagiti principium est nudare inter ciuis corpora.'
Qui ut sint, quod fieri posse uideo, pudici, solliciti tamen et anxii sunt, 
eoque magis, quod se ipsi continent et coercent. 
(71) Atque, ut muliebris amores omittam, quibus maiorem licentiam natura 
concessit, quis aut de Ganymedi raptu dubitat, quid poetae uelint, aut non 
intellegit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat Laius? Quid denique 
homines doctissimi et summi poetae de se ipsis et carminibus edunt et cantibus? 
Fortis uir in sua re p- cognitus quae de iuuenum amore scribit Alcaeus! Nam 
Anacreontis quidem tota poesis est amatoria. Maxume uero omnium flagrasse amore 
Reginum Ibycum apparet ex scriptis.

[4,34] XXXIV. Atque horum omnium lubidinosos esse amores uidemus: philosophi sumus 
exorti, et auctore quidem nostro Platone, quem non iniuria Dicaearchus accusat, 
qui amori auctoritatem tribueremus.
(72) Stoici uero et Sapientem amaturum esse dicunt amorem ipsum 'conatum 
amicitiae faciendae ex pulchritudinis specie' definiunt. Qui si quis est in 
rerum natura sine sollicitudine, sine desiderio, sine cura, sine suspirio, sit 
sane; uacat enim omni libidine; haec autem de libidine oratio est. Sin autem est 
aliquis amor, ut est certe, qui nihil absit aut non multum ab insan�a, qualis in 
Leucadia est: 
  'Si quidem sit quisquam deus,
  Cui ego sim curae'
(73) At id erat deis omnibus curandum, quem ad modum hic frueretur uoluptate 
amatoria!

  'Heu me infelicem!'
Nihil uerius. Probe et ille: 
  'Sanusne es, qui temere lamentare?'
Sic insanus uidetur etiam suis. At quas tragoedias efficit! 
  'Te, Apollo sancte, fer opem, teque, amnipotens Neptune, inuoco,
  Vosque adeo, Venti!'
Mundum totum se ad amorem suum subleuandum conuersurum putat, Venerem unam 
excludit ut iniquam: 
  'Nam quid ego te appellem, Venus?'
Eam prae lubidine negat curare quicquam: quasi uero ipse non propter lubidinem 
tanta flagitia et faciat et dicat. 

[4,35] XXXV. (74) Sic igitur adfecto haec adhibenda curatio est, ut et illud quod 
cupiat ostendatur quam leue, quam contemnendum, quam nihili, sit omnino, quam 
facile uel aliunde uel alio modo perfici uel omnino neglegi sit; abducendus 
etiam est non numquam ad alia studia sollicitudines curas negotia, loci denique 
mutatione tamquam aegroti non conualescentes saepe curandus est; 
(75) etiam nouo quidam amore ueterem amorem tamquam clauo clauum eiciendum 
putant; maxume autem, admonendus <est>, quantus sit furor amoris. Omnibus, enim 
ex animi perturbationibus est profecto nulla uehementior, ut, si iam ipsa illa 
accusare nolis, stupra dico et corruptelas et adulteria, incesta denique, quorum 
omnium accusabilis est turpitudo, - sed ut haec omittas, perturbatio ipsa mentis 
in amore foeda per se est.
(76) Nam ut illa praeteream, quae sunt furoris, haec ipsa per sese quam habent 
leuitatem, quae uidentur esse mediocria, 
                                    Iniuriae
  Suspiciones inimicitiae indutiae
  Bellum pax rursum! incerta haec si tu postules
  Ratione certa facere, nihilo plus agas,
  Quam si des operam, ut cum ratione insanias.
Haec inconstantia mutabilitasque mentis quem non ipsa prauitate deterreat? Est 
etiam illud, quod in omni perturbatione dicitur, demonstrandum, nullam esse nisi 
opinabilem, nisi iudicio susceptam, nisi uoluntariam. Etenim si naturalis amor 
esset, et amarent omnes et semper amarent et idem amarent, neque alium pudor, 
alium cogitatio, alium satietas deterreret. 

[4,36] XXXVI. (77) Ira uero, quae quam diu perturbat animum, dubitationem insaniae non 
habet, cuius inpulsu existit etiam inter fratres tale iurgium: 
  'Quis homo te exsuperauit usquam gentium impudentia?'
  'Quis autem malitia te?' -
Nosti, quae secuntur; alternis enim uersibus intorquentur inter fratres 
grauissimae contumeliae, ut facile appareat Atrei filios esse, eius qui 
meditatur poenam in fratrem nouam: 
  Maior mihi moles, maius miscendum malum,
  Qui illius acerbum cor contundam et comprimam'. 
Quo igitur haec erumpit moles? audi Thyestem: 
  'Ipsus hortatur me frater, ut meos malis miser
  Mandarem natos' -
Eorum uiscera apponit; quid est enim quo non progrediatur eodem ira, quo furor? 
Itaque iratos proprie dicimus exisse de potestate, id est de consilio, de 
ratione, de mente; horum enim potestas in totum animum esse debet. 
(78) His aut subtrahendi sunt ei, in quos impetum conantur facere, dum se ipsi 
conligant, - quid est autem se ipsum colligere nisi dissupatas animi partis 
rursum in suum locum cogere? - aut rogandi orandique sunt, ut, si quam habent 
ulciscendi uim, differant in tempus aliud, dum deferuescat ira. Deferuescere 
autem certe signii�cat ardorem animi inuita ratione excitatum. Ex quo illud 
laudatur Archytae, qui cum uilico factus esset iratior, 'Quo te modo' inquit 
'accepissem, nisi iratus essem!'

[4,37] XXXVII. (79) Ubi sunt ergo isti, qui iracundiam utilem dicunt - potest utilis 
esse insania? - aut naturalem? An quicquam est secundum naturam, quod fit 
repugnante ratione? Quo modo autem, si naturalis esset ira, aut alius alio magis 
iracundus esset, aut finem haberet prius quam esset ulta, ulciscendi lubido, aut 
quemquam paeniteret, quod fecisset per iram? Ut Alexandrum regem uidemus, qui 
cum interemisset Clitum familiarem suum, uix a se manus abstinuit; tanta uis 
fuit paenitendi. Quibus cognitis quis est qui dubitet quin hic quoque motus 
animi sit totus opinabilis ac uoluntarius? Quis enim dubitarit quin 
aegrotationes animi, qualis est auaritia, gloriae cupiditas, ex eo, quod magni 
aestumetur ea res ex qua animus aegrotat, oriantur? Unde intellegi debet 
perturbationem quoque omnem esse in opinione.
(80) Et si fidentia, id est firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio 
grauis non temere adsentientis, metus quoque est diffidentia expectati et 
inpendentis mali, et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse 
necesse est metum. Ut igitur metus, sic reliquae perturbationes sunt in malo. 
Ergo ut constantia scientiae, sic perturbatio erroris est. Qui autem natura 
dicuntur iracundi aut misericordes aut inuidi aut tale quid, ei sunt constituti 
quasi mala ualetudine animi, sanabiles tamen, ut Socrates dicitur: cum multa in 
conuentu uitia conlegisset in eum Zopyrus, qui se naturam cuiusque ex forma 
perspicere profitebatur, derisus est a ceteris, qui illa in Socrate uitia non 
agnoscerent, ab ipso autem Socrate subleuatus, cum illa sibi insita, sed 
ratione a se deiecta diceret. 
(81) Ergo ut optuma quisque ualetudine adfectus potest uideri {ut} natura ad 
aliquem morbum procliuior, sic animus alius ad alia uitia propensior. Qui autem 
non natura, sed culpa uitiosi esse dicuntur, eorum uitia constant e falsis 
opinionibus rerum bonarum et malarum, ut sit alius ad alios motus 
perturbationesque procliuior. Inueteratio autem, ut in corporibus, aegrius 
depellitur quam perturbatio, citiusque repentinus oculorum tumor sanatur quam 
diuturna lippitudo depellitur.

[4,38] XXXVIII. (82) Sed cognita iam causa perturbationum quae omnes oriuntur ex 
iudiciis opinionum et uoluntatibus, sit iam huius disputationis modus. Scire 
autem nos oportet cognitis, quoad possunt ab homine cognosci, bonorum et malorum 
finibus nihil a philosophia posse aut maius aut utilius optari quam haec, quae a 
nobis hoc quadriduo disputata sunt. Morte enim contempta et dolore ad patiendum 
leuato adiunximus sedationem aegritudinis, qua nullum homini malum maius est. 
Etsi enim omnis animi perturbatio grauis est nec multum differt ab amentia, 
{tamen ita} ceteros, cum sunt in aliqua perturbatione aut metus aut laetitiae 
aut cupiditatis, commotos modo et perturbatos dicere solemus, at eos, qui se 
aegritudini dediderunt, miseros adflictos aerumnosos calamitosos.
(83) Itaque non fortuito factum uidetur, sed a te ratione propositum, ut 
separatim de aegritudine et de ceteris perturbationibus disputaremus; in ea est 
enim fons miseriarum et caput. Sed et aegritudinis et reliquorum animi morborum 
una sanatio est, omnis opinabilis esse et uoluntarios ea reque suscipi, quod ita 
rectum esse uideatur. Hunc errorem quasi radicem malorum omnium stirpitus 
philosophia se extracturam pollicetur.
(84) Demus igitur nos huic excolendos patiamurque nos sanari. His enim malis 
insidentibus non modo beati, sed ne sani quidem esse possumus. Aut igitur 
negemus quicquam ratione confici, cum contra nihil sine ratione recte fieri 
possit, aut, cum philosohia ex rationum conlatione constet, ab ea, si et boni et 
beati uolumus esse, omnia adiumenta et auxilia petamus bene beateque uiuendi.

[5,0] LIBER QVINTVS.

[5,1] I. (1) Quintus hic dies, Brute, finem faciet Tusculanarum disputationum, quo die 
est a nobis ea de re, quam tu, ex omnibus maxime probas, disputatum. Placere 
enim tibi admodum sensi et ex eo libro, quem ad me accuratissime scripsisti, et 
ex multis sermonibus tuis uirtutem ad beate uiuendum se ipsa esse contentam. 
Quod etsi difficile est probatu propter tam uaria et tam multa tormenta 
fortunae, tale tamen est, ut elaborandum sit, quo facilius probetur. Nihil est 
enim omnium quae in philosophia tractantur, quod grauius magnificentiusque 
dicatur.
(2) Nam cum ea causa impulerit eos qui primi se ad philosophiae studium 
contulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in optumo uitae statu 
exquirendo conlocarent, profecto spe beate uiuendi tantam in eo studio curam 
operamque posuerunt. Quodsi ab is inuenta et perfecta uirtus est, et si praesidi 
ad beate uiuendum in uirtute satis est, quis est qui non praeclare et ab illis 
positam et a nobis susceptam operam philosophandi arbitretur? Sin autem uirtus 
subiecta sub uarios incertosque casus famula fortunae est nec tantarum uirium 
est, ut se ipsa tueatur, uereor ne non tam uirtutis fiducia nitendum nobis ad 
spem beate uiuendi quam uota facienda uideantur.
(3) Equidem eos casus, in quibus me fortuna uehementer exercuit, mecum ipse 
considerans huic incipio sententiae diffidere interdum et humani generis 
imbecillitatem fragilitatemque extimescere. Vereor enim ne natura, cum corpora 
nobis infirma dedisset isque et morbos insanabilis et dolores intolerabilis 
adiunxisset, animos quoque dederit et corporum doloribus congruentis et 
separatim suis angoribus et molestiis implicatos.
(4) Sed in hoc me ipse castigo, quod ex aliorum et ex nostra fortasse mollitia, 
non ex ipsi uirtute de uirtutis robore existumo. Illa enim, si modo est ulla 
uirtus, quam dubitationem auunculus tuus, Brute, sustulit, omnia, quae cadere in 
hominem possunt, subter se habet eaque despiciens casus contemnit humanos 
culpaque omni carens praeter se ipsam nihil censet ad se pertinere. Nos autem 
omnia aduersa cum uenientia metu augentes, tum maerore praesentia rerum naturam 
quam errorem nostrum damnare malumus.

