[1,0] LIBER PRIMVS. De contemnenda morte.

[1,1] I. 1 Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex 
parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime ad ea 
studia, quae retenta animo, remissa temporibus, longo interuallo intermissa 
reuocaui, et cum omnium artium, quae ad rectam uiuendi uiam pertinerent, ratio 
et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc 
mihi Latinis litteris inlustrandum putaui, non quia philosophia Graecis et 
litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia 
nostros aut inuenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illis 
fecisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent. 

2 Nam mores et instituta uitae resque domesticas ac familiaris nos profecto et 
melius tuemur et lautius, rem uero publicam nostri maiores certe melioribus 
temperauerunt et institutis et legibus. quid loquar de re militari? in qua cum 
uirtute nostri multum ualuerunt, tum plus etiam disciplina. iam illa, quae 
natura, non litteris adsecuti sunt, neque cum Graecia neque ulla cum gente sunt 
conferenda. quae enim tanta grauitas, quae tanta constantia, magnitudo animi, 
probitas, fides, quae tam excellens in omni genere uirtus in ullis fuit, ut sit 
cum maioribus nostris comparanda? 

3 Doctrina Graecia nos et omni litterarum genere superabat; in quo erat facile 
uincere non repugnantes. nam cum apud Graecos antiquissimum e doctis genus sit 
poetarum, siquidem Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus 
regnante Romulo, serius poeticam nos accepimus. annis fere CCCCCX post Romam 
conditam Liuius fabulam dedit, C- Claudio, Caeci filio, M-   Tuditano consulibus, 
anno ante natum Ennium. qui fuit maior natu quam Plautus et Naeuius. 

[1,2] II. Sero igitur a nostris poetae uel cogniti uel recepti. quamquam est in Originibus 
solitos esse in epulis canere conuiuas ad tibicinem de clarorum hominum 
uirtutibus; honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratio Catonis, in qua 
obiecit ut probrum M-  Nobiliori, quod is in prouinciam poetas duxisset; duxerat 
autem consul ille in Aetoliam, ut scimus, Ennium. quo minus igitur honoris erat 
poetis, eo minora studia fuerunt, nec tamen, si qui magnis ingeniis in eo genere 
extiterunt, non satis Graecorum gloriae responderunt. 

4 an censemus, si Fabio, nobilissimo homini, laudi datum esset, quod pingeret, 
non multos etiam apud nos futuros Polyclitos et Parrhasios fuisse? honos alit 
artes, omnesque incenduntur ad studia gloria, iacentque ea semper, quae apud 
quosque improbantur. summam eruditionem Graeci sitam censebant in neruorum 
uocumque cantibus; igitur et Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae, fidibus 
praeclare cecinisse dicitur, Themistoclesque aliquot ante annos cum in epulis 
recusaret lyram, est habitus indoctior. ergo in Graecia musici floruerunt, 
discebantque id omnes, nec qui nesciebat satis excultus doctrina putabatur. 
5 in summo apud illos honore geometria fuit, itaque nihil mathematicis 
inlustrius; at nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis terminauimus modum. 

[1,3] III. At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec eum primo eruditum, 
aptum tamen ad dicendum, post autem eruditum. nam Galbam Africanum Laelium 
doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum, qui is aetate anteibat, 
Catonem, post uero Lepidum, Carbonem, Gracchos, inde ita magnos nostram ad 
aetatem, ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. Philosophia iacuit 
usque ad hanc aetatem nec ullum habuit lumen litterarum Latinarum; quae 
inlustranda et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid ciuibus 
nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. 

6 in quo eo magis nobis est elaborandum, quod multi iam esse libri Latini 
dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem uiris, sed non satis 
eruditis. fieri autem potest, ut recte quis sentiat et id quod sentit polite 
eloqui non possit; sed mandare quemquam litteris cogitationes suas, qui eas nec 
disponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua allicere lectorem, 
hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris. itaque suos libros ipsi 
legunt cum suis, nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem licentiam 
scribendi sibi permitti uolunt. quare si aliquid oratoriae laudis nostra 
attulimus industria, multo studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus 
etiam illa manabant. 

[1,4] IV. 7 Sed ut Aristoteles, uir summo ingenio, scientia, copia, cum motus esset 
Isocratis rhetoris gloria, dicere docere etiam coepit adulescentes et prudentiam 
cum eloquentia iungere, sic nobis placet nec pristinum dicendi studium deponere 
et in hac maiore et uberiore arte uersari. hanc enim perfectam philosophiam 
semper iudicaui, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere; 
in quam exercitationem ita nos studiose {operam} dedimus, ut iam etiam scholas 
Graecorum more habere auderemus. ut nuper tuum post discessum in Tusculano cum 
essent complures mecum familiares, temptaui, quid in eo genere possem. ut enim 
antea declamitabam causas, quod nemo me diutius fecit, sic haec mihi nunc 
senilis est declamatio. ponere iubebam, de quo quis audire uellet; ad id aut 
sedens aut ambulans disputabam. 

8 itaque dierum quinque scholas, ut Graeci appellant, in totidem libros contuli. 
fiebat autem ita ut, cum is qui audire uellet dixisset, quid sibi uideretur, tum 
ego contra dicerem. haec est enim, ut scis, uetus et Socratica ratio contra 
alterius opinionem disserendi. nam ita facillime, quid ueri simillimum esset, 
inueniri posse Socrates arbitrabatur. Sed quo commodius disputationes nostrae 
explicentur, sic eas exponam, quasi agatur res, non quasi narretur. ergo ita 
nascetur exordium: 

[1,5] V. 9 Malum mihi uidetur esse mors. Hisne, qui mortui sunt, an iis, quibus 
moriendum est? Utrisque. Est miserum igitur, quoniam malum. Certe. Ergo et ii, 
quibus euenit iam ut morerentur, et ii, quibus euenturum est, miseri. Mihi ita 
uidetur. Nemo ergo non miser. Prorsus nemo. Et quidem, si tibi constare uis, 
omnes, quicumque nati sunt eruntue, non solum miseri, sed etiam semper miseri. 
nam si solos eos diceres miseros quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum 
qui uiuerent exciperes  - moriendum est enim omnibus, -  esset tamen miseriae 
finis in morte. quoniam autem etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur 
sempiternam. necesse est enim miseros esse eos qui centum milibus annorum ante 
occiderunt, uel potius omnis, quicumque nati sunt. Ita prorsus existimo. 

10 Dic quaeso: num te illa terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti 
fremitus, trauectio Acherontis, 'mento summam aquam attingens enectus siti' 
Tantalus? tum illud, quod 'Sisyphus uersat saxum sudans nitendo neque proficit 
hilum?' fortasse etiam inexorabiles iudices, Minos et Rhadamanthus? apud quos 
nec te L- Crassus defendet nec M-  Antonius nec, quoniam apud Graecos iudices res 
agetur, poteris adhibere Demosthenen; tibi ipsi pro te erit maxima corona causa 
dicenda. haec fortasse metuis et idcirco mortem censes esse sempiternum malum. 

[1,6] VI. Adeone me delirare censes, ut ista esse credam? An tu haec non credis? 
Minime uero. Male hercule narras. Cur? quaeso. Quia disertus esse possem, si 
contra ista dicerem. 
11 Quis enim non in eius modi causa? aut quid negotii est haec poetarum et 
pictorum portenta conuincere? Atqui pleni libri sunt contra ista ipsa 
disserentium philosophorum. Inepte sane. quis enim est tam excors, quem ista 
moueant? Si ergo apud inferos miseri non sunt, ne sunt quidem apud inferos ulli. 
Ita prorsus existimo. Ubi sunt ergo ii, quos miseros dicis, aut quem locum 
incolunt? si enim sunt, nusquam esse non possunt. Ego uero nusquam esse illos 
puto. Igitur ne esse quidem? Prorsus isto modo, et tamen miseros ob id ipsum 
quidem, quia nulli sint. 

12 Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam inconsiderate diceres. Quid 
tandem? Quem esse negas, eundem esse dicis. ubi est acumen tuum? cum enim 
miserum esse dicis, tum eum qui non sit dicis esse. Non sum ita hebes, ut istud 
dicam. Quid dicis igitur? Miserum esse uerbi causa M-  Crassum, qui illas fortunas 
morte dimiserit, miserum Cn- Pompeium, qui tanta gloria sit orbatus, omnis 
denique miseros, qui hac luce careant. Reuolueris eodem. sint enim oportet, si 
miseri sunt; tu autem modo negabas eos esse, qui mortui essent. Si igitur non 
sunt, nihil possunt esse; ita ne miseri quidem sunt. Non dico fortasse etiam, 
quod sentio; nam istuc ipsum, non esse, cum fueris, miserrimum puto. 

13 Quid? miserius quam omnino numquam fuisse? ita, qui nondum nati sunt, miseri 
iam sunt, quia non sunt, et nos, si post mortem miseri futuri sumus, miseri 
fuimus ante quam nati. ego autem non commemini, ante quam sum natus, me miserum; 
tu si meliore memoria es, uelim scire, ecquid de te recordere. 

[1,7] VII. Ita iocaris, quasi ego dicam eos miseros, qui nati non sint, et non eos miseros, 
qui mortui sunt. Esse ergo eos dicis. Immo, quia non sint, cum fuerint, eo miseros esse. 
Pugnantia te loqui non uides? quid enim tam pugnat, quam non modo miserum, sed 
omnino quicquam esse, qui non sit? an tu egressus porta Capena cum Calatini, 
Scipionum, Seruiliorum, Metellorum, sepulcra uides, miseros putas illos? Quoniam 
me uerbo premis, posthac non ita dicam, miseros esse, sed tantum miseros, ob id 
ipsum, quia non sint. Non dicis igitur: 'miser est M-  Crassus', sed tantum: 
'miser M-  Crassus'? Ita plane. 

14 Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non 
esse! an tu dialecticis ne imbutus quidem es? in primis enim hoc traditur: omne 
pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem axioma,  - utar 
post alio, si inuenero melius) id ergo est pronuntiatum, quod est uerum aut 
falsum. cum igitur dicis: 'miser M-  Crassus', aut hoc dicis: 'miser est Crassus', 
ut possit iudicari, uerum id falsumne sit, aut nihil dicis omnino. Age, iam 
concedo non esse miseros, qui mortui sint, quoniam extorsisti, ut faterer, qui 
omnino non essent, eos ne miseros quidem esse posse. quid? qui uiuimus, cum 
moriendum sit, nonne miseri sumus? quae enim potest in uita esse iucunditas, cum 
dies et noctes cogitandum sit iam iamque esse moriendum? 

