 ľ01
           
[1] Cum multae res in philosophia nequaquam satis adhuc explicatae sint,
tum perdifficilis, Brute, quod tu minime ignoras, et perobscura quaestio
est de natura deorum, quae et ad cognitionem animi pulcherrima est et ad
moderandam religionem necessaria. De qua [cum] tam uariae sint
doctissimorum hominum tamque discrepantes sententiae, magno argumento esse
debeat [ea] causa, principium philosophiae ad h* scientiam, prudenterque
Academici a rebus incertis adsensionem cohibuisse. Quid est enim temeritate
turpius aut quid tam temerarium tamque indignum sapientis grauitate atque
constantia quam aut falsum sentire aut, quod non satis explorate perceptum
sit et cognitum, sine ulla dubitatione defendere? [2] Velut in hac
quaestione plerique, quod maxime ueri simile est et quo omnes +sese duce
natura uenimus, deos esse dixerunt, dubitare se Protagoras, nullos esse
omnino Diagoras Melius et Theodorus Cyrenaicus putauerunt. Qui uero deos
esse dixerunt, tanta sunt in uarietate et dissensione, ut eorum infinitum
sit enumerare sententias. Nam et de figuris deorum et de locis atque
sedibus et de actione uitae multa dicuntur, deque is summa philosophorum
dissensione certatur; quod uero maxime rem causamque continet, utrum nihil
agant, nihil moliantur, omni curatione et administratione rerum uacent, an
contra ab iis et a principio omnia facta et constituta sint et ad infinitum
tempus regantur atque moueantur, in primis [quae] magna dissensio est,
eaque nisi diiudicatur, in summo errore necesse est homines atque in
maximarum rerum ignoratione uersari. [3] Sunt enim philosophi et fuerunt,
qui omnino nullam habere censerent rerum humanarum procurationem deos.
Quorum si uera sententia est, quae potest esse pietas, quae sanctitas, quae
religio? Haec enim omnia pure atque caste tribuenda deorum numini ita sunt,
si animaduertuntur ab is et si est aliquid a deis inmortalibus hominum
generi tributum; sin autem dei neque possunt nos iuuare nec uolunt nec
omnino curant nec, quid agamus, animaduertunt nec est, quod ab is ad
hominum uitam permanare possit, quid est, quod ullos deis inmortalibus
cultus, honores, preces adhibeamus? In specie autem fictae simulationis
sicut reliquae uirtutes item pietas inesse non potest; cum qua simul
sanctitatem et religionem tolli necesse est, quibus sublatis perturbatio
uitae sequitur et magna confusio; [4] atque haut scio, an pietate aduersus
deos sublata fides etiam et societas generis humani et una excellentissuma
uirtus iustitia tollatur.

Sunt autem alii philosophi, et hi quidem magni atque nobiles, qui deorum
mente atque ratione omnem mundum administrari et regi censeant, neque uero
id solum, sed etiam ab isdem hominum uitae consuli et prouideri; nam et
fruges et reliqua, quae terra pariat, et tempestates ac temporum uarietates
caelique mutationes, quibus omnia, quae terra gignat, maturata pubescant, a
dis inmortalibus tribui generi humano putant, multaque, quae dicentur, in
his libris colligunt, quae talia sunt, ut ea ipsa dei inmortales ad usum
hominum fabricati paene uideantur. Contra quos Carneades ita multa
disseruit, ut excitaret homines non socordes ad ueri inuestigandi
cupiditatem. [5] Res enim nulla est, de qua tantopere non solum indocti,
sed etiam docti dissentiant; quorum opiniones cum tam uariae sint tamque
inter se dissidentes, alterum fieri profecto potest, ut earum nulla,
alterum certe non potest, ut plus una uera sit.