[5,2] II. (5) Sed et huius culpae et ceterorum uitiorum peccatorumque nostrorum omnis 
a philosophia petenda correctio est. Cuius in sinum cum a primis temporibus 
aetatis nostra uoluntas studiumque nos compulisset, his grauissimis casibus in 
eundem portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate confugimus. 0 
uitae philosophia dux, o uirtutis indagatrix expultrixque uitiorum! quid non 
modo nos, sed omnino uita hominum sine te esse potuisset? Tu urbis peperisti, tu 
dissipatos homines in societatem uitae conuocasti, tu eos inter se primo 
domiciliis, deinde coniugiis, tum litterarum et uocum communione iunxisti, tu 
inuentrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti; ad te confugimus, a te 
opem petimus, tibi nos, ut antea magna ex parte, sic nunc penitus totosque 
tradimus. Est autem unus dies bene et ex praeceptis tuis actus peccanti 
inmortalitati anteponendus.
(6) Cuius igitur potius opibus utamur quam tuis, quae et uitae tranquillitatem 
largita nobis es et terrorem mortis sustulisti? Ac philosophia quidem tantum 
abest ut proinde ac de hominum est uita merita laudetur, ut a plerisque neglecta 
a multis etiam uituperetur. Vituperare quisquam uitae parentem et hoc parricidio 
se inquinare audet et tam impie ingratus esse, ut eam accuset, quam uereri 
deberet, etiamsi minus percipere potuisset? Sed, ut opinor, hic error et haec 
indoctorum animis offusa caligo est, quod tam longe retro respicere non possunt 
nec eos, a quibus uita hominum instructa primis sit, fuisse philosophos 
arbitrantur.

[5,3] III. (7) Quam rem antiquissimam cum uideamus, nomen tamen esse confitemur 
recens. Nam sapientiam quidem ipsam quis negare potest non modo re esse 
antiquam, uerum etiam nomine? Quae diuinarum humanarumque rerum, tum initiorum 
causarumque cuiusque rei cognitione hoc pulcherrimum nomen apud antiquos 
adsequebatur. Itaque et illos septem, qui a Graecis g-sophoi, sapientes a nostris 
et habebantur et nominabantur, et multis ante saeculis Lycurgum, cuius 
temporibus Homerus etiam fuisse ante hanc urbem conditam traditur, et iam 
heroicis aetatibus Ulixem et Nestorem accepimus et fuisse et habitos esse sapientis.
(8) Nec uero Atlans sustinere caelum nec Prometheus adfixus Caucaso nec 
stellatus Cepheus cum uxore genero filia traderetur, nisi caelestium diuina 
cognitio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset. A quibus ducti deinceps 
omnes, qui in rerum contemplatione studia ponebant, sapientes et habebantur et 
nominabantur, idque eorum nomen usque ad Pythagorae manauit aetatem. Quem, ut 
scribi auditor Platonis Ponticus Heraclides, uir doctus in primis, Phliuntem 
ferunt uenisse, eumque cum Leonte, principe Phliasiorum, docte et copiose 
disseruisse quaedam. Cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset Leon, 
quaesiuisse ex eo, qua maxime arte confideret; at illum: artem quidem se scire 
nullam, sed esse philosophum. Admiratum Leontem nouitatem nominis quaesiuisse, 
quinam essent philosophi, et quid inter eos et reliquos interesset;
(9) Pythagoram autem respondisse similem sibi uideri uitam hominum et mercatum 
eum, qui haberetur maxumo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate; nam ut 
illic alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent, alii 
emendi aut uendendi quaestu et lucro ducerentur, esset autem quoddam genus 
eorum, idque uel maxime ingenuum, qui nec plausum nec lucrum quaererent, sed 
uisendi causa uenirent studioseque perspicerent, quid ageretur et quo modo, item 
nos quasi in mercatus quandam celebritatem ex urbe aliqua sic in hanc uitam ex 
alia uita et natura profectos alios gloriae seruire, alios pecuniae, raros esse 
quosdam, qui ceteris omnibus pro nihilo habitis rerum naturam studiose 
intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos - id est enim philosophos -; et 
ut illic liberalissimum esset spectare nihil sibi adquirentem, sic in uita longe 
omnibus studiis contemplationem rerum, cognitionemque praestare.

[5,4] IV. (10) Nec uero Pythagoras nominis solum inuentor, sed rerum etiam ipsarum 
amplificator fuit. Qui cum post hunc Phliasium sermonem in Italiam uenisset, 
exornauit eam Graeciam, quae magna dicta est, et priuatim et publice 
praestantissumis et institutis et artibus. Cuius de disciplina aliud tempus 
fuerit fortasse dicendi. Sed ab antiqua philosophia usque ad Socratem, qui 
Archelaum, Anaxagorae discipulum, audierat, numeri motusque tractabantur, et 
unde omnia orerentur quoue reciderent, studioseque ab is siderum magnitudines 
interualla cursus anquirebantur et cuncta caelestia. Socrates autem primus 
philosophiam deuocauit e caelo et in urbibus conlocauit et in domus etiam 
introduxit et coegit de uita et moribus rebusque bonis et malis quaerere.
(11) Cuius multiplex ratio disputandi rerumque uarietas et ingeni magnitudo 
Platonis memoria et litteris consecrata plura genera effecit dissentientium 
philosophorum, e quibus nos id potissimum consecuti sumus, quo Socratem usum 
arbitrabamur, ut nostram ipsi sententiam tegeremus, errore alios leuaremus et in 
omni disputatione, quid esset simillimum ueri, quaereremus. Quem morem cum 
Carneades acutissime copiosissimeque tenuisset, fecimus et alias saepe et nuper 
in Tusculano, ut ad eam consuetudinem disputaremus. Et quadridui quidem sermonem 
superioribus ad te perscriptum libris misimus, quinto autem die cum eodem in 
loco consedissemus, sic est propositum, de quo disputaremus:

[5,5] V. (12) - Non mihi uidetur ad beate uiuendum satis posse uirtutem.
- At hercule Bruto meo uidetur, cuius ego iudicium, pace tua dixerim, longe 
antepono tuo.
- Non dubito, nec id nunc agitur, tu illum quantum ames, sed hoc, quod mihi dixi 
uideri, quale sit, de quo a te disputari uolo.
- Nempe negas ad beate uiuendum satis posse uirtutem?
- Prorsus nego.
- Quid? ad recte honeste laudabiliter, postremo ad bene uiuendum satisne est 
praesidi in uirtute?
- Certe satis.
- Potes igitur aut, qui male uiuat, non eum miserum dicere aut, quem bene 
fateare, eum negare beate uiuere?
- Quidni possim? nam etiam in tormentis recte honeste laudabiliter et ob eam rem 
bene uiui potest, dum modo intellegas, quid nunc dicam 'bene.' Dico enim 
constanter grauiter sapienter fortiter. Haec etiam in eculeum coiciuntur, quo 
uita non adspirat beata.
(13) - Quid igitur? solane beata uita, quaeso, relinquitur extra ostium limenque 
carceris, cum constantia grauitas fortitudo sapientia reliquaeque uirtutes 
rapiantur ad tortorem nullumque recusent nec supplicium nec dolorem?
- Tu, si quid es facturus, noua aliqua conquiras oportet; ista me minime mouent, 
non solum quia peruulgata sunt, sed multo magis, quia, tamquam leuia quadam uina 
nihil ualent in aqua, sic Stoicorum ista magis gustata quam potata delectant. 
Velut iste chorus uirtutum in eculeum impositus imagines constituit ante oculos 
cum amplissima dignitate, ut ad eas cursim perrectura nec eas beata uita a se 
desertas passura uideatur; cum autem animum ab ista pictura imaginibusque 
uirtutum ad rem ueritatemque traduxeris, hoc nudum relinquitur, possitne quis 
beatus esse, quam diu torqueatur.
(14) Quam ob rem hoc nunc quaeramus; uirtutes autem noli uereri ne expostulent 
et querantur se a beata uita esse relictas. Si enim nulla uirtus prudentia 
uacat, prudentia ipsa hoc uidet, non omnis bonos esse etiam beatos, multaque de 
M. Atilio Q- Caepione M- Aquilio recordatur, beatamque uitam, si imaginibus 
potius uti quam rebus ipsis placet, conantem ire in eculeum retinet ipsa 
prudentia negatque ei cum dolore et cruciatu quicquam esse commune.

[5,6] VI. (15) - Facile patior te isto modo agere, etsi iniquum est praescribere mihi 
te, quem ad modum a me disputari uelis. Sed quaero, utrum aliquid actum 
superioribus diebus an nihil arbitremur.
- Actum uero, et aliquantum quidem.
- Atqui, si ita est, profligata iam haec et paene ad exitum adducta quaestio 
est.
- Quo tandem modo?
- Quia motus turbulenti iactationesque animorum incitatae et impetu 
inconsiderato elatae rationem omnem repellentes uitae beatae nullam partem 
relinquunt. Quis enim potest mortem aut dolorem metuens, quorum alterum saepe 
adest, alterum semper impendet, esse non miser? Quid, si idem, quod plerumque 
fit paupertatem ignominiam infamiam timet, si debilitatem caecitatem, si 
denique, quod non modo singulis homininibus, sed potentibus populis saepe 
contigit, seruitutem? potest ea timens esse quisquam beatus?
(16) Quid, qui non modo ea futura timet, uerum etiam fert sustinetque 
praesentia - adde eodem exilia luctus orbitates: qui rebus his fractus aegritudine 
eliditur, potest tandem esse non miserrimus? Quid uero? illum, quem libidinibus 
inflammatum et furentem uidemus, omnia rabide adpetentem cum inexplebili 
cupiditate, quoque affluentius uoluptates undique hauriat, eo grauius 
ardentiusque sitientem, nonne recte miserrimum dixeris? quid? elatus ille 
leuitate inanique lactitia exultans et temere gestiens nonne tanto miserior 
quanto sibi uidetur beatior? Ergo ut hi miseri, sic contra illi beati, quos 
nulli metus terrent, nullae aegritudines exedunt, nullae libidines incitant, 
nullae futtiles laetitiae exultantes languidis liquefaciunt uoluptatibus. Ut 
maris igitur tranquillitas intellegitur nulla ne minima quidem aura fluctus 
commouente, sic animi quietus et placatus status cernitur, cum perturbatio nulla 
est, qua moueri queat.
(17) Quodsi est qui uim fortunae, qui omnia humana, quae cuique accidere 
possunt, tolerabilia ducat, ex quo nec timor eum nec angor attingat, idemque si 
nihil concupiscat, nulla ecferatur animi inani uoluptate, quid est cur is non 
beatus sit? et si haec uirtute efficiuntur, quid est cur uirtus ipsa per se non 
efficiat beatos?