[1,8] VIII. 15 Ecquid ergo intellegis, quantum mali de humana condicione deieceris? 
Quonam modo? Quia, si mors etiam mortuis miserum esset, infinitum quoddam et 
sempiternum malum haberemus in uita; nunc uideo calcem, ad quam cum sit 
decursum, nihil sit praeterea extimescendum. sed tu mihi uideris Epicharmi, 
acuti nec insulsi hominis ut Siculi, sententiam sequi. Quam? non enim noui. 
Dicam, si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus 
solere quam in Graeco Latine. Et recte quidem. sed quae tandem est Epicharmi 
ista sententia? 'Emori nolo, sed me esse mortuum nihil aestimo. 'Iam adgnosco 
Graecum. sed quoniam coegisti, ut concederem, qui mortui essent, eos miseros non 
esse, perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse miserum putem. 

16 Iam istuc quidem nihil negotii est, sed ego maiora molior. Quo modo hoc nihil 
negotii est? aut quae sunt tandem ista maiora? Quia, quoniam post mortem mali 
nihil est, ne mors quidem est malum, cui proxumum tempus est post mortem, in quo 
mali nihil esse concedis: ita ne moriendum quidem esse malum est; id est enim 
perueniendum esse ad id, quod non esse malum confitemur. Uberius ista, quaeso. 
haec enim spinosiora, prius ut confitear me cogunt quam ut adsentiar. sed quae 
sunt ea, quae dicis te maiora moliri? Ut doceam, si possim, non modo malum non 
esse, sed bonum etiam esse mortem. Non postulo id quidem, aueo tamen audire. ut 
enim non efficias quod uis, tamen, mors ut malum non sit, efficies. sed nihil te 
interpellabo; continentem orationem audire malo. 
17 Quid, si te rogauero aliquid, nonne respondebis? Superbum id quidem est, sed, 
nisi quid necesse erit, malo non roges. 

[1,9] IX. Geram tibi morem et ea quae uis, ut potero, explicabo, nec tamen quasi Pythius 
Apollo, certa ut sint et fixa, quae dixero, sed ut homunculus unus e multis probabilia coniectura 
sequens. ultra enim quo progrediar, quam ut ueri similia uideam, non habeo; certa dicent ii, 
qui et percipi ea posse dicunt et se sapientis esse profitentur. Tu, ut uidetur; 
nos ad audiendum parati sumus. 

18 Mors igitur ipsa, quae uidetur notissima res esse, quid sit, primum est 
uidendum. sunt enim qui discessum animi a corpore putent esse mortem; sunt qui 
nullum censeant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere, animumque in 
corpore extingui. qui discedere animum censent, alii statim dissipari, alii diu 
permanere, alii semper. quid sit porro ipse animus, aut ubi, aut unde, magna 
dissensio est. aliis cor ipsum animus uidetur, ex quo excordes, uecordes 
concordesque dicuntur et Nasica ille prudens bis consul 'Corculum' et 'egregie 
cordatus homo, catus Aelius Sextus'. 

19 Empedocles animum esse censet cordi suffusum sanguinem; aliis pars quaedam 
cerebri uisa est animi principatum tenere; aliis nec cor ipsum placet nec 
cerebri quandam partem esse animum, sed alii in corde, alii in cerebro dixerunt 
animi esse sedem et locum; animum autem alii animam, ut fere nostri declarat 
nomen: nam et agere animam et efflare dicimus et animosos et bene animatos et ex 
animi sententia; ipse autem animus ab anima dictus est; Zenoni Stoico animus 
ignis uidetur. 

[1,10] X. Sed haec quidem quae dixi, cor, cerebrum, animam, ignem uolgo, 
reliqua fere singuli. ut multo ante ueteres, proxime autem Aristoxenus, musicus 
idemque philosophus, ipsius corporis intentionem quandam, uelut in cantu et 
fidibus quae harmonia dicitur: sic ex corporis totius natura et figura uarios 
motus cieri tamquam in cantu sonos. 

20 hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, quod ipsum quale 
esset erat multo ante et dictum et explanatum a Platone. Xenocrates animi 
figuram et quasi corpus negauit esse ullum, numerum dixit esse, cuius uis, ut 
iam ante Pythagorae uisum erat, in natura maxuma esset. eius doctor Plato 
triplicem finxit animum, cuius principatum, id est rationem, in capite sicut in 
arce posuit, et duas partes parere uoluit, iram et cupiditatem, quas locis 
disclusit: iram in pectore, cupiditatem supter praecordia locauit. 

21 Dicaearchus autem in eo sermone, quem Corinthi habitum tribus libris exponit, 
doctorum hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus 
Pherecratem quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem 
inducit nihil esse omnino animum, et hoc esse nomen totum inane, frustraque 
animalia et animantis appellari, neque in homine inesse animum uel animam nec in 
bestia, uimque omnem eam, qua uel agamus quid uel sentiamus, in omnibus 
corporibus uiuis aequabiliter esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe 
quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut 
temperatione naturae uigeat et sentiat. 

22 Aristoteles, longe omnibus Platonem semper excipio praestans et ingenio et 
diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus 
omnia orerentur, quintam quandam naturam censet esse, e qua sit mens; cogitare 
enim et prouidere et discere et docere et inuenire aliquid et tam multa {alia} 
meminisse, amare, odisse, cupere, timere, angi, laetari, haec et similia eorum 
in horum quattuor generum inesse nullo putat; quintum genus adhibet uacans 
nomine et sic ipsum animum endelecheian appellat nouo nomine quasi quandam 
continuatam motionem et perennem. 

[1,11] XI. Nisi quae me forte fugiunt, haec sunt fere de animo sententiae. 
Democritum enim, magnum illum quidem uirum, sed leuibus et 
rotundis corpusculis efficientem animum concursu quodam fortuito, omittamus; 
nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat. 

23 Harum sententiarum quae uera sit, deus aliqui uiderit; quae ueri simillima, 
magna quaestio est. utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad 
propositum redire? Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile 
confundere. quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus, id 
agamus; sin id non potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, si 
uidetur, hoc, illud alias. Quod malle te intellego, id puto esse commodius; 
efficiet enim ratio ut, quaecumque uera sit earum sententiarum quas eui, mors 
aut malum non sit aut sit bonum potius. 

24 nam si cor aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, 
interibit cum reliquo corpore; si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, 
extinguetur; si est Aristoxeni harmonia, dissoluetur. quid de Dicaearcho dicam, 
qui nihil omnino animum dicat esse? his sententiis omnibus nihil post mortem 
pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum uita sensus amittitur; non 
sentientis autem nihil est ullam in partem quod intersit. reliquorum sententiae 
spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus 
excesserint, in caelum quasi in domicilium suum peruenire. Me uero delectat, 
idque primum ita esse uelim, deinde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen 
uelim. Quid tibi ergo opera nostra opus est? num eloquentia Platonem superare 
possumus? euolue diligenter eius eum librum, qui est de animo: amplius quod 
desideres nihil erit. Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo modo, 
dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de inmortalitate animorum 
coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur. 

25 Quid? hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire? Do 
uero. Quid, si maneant? Beatos esse concedo. Sin intereant? Non esse miseros, 
quoniam ne sint quidem; iam istuc coacti a te paulo ante concessimus. Quo modo 
igitur aut cur mortem malum tibi uideri dicis? quae aut beatos nos efficiet, 
animis manentibus, aut non miseros sensu carentis. 

[1,12] XII. 26 Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes, animos remanere post 
mortem, tum, si minus id obtinebis  - est enim arduum - , docebis carere omni malo 
mortem. ego enim istuc ipsum uereor ne malum sit non dico carere sensu, sed 
carendum esse. Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam uis obtineri, uti 
optimis possumus, quod in omnibus causis et debet et solet ualere plurimum, et 
primum quidem omni antiquitate, quae quo propius aberat ab ortu et diuina 
progenie, hoc melius ea fortasse quae erant uera cernebant. 

27 Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos Cascos appellat Ennius, 
esse in morte sensum neque excessu uitae sic deleri hominem, ut funditus 
interiret; idque cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis 
sepulcrorum intellegi licet, quas maximis ingeniis praediti nec tanta cura 
coluissent nec uiolatas tam inexpiabili religione sanxissent, nisi haesisset in 
eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed 
quandam quasi migrationem commutationemque uitae, quae in claris uiris et 
feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen. 

28 ex hoc et nostrorum opinione 'Romulus in caelo cum diis agit aeuum', ut famae 
adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad 
Oceanum Hercules tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus 
eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in 
proeliis uictoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino 
Cadmi filia nonne Leukothea nominata a Graecis Matuta habetur a nostris? quid? 
totum prope caelum, ne pluris persequar, nonne humano genere completum est? 

[1,13] XIII. 29 Si uero scrutari uetera et ex is ea quae scriptores Graeciae 
prodiderunt eruere coner, ipsi illi maiorum gentium dii qui habentur hinc nobis 
profecti in caelum reperientur. quaere, quorum demonstrentur sepulcra in 
Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum 
denique, quam hoc late pateat, intelleges. sed qui nondum ea quae multis post 
annis (homines) tractare coepissent physica didicissent, tantum sibi 
persuaserant, quantum natura admonente cognouerant, rationes et causas rerum non 
tenebant, uisis quibusdam saepe mouebantur, iisque maxime nocturnis, ut uide 
rentur ei, qui uita excesserant, uiuere. 

30 Ut porro firmissimum hoc adferri uidetur cur deos esse credamus, quod nulla 
gens tam fera, nemo omnium tam sit inmanis, cuius mentem non imbuerit deorum 
opinio (multi de diis praua sentiunt  - id enim uitioso more effici solet  -  
omnes tamen esse uim et naturam diuinam arbitrantur, nec uero id conlocutio 
hominum aut consessus efficit, non institutis opinio est confirmata, non 
legibus; omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae putanda est) 
 - quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos 
uitae commodis arbitretur? tolle hanc opinionem, luctum sustuleris. nemo enim 
maeret suo incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa lugubris lamentatio 
fletusque maerens ex eo est, quod eum, quem dileximus, uitae commodis priuatum 
arbitramur idque sentire. atque haec ita sentimus, natura duce, nulla ratione 
nullaque doctrina. 

[1,14] XIV. 14 Maximum uero argumentum est naturam ipsam de inmortalitate animorum 
tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae quidem, quae post mortem 
futura sint. 'serit arbores, quae alteri saeclo prosint', ut ait (Statius) in 
Synephebis, quid spectans nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo 
arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; uir magnus 
leges, instituta, rem publicam non seret? quid procreatio liberorum, quid 
propagatio nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, 
quid ipsa sepulcrorum monumenta, elogia significant nisi nos futura etiam cogitare?
 
32 Quid? illud num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque 
natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos 
ad homines iuuandos, tutandos, conseruandos, arbitrantur? abiit ad deos 
Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi uiam 
muniuisset. uetera iam ista et religione omnium consecrata: 

[1,15] XV. Quid in hac re publica tot tantosque uiros ob rem publicam interfectos cogitasse 
arbitramur? iisdemne ut finibus nomen suum quibus uita terminaretur? nemo umquam sine 
magna spe inmortalitatis se pro patria offerret ad mortem. 

33 licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et uetera et 
externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in mentibus quasi saeclorum 
quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et 
existit maxime et apparet facillime. quo quidem dempto, quis tam esset amens, 
qui semper in laboribus et periculis uiueret? 