Qua quidem in causa et beniuolos obiurgatores placare et inuidos
uituperatores confutare possumus, ut alteros reprehendisse paeniteat,
alteri didicisse se gaudeant; nam qui admonent amice, docendi sunt, qui
inimice insectantur, repellendi. [6] Multum autem fluxisse uideo de libris
nostris, quos compluris breui tempore edidimus, uariumque sermonem partim
admirantium, unde hoc philosophandi nobis subito studium extitisset,
partim, quid quaque de re certi haberemus, scire cupientium; multis etiam
sensi mirabile uideri eam nobis potissimum probatam esse philosophiam, quae
lucem eriperet et quasi noctem quandam rebus offunderet, desertaeque
disciplinae et iam pridem relictae patrocinium necopinatum a nobis esse
susceptum.

Nos autem nec subito coepimus philosophari nec mediocrem a primo tempore
aetatis in eo studio operam curamque consumpsimus et, cum minime uidebamur,
tum maxime philosophabamur; quod et orationes declarant refertae
philosophorum sententiis et doctissimorum hominum familiaritates, quibus
semper domus nostra floruit, et principes illi Diodotus, Philo, Antiochus,
Posidonius, a quibus instituti sumus. [7] Et si omnia philosophiae
praecepta referuntur ad uitam, arbitramur nos et publicis et priuatis in
rebus ea praestitisse, quae ratio et doctrina praescripserit. Sin autem
quis requirit, quae causa nos inpulerit, ut haec tam sero litteris
mandaremus, nihil est, quod expedire tam facile possimus. Nam cum otio
langueremus et is esset rei publicae status, ut eam unius consilio atque
cura gubernari necesse esset, primum ipsius rei publicae causa philosophiam
nostris hominibus explicandam putaui magni existimans interesse ad decus et
ad laudem ciuitatis res tam grauis tamque praeclaras Latinis etiam litteris
contineri. [8] Eoque me minus instituti mei paenitet, quod facile sentio,
quam multorum non modo discendi, sed etiam scribendi studia commouerim.
Complures enim Graecis institutionibus eruditi ea, quae didicerant, cum
ciuibus suis communicare non poterant, quod illa, quae a Graecis
accepissent, Latine dici posse diffiderent; quo in genere tantum profecisse
uidemur, ut a Graecis ne uerborum quidem copia uinceremur. [9] Hortata
etiam est, ut me ad haec conferrem, animi aegritudo fortunae magna et graui
commota iniuria; cuius si maiorem aliquam leuationem reperire potuissem,
non ad hanc potissimum confugissem. Ea uero ipsa nulla ratione melius frui
potui, quam si me non modo ad legendos libros, sed etiam ad totam
philosophiam pertractandam dedissem. Omnes autem eius partes atque omnia
membra tum facillume noscuntur, cum totae quaestiones scribendo
explicantur; est enim admirabilis quaedam continuatio seriesque rerum, ut
alia ex alia nexa et omnes inter se aptae conligataeque uideantur.

[10] Qui autem requirunt, quid quaque de re ipsi sentiamus, curiosius id
faciunt, quam necesse est; non enim tam auctoritatis in disputando quam
rationis momenta quaerenda sunt. Quin etiam obest plerumque iis, qui
discere uolunt, auctoritas eorum, qui se docere profitentur; desinunt enim
suum iudicium adhibere, id habent ratum, quod ab eo, quem probant,
iudicatum uident. Nec uero probare soleo id, quod de Pythagoreis accepimus,
quos ferunt, si quid adfirmarent in disputando, cum ex iis quaereretur,
quare ita esset, respondere solitos "ipse dixit"; ipse autem erat
Pythagoras: tantum opinio praeiudicata poterat, ut etiam sine ratione
ualeret auctoritas.