[5,7] VII. - Atqui alterum dici non potest, quin i, qui nihil metuant, nihil angantur, 
nihil concupiscant, nulla impotenti laetitia ecferantur, beati sint, itaque id 
tibi concedo. Alterum autem iam integrum non est; superioribus enim 
disputationibus effectum est uacare omni animi perturbatione sapientem.
(18) -Nimirum igitur confecta res est; uidetur enim ad exitum uenisse quaestio.
- Propemodum id quidem.
- Verum tamen mathematicorum iste mos est, non est philosophorum. Nam geometrae 
cum aliquid docere uolunt, si quid ad eam rem pertinet eorum quae ante 
docuerunt, id sumunt pro concesso et probato, illud modo explicant, de quo ante 
nihil scriptum est; philosophi quamcumque rem habent in manibus, in eam quae 
conueniunt, congerunt omnia, etsi alio loco disputata sunt. Quod ni ita esset, 
cur Stoicus, si esset quaesitum, satisne ad beate uiuendum uirtus posset, multa 
diceret? Cui satis esset rispondere se ante docuisse nihil bonum esse nisi quod 
honestum esset, hoc probato consequens esse beatam uitam uirtute esse contentam, 
et quo modo hoc sit consequens illi, sic illud huic, ut, si beata uita uirtute 
contenta sit, nisi honestum quod sit, nihil aliud sit bonum.
(19) Sed tamen non agunt sic; nam et de honesto et de summo bono separatim libri 
sunt, et cum ex eo efficiatur satis magnam in uirtute ad beate uiuendum esso 
uim, nihilo minus hoc agunt separatim. Propriis enim et suis argumentis et 
admonitionibus tractanda quaeque res est, tanta praesertim. Caue enim putes 
ullam in philosophia uocem emissam clariorem ullumue esse philosophiae promissum 
uberius aut maius. Nam quid profitetur? o di boni! perfecturam se, qui legibus 
suis paruisset, ut esset contra fortunam semper armatus, ut omnia praesidia 
haberet in se bene beateque uiuendi, ut esset semper denique beatus.
(20) Sed uidero, quid efficiat; tantisper hoc ipsum magni aestumo, quod 
pollicetur. Nam Xerxes quidem refertus omnibus praemiis donisque fortunae, non 
equitatu, non pedestribus copiis, non nauium moltitudine, non infinito pondere 
auri contentus praemium proposuit, qui inuenisset nouam uoluptatem - qua ipsa non 
fuit contentus; neque enim umquam finem inueniet libido -, nos uellem praemio 
elicere possemus, qui nobis aliquid adtulisset, quo hoc firmius crederemus.

[5,8] VIII. (21) -Vellem id quidem, sed habeo paulum, quod requiram. Ego enim 
adsentior eorum quae posuisti alterum alteri consequens esse, ut, quem ad modum, 
si, quod honestum sit, id solum sit bonum, sequatur uitam beatam uirtute 
confici, sic, si uita beata in uirtute sit, nihil esse nisi uirtutem bonum. Sed 
Brutus tuus auctore Aristo et Antiocho non sentit hoc; putat enim, etiamsi sit 
bonum aliquod praeter uirtutem, tamen ad beate uiuendum satis posse uirtutem.
- Quid igitur? contra Brutumne me dicturum putas?
- Tu uero, ut uidetur; nam praefinire non est meum.
(22) -Quid cuique igitur consentaneum sit, alio loco. Nam ista mihi et cum 
Antiocho saepe et cum Aristo nuper, cum Athenis imperator apud eum deuersarer, 
dissensio fuit. Mihi enim non uidebatur quisquam esse beatus posse, cum in malis 
esset; in malis autem sapientem esse posse, si essent ulla corporis aut fortunae 
mala. Dicebantur haec, quae scripsit etiam Antiochus locis pluribus, uirtutem 
ipsam per se beatam uitam efficere posse neque tamen beatissimam; deinde ex 
maiore parte plerasque res nominari, etiamsi quae pars abesset, ut uires, ut 
ualetudinem, ut diuitias, ut honorem, ut gloriam, quae genere, non numero 
cernerentur; item beatam uitam, etiamsi ex aliqua parte clauderet, tamen ex 
multo maiore parte optinere nomen suum.
(23) Haec nunc enucleare non ita necesse est, quamquam non constantissime dici 
mihi uidentur. Nam et, qui beatus est, non intellego quid requirat, ut sit 
beatior - si est enim quod desit, ne beatus quidem est - , et quod ex maiore parte 
unam quamque rem appellari spectarique dicunt, est ubi id isto modo ualeat; cum 
uero tria genera malorum esse dicant, qui duorum generum malis omnibus urgeatur, 
ut omnia aduorsa sint in fortuna, omnibus oppressum corpus et confectum 
doloribus, huic paulumne ad beatam uitam deesse dicemus, non modo ad 
beatissimam?

[5,9] IX. (24) Hoc illud est, quod Theophrastus sustinere non potuit. Nam cum 
statuisset uerbera, tormenta, cruciatus, patriae euersiones, exilia, orbitates 
magnam uim habere ad male misereque uiuendum, non est ausus elate et ample 
loqui, cum humiliter demisseque sentiret. Quam bene, non quaeritur, constanter 
quidem certe. Itaque mihi placere non solet consequentia reprehendere, cum prima 
concesseris. Hic autem elegantissimus omnium philosophorum et eruditissimus non 
magnopere reprehenditur, cum tria genera dicit bonorum, uexatur autem ab omnibus 
primum in eo libro quem scripsit de uita beata, in quo multa disputat, quam ob 
rem is, qui torqueatur qui crucietur, beatus esse non possit. In eo etiam 
putatur dicere in rotam - id est genus quoddam tormenti apud Graecos - beatam uitam 
non escendere. Non usquam id quidem dicit omnino, sed quae dicit, idem ualent. 
(25) Possum igitur, cui concesserim in malis esse dolores corporis, in malis 
naufragia fortunae, huic suscensere dicenti non omnis bonos esse beatos, cum in 
omnis bonos ea, quae ille in malis numerat, cadere possint? Vexatur idem 
Theophrastus libris et scholis omnium philosophorum, quod in Callisthene suo 
laudarit illam sententiam:
  'Vitam regit fortuna, non sapientia.'
Negant ab ullo philosopho quicquam dictum esse languidius. Recte id quidem, sed 
nihil intellego dici potuiisse constantius. Si enim tot sunt in corpore bona, 
tot extra corpus in casu atque fortuna, nonne consentaneum est plus fortunam, 
quae domina rerum sit et externarum et ad corpus pertinentium, quam consilium 
ualere? 
(26) An malumus Epicurum imitari? qui multa praeclare saepe dicit; quam enim 
sibi constanter conuenienterque dicat, non laborat. Laudat tenuem uictum. 
Philosophi id quidem, sed si Socrates aut Antisthenes diceret, non is qui finem 
bonorum uoluptatem esse dixerit. Negat quemquam iucunde posse uiuere, nisi idem 
honeste sapienter iusteque uiuat. Nihil grauius, nihil philosophia dignius, nisi 
idem hoc ipsum 'honeste sapienter iuste' ad uoluptatem referret. Quid melius 
quam: 'fortunam exiguam interuenire sapienti'? sed hoc isne dicit, qui, cum 
dolorem non modo maxumum malum, sed solum malum etiam dixerit, toto corpore 
opprimi possit doloribus acerrumis tum, cum maxime contra fortunam glorietur?
(27) Quod idem melioribus etiam uerbis Metrodorus: 'Occupaui te' inquit, 
'Fortuna, atque cepi omnisque aditus tuos interclusi, ut ad me adspirare non 
posses.' Praeclare, si Aristo Chius aut si Stoicus Zenon diceret, qui, nisi quod 
turpe esset, nihil malum duceret; tu uero, Metrodore, qui omne bonum in 
uisceribus medullisque condideris et definieris summum bonum firma corporis 
adfectione explorataque <eius> spe contineri, Fortunae aditus interclusisti? Quo 
modo? isto enim bono iam exspoliari potes.

[5,10] X. (28) Atqui his capiuntur imperiti, et propter huius modi sententias istorum 
hominum est multitudo; acute autem disputantis illud est, non quid quisque 
dicat, sed quid cuique dicendum sit, uidere. Velut in ea ipsa sententia, quam in 
hac disputatione suscepimus, omnis bonos semper beatos uolumus esse. Quos dicam 
bonos, perspicuum est; omnibus enim uirtutibus instructos et ornatos tum 
sapientis, tum uiros bonos dicimus. Videamus, qui dicendi sint beati.
(29) Equidem eos existimo, qui sint in bonis nullo adiuncto malo; neque ulla 
alia huic uerbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est nisi secretis malis 
omnibus cumulata bonorum complexio. Hanc assequi uirtus, si quicquam praeter 
ipsam boni est, non potest. Aderit enim malorum, si mala illa ducimus, turba 
quaedam: paupertas, ignobilitas, humilitas, solitudo, amissio suorum, graues 
dolores corporis, perdita ualitudo, debilitas, caecitas, interitus patriae, 
exilium, seruitus denique. In his tot et tantis - atque etiam plura possunt 
accidere - potest esse sapiens; nam haec casus importat, qui, in sapientem potest 
incurrere. At si ea mala sunt, quis potest praestare semper sapientem beatum 
fore, cum uel in omnibus his uno tempore esse possit?
(30) Non igitur facile concedo neque Bruto meo neque communibus magistris nec 
ueteribus illis, Aristoteli Speusippo Xenocrati Polemoni, ut, cum ea quae supra 
enumeraui in malis numerent, idem dicant semper beatum esse sapientem. Quos si 
titulus hic delectat insignis et pulcher, Pythagora Socrate Platone dignissimus, 
inducant animum illa, quorum splendori capiuntur, uires ualetudinem 
pulchritudinem diuitias honores opes contemnere eaque, quae is contraria sunt, 
pro nihilo ducere: tum poterunt clarissima uoce profiteri se neque fortunae 
impetu nec multitudinis opinione nec dolore nec paupertate terreri, omniaque 
sibi in sese esse posita, nec esse quicquam extra suam potestatem, quod ducant 
in bonis.
(31) Nunc et haec loqui, quae sunt magni cuiusdam et alti uiri, et eadem, quae 
uulgus, in malis et bonis numerare concedi nullo modo potest. Qua gloria 
commotus Epicurus exoritur; cui etiam, si displacet, uidetur semper sapiens 
beatus. Hic dignitate huius sententiae capitur, sed numquam id diceret, si ipse 
se audiret. Quid est enim quod minus conueniat, quam ut is, qui uel summum uel 
solum malum dolorem esse dicat, idem censeat 'quam hoc suaue est!' tum, cum 
dolore crucietur, dicturum esse sapientem? Non igitur ex singulis uocibus 
philosophi spectandi sunt, sed ex perpetuitate atque constantia.

[5,11] XI. (32) - Adducis me, ut tibi adsentiar. Sed tua quoque uide ne 
desideretur constantia.
- Quonam modo?
- Quia legi tuum nuper quartum de finibus; in eo mihi uidebare contra Catonem 
disserens hoc uelle ostendere - quod mihi quidem probatur - inter Zenonem et 
Peripateticos nihil praeter uerborum nouitatem interesse. Quod si ita est, quid 
est causae quin, si Zenonis rationi consentaneum sit satis magnam uim in uirtute 
esse ad beate uiuendum, liceat idem Peripateticis dicere? Rem enim opinor 
spectari oportere, non uerba.
(33) Tu quidem tabellis obsignatis agis mecum et testificaris, quid dixerim 
aliquando aut scripserim. Cum aliis isto modo, qui legibus impositis disputant: 
nos in diem uiuimus; quodcumque nostros animos probabilitate percussit, id 
dicimus, itaque soli sumus liberi. Verum tamen, quoniam de constantia paulo ante 
diximus, non ego hoc loco id quaerendum puto, uerumne sit, quod Zenoni placuerit 
quodque eius auditori Aristoni, bonum esse solum, quod honestum esset, sed si 
ita esset, tum <fueritne consentaneum>, ut totum hoc beate uiuere in una uirtute 
poneret.
(34) Quare demus hoc sane Bruto, ut sit beatus semper sapiens - quam sibi 
conueniat, ipse uiderit; gloria quidem huius sententiae quis est illo uiro 
dignior? -, nos tamen teneamus, ut sit idem beatissimus.

[5,12] XII. Et si Zeno Citieus, aduena quidam et ignobilis uerborum opifex, insinuasse 
se in antiquam philosophiam uidetur, huius sententiae grauitas a Platonis 
auctoritate repetatur, apud quem saepe haec oratio usurpata est, ut nihil 
praeter uirtutem diceretur bonum.
(35) Velut in Gorgia Socrates, cum esset ex eo quaesitum, Archelaum Perdiccae 
filium, qui tum fortunatissimus haberetur, nonne beatum putaret, 'Haud scio' 
inquit; 'numquam enim cum eo conlocutus sum. - Ain tu? an aliter id scire non 
potes? - Nullo modo. - Tu igitur ne de Persarum quidem rege magno potes dicere, 
beatusne sit? - An ego possim, cum ignorem, quam sit doctus, quam uir bonus? - Quid? 
tu in eo sitam uitam beatam putas? - Ita prorsus existimo, bonos beatos, improbos 
miseros. - Miser ergo Archelaus? - Certe, si iniustus.'
(36) Videturne omnem hic beatam uitam in una uirtute ponere? Quid uero? in 
Epitaphio quo modo idem? 'Nam cui uiro' inquit 'ex se ipso apta sunt omnia, quae 
ad beate uiuendum ferunt, nec suspensa aliorum aut bono casu aut contrario 
pendere ex alterius euentis et errare coguntur, huic optume uiuendi ratio 
comparata est. Hic est ille moderatus, hic fortis, hic sapiens, hic et 
nascentibus et cadentibus cum reliquis commodis, tum maxime liberis parebit et 
oboediet praecepto illi ueteri; neque enim laetabitur umquam nec maerebit nimis, 
quod semper in se ipso omnem spem reponet sui.' Ex hoc igitur Platonis quasi 
quodam sancto augustoque fonte nostra omnis manabit oratio.