34 loquor de principibus; quid? poetae nonne post mortem nobilitari uolunt? unde 
ergo illud: 'Aspicite, o ciues, senis Enni imaginis formam: Hic uestrum panxit 
maxima facta patrum'? mercedem gloriae flagitat ab iis quorum patres adfecerat 
gloria, idemque: 'Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu Faxit. Cur? uolito 
uiuos per ora uirum.' sed quid poetas? opifices post mortem nobilitari uolunt. 
quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Mineruae, cum 
inscribere (nomen) non liceret? quid? nostri philosophi nonne in is libris 
ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? 

35 Quodsi omnium consensus naturae uox est, omnesque qui ubique sunt consentiunt 
esse aliquid, quod ad eos pertineat qui uita cesserint, nobis quoque idem 
existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut uirtute animus excellit, eos 
arbitrabimur, quia natura optima sint, cernere naturae uim maxume, ueri simile 
est, cum optumus quisque maxume posteritati seruiat, esse aliquid, cuius is post 
mortem sensum sit habiturus. 

[1,16] XVI. 36 Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque sint, ratione cognoscimus, 
sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant 
qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio finxit inferos easque 
formidines, quas tu contemnere non sine causa uidebare. in terram enim 
cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo dictum est humari, sub terra 
censebant reliquam uitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores 
consecuti sunt, quos auxerunt poetae. 

37 frequens enim consessus theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, mouetur 
audiens tam grande carmen: 'Adsum atque aduenio Acherunte uix uia alta atque 
ardua Per speluncas saxis structas asperis pendentibus Maxumis, ubi rigida 
constat crassa caligo inferum,' tantumque ualuit error  - qui mihi quidem iam 
sublatus uidetur  - , ut, corpora cremata cum scirent, tamen ea fieri apud 
inferos fingerent, quae sine corporibus nec fieri possent nec intellegi. animos 
enim per se ipsos uiuentis non poterant mente complecti, formam aliquam 
figuramque quaerebant. inde Homeri tota g-nekuia, inde ea quae meus amicus 
Appius g-nekromanteia faciebat, inde in uicinia nostra Auerni lacus, unde 
animae excitantur obscura umbra opertae, imagines mortuorum, alto ostio 
Acheruntis, falso sanguine. has tamen imagines loqui uolunt, quod fieri nec sine 
lingua nec sine palato nec sine faucium, laterum, pulmonum ui et figura potest. 
nihil enim animo uidere poterant, ad oculos omnia referebant. 

38 Magni autem est ingenii seuocare mentem a sensibus et cogitationem ab 
consuetudine abducere. itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod 
litteris exstet, Pherecydes Syrius primus dixit animos esse hominum sempiternos, 
antiquus sane; fuit enim meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius 
Pythagoras maxime confirmauit, qui cum Superbo regnante in Italiam uenisset, 
tenuit Magnam illam Graeciam cum {honore} disciplinae, tum etiam auctoritate, 
multaque saecula postea sic uiguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti uiderentur. 

[1,17] XVII. Sed redeo ad antiquos. rationem illi sententiae suae non fere 
reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus explicandum: 
9 Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam uenisse et didicisse 
Pythagorea omnia primumque de animorum aeternitate, non solum sensisse idem quod 
Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. quam, nisi quid dicis, praetermittamus 
et hanc totam spem inmortalitatis relinquamus. An tu cum me in summam 
exspectationem adduxeris, deseris? errare mehercule malo cum Platone, quem tu 
quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum istis uera sentire. 
40 Macte uirtute! ego enim ipse cum eodem ipso non inuitus errauerim. num igitur 
dubitamus  - an sicut pleraque -  quamquam hoc quidem minime; persuadent enim 
mathematici terram in medio mundo sitam ad uniuersi caeli complexum quasi puncti 
instar optinere, quod g-kentron illi uocant; eam porro naturam esse quattuor 
omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac diuisa momenta, 
terrena et umida suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in 
mare ferantur, reliquae duae partes, una ignea, altera animalis, ut illae 
superiores in medium locum mundi grauitate ferantur et pondere, sic hae rursum 
rectis lineis in caelestem locum subuolent, siue ipsa natura superiora adpetente 
siue quod a grauioribus leuiora natura repellantur. quae cum constent, 
perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, siue illi sint 
animales, id est spirabiles, siue ignei, sublime ferri. 

41 si uero aut numerus quidam sit animus, quod subtiliter magis quam dilucide 
dicitur, aut quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo 
etiam integriora ac puriora sunt, ut a terra longissime se ecferant. Horum 
igitur aliquid animus, ne tam uegeta mens aut in corde cerebroue aut in 
Empedocleo sanguine demersa iaceat. 

[1,18] XVIII. Dicaearchum uero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane 
homines, omittamus; quorum alter ne condoluisse quidem umquam uidetur, qui animum se 
habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. 
harmonian autem ex interuallis sonorum nosse possumus, quorum uaria compositio etiam 
harmonias efficit plures; membrorum uero situs et figura corporis uacans animo 
quam possit harmoniam efficere, non uideo. sed hic quidem, quamuis eruditus sit, 
sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo 
Graecorum prouerbio praecipitur: 'quam quisque norit artem, in hac se exerceat.' 

42 illam uero funditus eiciamus indiuiduorum corporum leuium et rutundorum 
concursionem fortuitam, quam tamen Democritus concalefactam et spirabilem, id 
est animalem, esse uolt. is autem animus, qui, si est horum quattuor generum, ex 
quibus omnia constare dicuntur, ex inflammata anima constat, ut potissimum 
uideri uideo Panaetio, superiora capessat necesse est. nihil enim habent haec 
duo genera proni et supera semper petunt. ita, siue dissipantur, procul a terris 
id euenit, siue permanent et conseruant habitum suum, hoc etiam magis necesse 
est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et diuidatur crassus hic et 
concretus aer, qui est terrae proximus. calidior est enim uel potius ardentior 
animus quam est hic aer, quem modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo 
sciri potest, quia corpora nostra terreno principiorum genere confecta ardore 
animi concalescunt. 

[1,19] XIX. 43 Accedit ut eo facilius animus euadat ex hoc aere, quem saepe iam 
appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo uelocius, nulla est celeritas 
quae possit cum animi celeritate contendere. qui si permanet incorruptus suique 
similis, necesse est ita feratur, ut penetret et diuidat omne caelum hoc, in quo 
nubes, imbres, uentique coguntur, quod et umidum et caliginosum est propter 
exhalationes terrae. Quam regionem cum superauit animus naturamque sui similem 
contigit et adgnouit, iunctis ex anima tenui et ex ardore solis temperato 
ignibus, insistit et finem altius se ecferendi facit. cum enim sui similem et 
leuitatem et calorem adeptus (est), tamquam paribus examinatus ponderibus nullam 
in partem mouetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile 
penetrauit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur iisdem rebus, quibus 
astra sustentantur et aluntur. 

44 Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque 
magis incendi, quod iis aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupiamus, 
profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum 
erimus expertes; quodque nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare 
aliquid uelimus et uisere, id multo tum faciemus liberius totosque nos in 
contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in 
mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas ueri uidendi et orae ipsae 
locorum illorum, quo peruenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum 
caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant. 

45 haec enim pulchritudo etiam in terris 'patritam' illam et 'auitam', ut ait 
Theophrastus, philosophiam cognitionis cupiditate incensam excitauit. praecipue 
uero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant 
caligine, tamen acie mentis dispicere cupiebant. 

[1,20] XX. Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui ostium Ponti uiderunt et eas angustias, 
per quas penetrauit ea quae est nominata Argo, quia Argiui in ea delecti uiri Vecti 
petebant pellem inauratam arietis, aut ii qui Oceani freta illa uiderunt, 
'Europam Libyamque rapax ubi diuidit unda', quod tandem spectaculum fore 
putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, 
circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum omni cultu propter uim 
frigoris aut caloris uacantis? 

46 nos enim ne nunc quidem oculis cernimus ea quae uidemus; neque est enim ullus 
sensus in corpore, sed, ut non physici solum docent uerum etiam medici, qui ista 
aperta et patefacta uiderunt, uiae quasi quaedam sunt ad oculos, ad auris, ad 
naris a sede animi perforatae. itaque saepe aut cogitatione aut aliqua ui morbi 
impediti apertis atque integris et oculis et auribus nec uidemus, nec audimus, 
ut facile intellegi possit animum et uidere et audire, non eas partis quae quasi 
fenestrae sint animi, quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id agat et 
adsit. quid, quod eadem mente res dissimillimas comprendimus, ut colorem, 
saporem, calorem, odorem, sonum? quae numquam quinque nuntiis animus 
cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is omnium iudex solus esset. atque 
ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo natura fert, 
liber animus peruenerit. 

47 nam nunc quidem, quamquam foramina illa, quae patent ad animum a corpore, 
callidissimo artificio natura fabricata est, tamen terrenis concretisque 
corporibus sunt intersaepta quodam modo: cum autem nihil erit praeter animum, 
nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale quidque sit. 

[1,21] XXI. Quamuis copiose haec diceremus, si res postularet, quam multa, quam uaria, 
quanta spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus. 

48 quae quidem cogitans soleo saepe mirari non nullorum insolentiam 
philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur eiusque inuentori et principi 
gratias exultantes agunt eumque uenerantur ut deum; liberatos enim se per eum 
dicunt grauissimis dominis, terrore sempiterno, et diurno ac nocturno metu. quo 
terrore? quo metu? quae est anus tam delira quae timeat ista, quae uos 
uidelicet, si physica non didicissetis, timeretis, 'Acherunsia templa alta Orci, 
pallida leti, nubila tenebris loca'? non pudet philosophum in eo gloriari, quod 
haec non timeat et quod falsa esse cognouerit? e quo intellegi potest, quam 
acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt. 

49 praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod didicerunt se, cum tempus 
mortis uenisset, totos esse perituros. quod ut ita sit  - nihil enim pugno  - , 
quid habet ista res aut laetabile aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam 
occurrit, cur non Pythagorae sit et Platonis uera sententia. ut enim rationem 
Plato nullam adferret  - uide, quid homini tribuam  - , ipsa auctoritate me 
frangeret: tot autem rationes attulit, ut uelle ceteris, sibi certe persuasisse uideatur. 

[1,22] XXII. 50 Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos morte 
multant, neque aliud est quicquam cur incredibilis is animorum uideatur 
aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit uacans corpore intellegere et 
cogitatione comprehendere. quasi uero intellegant, qualis sit in ipso corpore, 
quae conformatio, quae magnitudo, qui locus; ut, si iam possent in homine uiuo 
cerni omnia quae nunc tecta sunt, casurusne in conspectum uideatur animus, an 
tanta sit eius tenuitas, ut fugiat aciem? 