[11] Qui autem admirantur nos hanc potissimum disciplinam secutos, his
quattuor Academicis libris satis responsum uidetur. Nec uero desertarum
relictarumque rerum patrocinium suscepimus; non enim hominum interitu
sententiae quoque occidunt, sed lucem auctoris fortasse desiderant. Ut haec
in philosophia ratio contra omnia disserendi nullamque rem aperte iudicandi
profecta a Socrate, repetita ab Arcesila, confirmata a Carneade usque ad
nostram uiguit aetatem; quam nunc prope modum orbam esse in ipsa Graecia
intellego. Quod non Academiae uitio, sed tarditate hominum arbitror
contigisse. Nam si singulas disciplinas percipere magnum est, quanto maius
omnis; quod facere is necesse est, quibus propositum est ueri reperiendi
causa et contra omnes philosophos et pro omnibus dicere. [12] Cuius rei
tantae tamque difficilis facultatem consecutum esse me non profiteor,
secutum esse prae me fero. Nec tamen fieri potest, ut, qui hac ratione
philosophentur, hi nihil habeant, quod sequantur. Dictum est omnino de hac
re alio loco diligentius, sed quia nimis indociles quidam tardique sunt,
admonendi uidentur saepius. Non enim sumus i, quibus nihil uerum esse
uideatur, sed i, qui omnibus ueris falsa quaedam adiuncta esse dicamus
tanta similitudine, ut in is nulla insit certa iudicandi et adsentiendi
nota. Ex quo exsistit et illud multa esse probabilia, quae, quamquam non
perciperentur, tamen, quia uisum quendam haberent insignem et inlustrem,
his sapientis uita regeretur.

[13] Sed iam, ut omni me inuidia liberem, ponam in medio sententias
philosophorum de natura deorum. Quo quidem loco conuocandi omnes uidentur,
qui, quae sit earum uera, iudicent; tum demum mihi procax Academia
uidebitur, si aut consenserint omnes aut erit inuentus aliquis, qui, quid
uerum sit, inuenerit. Itaque mihi libet exclamare ut in Synephebis:

     "pro deum, popularium omnium, [omnium] adulescentium
     clamo, postulo, obsecro, oro, ploro atque inploro fidem"

non leuissuma de re, ut queritur ille in ciuitate fieri facinora capitalia:

     "ab amico amante argentum accipere meretrix non uult",

[14] sed ut adsint, cognoscant, animaduertant, quid de religione, pietate,
sanctitate, caerimoniis, fide, iure iurando, quid de templis, delubris
sacrificiisque sollemnibus, quid de ipsis auspiciis, quibus nos praesumus,
existimandum sit (haec enim omnia ad hanc de dis inmortalibus quaestionem
referenda sunt): profecto eos ipsos, qui se aliquid certi habere
arbitrantur, addubitare coget doctissimorum hominum de maxuma re tanta
dissensio.

[15] Quod cum saepe alias, tum maxime animaduerti, cum apud C. Cottam,
familiarem meum, accurate sane et diligenter de dis inmortalibus
disputatumst. Nam cum feriis Latinis ad eum ipsius rogatu arcessituque
uenissem, offendi eum sedentem in exedra et cum C. Velleio senatore
disputantem, ad quem tum Epicurei primas ex nostris hominibus deferebant.
Aderat etiam Q. Lucilius Balbus, qui tantos progressus habebat in Stoicis,
ut cum excellentibus in eo genere Graecis compararetur.

Tum, ut me Cotta uidit, "Peroportune" inquit "uenis; oritur enim mihi magna
de re altercatio cum Velleio, cui pro tuo studio non est alienum te
interesse."

[16] "Atqui mihi quoque uideor" inquam "uenisse, ut dicis, oportune. Tres
enim trium disciplinarum principes conuenistis. M. enim Piso si adesset,
nullius philosophiae -- earum quidem, quae in honore sunt -- uacaret
locus."

Tum Cotta "Si" inquit "liber Antiochi nostri, qui ab eo nuper ad hunc
Balbum missus est, uera loquitur, nihil est, quod Pisonem, familiarem tuum,
desideres; Antiocho enim Stoici cum Peripateticis re concinere uidentur,
uerbis discrepare; quo de libro, Balbe, uelim scire, quid sentias."