[5,13] XIII. (37) Unde igitur ordiri rectius possumus quam a communi parente natura? 
quae, quicquid genuit, non modo animal, sed etiam quod ita ortum esset e terra, 
ut stirpibus suis niteretur, in suo quidque genere perfectum esse uoluit. Itaque 
et arbores et uites et ea, quae sunt humiliora neque se tollere a terra altius 
possunt, alia semper uirent, alia hieme nudata uerno tempore tepefacta 
frondescunt, neque est ullum quod non ita uigeat interiore quodam motu et suis 
in quoque seminibus inclusis, ut aut flores aut fruges fundat aut bacas, 
omniaque in omnibus, quantum in ipsis sit, nulla ui impediente perfecta sint.
(38) Facilius uero etiam in bestiis, quod is sensus a natura est datus, uis 
ipsius naturae perspici potest. Namque alias bestias nantis aquarum incolas esse 
uoluit, alias uolucres caelo frui libero, serpentis quasdam, quasdam esse 
gradientis, earum ipsarum partim soliuagas, partim congregatas, inmanis alias, 
quasdam autem cicures, non nullas abditas terraque tectas. Atque earum quaeque 
suum tenens munus, cum in disparis animantis uitam transire non possit, manet in 
lege naturae. Et ut bestiis aliud alii praecipui a natura datum est, quod suum 
quaeque retinet nec discedit ab eo, sic homini multo quiddam praestantius; etsi 
praestantia debent ea dici, quae habent aliquam comparationem, humanus autem 
animus decerptus ex mente diuina cum alio nullo nisi cum ipso deo, si hoc fas 
est dictu, comparari potest.
(39) Hic igitur si est excultus et si eius acies ita curata est, ut ne 
caecaretur erroribus, fit perfecta mens, id est absoluta ratio, quod est idem 
uirtus. Et si omne beatum est, cui nihil deest, et quod in suo genere expletum 
atque cumulatum est, idque uirtutis est proprium, certe omnes uirtutis compotes 
beati sunt.
Et hoc quidem mihi cum Bruto conuenit, id est cum Aristotele Xenocrate Speusippo 
Polemone.
(40) Sed mihi uidentur etiam beatissimi. Quid enim deest ad beate uiuendum ei, 
qui confidit suis bonis? aut, qui diffidit, beatus esse qui potest? At diffidat 
necesse est, qui bona diuidit tripertito.

[5,14] XIV. Qui enim poterit aut corporis firmitate aut fortunae stabilitate confidere? 
Atqui nisi stabili et fixo et permanente bono beatus esse nemo potest. Quid ergo 
eius modi istorum est? ut mihi Laconis illud dictum in hos cadere uideatur, qui 
glorianti cuidam mercatori, quod multas nauis in omnem oram maritimam 
dimisisset, 'Non sane optabilis quidem ista' inquit 'rudentibus apta fortuna.' 
An dubium est quin nihil sit habendum in eo genere, quo uita beata compleatur, 
si id possit amitti? Nihil enim interarescere, nihil extingui, nihil cadere 
debet eorum, in quibus uita beata consistit. Nam qui timebit ne quid ex is 
deperdat, beatus esse non poterit.
(41) Volumus enim eum, qui beatus sit, tutum esse, inexpugnabilem, saeptum atque 
munitum, non ut paruo metu praeditus sit, sed ut nullo. Ut enim innocens is 
dicitur, non qui leuiter nocet, sed qui nihil nocet, sic sine metu is habendus 
est, non qui parua metuit, sed qui omnino metu uacat. Quae est enim alia 
fortitudo nisi animi adfectio cum in adeundo periculo et in labore ac dolore 
patiens, tum procul ab omni metu? Atque haec certe non ita se haberent, nisi 
omne bonum in una honestate consisteret.
(42) Qui autem illam maxume optatam et expetitam securitatem - securitatem autem 
nunc appello uacuitatem aegritudinis, in qua uita beata posita est - habere 
quisquam potest, cui aut adsit aut adesse possit multitudo malorum? Qui autem 
poterit esse celsus et erectus et ea, quae homini accidere possunt, omnia parua 
ducens, qualem sapientem esse uolumus, nisi omnia sibi in se posita censebit? An 
Lacedaemonii Philippo minitante per litteras se omnia quae conarentur 
prohibiturum quaesiuerunt, num se esset etiam mori prohibiturus: uir is, quem 
quaerimus, non multo facilius tali animo reperietur quam ciuitas uniuersa? Quid? 
ad hanc fortitudinem, de qua loquimur, temperantia adiuncta, quae sit moderatrix 
omnium commotionum, quid potest ad beate uiuendum deesse ei, quem fortitudo ab 
aegritudine et a metu uindicet, temperantia cum a libidine auocet, tum insolenti 
alacritate gestire non sinat? Haec efficere uirtutem ostenderem, nisi 
superioribus diebus essent esplicata.

[5,15] XV. (43) Atqui cum perturbationes animi miseriam, sedationes autem uitam 
efficiant beatam, duplexque ratio perturbationis sit, quod aegritudo et metus in 
malis opinatis, in bonorum autem errore laetitia gestiens libidoque uersetur, 
quae omnia cum consilio et ratione pugnant, his tu tam grauibus concitationibus 
tamque ipsis inter se dissentientibus atque distractis quem uacuum solutum 
liberum uideris, hunc dubitabis beatum dicere? Atqui sapiens semper ita adfectus 
est; semper igitur sapiens beatus est.
Atque etiam omne bonum laetabile est; quod autem laetabile, id praedicandum et 
prae se ferendum; quod tale autem, id etiam gloriosum; si uero gloriosum, certe 
laudabile; quod laudabile autem, profecto etiam honestum; quod bonum igitur, id 
honestum.
(44) At quae isti bona numerant, ne ipsi quidem honesta dicunt; solum igitur 
bonum, quod honestum; ex quo efficitur honestate una uitam contineri beatam. Non 
sunt igitur ea bona dicenda nec habenda, quibus abundantem licet esse miserrimum.
(45) An dubitas quin praestans ualetudine, uiribus, forma, acerrumis 
integerrumisque sensibus, adde etiam, si lubet, pernicitatem et uelocitatem, da 
diuitias, honores, imperia, opes, gloriam - si fuerit is, qui haec habet, 
iniustus, intemperans, timidus, hebeti ingenio atque nullo dubitabisne eum 
miserum dicere? Qualia igitur ista bona sunt, quae qui habeat miserrimus esse 
possit? Videamus ne, ut aceruus ex sui generis granis, sic beata uita ex sui 
similibus partibus effici debeat. Quod si ita est, ex bonis, quae sola honesta 
sunt, efficiendum est beatum; ea mixta ex dissimilibus si erunt, honestum ex is 
effici nihil poterit; quo detracto quid poterit beatum intellegi? Etenim, 
quicquid est, quod bonum sit, id expetendum est; quod autem expetendum, id certe 
adprobandum; quod uero adprobaris, id gratum acceptumque habendum; ergo etiam 
dignitas ei tribuenda est. Quod si ita est, laudabile sit necesse est; bonum 
igitur omne laudabile, ex quo efficitur, ut, quod sit honestum, id sit solum bonum.

[5,16] XVI. (46) Quod ni ita tenebimus, multa erunt, quae nobis bona dicenda sint; omitto 
diuitias - quas cum quiuis quamuis indignus habere possit, in bonis non numero; 
quod enim est bonum, id non quiuis habere potest -, omitto nobilitatem famamque 
popularem stultorum in roborumque consensu excitatam: haec, quae sunt minima, 
tamen bona dicantur necesse est, candiduli dentes, uenusti oculi, color suauis 
et ea quae Anticlea laudat Ulixi pedes abluens:
  'Lenitudo orationis, mollitudo corporis.'
Ea si bona ducemus, quid erit in philosophi grauitate quam in uolgi opinione 
stultorumque turba quod dicatur aut grauius aut grandius? 
(47) At enim eadem Stoici praecipua 'uel 'producta' dicunt, quae 'bona' isti. 
Dicunt illi quidem, sed is uitam beatam completi negant; hi autem sine is esse 
nullam putant aut, si sit beata, beatissimam certe negant. Nos autem uolumus 
beatissimam, idque nobis Socratica illa conclusione confirmatur. Sic enim 
princeps ille philosophiae disserebat: qualis cuiusque animi adfectus esset, 
talem esse hominem; qualis autem homo ipse esset, talem eius esse orationem; 
orationi autem facta similia, factis uitam. Adfectus autem animi in bono uiro 
laudabilis; et uita igitur laudabilis boni uiri; et honesta ergo, quoniam 
laudabilis. Ex quibus bonorum beatam uitam esse concluditur.
(48) Etenim, pro deorum atque hominum fidem! parumne cognitum est superioribus 
nostris disputationibus, an delectationis et oti consumendi causa locuti sumus, 
sapientem ab omni concitatione animi, quam perturbationem uoco, semper uacare, 
semper in animo eius esse placidissimarn pacem? Vir igitur temperatus, constans, 
sine metu, sine aegritudine, sine alacritate, ulla, sine libidine nonne beatus? 
At semper sapiens talis; semper igitur beatus. Iam uero qui potest uir bonus non 
ad id, quod laudabile sit, omnia referre, quae agit quaeque sentit? refert autem 
omnia ad beate uiuendum; beata igitur uita laudabilis; nec quicquam sine uirtute 
laudabile: beata igitur uita uirtute conficitur.

[5,17] XVII. (49) Atque hoc sic etiam concluditur: nec in misera uita quicquam est 
praedicabile aut gloriandum nec in ea, quae nec misera sit nec beata. Et est in 
aliqua uita praedicabile aliquid et gloriandum ac prae se ferendum, ut 
Epaminondas:
  'Consiliis nostris laus est attonsa Laconum,'
ut Africanus: 
  'A sole exoriente supra Maeotis paludes
  Nemo est qui factis aequiperare queat.'
(50) Quod si <est>, beata, uita glorianda et praedicanda et prae se ferenda est; 
nihil est enim aliud quod praedicandum et prae se ferendum sit. Quibus positis 
intellegis quid sequatur; et quidem, nisi ea uita beata est, quae est eadem 
honesta, sit aliud necesse est melius uita beata; quod erit enim honestum, certe 
fatebuntur esse melius; ita erit beata uita melius aliquid; quo quid potest dici 
peruersius? Quid? cum fatentur satis magnam uim esse in uitiis ad miseram uitam, 
nonne fatendum est eandem uim <in> uirtute esse ad beatam uitam? contrariorum 
enim contraria sunt consequentia. 
(51) Quo loco quaero, quam uim habeat libra illa Critolai, qui cum in alteram 
lancem animi bona imponat, in alteram corporis et externa, tantum propendere 
illam (boni) lancem putet, ut terram et maria deprimat.