51 haec reputent isti qui negant animum sine corpore se intellegere posse: 
uidebunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi quidem naturam animi intuenti 
multo difficilior occurrit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore 
sit tamquam alienae domi, quam qualis, cum exierit et in liberum caelum quasi 
domum suam uenerit. si enim, quod numquam uidimus, id quale sit intellegere non 
possumus, certe et deum ipsum et diuinum animum corpore liberatum cogitatione 
complecti possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia difficilis erat 
animi quid aut qualis esset intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt. 

52 est illud quidem uel maxumum animo ipso animum uidere, et nimirum hanc habet 
uim praeceptum Apollinis, quo monet ut se quisque noscat. non enim credo id 
praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramue noscamus; neque nos corpora 
sumus, nec ego tibi haec dicens corpori tuo dico. cum igitur 'nosce te' dicit, 
hoc dicit: 'nosce animum tuum.' nam corpus quidem quasi uas est aut aliquod 
animi receptaculum; ab animo tuo quicquid agitur, id agitur a te. hunc igitur 
nosse nisi diuinum esset, non esset hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum 
tributum deo. 

53 Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet, dic quaeso, ne esse quidem se 
sciet, ne moueri quidem se? ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate 
est in Phaedro explicata, a me autem posita est in sexto libro de re publica: 

[1,23] XXIII. 'Quod semper mouetur, aeternum est; quod autem motum adfert alicui 
quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat 
necesse est. solum igitur, quod se ipsum mouet, quia numquam deseritur a se, 
numquam ne moueri quidem desinit; quin etiam ceteris quae mouentur hic fons, hoc 
principium est mouendi. 

54 principii autem nulla est origo; nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem 
nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium, quod gigneretur 
aliunde. quod si numquam oritur, ne occidit quidem umquam; nam principium 
extinctum nec ipsum ab alio renascetur, nec ex se aliud creabit, siquidem 
necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, 
quod ipsum a se mouetur; id autem nec nasci potest nec mori, uel concidat omne 
caelum omnisque natura <et> consistat necesse est nec uim ullam nanciscatur, qua 
a primo inpulsa moueatur. cum pateat igitur aeternum id esse, quod se ipsum 
moueat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim 
omne, quod pulsu agitatur externo; quod autem est animal, id motu cietur 
interiore et suo; nam haec est propria natura animi atque uis. quae si est una 
ex omnibus quae se ipsa {semper} moueat, neque nata certe est et aeterna est'. 

55 licet concurrant omnes plebei philosophi  - sic enim ii, qui a Platone et 
Socrate et ab ea familia dissident, appellandi uidentur  - , non modo nihil 
umquam tam eleganter explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam subtiliter 
conclusum sit intellegent. sentit igitur animus se moueri; quod cum sentit, 
illud una sentit, se ui sua, non aliena moueri, nec accidere posse ut ipse 
umquam a se deseratur. ex quo efficitur aeternitas, nisi quid habes ad haec. Ego 
uero facile sim passus ne in mentem quidem mihi aliquid contra uenire; ita isti 
faueo sententiae. 

[1,24] XXIV. 56 Quid? illa tandem num leuiora censes, quae declarant inesse in animis 
hominum diuina quaedam? quae si cernerem quem ad modum nasci possent, etiam quem 
ad modum interirent uiderem. nam sanguinem, bilem, pituitam, ossa, neruos, 
uenas, omnem denique membrorum et totius corporis figuram uideor posse dicere 
unde concreta et quo modo facta sint: animum ipsum  - si nihil esset in eo nisi 
id, ut per eum uiueremus, tam natura putarem hominis uitam sustentari quam 
uitis, quam arboris; haec enim etiam dicimus uiuere. item si nihil haberet 
animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis. 

57 Habet primum memoriam, et eam infinitam rerum innumerabilium. quam quidem 
Plato recordationem esse uolt uitae superioris. nam in illo libro, qui 
inscribitur Menon, pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de 
dimensione quadrati. ad ea sic ille respondet ut puer, et tamen ita faciles 
interrogationes sunt, ut gradatim respondens eodem perueniat, quo si geometrica 
didicisset. ex quo effici uolt Socrates, ut discere nihil aliud sit nisi 
recordari. quem locum multo etiam accuratius explicat in eo sermone, quem habuit 
eo ipso die, quo excessit e uita; docet enim quemuis, qui omnium rerum rudis 
esse uideatur, bene interroganti respondentem declarare se non tum illa discere, 
sed reminiscendo recognoscere, nec uero fieri ullo modo posse, ut a pueris tot 
rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas in animis notiones, quas 
g-ennoias uocant, haberemus, nisi animus, ante quam in corpus intrauisset, in 
rerum cognitione uiguisset. 

58 cumque nihil esset,ut omnibus locis a Platone disseritur  - nihil enim putat 
esse, quod oriatur et intereat, idque solum esse, quod semper tale sit quale 
est, (g-idean appellat ille, nos speciem)  - , non potuit animus haec in corpore 
inclusus adgnoscere, cognita attulit; ex quo tam multarum rerum cognitionis 
admiratio tollitur. neque ea plane uidet animus, cum repente in tam insolitum 
tamque perturbatum domicilium inmigrauit, sed cum se collegit atque recreauit, 
tum adgnoscit illa reminiscendo. ita nihil est aliud discere nisi recordari. 
59 Ego autem maiore etiam quodam modo memoriam admiror. quid est enim illud quo 
meminimus, aut quam habet uim aut unde naturam? non quaero, quanta memoria 
Simonides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta is, qui a Pyrrho legatus ad 
senatum est missus, Cineas, quanta nuper Charmadas, quanta, qui modo fuit, 
Scepsius Metrodorus, quanta noster Hortensius: de communi hominum memoria 
loquor, et eorum maxume qui in aliquo maiore studio et arte uersantur, quorum 
quanta mens sit, difficile est existimare; ita multa meminerunt. 

[1,25] XXV. 60 Quorsus igitur haec spectat oratio? quae sit illa uis et unde sit, 
intellegendum puto. non est certe nec cordis, nec sanguinis, nec cerebri, nec 
atomorum; animae sit ignisne nescio, nec me pudet ut istos fateri nescire quod 
nesciam: illud, si ulla alia de re obscura adfirmare possem, siue anima siue 
ignis sit animus, eum iurarem esse diuinum. quid enim, obsecro te, terrane tibi 
hoc nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta uidetur tanta uis 
memoriae? si quid sit hoc non uides, at quale sit uides; si ne id quidem, at 
quantum sit profecto uides. quid igitur? 

61 utrum capacitatem aliquam in animo putamus esse, quo tamquam in aliquod uas 
ea, quae meminimus, infundantur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae 
talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? an inprimi 
quasi ceram animum putamus, et esse memoriam signatarum rerum in mente uestigia? 
quae possunt uerborum, quae rerum ipsarum esse uestigia, quae porro tam inmensa 
magnitudo, quae illa tam multa possit effingere? 

62 Quid? illa uis quae tandem est quae inuestigat occulta, quae inuentio atque 
excogitatio dicitur? ex hacne tibi terrena mortalique natura et caduca concreta 
ea uidetur? aut qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae uisum est, omnibus 
rebus imposuit nomina? aut qui dissipatos homines congregauit et ad societatem 
uitae conuocauit, aut qui sonos uocis, qui infiniti uidebantur, paucis 
litterarum notis terminauit, aut qui errantium stellarum cursus, praegressiones, 
institutiones notauit? omnes magni; etiam superiores, qui fruges, qui uestitum, 
qui tecta, qui cultum uitae, qui praesidia contra feras inuenerunt, a quibus 
mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad elegantiora defluximus. nam 
et auribus oblectatio magna parta est inuenta et temperata uarietate et natura 
sonorum, et astra suspeximus cum ea quae sunt infixa certis locis, tum illa non 
re sed uocabulo errantia, quorum conuersiones omnisque motus qui animo uidit, is 
docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus esset in caelo. 

63 nam cum Archimedes lunae, solis, quinque errantium motus in sphaeram 
inligauit, effecit idem quod ille, qui in Timaeo mundum aedificauit, Platonis 
deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conuersio. quod 
si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera quidem eosdem motus 
Archimedes sine diuino ingenio potuisset imitari. 

[1,26] XXVI. 64 Mihi uero ne haec quidem notiora et inlustriora carere ui diuina 
uidentur, ut ego aut poetam graue plenumque carmen sine caelesti aliquo mentis 
instinctu putem fundere, aut eloquentiam sine maiore quadam ui fluere abundantem 
sonantibus uerbis uberibusque sententiis. philosophia uero, omnium mater artium, 
quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inuentum deorum? haec nos primum 
ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani 
societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudiuit, eademque ab animo 
tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut omnia supera, infera, prima, ultima, 
media uideremus. 

65 prorsus haec diuina mihi uidetur uis, quae tot res efficiat et tantas. quid 
est enim memoria rerum et uerborum? quid porro inuentio? profecto id, quo ne in 
deo quidem quicquam maius intellegi potest. non enim ambrosia deos aut nectare 
aut Iuuentate pocula ministrante laetari arbitror, nec Homerum audio, qui 
Ganymeden ab dis raptum ait propter formam, ut Ioui bibere ministraret; non 
iusta causa, cur Laomedonti tanta fieret iniuria. fingebat haec Homerus et 
humana ad deos transferebat: diuina mallem ad nos. quae autem diuina? uigere, 
sapere, inuenire, meminisse. ergo animus qui, ut ego dico, diuinus est, ut 
Euripides dicere audet, deus. Et quidem, si deus aut anima aut ignis est, idem 
est animus hominis. nam ut illa natura caelestis et terra uacat et umore, sic 
utriusque harum rerum humanus animus est expers; sin autem est quinta quaedam 
natura, ab Aristotele inducta primum, haec et deorum est et animorum. 

[1,27] XXVII. Hanc nos sententiam secuti his ipsis uerbis in Consolatione hoc expressimus: 
66 'Animorum nulla in terris origo inueniri potest; nihil enim est in 
animis mixtum atque concretum aut quod ex terra natum atque fictum esse 
uideatur, nihil ne aut umidum quidem aut flabile aut igneum. his enim in naturis 
nihil inest, quod uim memoriae, mentis, cogitationis habeat, quod et praeterita 
teneat et futura prouideat et complecti possit praesentia. quae sola diuina 
sunt, nec inuenietur umquam, unde ad hominem uenire possint nisi a deo. 
singularis est igitur quaedam natura atque uis animi seiuncta ab his usitatis 
notisque naturis. ita, quicquid est illud, quod sentit, quod sapit, quod uiuit, 
quod uiget, caeleste et diuinum ob eamque rem aeternum sit necesse est. nec uero 
deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo intellegi potest nisi mens soluta 
quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et 
mouens ipsaque praedita motu sempiterno. 