"Egone" inquit ille "miror Antiochum, hominem in primis acutum, non uidisse
interesse plurimum inter Stoicos, qui honesta a commodis non nomine, sed
genere toto diiungerent, et Peripateticos, qui honesta commiscerent cum
commodis, ut ea inter se magnitudine et quasi gradibus, non genere
differrent. Haec enim est non uerborum parua, sed rerum permagna dissensio.
[17] Verum hoc alias; nunc quod coepimus, si uidetur."

"Mihi uero" inquit Cotta "uidetur. Sed ut hic, qui interuenit," me intuens
"ne ignoret, quae res agatur, de natura agebamus deorum, quae cum mihi
uideretur perobscura, ut semper uideri solet, Epicuri ex Velleio
sciscitabar sententiam. Quam ob rem" inquit "Vellei, nisi molestum est,
repete, quae coeperas."

"Repetam uero, quamquam non mihi, sed tibi hic uenit adiutor; ambo enim"
inquit adridens "ab eodem Philone nihil scire didicistis."

Tum ego: "Quid didicerimus, Cotta uiderit, tu autem nolo existimes me
adiutorem huic uenisse, sed auditorem, et quidem aecum, libero iudicio,
nulla eius modi adstrictum necessitate, ut mihi uelim, nolim sit certa
quaedam tuenda sententia."

[18] Tum Velleius fidenter sane, ut solent isti, nihil tam uerens, quam ne
dubitare aliqua de re uideretur, tamquam modo ex deorum concilio et ex
Epicuri intermundiis descendisset, "Audite" inquit "non futtilis
commenticiasque sententias, non opificem aedificatoremque mundi Platonis de
Timaeo deum, nec anum fatidicam Stoicorum Pronoeam, quam Latine licet
Prouidentiam dicere, neque uero mundum ipsum animo et sensibus praeditum,
rutundum, ardentem, uolubilem deum, portenta et miracula non disserentium
philosophorum, sed somniantium. [19] Quibus enim oculis animi intueri
potuit uester Plato fabricam illam tanti operis, qua construi a deo atque
aedificari mundum facit; quae molitio, quae ferramenta, qui uectes, quae
machinae, qui ministri tanti muneris fuerunt; quem ad modum autem oboedire
et parere uoluntati architecti aer, ignis, aqua, terra potuerunt; unde uero
ortae illae quinque formae, ex quibus reliqua formantur, apte cadentes ad
animum afficiendum pariendosque sensus? Longum est ad omnia, quae talia
sunt, ut optata magis quam inuenta uideantur; [20] sed illa palmaris, quod,
qui non modo natum mundum introduxerit, sed etiam manu paene factum, is eum
dixerit fore sempiternum. Hunc censes primis, ut dicitur, labris gustasse
physiologiam, id est naturae rationem, qui quicquam, quod ortum sit, putet
aeternum esse posse? Quae est enim coagmentatio non dissolubilis, aut quid
est, cuius principium aliquod sit, nihil sit extremum? Pronoea uero si
uestra est, Lucili, eadem, requiro, quae paulo ante, ministros, machinas,
omnem totius operis dissignationem atque apparatum; sin alia est, cur
mortalem fecerit mundum, non, quem ad modum Platonicus deus, sempiternum.