[5,18] XVIII. Quid ergo aut hunc prohibet aut etiam Xenocratem illum grauissumum 
philosophorum, exaggerantem tantopere uirtutem, extenuantem cetera et 
abicientem, in uirtute non beatam modo uitam, sed etiam beatissimam ponere?
(52) Quod quidem nisi fit, uirtutum interitus consequetur. Nam in quem cadit 
aegritudo, in eundem metum cadere necesse est (est enim metus futurae 
aegritudinis sollicita exspectatio); in quem autem metus, in eundem formido 
timiditas pauor ignauia; ergo, ut idem uincatur interdum nec putet ad se 
praeceptum illud Atrei pertinere:
  'Proinde ita parent se in uita, ut uinci nesciant.'
Hic autem uincetur, ut dixi, nec modo uincetur, sed etiam seruiet; at nos 
(autem) uirtutem semper liberam uolumus, semper inuictam; quae nisi sunt, 
sublata uirtus est. 
(53) Atque si in uirtute satis est praesidi ad bene uiuendum, satis est etiam ad 
beate; satis est enim certe in uirtute, ut fortiter uiuamus; si fortiter, etiam 
ut magno animo, et quidem ut nulla re umquam terreamur semperque simus inuicti. 
Sequitur, ut nihil paeniteat, nihil desit, nihil obstet; ergo omnia profluenter 
absolute prospere, igitur beate. Satis autem uirtus ad fortiter uiuendum potest; 
satis ergo etiam ad beate.
(54) Etenim ut stultitia, etsi adepta est quod concupiuit, numquam se tamen 
satis consecutam putat, sic sapientia semper eo contenta est quod adest, neque 
eam umquam sui paenitet.

[5,19] XIX. Similemne putas C- Laeli unum consulatum fuisse, et cum quidem cum repulsa 
(si, cum sapiens et bonus uir, qualis ille fuit, suffragiis praeteritur, non 
populus (a bono consule) potius quam ille (a bono populo) repulsam fert) - sed 
tamen utrum malles te, si potestas esset, semel ut Laelium consulem an ut Cinnam 
quater?
(55) Non dubito, tu quid responsurus sis; itaque uideo, cui committam. Non 
quemuis hoc idem interrogarem; responderet enim alius fortasse se non modo 
quattuor consulatus uni anteponere, sed unum diem Cinnae multorum et clarorum 
uirorum totis aetatibus. Laelius si digito quem attigisset, poenas dedisset; at 
Cinna collegae sui consulis Cn- Octaui praecidi caput iussit, P- Crassi L- 
Caesaris, nobilissimorum hominum, quorum uirtus fuerat domi militiaeque cognita, 
M- Antoni, omnium eloquentissimi quos ego audierim, C- Caesaris, in quo mihi 
uidetur specimen fuisse humanitatis salis suauitatis leporis. Beatusne igitur, 
qui hos interfecit? Mihi contra non solum eo uidetur miser, quod ea fecit, sed 
etiam quod ita se gessit, ut ea facere ei liceret (etsi peccare nemini licet; 
sed sermonis errore labimur; id enim licere dicimus, quod cuique concediltur).
(56) Utrum tandem beatior C- Marius tum, cum Cimbricae uictoriae gloriam cum 
collega Catulo communicauit, paene altero Laelio - nam hunc illi duco simillimum 
-, an cum ciuili bello uictor iratus necessariis Catuli deprecantibus non semel 
respondit, sed saepe: 'moriatur'? In quo beatior ille, qui huic nefariae uoci 
paruit, quam is, qui tam scelerate imperauit. Nam cum accipere quam facere 
praestat iniuriam, tum morti iam ipsi aduentanti paulum procedere ob uiam, quod 
fecit Catulus, quam quod Marius, talis uiri interitu sex suos obruere consulatus 
et contaminare extremum tempus aetatis.

[5,20] XX. (57) Duodequadraginta annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius, cum 
quinque et uiginti natus annos dominatum occupauisset. Qua pulchritudine urbem, 
quibus autem opibus praeditam seruitute oppressam tenuit ciuitatem! Atqui de hoc 
homine a bonis auctoribus sic scriptum accepimus, summam fuisse eius in uictu 
temperantiam in rebusque gerundis uirum acrem et industrium, eundem tamen 
maleficum natura et iniustum; ex quo omnibus bene ueritatem intuentibus uideri 
necesse est miserrimum. Ea enim ipsa, quae concupierat, ne tum quidem, cum omnia 
se posse censebat, consequebatur.
(58) Qui cum esset bonis parentibus atque honesto loco natus - etsi id quidem 
alius alio modo tradidit - abundaretque et aequalium familiaritatibus et 
consuetudine propinquorum, haberet etiam more Graeciae quosdam adulescentis 
amore coniunctos, credebat eorum nemini, sed is quos ex familiis locupletium 
seruos delegerat, quibus nomen seruitutis ipse detraxerat, et quibusdam conuenis 
et feris barbaris corporis custodiam committebat. Ita propter iniustam dominatus 
cupiditatem in carcerem quodam modo ipse se incluserat. Quin etiam ne tonsori 
collum committeret, tondere filias suas docuit. Ita sordido ancillarique 
artificio regiae uirgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum patris. 
Et tamen ab is ipsis, cum iam essent adultae, ferrum remouit instituitque, ut 
candentibus iuglandium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent.
(59) Cumque duas uxores haberet, Aristomachen ciuem suam, Doridem autem 
Locrensem, sic noctu ad eas uentitabat, ut omnia specularetur et perscrutaretur 
ante. Et cum fossam latam cubiculari lecto circumdedisset eiusque fossae 
transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum, cum forem cubiculi 
clauserat, detorquebat. Idemque cum in communibus suggestis consistere non 
auderet, contionari ex turri alta solebat.
(60) Atque is cum pila ludere uellet - studiose enim id factitabat - tunicamque 
poneret, adulescentulo, quem amabat, tradidisse gladium dicitur. Hic cum quidam 
familiaris iocans dixisset: 'huic quidem certe uitam tuam committis' 
adrisissetque adulescens, utrumque iussit interfici, alterum, quia uiam 
demonstrauisset interimendi sui, alterum, quia dictum id risu adprobauisset. 
Atque eo facto sic doluit, nihil ut tulerit grauius in uita; quem enim 
uehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur in contrarias partis impotentium 
cupiditates. Cum huic obsecutus sis illi est repugnandum.

[5,21] XXI. (61) Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicauit, quam esset beatus. Nam 
cum quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias 
eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium 
regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse, 'Visne igitur' inquit, 'o 
Damocle, quoniam te haec uita delectat, ipse eam degustare et fortunam experiri 
meam?' Cum se ille cupere dixisset, conlocari iussit hominem in aureo lecto 
strato pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque 
compluris ornauit argento auroque caelato. Tum ad mensam eximia forma pueros 
delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentis diligenter ministrare.
(62) Aderant unguenta coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis 
epulis extruebantur. Fortunatus sibi Damocles uidebatur. In hoc medio apparatu 
fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit, ut impenderet 
illius beati ceruicibus. Itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec 
plenum artis argentum nec manum porrigebat in mensam; iam ipsae defluebant 
coronae; denique exorauit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus nollet 
esse. Satisne uidetur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper 
aliqui terror impendeat? Atque ei ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam 
remigraret, ciuibus libertatem et iura redderet; is enim se adulescens inprouida 
aetate inretierat erratis eaque commiserat, ut saluus esse non posset, si sanus 
esse coepisset.

[5,22] XXII. (63) Quantopere uero amicitias desideraret, quarum infidelitatem 
extimescebat, declarauit in Pythagoriis duobus illis, quorum cum alterum uadem mortis 
accepisset, alter, ut uadem suum liberaret, praesto fuisset ad horam mortis 
destinatam, 'Utinam ego' inquit 'tertius uobis amicus adscriberer!' Quam huic 
erat miserum carere consuetudine amicorum, societate uictus, sermone omnino 
familiari, homini praesertim docto a puero et artibus ingenuis erudito, 
musicorum uero perstudioso; po�tam etiam tragicum - quam bonum, nihil ad rem; in 
hoc enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis suum cuique pulchrum est; 
adhuc neminem cognoui po�tam (et mihi fuit cum Aquinio amicitia), qui sibi non 
optumus uideretur; sic se res habet: te tua, me delectant mea - sed ut ad 
Dionysium redeamus: omni cultu et uictu humano carebat; uiuebat cum fugitiuis, 
cum facinerosis, cum barbaris; neminem, qui aut libertate dignus esset aut 
uellet omnino liber esse, sibi amicum arbitrabatur.

[5,23] XXIII. (64) Non ego iam cum huius uita, qua taetrius miserius detestabilius 
escogitare nihil possum, Platonis aut Archytae uitam comparabo, doctorum hominum 
et plane sapientium: ex eadem urbe humilem homunculum a puluere et radio 
excitabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. Cuius ego quaestor ignoratum 
ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum undique et uestitum uepribus 
et dumetis indagaui sepulcrum. Tenebam enim quosdam senariolos, quos in eius 
monumento esse inscriptos acceperam, qui declarabant in summo sepulcro sphaeram 
esse positam cum cylindro.
(65 ) Ego autem cum omnia conlustrarem oculis - est enim ad portas Agragantinas 
magna frequentia sepulcrorum -, animum aduerti columellam non multum e dumis 
eminentem, in qua inerat sphaerae figura et cylindri. Atque ego statim 
Syracusanis - erant autem principes mecum - dixi me illud ipsum arbitrari esse, quod 
quaererem. lnmissi cum falcibus multi purgarunt et aperuerunt locum.
(66) Quo cum patefactus esset aditus, ad aduersam basim accessimus. Apparebat 
epigramma exesis posterioribus partibus uersiculorum dimidiatum fere. Ita 
nobilissima Graeciae ciuitas, quondam uero etiam doctissima, sui ciuis unius 
acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab homine Arpinate didicisset. Sed 
redeat, unde aberrauit oratio: quis est omnium, qui modo cum Musis, id est cum 
humanitate et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc 
mathematicum malit quam illum tyrannum? Si uitae modum actionemque quaerimus, 
alterius mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur cum oblectatione 
sollertiae, qui est unus suauissimus pastus animorum, alterius in caede et 
iniuriis cum et diurno et nocturno metu. Age confer Democritum Pythagoram, 
Anaxagoram: quae regna, quas opes studiis eorum et delectationibus antepones?
(67) Etenim, quae pars optuma est in homine, in ea situm esse necesse est illud, 
quod quaeris, optumum. Quid est autem in homine sagaci ac bona mente melius? 
Eius bono fruendum est igitur, si beati esse uolumus; bonum autem mentis est 
uirtus; ergo hac beatam uitam contineri necesse est. Hinc omnia quae pulchra 
honesta praeclara sunt, ut supra dixi, sed dicendum idem illud paulo uberius 
uidetur, plena gaudiorum sunt. Ex perpetuis autem plenisque gaudiis cum 
perspicuum sit uitam beatam existere, sequitur ut ea existat ex honestate.

[5,24] XXIV. (68) Sed ne uerbis solum attingamus ea quae uolumus ostendere, proponenda 
quaedam quasi mouentia sunt, quae nos magis ad cognitionem intellegentiamque 
conuertant. Sumatur enim nobis quidam praestans uir optumis artibus, isque animo 
parumper et cogitatione fingatur. Primum ingenio eximio sit necesse est; tardis 
enim mentibus uirtus non facile comitatur; deinde ad inuestigandam ueritatem 
studio incitato. Ex quo triplex ille animi fructus existet, unus in cognitione 
rerum positus et in explicatione naturae, alter in discriptione expetendarum 
fugiendarumque rerum <et in ratione be>ne uiuendi, tertius in iudicando, quid 
cuique rei sit consequens quid repugnans, in quo inest omnis cum subtilitas 
disserendi, tum ueritas iudicandi.
(69) Quo tandem igitur gaudio adfici necesse est sapientis animum cum his 
habitantem pernoctantemque curis! ut, cum totius mundi motus conuersionesque 
perspexerit sideraque uiderit innumerabilia caelo inhaerentia cum eius ipsius 
motu congruere certis infixa sedibus, septem alia suos quaeque tenere cursus 
multum inter se aut altitudine aut humilitate distantia quorum uagi motus rata 
tamen et certa sui cursus spatia definiant - horum nimirum aspectus impulit illos 
ueteres et admonuit, ut plura quaererent; inde est indagatio nata initiorum et 
tamquam seminum, unde essent omnia orta generata concreta, quaeque cuiusque 
generis uel inanimi uel animantis uel muti uel loquentis origo, quae uita, qui 
interitus quaeque ex alio in aliud uicissitudo atque mutatio, unde terra et 
quibus librata ponderibus, quibus cauernis maria sustineantur, qua omnia delata 
grauitate medium mundi locum semper expetant, qui est idem infimus in rutundo.