[1,28] XXVIII. Hoc e genere atque eadem e natura est humana mens.' 
67 Ubi igitur aut qualis est ista mens?  - ubi tua aut qualis? potesne dicere? 
an, si omnia ad intellegendum non habeo quae habere uellem, ne iis quidem quae 
habeo mihi per te uti licebit? non ualet tantum animus, ut se ipse uideat, at ut 
oculus, sic animus se non uidens, alia cernit. non uidet autem, quod minimum 
est, formam suam (quamquam fortasse id quoque, sed relinquamus); uim certe, 
sagacitatem, memoriam, motum, celeritatem uidet. haec magna, haec diuina, haec 
sempiterna sunt; qua facie quidem sit aut ubi habitet, ne quaerendum quidem est. 

68 Ut cum uidemus speciem primum candoremque caeli, dein conuersionis 
celeritatem tantam quantam cogitare non possumus, tum uicissitudines dierum ac 
noctium commutationesque temporum quadrupertitas ad maturitatem frugum et ad 
temperationem corporum aptas eorumque omnium moderatorem et ducem solem, 
lunamque adcretione et deminutione luminis quasi fastorum notantem et 
significantem dies, tum in eodem orbe in duodecim partes distributo, quinque 
stellas ferri eosdem cursus constantissime seruantis disparibus inter se 
motibus, nocturnamque caeli formam undique sideribus ornatam, tum globum terrae 
eminentem e mari, fixum in medio mundi uniuersi loco, duabus oris distantibus 
habitabilem et cultum, quarum altera, quam nos incolimus, Sub axe posita ad 
stellas septem, unde horrifer, Aquilonis stridor gelidas molitur niues, altera 
australis, ignota nobis, quam uocant Graeci antixthona, 

69 ceteras partis incultas, quod aut frigore rigeant aut urantur calore; hic 
autem, ubi habitamus, non intermittit suo tempore Caelum nitescere, arbores 
frondescere, Vites laetificae pampinis pubescere, Rami bacarum ubertate 
incuruescere, Segetes largiri fruges, florere omnia, Fontes scatere, herbis 
prata conuestirier, tum multitudinem pecudum partim ad uescendum, partim ad 
cultus agrorum, partim ad uehendum, partim ad corpora uestienda, hominemque 
ipsum quasi contemplatorem caeli ac deorum cultorem atque hominis utilitati 
agros omnis et maria parentia  - : 

[1,29] XXIX. 70 Haec igitur et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne dubitare 
quin iis praesit aliquis uel effector, si haec nata sunt, ut Platoni uidetur, uel, si 
semper fuerunt, ut Aristoteli placet, moderator tanti operis et muneris? sic 
mentem hominis, quamuis eam non uideas, ut deum non uides, tamen, ut deum 
adgnoscis ex operibus eius, sic ex memoria rerum et inuentione et celeritate 
motus omnique pulchritudine uirtutis uim diuinam mentis adgnoscito. 

In quo igitur loco est? credo equidem in capite, et cur credam adferre possum. sed 
alias, ubi sit animus; certe quidem in te est. quae est ei natura? propria, 
puto, et sua. sed fac igneam, fac spirabilem: nihil ad id de quo agimus. illud 
modo uideto, ut deum noris, etsi eius ignores et locum et faciem, sic animum 
tibi tuum notum esse oportere, etiamsi ignores et locum et formam. 

71 in animi autem cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis 
plumbei sumus, quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, 
nihil coagmentatum, nihil duplex: quod cum ita sit, certe nec secerni, nec 
diuidi, nec discerpi, nec distrahi potest, ne interire (quidem) igitur. est enim 
interitus quasi discessus et secretio ac diremptus earum partium, quae ante 
interitum iunctione aliqua tenebantur. His et talibus rationibus adductus 
Socrates nec patronum quaesiuit ad iudicium capitis nec iudicibus supplex fuit 
adhibuitque liberam contumaciam a magnitudine animi ductam, non a superbia, et 
supremo uitae die de hoc ipso multa disseruit et paucis ante diebus, cum facile 
posset educi e custodia, noluit, et tum, paene in manu iam mortiferum illud 
tenens poculum, locutus ita est, ut non ad mortem trudi, uerum in caelum 
uideretur escendere. 

[1,30] XXX. 72 Ita enim censebat itaque disseruit, duas esse uias duplicesque cursus 
animorum e corpore excedentium: nam qui se humanis uitiis contaminauissent et se 
totos libidinibus dedissent, quibus caecati uel domesticis uitiis atque 
flagitiis se inquinauissent uel, re publica uiolanda, fraudes inexpiabiles 
concepissent, iis deuium quoddam iter esse, seclusum a concilio deorum; qui 
autem se integros castosque seruauissent, quibusque fuisset minima cum 
corporibus contagio seseque ab is semper seuocauissent essentque in corporibus 
humanis uitam imitati deorum, iis ad illos a quibus essent profecti reditum 
facilem patere. 

73 Itaque commemorat, ut cygni, qui non sine causa Apollini dicati sint, sed 
quod ab eo diuinationem habere uideantur, qua prouidentes quid in morte boni sit 
cum cantu et uoluptate moriantur, sic omnibus bonis et doctis esse faciendum. 
(nec uero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem nobis accideret diligenter 
de animo cogitantibus, quod iis saepe usu uenit, qui cum acriter oculis 
deficientem solem intuerentur, ut aspectum omnino amitterent; sic mentis acies 
se ipsa intuens non numquam hebescit, ob eamque causam contemplandi diligentiam 
amittimus. itaque dubitans, circumspectans, haesitans, multa aduersa reuerens 
tamquam in rate in mari inmenso nostra uehitur oratio). 

74 sed haec et uetera et a Graecis; Cato autem sic abiit e uita, ut causam 
moriendi nactum se esse gauderet. uetat enim dominans ille in nobis deus iniussu 
hinc nos suo demigrare; cum uero causam iustam deus ipse dederit, ut tunc 
Socrati, nunc Catoni, saepe multis, ne ille me Dius Fidius uir sapiens laetus ex 
his tenebris in lucem illam excesserit, nec tamen ille uincla carceris ruperit 
 - leges enim uetant  - , sed tamquam a magistratu aut ab aliqua potestate 
legitima, sic a deo euocatus atque emissus exierit. Tota enim philosophorum 
uita, ut ait idem, commentatio mortis est. 

[1,31] XXXI. 75 Nam quid aliud agimus, cum a uoluptate, id est a corpore, cum a re 
familiari, quae est ministra et famula corporis, cum a re publica, cum a negotio 
omni seuocamus animum, quid, inquam, tum agimus nisi animum ad se ipsum 
aduocamus, secum esse cogimus maximeque a corpore abducimus? secernere autem a 
corpore animum, nec quicquam aliud, est mori discere. quare hoc commentemur, 
mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, id est consuescamus mori. hoc, et 
dum erimus in terris, erit illi caelesti uitae simile, et cum illuc ex his 
uinclis emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum. nam qui in compedibus 
corporis semper fuerunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut ii qui 
ferro uincti multos annos fuerunt. quo cum uenerimus, tum denique uiuemus. nam 
haec quidem uita mors est, quam lamentari possem, si liberet. 

76 Satis tu quidem in Consolatione es lamentatus; quam cum lego, nihil malo quam 
has res relinquere, his uero modo auditis, multo magis. Veniet tempus, et quidem 
celeriter, siue retractabis, siue properabis; uolat enim aetas. tantum autem 
abest ab eo ut malum mors sit, quod tibi dudum uidebatur, ut uerear ne homini 
nihil sit non malum aliud certius, nihil bonum aliud potius, si quidem uel di 
ipsi uel cum dis futuri sumus Quid refert? Adsunt enim, qui haec non probent. 
ego autem numquam ita te in hoc sermone dimittam, ulla uti ratione mors tibi 
uideri malum possit. Qui potest, cum ista cognouerim? 

77 Qui possit, rogas? cateruae ueniunt contra dicentium, nec solum Epicureorum, 
quos equidem non despicio, sed nescio quo modo doctissimus quisque contemnit, 
acerrume autem deliciae meae Dicaearchus contra hanc inmortalitatem disseruit. 
is enim tris libros scripsit, qui Lesbiaci uocantur quod Mytilenis sermo 
habetur, in quibus uolt efficere animos esse mortalis. Stoici autem usuram nobis 
largiuntur tamquam cornicibus: diu mansuros aiunt animos, semper negant. 

[1,32] XXXII. Num uis igitur audire, cur, etiamsi ita sit, mors tamen non sit in malis? Ut 
uidetur, sed me nemo de inmortalitate depellet. 

78 Laudo id quidem, etsi nihil nimis oportet confidere; mouemur enim saepe 
aliquo acute concluso, labamus mutamusque sententiam clarioribus etiam in rebus; 
in his est enim aliqua obscuritas. id igitur si acciderit, simus armati. Sane 
quidem, sed ne accidat, prouidebo. Num quid igitur est causae, quin amicos 
nostros Stoicos dimittamus? eos dico, qui aiunt manere animos, cum e corpore 
excesserint, sed non semper. Istos uero qui, quod tota in hac causa 
difficillimum est, suscipiant, posse animum manere corpore uacantem, illud 
autem, quod non modo facile ad credendum est, sed eo concesso, quod uolunt, 
consequens, id uero non dant, ut, cum diu permanserit, ne intereat. 

79 Bene reprehendis, et se isto modo res habet. credamus igitur Panaetio a 
Platone suo dissentienti? quem enim omnibus locis diuinum, quem sapientissimum, 
quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat, huius hanc unam 
sententiam de inmortalitate animorum non probat. uolt enim, quod nemo negat, 
quicquid natum sit interire; nasci autem animos, quod declaret eorum similitudo 
qui procreentur, quae etiam in ingeniis, non solum in corporibus appareat. 
alteram autem adfert rationem, nihil esse quod doleat, quin id aegrum esse 
quoque possit; quod autem in morbum cadat, id etiam interiturum; dolere autem 
animos, ergo etiam interire. 

[1,33] XXXIII. 80 Haec refelli possunt: sunt enim ignorantis, cum de aeternitate 
animorum dicatur, de mente dici, quae omni turbido motu semper uacet, non de 
partibus iis, in quibus aegritudines, irae, libidinesque uersentur, quas is, 
contra quem haec dicuntur, semotas a mente et disclusas putat. iam similitudo 
magis apparet in bestiis, quarum animi sunt rationis expertes; hominum autem 
similitudo in corporum figura magis exstat, et ipsi animi magni refert quali in 
corpore locati sint. multa enim e corpore existunt, quae acuant mentem, multa, 
quae obtundant. Aristoteles quidem ait omnis ingeniosos melancholicos esse, ut 
ego me tardiorem esse non moleste feram. enumerat multos, idque quasi constet, 
rationem cur ita fiat adfert. quod si tanta uis est ad habitum mentis in iis 
quae gignuntur in corpore, ea sunt autem, quaecumque sunt, quae similitudinem 
faciant, nihil necessitatis adfert, cur nascantur animi, similitudo. omitto dissimilitudines. 