[21] Ab utroque autem sciscitor, cur mundi aedificatores repente
exstiterint, innumerabilia saecla dormierint; non enim, si mundus nullus
erat, saecla non erant (saecla nunc dico non ea, quae dierum noctiumque
numero annuis cursibus conficiuntur; nam fateor ea sine mundi conuersione
effici non potuisse; sed fuit quaedam ab infinito tempore aeternitas, quam
nulla circumscriptio temporum metiebatur, spatio tamen qualis ea fuerit
intellegi potest, quod ne in cogitationem quidem cadit, ut fuerit tempus
aliquod, nullum cum tempus esset) -- [22] isto igitur tam inmenso spatio,
quaero, Balbe, cur Pronoea uestra cessauerit. Laboremne fugiebat? At iste
nec attingit deum nec erat ullus, cum omnes naturae numini diuino, caelum,
ignes, terrae, maria, parerent. Quid autem erat, quod concupisceret deus
mundum signis et luminibus tamquam aedilis ornare? Si, ut [deus] ipse
melius habitaret, antea uidelicet tempore infinito in tenebris tamquam in
gurgustio habitauerat. Post autem: uarietatene eum delectari putamus, qua
caelum et terras exornatas uidemus? Quae ista potest esse oblectatio deo?
Quae si esset, non ea tam diu carere potuisset. [23] An haec, ut fere
dicitis, hominum causa a deo constituta sunt? Sapientiumne? Propter paucos
igitur tanta est rerum facta molitio. An stultorum? At primum causa non
fuit, cur de inprobis bene mereretur; deinde quid est adsecutus, cum omnes
stulti sint sine dubio miserrimi, maxime quod stulti sunt (miserius enim
stultitia quid possumus dicere), deinde quod ita multa sunt incommoda in
uita, ut ea sapientes commodorum conpensatione leniant, stulti nec uitare
uenientia possint nec ferre praesentia. Qui uero mundum ipsum animantem
sapientemque esse dixerunt, nullo modo uiderunt animi natura intellegentis
in quam figuram cadere posset. De quo dicam equidem paulo post, nunc autem
hactenus: [24] Admirabor eorum tarditatem, qui animantem inmortalem et
eundem beatum rutundum esse uelint, quod ea forma neget ullam esse
pulchriorem Plato: At mihi uel cylindri uel quadrati uel coni uel pyramidis
uidetur esse formosior. Quae uero uita tribuitur isti rutundo deo? Nempe ut
ea celeritate contorqueatur, cui par nulla ne cogitari quidem possit; in
qua non uideo, ubinam mens constans et uita beata possit insistere. Quodque
in nostro corpore, si minima ex parte significetur, molestum sit, cur hoc
idem non habeatur molestum in deo? Terra enim profecto, quoniam mundi pars
est, pars est etiam dei; atqui terrae maxumas regiones inhabitabilis atque
incultas uidemus, quod pars earum adpulsu solis exarserit, pars obriguerit
niue pruinaque longinquo solis abscessu; quae, si mundus est deus, quoniam
mundi partes sunt, dei membra partim ardentia partim refrigerata ducenda
sunt.