[5,25] XXV . (70) Haec tractanti animo et noctes et dies cogitanti existit illa <a>deo 
Delphis praecepta cognitio, ut ipsa se mens agnoscat coniunctamque cum diuina 
mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur. Ipsa enim cogitatio de 
ui et natura deorum studium incendit illius aeternitatem imitandi, neque se in 
breuitate uitae conlocatam putat, cum rerum causas alias ex aliis aptas et 
necessitate nexas uidet, quibus ab aeterno tempore fluentibus in aeternum ratio 
tamen mensque, moderatur.
(71) Haec ille intuens atque suspiciens uel potius omnis partis orasque 
circumspiciens quanta rursus animi tranquillitate humana et citeriora 
considerat! Hinc illa cognitio uirtutis existit, efflorescunt genera partesque 
uirtutum, inuenitur, quid sit quod natura spectet extremum in bonis, quid in 
malis ultumum, quo referenda sint officia, quae degendae aetatis ratio 
deligenda. Quibus et talibus rebus exquisitis hoc uel maxime efficitur, quod hac 
disputatione agimus, ut uirtus ad beate uiuendum sit se ipsa contenta.
(72) Sequitur tertia, quae per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae 
rem definit, genera dispertit, sequentia adiungit, perfecta concludit, uera et 
falsa diiudicat, disserendi ratio et scientia. Ex qua cum summa utilitas existit 
ad res ponderandas, tum maxume ingenua delectatio et digna sapientia. Sed haec 
otii. Transeat idem iste sapiens ad rem publicam tuendam. Quid eo possit esse 
praestantius, cum (contineri) prudentia utilitatem ciuium cernat, iustitia nihil 
in suam domum inde deriuet, reliquis utatur tot tam uariisque uirtutibus? 
Adiunge fructum amicitiarum, in quo doctis positum est cum consilium omnis uitae 
consentiens et paene conspirans, tum summa iucunditas e cotidiano cultu atque 
uictu. Quid haec tandem uita desiderat, quo sit beatior? cui refertae tot 
tantisque gaudiis Fortuna ipsa cedat necesse est. Quodsi gaudere talibus bonis 
animi, id est uirtutibus, beatum est omnesque sapientes is gaudiis perfruuntur, 
omnis eos beatos esse confiteri necesse est.

[5,26] XXVI. (73) - Etiamne in cruciatu atque tormentis?
 - An tu me in uiola putabas aut in rosa dicere? An Epicuro, qui tantum modo 
induit personam philosophi et sibi ipse hoc nomen inscripsit, dicere licebit, 
quod quidem, ut habet se res, me tamen plaudente dicit, nullum sapienti esse 
tempus, etiamsi uratur torqueatur secetur, quin possit esclamare: 'Quam pro 
nihilo puto!', cum praesertim omne malum dolore definiat bonum uoluptate, haec 
nostra honesta turpia inrideat dicatque nos in uocibus occupatos inanis sonos 
fundere, neque quicquam ad nos pertinere nisi quod aut leue aut asperum in 
corpore sentiatur: huic ergo, ut dixi, non multum differenti a iudicio ferarum 
obliuisci licebit sui et tum fortunam contemnere, cum sit omne et bonum eius et 
malum in potestate fortunae, tum dicere se beatum in summo cruciatu atque 
tormentis, cum constituerit non modo summum malum esse dolorem, sed etiam solum?
(74) Nec uero illa sibi remedia comparauit ad tolerandum dolorem, firmitatem 
animi, turpitudinis uerecundiam, exercitationem consuetudinemque patiendi, 
(praecepta fortitudinis), duritiam uirilem, sed una se dicit recordatione 
adquiescere praeteritarum uoluptatium, ut si quis aestuans, cum uim caloris non 
facile patiatur, recordari uelit sese aliquando in Arpinati nostro gelidis 
fluminibus circumfusum fuisse -  non enim uideo, quo modo sedare possint mala 
praesentia praeteritae uoluptates -; (75) sed cum is dicat semper beatum esse 
sapientem, cui dicere hoc, si sibi constare uellet, non liceret, quidnam 
faciendum est is qui nihil expetendum, nihil in bonis ducendum, quod honestate 
careat, existumant? Me quidem auctore etiam Peripatetici ueteresque Academici 
balbuttire aliquando desinant aperteque et clara uoce audeant dicere beatam 
uitam in Phalaridis taurum descensuram.

[5,27] XXVII. (76) Sint enim tria genera bonorum, ut iam a laqueis Stoicorum, quibus 
usum me pluribus quam soleo intellego, recedamus, sint sane illa genera bonorum, 
dum corporis <et> externa iaceant humi et tantum modo, quia sumenda sint, 
appellentur bona, animi autem illa diuina longe lateque se pandant caelumque 
contingant; ut, ea qui adeptus sit, cur eum beatum modo et non beatissimum etiam 
dixerim?
Dolorem uero sapiens extimescet? is enim huic maxime sententiae repugnat. Nam 
contra mortem nostram atque nostrorum contraque aegritudinem et reliquas animi 
perturbationes satis esse uidemur superiorum dierum disputationibus armati et 
parati; dolor esse uidetur acerrumus uirtutis aduersarius; is ardentis faces 
intentat, is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum 
minatur.
(77) Huic igitur succumbet uirtus, huic beata sapientis et constantis uiri uita 
cedet? Quam turpe, o di boni! Pueri Spartiatae non ingemescunt uerberum dolore 
laniati. Adulescentium greges Lacedaemone uidimus ipsi incredibili contentione 
certantis pugnis calcibus unguibus morsu denique, cum examinarentur prius quam 
uictos se faterentur. Quae barbaria India uastior aut agrestior? in ea tamen 
gente primum ei, qui sapientes habentur, nudi aetatem agunt et Caucasi niues 
hiemalemque uim perferunt sine dolore, cumque ad flammam se adplicauerunt, sine 
gemitu aduruntur.
(78) Mulieres uero in India, cum est cuius earum uir mortuus, in certamen 
iudiciumque ueniunt, quam plurumum ille dilexerit - plures enim singulis solent 
esse nuptae -; quae est uictrix, ea laeta prosequentibus suis una cum uiro in 
rogum imponitur, illa uicta maesta discedit. Numquam naturam mos uinceret; est 
enim ea semper inuicta; sed nos umbris deliciis otio languore desidia animum 
infecimus, opinionibus maloque more delenitum molliuimus. Aegyptiorum morem quis 
ignorat? quorum inbutae mentes prauitatis erroribus quamuis carnificinam prius 
subierint quam ibim aut aspidem aut faelem aut canem aut corcodillum uiolenti 
quorum etiamsi inprudentes quippiam fecerint, poenam nullam recusent.
(79) De hominibus loquor; quid? bestiae non frigus, non famem, non montiuagos 
atque siluestris cursus lustrationesque patiuntur? non pro suo partu ita 
propugnant, ut uulnera excipiant, nullos impetus nullos ictus reformident? 
Omitto, quae perferant quaeque patiantur ambitiosi honoris causa, laudis 
studiosi gloriae gratia, amore incensi cupiditatis. Plena uita exemplorum est.

[5,28] XXVIII. (80) Sed adhibeat oratio modum et redeat illuc, unde deflexit. Dabit, 
inquam, se in tormenta uita beata nec iustitiam temperantiam in primisque 
fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam prosecuta, cum tortoris os uiderit, 
consistet uirtutibusque omnibus sine ullo animi terrore ad cruciatum profectis 
resistet extra fores, ut ante dixi, limenque carceris. Quid enim ea foedius, 
quid deformius sola relicta, <a> comitatu pulcherrimo segregata? quod tamen 
fieri nullo pacto potest; nec enim uirtutes sine beata uita cohaerere possunt 
nec illa sine uirtutibus.
(81) Itaque eam tergiuersari non sinent secumque rapient, ad quemcumque ipsae 
dolorem cruciatumque ducentur. Sapientis est enim proprium nihil quod paenitere 
possit facere, nihil inuitum, splendide constanter grauiter honeste omnia, nihil 
ita exspectare quasi certo futurum, nihil, cum acciderit, admirari, ut 
inopinatum ac nouum accidisse uideatur, omnia ad suum arbitrium referre, suis 
stare iudiciis. Quo quid sit beatius, mihi certe in mentem uenire non potest.
(82) Stoicorum quidem facilis conclusio est; qui cum finem bonorum esse 
senserint congruere naturae cumque ea conuenienter uiuere, cum id sit in 
sapientis situm non officio solum, uerum etiam potestate, sequatur necesse est, 
ut, cuius in potestate summum bonum, in eiusdem uita beata sit. Ita fit semper 
uita beata sapientis.
Habes, quae fortissime de beata uita dici putem et, quo modo nunc est, nisi quid 
tu melius attuleris, etiam uerissime.

[5,29] XXIX. Melius equidem adferre nihil possum, sed a te impetrarim lubenter, ut, 
nisi molestum sit, quoniam te nulla uincula impediunt ullius certae disciplinae 
libasque ex omnibus, quodcumque te maxime specie ueritatis mouet, - quod paulo 
ante Peripateticos ueteremque Academiam hortari uidebare, ut sine retractatione 
libere dicere auderent sapientis esse semper beatissimos, id uelim audire, quem 
ad modum his putes consentaneum esse id dicere. Multa enim a te contra istam 
sententiam dicta sunt et Stoicorum ratione conclusa.
(83) Utamur igitur libertate, qua nobis solis in philosophia licet uti, quorum 
oratio nihil ipsa iudicat, sed habetur in omnis partis, ut ab aliis possit ipsa 
per sese nullius auctoritate adiuncta iudicari. Et quoniam uideris hoc uelle, 
ut, quaecumque dissentientium philosophorum sententia sit de finibus, tamen 
uirtus satis habeat ad uitam beatam praesidi, - quod quidem Carneadem disputare 
solitum accepimus, sed is ut contra Stoicos, quos studiosissime semper 
refellebat et contra quorum disciplinam ingenium eius exarserat: nos illud 
quidem cum pace agemus - si enim Stoici finis bonorum recte posiuerunt, confecta 
res est: necesse est semper beatum esse sapientem - , (84) sed quaeramus unam 
quamque reliquorum sententiam, si fieri potest, ut hoc praeclarum quasi decretum 
beatae uitae possit omnium sententiis et disciplinis conuenire.

[5,30] XXX. Sunt autem haec de finibus, ut opinor, retentae defensaeque sententiae: 
primum simplices quattuor, nihil bonum nisi honestum, ut Stoici, nihil bonum 
nisi uoluptatem, ut Epicurus, nihil bonum nisi uacuitatem <doloris>, ut 
Hieronymus, nihil bonum nisi naturae primis bonis aut omnibus aut maxumis frui, 
ut Carneades contra Stoicos disserebat.
(85) Haec igitur simplicia, illa mixta: tria genera bonorum, maxuma animi, 
secunda corporis, externa tertia, ut Peripatetici nec multo ueteres Academici 
secus; uoluptatem cum honestate Dinomachus et Callipho copulauit, indolentiam 
autem honestati Peripateticus Diodorus adiunxit. Haec sunt sententiae, 
stabilitatis aliquid habeant; nam Aristonis Pyrrhonis Erilli non nullorumque 
aliorum euanuerunt. Hi quid possint optinere, uideamus omissis Stoicis, quorum 
satis uideor defendisse sententiam.
Et Peripateticorum quidem explicata causa est praeter Theophrastum et si qui 
illum secuti imbecillius horrent dolorem et reformidant; reliquis quidem licet 
facere id quod fere faciunt, ut grauitatem dignitatemque uirtutis exaggerent. 
Quam cum ad caelum extulerunt, quod facere eloquentes homines copiose solent, 
reliqua ex conlatione facile est conterere atque contemnere. Nec enim licet is, 
qui laudem cum dolore petendam esse dicant, negare eos esse beatos, qui illam 
adepti sunt. Quamquam enim sint in quibusdam malis, tamen hoc nomen beati longe 
et late patet.