81 uellem adesse posset Panaetius  - uixit cum Africano  - , quaererem ex eo, 
cuius suorum similis fuisset Africani fratris nepos, facie uel patris, uita 
omnium perditorum ita similis, ut esset facile deterrimus; cuius etiam similis 
P- Crassi, et sapientis et eloquentis et primi hominis, nepos multorumque aliorum 
clarorum uirorum, quos nihil attinet nominare, nepotes et filii. Sed quid 
agimus? oblitine sumus hoc nunc nobis esse propositum, cum satis de aeternitate 
dixissemus, ne si interirent quidem animi, quicquam mali esse in morte? Ego uero 
memineram, sed te de aeternitate dicentem aberrare a proposito facile patiebar. 

[1,34] XXXIV. 82 Video te alte spectare et uelle in caelum migrare. spero fore ut 
contingat id nobis. sed fac, ut isti uolunt, animos non remanere post mortem: 
uideo nos, si ita sit, priuari spe beatioris uitae; mali uero quid adfert ista 
sententia? fac enim sic animum interire ut corpus: num igitur aliquis dolor aut 
omnino post mortem sensus in corpore est? nemo id quidem dicit, etsi Democritum 
insimulat Epicurus, Democritii negant. ne in animo quidem igitur sensus remanet; 
ipse enim nusquam est. ubi igitur malum est, quoniam nihil tertium est? an quod 
ipse animi discessus a corpore non fit sine dolore? ut credam ita esse, quam est 
id exiguum! sed falsum esse arbitror, et fit plerumque sine sensu, non numquam 
etiam cum uoluptate, totum. que hoc leue est, qualecumque est; fit enim ad 
punctum temporis. 

83 'Illud angit uel potius excruciat, discessus ab omnibus iis quae sunt bona in 
uita'. uide ne 'a malis' dici uerius possit. quid ego nunc lugeam uitam hominum? 
uere et iure possum; sed quid necesse est, cum id agam ne post mortem miseros 
nos putemus fore, etiam uitam efficere deplorando miseriorem? fecimus hoc in eo 
libro, in quo nosmet ipsos, quantum potuimus, consolati sumus. a malis igitur 
mors abducit, non a bonis, uerum si quaerimus. et quidem hoc a Cyrenaico Hegesia 
sic copiose disputatur, ut is a rege Ptolomaeo prohibitus esse dicatur illa in 
scholis dicere, quod multi is auditis mortem sibi ipsi consciscerent. 

84 Callimachi quidem epigramma in Ambraciotam Theombrotum est, quem ait, cum ei 
nihil accidisset aduersi, e muro se in mare abiecisse, lecto Platonis libro. 
eius autem, quem dixi, Hegesiae liber est apokarteron, quo a uita quidem per 
inediam discedens reuocatur ab amicis; quibus respondens uitae humanae enumerat 
incommoda. possem idem facere, etsi minus quam ille, qui omnino uiuere expedire 
nemini putat. mitto alios: etiamne nobis expedit? qui et domesticis et 
forensibus solaciis ornamentisque priuati certe si ante occidissemus, mors nos a 
malis, non a bonis abstraxisset. 

[1,35] XXXV. 85 Sit igitur aliquis, qui nihil mali habeat, nullum a fortuna uolnus 
acceperit: Metellus ille honoratis quattuor filiis aut quinquaginta Priamus, e 
quibus septemdecim iusta uxore natis; in utroque eandem habuit fortuna 
potestatem, sed usa in altero est: Metellum enim multi filii, filiae, nepotes, 
neptes in rogum inposuerunt, Priamum tanta progenie orbatum, cum in aram 
confugisset, hostilis manus interemit. hic si uiuis filiis incolumi regno 
occidisset astante ope barbarica Tectis caelatis laqueatis, utrum tandem a bonis 
an a malis discessisset? tum profecto uideretur a bonis. at certe ei melius 
euenisset nec tam flebiliter illa canerentur: 'Haec omnia uidi inflammari, 
Priamo ui uitam euitari, Iouis aram sanguine turpari.' quasi uero ista ui 
quicquam tum potuerit ei melius accidere! quodsi ante occidisset, talem euentum 
omnino amisisset; hoc autem tempore sensum amisit malorum. 

86 Pompeio, nostro familiari, cum grauiter aegrotaret Neapoli, melius est 
factum. coronati Neapolitani fuerunt, nimirum etiam Puteolani; uolgo ex oppidis 
publice gratulabantur: ineptum sane negotium et Graeculum, sed tamen fortunatum. 
utrum igitur, si tum esset extinctus, a bonis rebus an a malis discessisset? 
certe a miseris. non enim cum socero bellum gessisset, non inparatus arma 
sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercitu amisso 
nudus in seruorum ferrum et manus incidisset, non liberi defleti, non fortunae 
omnes a uictoribus possiderentur. qui, si mortem tum obisset, in amplissimis 
fortunis occidisset, is propagatione uitae quot, quantas, quam incredibilis 
hausit calamitates! 

[1,36] XXXVI. Haec morte effugiuntur, etiamsi non euenerunt, tamen, 
quia possunt euenire; sed homines ea sibi accidere posse non cogitant: Metelli 
sperat sibi quisque fortunam, proinde quasi aut plures fortunati sint quam 
infelices aut certi quicquam sit in rebus humanis aut sperare sit prudentius 
quam timere. 

87 Sed hoc ipsum concedatur, bonis rebus homines morte priuari: ergo etiam 
carere mortuos uitae commodis idque esse miserum? certe ita dicant necesse est. 
an potest is, qui non est, re ulla carere? triste enim est nomen ipsum carendi, 
quia subicitur haec uis: habuit, non habet; desiderat requirit indiget. haec, 
opinor, incommoda sunt carentis: caret oculis, odiosa caecitas; liberis, 
orbitas. ualet hoc in uiuis, mortuorum autem non modo uitae commodis, sed ne 
uita quidem ipsa quisquam caret. de mortuis loquor, qui nulli sunt: nos, qui 
sumus, num aut cornibus caremus aut pinnis? ecquis id dixerit? certe nemo. quid 
ita? quia, cum id non habeas quod tibi nec usu nec natura sit aptum, non careas, 
etiamsi sentias te non habere. 

88 hoc premendum etiam atque etiam est et urguendum confirmato illo, de quo, si 
mortales animi sunt, dubitare non possumus, quin tantus interitus in morte sit, 
ut ne minima quidem suspicio sensus relinquatur  - hoc igitur probe stabilito et 
fixo illud excutiendum est, ut sciatur, quid sit carere, ne relinquatur aliquid 
erroris in uerbo. carere igitur hoc significat: egere eo quod habere uelis; 
inest enim uelle in carendo, nisi cum sic tamquam in febri dicitur alia quadam 
notione uerbi. dicitur enim alio modo etiam carere, cum aliquid non habeas et 
non habere te sentias, etiamsi id facile patiare. (ita) carere in morte non 
dicitur; nec enim esset dolendum; dicitur illud: 'bono carere', quod est malum. 
sed ne uiuus quidem bono caret, si eo non indiget; sed in uiuo intellegi tamen 
potest regno te carere  - dici autem hoc in te satis subtiliter non potest; 
posset in Tarquinio, cum regno esset expulsus  - : at in mortuo ne intellegi 
quidem. carere enim sentientis est; nec sensus in mortuo: ne carere quidem 
igitur in mortuo est. 

[1,37] XXXVII. 89 Quamquam quid opus est in hoc philosophari, cum rem non magnopere 
philosophia egere uideamus? quotiens non modo ductores nostri, sed uniuersi 
etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! quae quidem si timeretur, non 
Lucius Brutus arcens eum reditu tyrannum, quem ipse expulerat, in proelio 
concidisset; non cum Latinis decertans pater Decius, cum Etruscis filius, cum 
Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent; non uno bello pro patria cadentis 
Scipiones Hispania uidisset, Paulum et Geminum Cannae, Venusia Marcellum, Litana 
Albinum, Lucani Gracchum. num quis horum miser hodie? ne tum quidem post 
spiritum extremum; nec enim potest esse miser quisquam, sensu perempto. 

90 'At id ipsum odiosum est, sine sensu esse.' Odiosum, si id esset carere. Cum 
uero perspicuum sit nihil posse in eo esse, qui ipse non sit, quid potest esse 
in eo odiosum, qui nec careat nec sentiat? Quamquam hoc quidem nimis saepe, sed 
eo, quod i hoc inest omnis animi constracto ex metu mortis. Qui enim satis 
uiderit, id quod est luce clarius, animo et corpore consumpto totoque animante 
deleto et facto interitu uniuerso illud animal, quod fuerit, factum esse nihil, 
is plane perspiciet inter Hippocentaurum, qui numquam fuerit, et regem 
Agamemnonem nihil interesse, nece pluris nunc facere M-  Camillum hoc ciuilie 
bellum, quam ego uiuo illo fecerim Romam captam. Cur igitur et Camillus doleret, 
si haec post trecentos et quinquaginta fere annos euentura putaret, et ego 
doleam, si ad decem milia annorum gentem aliquam urbe nostra potituram putem? 
Quia tanta caritas partiae est, ut eam non sensu nostro, sed salute ipsius 
metiamur. 

[1,38] XXXVIII. 91 Itaque non deterret sapientem mors, quae propter incertos casus 
cotidie imminet, propter breuitatem uitae numquam potest longe abesse, quo minus 
in omne tempus rei p- suisque consulat, cum posteritatem ipsam, cuius sensum 
habiturus non sit, ad se putet pertinere. quare licet etiam mortalem esse animum 
iudicantem aeterna moliri, non gloriae cupiditate, quam sensurus non sis, sed 
uirtutis, quam necessario gloria, etiamsi tu id non agas, consequatur. Natura uero 
<si> se sic habet, ut, quo modo initium nobis rerum omnium ortus noster 
adferat, sic exitum mors, ut nihil pertinuit ad nos ante ortum, sic nihil post 
mortem pertinebit. in quo quid potest esse mali, cum mors nec ad uiuos pertineat 
nec ad mortuos? 

92 alteri nulli sunt, alteros non attinget. quam qui leuiorem faciunt, somni 
simillimam uolunt esse: quasi uero quisquam ita nonaginta annos uelit 
uiuere, ut, cum saxaginta confecerit, reliquos dormiat; ne sui quidem id uelint, not 
modo ipse. Endymion uero, si fabulas audire uolumus, ut nescio quando in Latmo 
obdormiuit,qui est mons Cariae, nondum, opinor, est experrectus. num igitur eum 
curare censes, cum Luna laboret, a qua consopitus putatur, ut eum dormientem 
oscularetur? quid curet autem, qui ne sentit quidem? habes somnum imaginem 
mortis eamque cotidie induis: et dubitas quin sansus in morte nullus sit, cum in 
eius simulacro uideas esse nullum sensum? 