[5,31] XXXI. (86) Nam ut quaestuosa mercatura, fructuosa aratio dicitura non si altera 
semper omni damno, altera omni tempestatis calamitate semper uacat, sed si multo 
maiore ex parte exstat in utraque felicitas, sic uita non solum si undique 
referta bonis est, sed si multo maiore et grauiore ex parte bona propendent, 
beata recte dici potest.
(87) Sequetur igitur horum ratione uel ad supplicium beata uita uirtutem cumque 
ea descendet in taurum Aristotele Xenocrate Speusippo Polemone auctoribus nec 
eam minis aut blandimentis corrupta deseret. Eadem Calliphontis erit Diodorique 
sententia, quorum uterque honestatem sic complectitur, ut omnia quae sine ea 
sint, longe (et) retro ponenda censeat. Reliqui habere se uidentur angustius, 
enatant tamen, Epicurus Hieronymus et si qui sunt qui desertum illum Carneadeum 
<finem> curent defendere; nemo est enim eorum quin bonorum animum putet esse 
iudicem eumque condocefaciat, ut ea, quae bona malaue uideantur, possit 
contemnere.
(88) Nam quae tibi Epicuri uidetur, eadem erit Hieronymi et Carneadis causa et 
hercule omnium reliquorum. Quis enim parum est contra mortem aut dolorem 
paratus?
Ordiamur ab eo, si placet, quem mollem, quem uoluptarium dicimus. Quid? is tibi 
mortemne uidetur aut dolorem timere, qui eum diem, quo moritur, beatum appellat 
maxumisque doloribus adfectus eos ipsos inuentorum suorum memoria et 
recordatione confutat? Nec haec sic agit, ut ex tempore quasi effuttire 
uideatur. De morte enim ita sentit, ut dissoluto animante sensum extinctum 
putet, quod autem sensu careat, nihil ad nos id iudicet pertinere. Item <in> 
dolore certa habet quae sequatur, cuius magnitudinem breuitate consolatur, 
longinquitatem leuitate.
(89) Qui tandem isti grandiloqui contra haec duo, quae maxime angunt, melius se 
habent quam Epicurus?
An ad cetera, quae mala putantur, non et Epicurus et reliqui philosophi satis 
parati uidentur? Quis non paupertatem extimescit? neque tamen quisquam 
philosophorum.

[5,32] XXXII. Hic uero ipse quam paruo est contentus! nemo de tenui uictu plura dixit. 
Etenim, quae res pecuniae cupiditatem adferunt, ut amori, ut ambitioni, ut 
cotidianis sumptibus copiae suppetant, cum procul ab his omnibus rebus absit, 
cur pecuniam magnopere desideret uel potius cur curet omnino?
(90) An Scythes Anacharsis potuit pro nihilo pecuniam ducere, nostrates 
philosophi facere non poterunt? Illius epistula fertur his uerbis: 'Anacharsis 
Hannoni salutem. Mihi amictui est Scythicum tegimen, calciamentum solorum 
callum, cubile terra, pulpamentum fames, lacte caseo carne uescor. Quare ut ad 
quietum me licet uenias. Munera autem ista, quibus es delectatus, uel ciuibus 
tuis uel diis inmortalibus dona.' Omnes fere philosophi omnium disciplinarum, 
nisi quos a recta ratione natura uitiosa detorsisset, eodem hoc animo esse 
potuerunt.
(91) Socrates, in pompa cum magna uis auri argentique ferretur, 'Quam multa non 
desidero!' inquit. Xenocrates, cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta 
attulissent, quac erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxuma, 
abduxit legatos ad cenam in Academiam; is apposuit tantum, quod satis esset, 
nullo apparatu. Cum postridie rogarent cum, cui numerari iuberet, 'Quid? uos 
hesterna' inquit 'cenula non intellexistis me pecunia non egere?', Quos cum 
tristioris uidisset, triginta minas accepit, ne aspernari regis liberalitatem 
uideretur.
(92) At uero Diogenes liberius, ut Cynicus, Alexandro roganti, ut diceret, si 
quid opus esset, 'Nunc quidem paululum' inquit 'a sole.' Offecerat uidelicet 
apricanti. Et hic quidem disputare solebat, quanto regem Persarum uita 
fortunaque superaret; sibi nihil deesse, illi nihil satis umquam fore; se eius 
uoluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille posset, suas eum consequi 
nullo modo posse.

[5,33] XXXIII. (93 ) Vides, credo, ut Epicurus cupiditatum genera diui serit, non nimis 
fortasse subtiliter, utiliter tamen: partim esse naturales et necessarias, 
partim naturales et non necessarias, partim neutrum; necessarias satiari posse 
paene nihilo; diuitias enim naturae esse parabiles; secundum autem genus 
cupiditatum nec ad potiendum difficile esse censet nec uero ad carendum; 
tertias, quod essent plane inanes neque necessitatem modo, sed ne naturam quidem 
attingerent, funditus eiciendas putauit.
(94) Hoc loco multa ab Epicureis disputantur, eaeque uoluptates singillatim 
extenuantur; quarum genera (non) contemnunt, quaerunt tamen copiam. Nam et 
obscenas uoluptates, de quibus multa ab illis habetur oratio, facilis communis 
in medio sitas esse dicunt, easque si natura requirat, non genere aut loco aut 
ordine, sed forma aetate figura metiendas putant, ab isque abstinere minime esse 
difficile, si aut ualitudo aut officium aut fama postulet, omninoque genus hoc 
uoluptatum optabile esse, si non obsit, prodesse numquam.
(95) Totumque hoc de uoluptate sic ille praecipit, ut uoluptatem ipsam per se, 
quia uoluptas sit, semper optandam <et> expetendam putet, eademque ratione 
dolorem ob id ipsum, quia dolor sit, semper esse fugiendum; itaque hac usurum 
compensatione sapientem, <ut> et uoluptatem fugiat, si ea maiorem dolorem 
effectura sit, et dolorem suscipiat maiorem efficientem uoluptatem; omniaque 
iucunda, quamquam sensu corporis iudicentur, ad animum referri tamen.
(96) Quocirca corpus gaudere tam diu, dum praesentem sentiret uoluptatem, animum 
et praesentem percipere pariter cum corpore et prospicere uenientem nec 
praeteritam praeterfluere sinere. Ita perpetuas et contextas uoluptates in 
sapiente fore semper, cum expectatio speratarum uoluptatum <cum> perceptarum 
memoria iungeretur.

[5,34] XXXIV. (97 ) Atque his similia ad uictum etiam transferuntur, extenuaturque 
magnificentia et sumptus epularum, quod paruo cultu natura contenta sit. Etenim 
quis hoc non uidet, desideriis omnia ista condiri ? Darius in fuga cum aquam 
turbidam et cadaueribus inquinatam bibisset, negauit umquam se bibisse 
iucundius: numquam uidelicet sitiens biberat. Nec esuriens Ptolomaeus ederat; 
cui cum peragranti Aegyptum comitibus non consecutis cibarius in casa panis 
datus esset, nihil uisum est illo pane iucundius. Socraten ferunt, cum usque ad 
uesperum contentius ambularet quaesitumque esset ex eo, quare id faceret, 
respondisse se, quo melius cenaret, obsonare ambulando famem.
(98) Quid? uictum Lacedaemoniorum in philitiis nonne uidemus? ubi cum tyrannus 
cenauisset Dionysius, negauit se iure illo nigro, quod cenae caput erat, 
delectatum. Tum is qui illa coxerat: 'Minime mirum; condimenta enim defuerunt.' 
'Quae tandem?' inquit ille. 'Labor in uenatu, sudor, cursus ad Eurotam, fames, 
sitis; his enim rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur.' Atque hoc non ex 
hominum more solum, sed etiam ex bestiis intellegi potest, quae, ut quicquid 
obiectum est, quod modo a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt 
amplius.
(99) Ciuitates quaedam uniuersae more doctae parsimonia delectantur, ut de 
Lacedaemoniis paulo ante diximus. Persarum a Xenophonte uictus exponitur, quos 
negat ad panem adhibere quicquam praeter nasturcium. Quamquam, si quaedam etiam 
suauiora natura desideret, quam multa ex terra arboribusque gignuntur cum copia 
facili, tum suauitate praestanti! Adde siccitatem, quae consequitur hanc 
continentiam in uictu, adde integritatem ualetudinis, confer sudantis ructantis 
refertos epulis tamquam opimos boues: (100) tum intelleges, qui uoluptatem 
maxime sequantur, eos minime consequi, iucunditatemque uictus esse in desiderio, 
non in satietate.

[5,35] XXXV. Timotheum, clarum hominem Athenis et principem ciuitatis, ferunt, cum 
cenauisset apud Platotiem eoque conuiuio admodum delectatus esset uidissetque 
eum postridie, dixisse: 'Vestrae quidem cenae non solum in praesentia, sed etiam 
postero die iucundae sunt' Quid quod ne mente quidem recte uti possumus multo 
cibo et potione completi? Est praeclara epistula Platonis ad Dionis propinquos, 
in qua scriptum est his fere uerbis: 'Quo cum uenissem, uita illa beata, quae 
ferebatur, plena Italicarum Syracusiarumque mensarum, nullo modo mihi placuit, 
bis in die saturum fieri nec umquam pernoctare solum ceteraque, quae comitantur 
huic uitae, in qua sapiens nemo efficietur umquam, moderatus uero multo minus.
(101) Quae enim natura tam mirabiliter temperari potest?' quo modo igitur 
iucunda uita potest esse, a qua absit prudentia, absit moderatio? Ex quo 
Sardanapalli, opulentissimi Syriae regis, error adgnoscitur, qui incidi iussit 
in busto:
  'Haec habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido
  Hausit; at illa iacent multa et praeclara relicta.'
'Quid aliud' inquit Aristoteles 'in bouis, non in regis sepulcro inscriberes? 
Haec habere se mortuum dicit, quae ne uiuus quidem diutius habebat quam 
fruebatur.' 
(102) Cur igitur diuitiae desiderentur, aut ubi pauper tas beatos esse non 
sinit? Signis, credo, tabulis studes. Si quis est qui bis delectetur, nonne 
melius tenues homines fruuntur quam illi qui is abundant? Est enim carum rerum 
omnium <in> nostra urbe summa in publico copia. Quae qui priuatim habent, nec 
tam multa et raro uident, cum in sua rura uenerunt; quos tamen pungit aliquid, 
cum, illa unde habeant, recordantur. Dies deficiat, si uelim paupertatis causam 
defendere. Aperta enim res est, et cotidie nos ipsa natura admonet, quam paucis, 
quam paruis rebus egeat, quam uilibus.

[5,36] XXXVI. (103) Num igitur ignobilitas aut humilitas aut etiam popularis offensio 
sapientem beatum esse prohibebit? Vide ne plus commendatio in uulgus et haec, 
quae expetitur, gloria molestiae habeat quam uoluptatis. Leuiculus sane noster 
Demosthenes, qui illo susurro delectari se dicebat aquam ferentis mulierculae, 
ut mos in Graecia est, insusurrantisque alteri: 'Hic est ille Demosthenes.' Quid 
hoc leuius? At quantus orator! Sed apud alios loqui uidelicet didicerat, non 
multum ipse secum.
(104) Intellegendum est igitur nec gloriam popularem ipsam per sese expetendam 
nec ignobilitatem extimescendam. 'Veni Athenas' inquit Democritus 'neque me 
quisquam ibi adgnouit.' Constantem hominem et grauem, qui glorietur a gloria se 
afuisse! An tibicines ique, qui fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbitrio 
cantus numerosque moderantur, uir sapiens multo arte maiore praeditus non quid 
uerissimum sit, sed quid uelit uulgus, exquiret? An quicquam stultius quam, quos 
singulos sicut operarios barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse 
uniuersos? Ille uero nostras ambitiones leuitatesque contemnet honoresque populi 
etiam ultro delatos repudiabit; nos autem eos nescimus, ante quam paenitere 
coepit, contemnere.
(105) Est apud Heraclitum physicum de principe Ephesiorum Hermodoro; uniuersos 
ait Ephesios esse morte multandos, quod, cum ciuitate expellerent Hermodorum, 
ita locuti sint: 'Nemo de nobis unus excellat; sin quis extiterit, alio in loco 
et apud alios sit.' An hoc non ita fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam 
uirtutis oderunt? Quid? Aristides - malo enim Graecorum quam nostra 
proferre - nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus 
esset? Quantis igitur molestiis uacant, qui nihil omnino cum populo contrahunt! 
Quid est enim dulcius otio litterato? is dico litteris, quibus infinitatem rerum 
atque naturae et in hoc ipso mundo caelum terras maria cognoscimus.

[5,37] XXXVII. (106) Contempto igitur honore, contempla etiam pecunia quid relinquitur 
quod extimescendum sit? Exilium, credo, quod in maxumis malis ducitur. Id si 
propter alienam et offensam populi uoluntatem malum est, quam sit ea 
contemnenda, (sicut a) paulo ante dictum est. Sin abesse a patria miserum est, 
plenae miserorum prouinciae sunt, ex quibus admodum pauci in patriam 
reuertuntur.
(107) 'At multantur bonis exules'. Quid tum? parumne multa de toleranda 
paupertate dicuntur? Iam uero exilium, si rerum naturam, non ignominiam nominis 
quaerimus, quantum a perpetua peregrinatione differt? In qua aetates suas 
philosophi nobilissimi consumpserunt, Xenocrates Crantor, Arcesilas Lacydes, 
Aristoteles Theophrastus, Zeno Cleanthes, Chrysippus Antipater, Carneades 
Clitomachus, Philo Antiochus, Panaetius Posidonius, innumerabiles alii, qui 
semel egressi numquam domum reuerterunt. 'At enim sine ignominia'. <An potest 
exilium ignominia> adficere sapientem? de sapiente enim haec omnis oratio est, 
cui iure id accidere non possit; nam iure exulantem consolari non oportet.
(108) Postremo ad omnis casus facillima ratio est eorum, qui ad uoluptatem ea 
referunt quae secuntur in uita, ut, quocumque haec loco suppeditetur ibi beate 
queant uiuere. Itaque ad omnem rationem Teucri uox accommodari potest: 
  'Patria est, ubicumque est bene'.
Socrates quidem cum rogaretur, cuiatem se esse diceret, 'mundanum' inquit; 
totius enim mundi se incolam et ciuem arbitrabatur. Quid? T. Albucius nonne 
animo aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen illud ipsum non 
accidisset, si in re p. quiescens Epicuri legibus paruisset. 
(109) Qui enim beatior Epicurus, quod in patria uiuebat, quam, quod Athenis, 
Metrodorus? Aut Plato Xenocratem uincebat aut Polemo Arcesilam, quo esset 
beatior? Quanti uero ista ciuitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque 
pelluntur? Damaratus quidem, Tarquinii nostri regis pater, tyrannum Cypselum 
quod ferre non poterat, fugit Tarquinios Corintho et ibi suas fortunas 
constituit ac liberos procreauit. Num stulte anteposuit exilii libertatem 
domesticae seruituti?

[5,38] XXXVIII. (110) Iam uero motus animi, sollicitudines aegritudinesque obliuione 
leniuntur traductis animis ad uoluptatem. Non sine causa igitur Epicurus ausus 
est dicere semper in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in 
uoluptatibus. Ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus 
sit.
(111) 'Etiamne, si sensibus carebit oculorum, si aurium?'  Etiam; nam ista ipsa 
contemnit. Primum enim horribilis ista caecitas quibus tandem caret 
uoluptatibus? Cum quidam etiam disputent ceteras uoluptates in ipsis habitare 
sensibus, quae autem aspectu percipiantur, ea non uersari in oculorum ulla 
iucunditate, ut ea, quae gustemus olfaciamus tractemus audiamus, in ea ipsa, ubi 
sentimus, parte uersentur. In oculis tale nil fit; animus accipit, quae uidemus. 
Animo autem multis modis uariisque delectari licet, etiamsi non adhibeatur 
aspectus. Loquor enim de docto homine et erudito, cui uiuere est cogitare. 
Sapientis autem cogitatio non ferme ad inuestigandum adhibet oculos aduocatos. 
(112) Etenim si nox non adimit uitam beatam, cur dies nocti similis adimat? Nam 
illud Antipatri Cyrenaici est quidem paulo obscenius, sed non absurda sententia 
est; cuius caecitatem cum mulierculae lamentarentur, 'Quid agitis?' inquit, 'an 
uobis nulla uidetur uoluptas esse nocturna?' Appium quidem ueterem illum, qui 
caecus annos multos fuit, et ex magistratibus et ex rebus gestis intellegimus in 
illo suo casu nec priuato nec publico muneri defuisse. C. Drusi domum compleri a 
consultoribus solitam accepimus; cum, quorum res esset, sua ipsi non uidebant, 
caecum adhibebant ducem. Pueris nobis Cn. Aufidius praetorius et in senatu 
sententiam dicebat nec amicis deliberantibus deerat et Graecam scribebat 
historiam et uidebat in litteris.

[5,39] XXXIX. (113) Diodotus Stoicus caecus multos annos nostrae domi uixit. Is uero, 
quod credibile uix esset, cum in philosophia multo etiam magis adsidue quam 
antea uersaretur et cum fidibus Pythagoreorum more uteretur cumque ei libri 
noctes et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, tum, quod sine 
oculis fieri posse uix uidetur, geometriae munus tuebatur uerbis praecipiens 
discentibus, unde quo quamque lineam scriberent. Asclepiadem ferunt, non 
ignobilem Eretricum philosophum, cum quidam quaereret, quid ei caecitas 
attulisset, respondisse, puero ut uno esset comitatior. Ut enim uel summa 
paupertas tolerabilis sit, si liceat quod quibusdam Graecis cotidie, sic 
caecitas. ferri facile possit, si non desint subsidia ualetudinum.
(114) Democritus luminibus amissis alba scilicet discernere et atra non poterat, 
at uero bona mala, aequa iniqua, honesta turpia, utilia inutilia, magna parua 
poterat, et sine uarietate colorum licebat uiuere beate, sine notione rerum non 
licebat. Atque hic uir impediri etiam animi aciem aspectu oculorum arbitrabatur, 
et cum alii saepe, quod ante pedes esset, non uiderent, ille <in> infinitatem 
omnem peregrinabatur, ut nulla in extremitate consisteret. Traditum est etiam 
Homerum caecum fuisse; at eius picturam, non po�sin uidemus: quae regio, quae 
ora, qui locus Graeciae, quae species formaque pugnae, quae acies, quod remigium 
qui motus hominum, qui ferarum non ita expictus est, ut, quae ipse non uiderit, 
nos ut uideremus, effecerit? Quid ergo? aut Homero delectationem animi ac 
uoluptatem aut cuiquam docto defuisse umquam arbitramur?
(115) Aut, ni ita se res haberet, Anaxagoras aut hic ipse Democritus agros et 
patrimonia sua reliquissent, huic discendi quaerendique diuinae delectationi 
toto se animo dedissent? Itaque augurem Tiresiam, quem sapientem fingunt po�tae, 
numquam inducunt deplorantem caecitatem suam; at uero Polyphemum Homerus cum 
inmanem ferumque finxisset, cum ariete etiam conloquentem facit eiusque laudare, 
fortunas, quod, qua uellet, ingredi posset et, quae uellet, attingere. Recte hic 
quidem; nihilo enim erat ipse Cyclops quam aries ille prudentior.

[5,40] XL. (116) In surditate uero quidnam est mali? Erat surdaster M- Crassus, sed 
aliud molestius, quod male audiebat, etiamsi, ut mihi uidebatur, iniuria. 
Epicurei Nostri Graece fere nesciunt nec Graeci Latine. Ergo hi in illorum et 
illi in horum sermone surdi, omnesque nos in eis linguis quas non intellegimus, 
quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus. 'At uocem citharoedi non 
audiunt'. Ne stridorem quidem serrae, tum cum acuitur, aut grunditum cum 
iugulatur suis nec, cum quiescere uolunt, fremitum murmurantis maris; et si 
cantus eos forte delectant, primum cogitare debent, ante quam hi sint inuenti, 
multos beate uixisse sapientis, deinde multo maiorem percipi posse legendis iis 
quam audiendis uoluptatem.
(117) Tum, ut paulo ante caecos ad aurium traducebamus uoluptatem, sic licet 
surdos ad oculorum. Etenim, qui secum loqui poterit, sermonem alterius non 
requiret.
Congerantur in unum omnia, ut idem oculis et auribus captus sit, prematur etiam 
doloribus acerrumis corporis. Qui primum per se ipsi plerumque conficiunt 
hominem; sin forte longinquitate producti uehementius tamen torquent, quam ut 
causa sit cur ferantur. quid est tandem, di boni, quod laboremus? portus enim 
praesto est, (quoniam mors ibidem est), aeternum nihil sentiendi receptaculum. 
Theodorus Lysimacho mortem minitanti 'Magnum uero' inquit 'effecisti, si 
cantharidis uim consecutus es'.
(118) Paulus Persi deprecanti, ne in triumpho duceretur, 'In tua id quidem 
potestate est.' Multa primo die, cum de ipsa morte quaereremus, non pauca etiam 
postero, cum ageretur de dolore, sunt dicta de morte, quae qui recordetur, haud 
sane periculum est ne non mortem aut optandam aut certe non timendam putet.

[5,41] XLI. Mihi quidem in uita, seruanda uidetur illa lex, quae in Graecorum conuiuiis 
optinetur: 'Aut bibat' inquit 'aut abeat'. Et recte. Aut enim fruatur aliquis 
pariter cum aliis uoluptate potandi aut, ne sobrius in uiolentiam uinolentorum 
incidat, ante discedat. Sic iniurias fortunae, quas ferre nequeas, defugiendo 
relinquas. Haec eadem, quae Epicurus, totidem uerbis dicit Hieronymus.
(119) Quodsi hi philosophi, quorum ea sententia est, ut uirtus per se ipsa nihil 
ualeat, omneque, quod honestum nos et laudabile esse dicamus, id illi cassum 
quiddam et inani uocis sono decoratum esse dicant, ei tamen semper beatum 
censent esse sapientem, quid tandem a Socrate et Platone profectis philosophis 
faciendum uidetur? Quorum alii tantam praestantiam in bonis animi esse dicunt, 
ut ab iis corporis et externa obruantur, alii autem haec ne bona quidem ducunt, 
in animo reponunt omnia.
(120) Quorum controuersiam solebat tamquam honorarius arbiter iudicare 
Carneades. Nam cum, quaecumque bona Peripateticis, eadem Stoicis commoda 
uiderentur neque tamen Peripatetici plus tribuerent diuitiis bonae ualetudini 
ceteris rebus generis eiusdem quam Stoici, cum ea re, non uerbis ponderarentur, 
causam esse dissidendi negabat. Quare hunc locum ceterarum disciplinarum 
philosophi quem ad modum optinere possint, ipsi uiderint; mihi tamen gratum est, 
quod de sapientium perpetua bene uiuendi facultate dignum quiddam philosophorum 
uoce profitentur.
(121) Sed quoniam mane est eundum, has quinque dierum disputationes memoria 
comprehendamus. Equidem me etiam conscripturum arbitror - ubi enim melius uti 
possumus hoc, cuicuimodi est, otio? -, ad Brutumque nostrum hos libros alteros 
quinque mittemus, a quo non modo inpulsi sumus ad philosophiae scriptiones, 
uerum etiam lacessiti. In quo quantum ceteris profuturi simus, non facile 
dixerim, nostris quidem acerbissimis doloribus uariisque et undique circumfusis 
molestiis alia nulla potuit inueniri leuatio.