[1,39] XXXIX. 93 Pellantur ergo istae ineptiae paene aniles, ante tempus mori miserum 
esse. quod tandem tempus? naturaene? at ea quidem dedit usuram tamquam pecuniae 
nalla praestituta die.quid est igitur quod querare, si repetit, cum uolt? ea enim 
condicione acceperas. Idem, si puer paruus occidit, aequo animo ferendum putant, 
si uero in cunis, ne querendum quidem. atqui ab hoc acerbius exegit natura quod 
dederat. 'nondum gustauerat',inquit,'uitae suauitatem; hic autem iam sperabat 
magna, quibus frui coeperat.' at id quidem in ceteris rebus melius putatur, 
aliquam partem quam nullam attingere: cur in uita secus? (quamquam non male ait 
Callimachus "multo saepius lacrimasse Priamum quam Troilum"). eorum autem, qui 
exacta aetate moriuntur, fortuna laudatur. 

94 cur? nam, reor, nullis, si uita longior daretur, posset esse iucundior; nihil 
enim est profecto homini prudentia dulcius, quam, ut cetera auferat, adfert certe 
senectus. Quae uero aetas longa est, aut quid omnino homini longum? nonne "Modo 
pueros, modo adulescentes in cursu a tergo insequens Nec opinantis adsecuta est" 
senectus? sed quia ultra nihil habemus, hoc longum dicimus. Omnia ista, perinde 
ut cuique data sunt pro rata parte, ita aut longa aut breuia dicuntur. apud 
Hypanim fluuium, qui ab Europae parte in Pontum influit, Aristoteles ait 
bestiolas quasdam nasci, quae unum diem uiuant. ex his igitur hora VIII quae 
mortua est, prouecta aetate mortua est; quae uero occidente sole, decrepita, eo 
magis, si etiam solstitiali die. confer nostram longissimam aetatem cum 
aeternitate: in eodem propemodum breuitate qua illae bestiolae reperiemur. 

[1,40] XL. 95 Contemnamus igitur omnis ineptias  -  quod enim leuius huic leuitati nomen 
inponam?  -  totamque uim bene uiuendi in animi robore ac magnitudine et in 
omnium rerum humanarum contemptione ac despicientia et in omni uirtute ponamus. 
nam nunc quidem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut, si ante mors 
aduentet quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam 
bonis, inlusi destitutique uideamur. 

96 quodsi expectando et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur, pro di 
immortales, quam illud iter iucundum esse debet, quo confecto nulla reliqua 
cura, nulla sollicitudo futura sit! quam me delectat Theramenes! quam elato 
animo est! etsi enim flemus, cum legimus, tamen non miserabiliter uir clarus 
emoritur: qui cum coniectus in carcerem triginta iussu tyrannorum uenenum ut 
sitiens obduxisset, reliquum sic e poculo eiecit, ut id resonaret, quo sonitu 
reddito adridens 'popino' inquit 'hoc pulchro Critiae', qui in eum fuerat 
taeterrimus. Graeci enim <in> conuiuiis solent nominare, cui poculum tradituri 
sint. lusit uir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem 
contineret, uereque ei, cui uenenum praebiberat, mortem eam est auguratus, quae 
breui consecuta est. 

97 Quis hanc maximi animi aequitatem in ipsa morte laudaret, si mortem malum 
iudicaret? uadit enim in eundem carcerem atque in eundem paucis post annis 
scyphum Socrates, eodem scelere iudicum quo tyrannorum Theramenes. quae est 
igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices iam morte multatum? 

[1,41] XLI. 'Magna me' inquit 'spes tenet, iudices, bene mihi euenire, quod mittar ad 
mortem. necesse est enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino omnes mors 
auferat aut in alium quendam locum ex his locis migretur. quam ob rem, siue 
sensus extinguitur morsque ei somno similis est, qui non numquam etiam sine 
uicis somniorum placatissimam quietem adfert, di boni, quid lucri est emori! aut 
quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur! cui si similis 
est perpetuitas omnis consequentis temporis, quis me beatior? 

98 sin uera sunt quae dicuntur, migrationem esse mortem in eas oras, quas qui e 
uita excesserunt incolunt, id multo iam beatius est. tene, cum ab is, qui se 
iudicum numero haberi uolunt, euaseris, ad eos uenire, qui uere iudices 
appellentur, Minoem Rhadamanthum Aeacum Triptolemum, conuenireque eos qui iuste 
<et> cum fide uixerint  - haec peregrinatio mediocris uobis uideri potest? ut 
uero conloqui cum Orpheo Musaeo Homero Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? 
equidem saepe emori, si fieri posset, uellem, ut ea quae dico mihi liceret 
inuisere. quanta delectatione autem adficerer, cum Palamedem, cum Aiacem, cum 
alios iudicio iniquo circumuentos conuenirem! temptarem etiam summi regis, qui 
maximas copias duxit ad Troiam, et Ulixi Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, 
cum haec exquirerem sicut hic faciebam, capite damnarer. -  Ne uos quidem, 
iudices i qui me absoluistis, mortem timueritis. 

99 nec enim cuiquam bono mali quicquam euenire potest nec uiuo nec mortuo, nec 
umquam eius res a dis inmortalibus neglegentur, nec mihi ipsi hoc accidit 
fortuito. nec uero ego is, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus sum, 
habeo quod suscenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt.' et haec quidem hoc 
modo; nihil autem melius extremo: 'sed tempus est' inquit 'iam hinc abire, me, 
ut moriar, uos, ut uitam agatis. utrum autem sit melius, dii inmortales sciunt, 
hominem quidem scire arbitror neminem.' 

[1,42] XLII. Ne ego haud paulo hunc animum malim quam eorum omnium fortunas, 
qui de hoc iudicauerunt. etsi, quod praeter deos negat scire quemquam, id scit ipse utrum 
sit melius  - nam dixit ante  - , sed suum illud, nihil ut adfirmet, tenet ad extremum; 

100 nos autem teneamus, ut nihil censeamus esse malum, quod sit a natura datum 
omnibus, intellegamusque, si mors malum sit, esse sempiternum malum. nam uitae 
miserae mors finis esse uidetur; mors si est misera, finis esse nullus potest. 
Sed quid ego Socratem aut Theramenem, praestantis uiros uirtutis et sapientiae 
gloria, commemoro, cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum est, 
mortem tantopere contempserit, ut, cum ad eam duceretur damnatus ab ephoris et 
esset uoltu hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus: 'contemnisne 
leges Lycurgi?', responderit: 'ego uero illi maximam gratiam habeo, qui me ea 
poena multauerit, quam sine mutuatione et sine uersura possem dissoluere.' o 
uirum Sparta dignum! ut mihi quidem, qui tam magno animo fuerit, innocens 
damnatus esse uideatur. talis innumerabilis nostra ciuitas tulit. 

101 sed quid duces et principes nominem, cum legiones scribat Cato saepe alacris 
in eum locum profectas, unde redituras se non arbitrarentur? pari animo 
Lacedaemonii in Thermopylis occiderunt, in quos Simonides: 'Dic, hospes, Spartae 
nos te hic uidisse iacentis, Dum sanctis patriae legibus obsequimur.' quid ille 
dux Leonidas dicit? 'pergite animo forti, Lacedaemonii, hodie apud inferos 
fortasse cenabimus.' fuit haec gens fortis, dum Lycurgi leges uigebant. e quibus 
unus, cum Perses hostis in conloquio dixisset glorians: 'solem prae iaculorum 
multitudine et sagittarum non uidebitis', 'in umbra igitur' inquit 'pugnabimus.' 

102 uiros commemoro: qualis tandem Lacaena? quae cum filium in proelium misisset 
et interfectum audisset,'idcirco' inquit 'genueram, ut esset, qui pro patria 
mortem non dubitaret occumbere'. 

[1,43] XLIII. Esto: fortes et duri Spartiatae; magnam habet uim reipublicae disciplina. 
quid? Cyrenaeum Theodorum, philosophum non 
ignobilem, nonne miramur? cui cum Lysimachus rex crucem minaretur, 'istis, 
quaeso' inquit 'ista horribilia minitare purpuratis tuis: Theodori quidem nihil 
interest, humine an sublime putescat.' Cuius hoc dicto admoneor, ut aliquid 
etiam de humatione et sepultura dicendum existimem, rem non difficilem, is 
praesertim cognitis, quae de nihil sentiendo paulo ante dicta sunt. de qua 
Socrates quidem quid senserit, apparet in eo libro in quo moritur, de quo iam 
tam multa diximus. 

103 cum enim de inmortalitate animorum disputauisset et iam moriendi tempus 
urgeret, rogatus a Critone, quem ad modum sepeliri uellet, 'multam uero' inquit 
'operam, amici, frustra consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc 
auolaturum neque mei quicquam relicturum. uerum tamen, Crito, si me adsequi 
potueris aut sicubi nanctus eris, ut tibi uidebitur, sepelito. sed, mihi crede, 
nemo me uestrum, cum hinc excessero, consequetur.' praeclare is quidem, qui et 
amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil laborare. 

104 durior Diogenes, et is quidem eadem sentiens, sed ut Cynicus asperius: 
proici se iussit inhumatum. tum amici: 'uolucribusne et feris?' 'minime uero' 
inquit, 'sed bacillum propter me, quo abigam, ponitote.' 'qui poteris?' illi, 
'non enim senties.' 'quid igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?' 
praeclare Anaxagras, qui cum Lampsaci moreretur, quaerentibus amicis, uelletne 
Clazomenas in patriam, si quid accidisset, auferri, 'nihil necesse est' inquit, 
'undique enim ad inferos tantundem uiae est.' totaque de ratione humationis unum 
tenendum est, ad corpus illam pertinere, siue occiderit animus siue uigeat. in 
corpore autem perspicuum est uel extincto animo uel elapso nullum residere 
sensum. 

[1,44] XLIV. 105 Sed plena errorum sunt omnia. trahit Hectorem ad currum religatum 
Achilles: lacerari eum et sentire, credo, putat. ergo hic ulciscitur, ut quidem 
sibi uidetur; at illa sicut acerbissimam rem maeret: 'Vidi, uidere quod me passa 
aegerrume, Hectorem curru quadriiugo raptarier.' quem Hectorem, aut quam diu 
ille erit Hector? melius Accius et aliquando sapiens Achilles: 'Immo enimuero 
corpus Priamo reddidi, Hectora abstuli.' non igitur Hectora traxisti, sed corpus 
quod fuerat Hectoris.

106 ecce alius exoritur e terra, qui matrem dormire non sinat: 
'Mater, te appello, tu, quae curam somno suspensam leuas, Neque te mei 
miseret, surge et sepeli natum  - !' haec cum pressis et flebilibus modis, qui 
totis theatris maestitiam inferant, concinuntur, difficile est non eos qui 
inhumati sint miseros iudicare. 'prius quam ferae uolucresque  - ' metuit, ne 
laceratis membris minus bene utatur; ne combustis, non extimescit. 'Neu 
reliquias semesas sireis denudatis ossibus Per terram sanie delibutas foede 
diuexarier  - ' non intellego, quid metuat, cum tam bonos septenarios fundat ad 
tibiam. Tenendum est igitur nihil curandum esse post mortem, cum multi inimicos 
etiam mortuos poeniuntur. exsecratur luculentis sane uersibus apud Ennium 
Thyestes, primum ut naufragio pereat Atreus: durum hoc sane; talis enim 
interitus non est sine graui sensu; illa inania: 'Ipse summis saxis fixus 
asperis, euisceratus, Latere pendens, saxa spargens tabo, sanie et sanguine atro  - ' 

107 non ipsa saxa magis sensu omni uacabunt quam ille 'latere pendens', cui se 
hic cruciatum censet optare. quae essent dura, si sentiret, <sunt> nulla sine 
sensu. illud uero perquam inane: 'Neque sepulcrum, quo recipiat, habeat, portum 
corporis, Ubi remissa humana uita corpus requiescat malis.' uides, quanto haec 
in errore uersentur: portum esse corporis et requiescere in sepulcro putat 
mortuum; magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus 
esset quidque curandum. 

[1,45] XLV. 108 Sed quid singulorum opiniones animaduertam, nationum uarios errores 
perspicere cum liceat? condiunt Aegyptii mortuos et eos seruant domi; Persae 
etiam cera circumlitos condunt, ut quam maxime permaneant diuturna corpora. 
Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint ante laniata; in 
Hyrcania plebs publicos alit canes, optumates domesticos: nobile autem genus 
canum illud scimus esse, sed pro sua quisque facultate parat a quibus lanietur, 
eamque optumam illi esse censent sepulturam. permulta alia colligit Chrysippus, 
ut est in omni historia curiosus, sed ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat et 
reformidet oratio. totus igitur hic locus est contemnendus in nobis, non 
neglegendus in nostris, ita tamen, ut mortuorum corpora nihil sentire uiui sentiamus; 

109 quantum autem consuetudini famaeque dandum sit, id curent uiui, sed ita, ut 
intellegant nihil id ad mortuos pertinere. Sed profecto mors tum aequissimo 
animo oppetitur, cum suis se laudibus uita occidens consolari potest. nemo parum 
diu uixit, qui uirtutis perfectae perfecto functus est munere. multa mihi ipsi 
ad mortem tempestiua fuerunt. quam utinam potuissem obire! nihil enim iam 
adquirebatur, cumulata erant officia uitae, cum fortuna bella restabant. quare 
si ipsa ratio minus perficiet, ut mortem neglegere possimus, at uita acta 
perficiat, ut satis superque uixisse uideamur. quamquam enim sensus abierit, 
tamen suis et propriis bonis laudis et gloriae, quamuis non sentiant, mortui non 
carent. etsi enim nihil habet in se gloria cur expetatur, tamen uirtutem tamquam 
umbra sequitur. 
110 uerum multitudinis iudicium de bonis <bonum> si quando est, magis 
laudandum est quam illi ob eam rem beati. 

[1,46] XLVI. Non possum autem dicere, quoquo modo hoc accipietur, Lycurgum Solonem 
legum et publicae disciplinae carere gloria, 
Themistoclem Epaminondam bellicae uirtutis. ante enim Salamina ipsam Neptunus 
obruet quam Salaminii tropaei memoriam, priusque e Boeotia Leuctra tollentur 
quam pugnae Leuctricae gloria. multo autem tardius fama deseret Curium Fabricium 
Calatinum, duo Scipiones duo Africanos, Maximum Marcellum Paulum, Catonem 
Laelium, innumerabilis alios; quorum similitudinem aliquam qui arripuerit, non 
eam fama populari, sed uera bonorum laude metiens, fidenti animo, si ita res 
feret, gradietur ad mortem; in qua aut summum bonum aut nullum malum esse 
cognouimus. secundis uero suis rebus uolet etiam mori; non enim tum cumulus 
bonorum iucundus esse potest quam molesta decessio. 

111 hanc sententiam significare uidetur Laconis illa uox, qui, cum Rhodius 
Diagoras, Olympionices nobilis, uno die duo suos filios uictores Olympiae 
uidsset, accessit ad senem et gratulatus: 'morere Diagora' inquit; 'non enim in 
caelum ascensurus es.' magna haec, et nimium fortasse, Graeci putant uel tum 
potius putabant, isque, qui hoc Diagorae dixit, permagnum existimans tris 
Olympionicas una e domo prodire cunctari illum diutius in uita fortunae obiectum 
inutile putabat ipsi. Ego autem tibi quidem, quod satis esset, paucis uerbis, ut 
mihi uidebar, responderam  -  concesseras enim nullo in malo mortuos esse  - ; sed 
ob eam causam contendi ut plura dicerem, quod in desiderio et luctu haec est 
consolatio maxima. nostrum enim et nostra causa susceptum dolorem modice ferre 
debemus, ne nosmet ipsos amare uideamur; illa suspicio intolerabili dolore 
cruciat, si opinamur eos quibus orbati sumus esse cum aliquo sensu in is malis 
quibus uolgo opinantur. hanc excutere opinionem mihimet uolui radicitus, eoque 
fui fortasse longior. 

[1,47] XLVII. 112 Tu longior? non mihi quidem. prior enim pars orationis tuae faciebat, 
ut mori cuperem, posterior, ut modo non nollem, modo non laborarem; omni autem 
oratione illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis. Num igitur 
etiam rhetorum epilogum desideramus? an hanc iam artem plane relinquimus? Tu 
uero istam ne relinqueris, quam semper ornasti, et quidem iure; illa enim te, 
uerum si loqui uolumus, ornauerat. sed quinam est iste epilogus? aueo enim 
audire, quicquid est. 

113 Deorum inmortalium iudicia solent in scholis proferre de morte, nec uero ea 
fingere ipsi, sed Herodoto auctore aliisque pluribus. primum Argiae sacerdotis 
Cleobis et Bito filii praedicantur. nota fabula est. cum enim illam ad sollemne 
et statum sacrificium curru uehi ius esset satis longe ab oppido ad fanum 
morarenturque iumenta, tum iuuenes hi quos modo nominaui ueste posita corpora 
oleo perunxerunt, ad iugum accesserunt. ita sacerdos aduecta in fanum, cum 
currus esset ductus a filiis, precata a dea dicitur, ut id illis praemii daret 
pro pietate, quod maxumum homini dari posset a deo; post epulatos cum matre 
adulescentis somno se dedisse, mane inuentos esse mortuos. 

114 simili precatione Trophonius et Agamedes usi dicuntur; qui cum Apollini 
Delphis templum exaedificauissent, uenerantes deum petiuerunt mercedem non 
paruam quidem operis et laboris sui: nihil certi, sed quod esset optimum homini. 
quibus Apollo se id daturum ostendit post eius diei diem tertium; qui ut 
inluxit, mortui sunt reperti. iudicauisse deum dicunt, et eum quidem deum,cui 
reliqui dii concessissent, ut praeter ceteros diuinaret. 

[1,48] XLVIII. Adfertur etiam de Sileno fabella quaedam: qui cum a Mida captus esset, 
hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe 
optimum esse, proximum autem quam primum mori. 

115 qua est sententia in Cresphonte usus Euripedes: 'Nam nos decebat coetus 
celebrantis domum Lugere, ubi esset aliquis in lucem editus, Humanae uitae uaria 
reputantis mala; At, qui labores morte finisset grauis, Hunc omni amicos laude 
et laetitia exsequi.' simile quiddam est in Consolatione Crantoris: ait enim 
Terinaeum quendam Elysium, cum grauiter filii mortem maereret, uenisse in 
psychomantium quaerentem, quae fuisset tantae calamitatis causa; huic in 
tabellis tris huius modi uersiculos datos: 'Igraris homines in uita mentibus 
errant: Euthynous potitur fatorum numine leto. Sic fuit utilius finiri ipsique tibique.' 

116 his et talibus auctoribus usi confirmant causam rebus a diis inmortalibus 
iudicatam. Alcidamas quidem, rhetor antiquus in primis nobilis, acripsit etima 
laudationem mortis, quae constat ex enumeratione humanorum malorum; cui rationes 
eae quae exquisitius a philosophis colliguntur defuerunt, ubertas orationis non 
defuit. Clarae uero mortes pro patria oppetitae non solum gloriosae rhetoribus, 
sed etiam beatae uideri solent. repetunt ab Erechtheo, cuius etiam filiae cupide 
mortem expetiuerunt pro uita ciuium; <commemorant> Codrum, qui se in medios 
inmisit hostis ueste famulari, ne posset adgnosci, si esset ornatu regio, quod 
oraculum erat datum, si rex interfectus esset, uictrices Athenas fore; Menoeceus 
non praetermittitur, qui item oraculo edito largitus est patriae suum sanguinem; 
<nam> Iphigenia Aulide duci se immolandam iubet, ut hostium elicatur suo. 


[1,49] XLIX. Veniunt inde ad propiora: Harmodius in ore est et Aristogiton; 
Lacedaemonius Leonidas, Thebanus Epaminondas uiget. nostros non norunt, quos 
enumerare magnum est: ita sunt multi, quibus uidemus optabilis mortes fuisse cum gloria. 
117 Quae cum ita sint, magna tamen eloquentia est utendum atque ita uelut 
superiore e loco contionandum, ut homines mortem uel optare incipiant uel certe 
timere desistant? nam si supremus ille dies non extinctionem, sed commutationem 
adfert loci, quid optabilius? sin autem perimit ac delet omnino, quid melius 
quam in mediis uitae laboribus obdormiscere et ita coniuentem somno consopiri 
sempiterno? quod si fiat, melior Enni quam Solonis oratio. hic enim noster: 
'nemo me lacrimis decoret' inquit 'nec funera fletu faxit!' at uero ille 
sapiens: 'Mors mea ne careat lacrimis: linquamus amicis Maerorem, ut celebrent 
funera cum gemitu.' 

118 nos uero, si quid tale acciderit, ut a deo denuntiatum uideatur ut exeamus e 
uita, laeti et agentes gratias paremus emittique nos e custodia et leuari 
uinclis arbitremur, ut aut in aeternam et plane in nostram domum remigremus aut 
omni sensu molestiaque careamus; sin autem nihil denuntiabitur, eo tamen simus 
animo, ut horribilem illum diem aliis nobis faustum putemus nihilque in malis 
ducamus, quod sit uel a diis inmortalibus uel a natura parente omnium 
constitutum. non enim temere nec fortuito sati et creati sumus, sed profecto 
fuit quaedam uis, quae generi consuleret humano nec id gigneret aut aleret, quod 
cum exanclauisset omnes labores, tum incideret in mortis malum sempiternum: 
portum potius paratum nobis et perfugium putemus. 
119 quo utinam uelis passis peruehi liceat! sin reflantibus uentis reiciemur, 
tamen eodem paulo tardius referamur necesse est. quod autem omnibus necesse est, 
idne miserum esse uni potest? Habes epilogum, ne quid preatermissum aut relictum 
putes. Ego uero, et quidem fecit etiam iste me epilogus firmiorem. Optime, 
inquam. sed nunc quidem ualetudini tribuamus aliquid, cras autem et quot dies 
erimus in Tusculano, agamus haec et ea potissimum, quae leuationem habeant 
aegritudinum formidinum cupiditatum, qui omnis philosophiae est fructus uberrimus.