[25] Atque haec quidem uestra, Lucili; qualia uero * est, ab ultimo repetam
superiorum. Thales enim Milesius, qui primus de talibus rebus quaesiuit,
aquam dixit esse initium rerum, deum autem eam mentem, quae ex aqua cuncta
fingeret: si dei possunt esse sine sensu; et mentem cur aquae adiunxit, si
ipsa mens constare potest uacans corpore? Anaximandri autem opinio est
natiuos esse deos longis interuallis orientis occidentisque, eosque
innumerabilis esse mundos. Sed nos deum nisi sempiternum intellegere qui
possumus? [26] Post Anaximenes aera deum statuit, eumque gigni esseque
inmensum et infinitum et semper in motu: quasi aut aer sine ulla forma deus
esse possit, cum praesertim deum non modo aliqua, sed pulcherrima specie
deceat esse, aut non omne, quod ortum sit, mortalitas consequatur. Inde
Anaxagoras, qui accepit ab Anaximene disciplinam, primus omnium rerum
discriptionem et modum mentis infinitae ui ac ratione dissignari et confici
uoluit. In quo non uidit neque motum sensu iunctum et [in] continentem
infinito ullum esse posse, neque sensum omnino, quo non ipsa natura pulsa
sentiret. Deinde si mentem istam quasi animal aliquod uoluit esse, erit
aliquid interius, ex quo illud animal nominetur; quid autem interius mente:
cingatur igitur corpore externo; [27] quod quoniam non placet, aperta
simplexque mens nulla re adiuncta, quae sentire possit, fugere
intellegentiae nostrae uim et notionem uidetur. Crotoniates autem Alcmaeo,
qui soli et lunae reliquisque sideribus animoque praeterea diuinitatem
dedit, non sensit sese mortalibus rebus inmortalitatem dare. Nam
Pythagoras, qui censuit animum esse per naturam rerum omnem intentum et
commeantem, ex quo nostri animi carperentur, non uidit distractione
humanorum animorum discerpi et lacerari deum, et cum miseri animi essent,
quod plerisque contingeret, tum dei partem esse miseram, quod fieri non
potest. [28] Cur autem quicquam ignoraret animus hominis, si esset deus?
Quo modo porro deus iste, si nihil esset nisi animus, aut infixus aut
infusus esset in mundo? Tum Xenophanes, qui mente adiuncta omne praeterea,
quod esset infinitum, deum uoluit esse, de ipsa mente item reprehendetur ut
ceteri, de infinitate autem uehementius, in qua nihil neque sentiens neque
coniunctum potest esse. Nam Parmenides quidem commenticium quiddam: coronae
similem efficit (stephanen appellat) continentem ardorum lucis orbem, qui
cingit caelum, quem appellat deum; in quo neque figuram diuinam neque
sensum quisquam suspicari potest. Multaque eiusdem monstra, quippe qui
bellum, qui discordiam, qui cupiditatem ceteraque generis eiusdem ad deum
reuocet, quae uel morbo uel somno uel obliuione uel uetustate delentur;
eademque de sideribus, quae reprehensa in alio iam in hoc omittantur. [29]
Empedocles autem multa alia peccans in deorum opinione turpissume labitur.
Quattuor enim naturas, ex quibus omnia constare censet, diuinas esse uult;
quas et nasci et extingui perspicuum est et sensu omni carere. Nec uero
Protagoras, qui sese negat omnino de deis habere, quod liqueat, sint, non
sint qualesue sint, quicquam uidetur de natura deorum suspicari. Quid
Democritus, qui tum imagines eorumque circumitus in deorum numero refert,
tum illam naturam, quae imagines fundat ac mittat, tum sententiam
intellegentiamque nostram, nonne in maximo errore uersatur? Cum idem
omnino, quia nihil semper suo statu maneat, neget esse quicquam
sempiternum, nonne deum omnino ita tollit, ut nullam opinionem eius
reliquam faciat? Quid aer, quo Diogenes Apolloniates utitur deo, quem
sensum habere potest aut quam formam dei? [30] Iam de Platonis inconstantia
longum est dicere, qui in Timaeo patrem huius mundi nominari neget posse,
in Legum autem libris, quid sit omnino deus, anquiri oportere non censeat.
Quod uero sine corpore ullo deum uult esse (ut Graeci dicunt asomaton), id,
quale esse possit, intellegi non potest: careat enim sensu necesse est,
careat etiam prudentia, careat uoluptate; quae omnia una cum deorum notione
conprehendimus. Idem et in Timaeo dicit et in Legibus et mundum deum esse
et caelum et astra et terram et animos et eos, quos maiorum institutis
accepimus. Quae et per se sunt falsa perspicue et inter se uehementer
repugnantia. [31] Atque etiam Xenophon paucioribus uerbis eadem fere
peccat; facit enim in his, quae a Socrate dicta rettulit, Socratem
disputantem formam dei quaeri non oportere, eundemque et solem et animum
deum dicere, et modo unum, tum autem plures deos; quae sunt isdem in
erratis fere quibus ea, quae de Platone dicimus. [32] Atque etiam
Antisthenes in eo libro, qui physicus inscribitur popularis, deos multos,
naturalem unum esse dicens tollit uim et naturam deorum. Nec multo secus
Speusippus Platonem auunculum subsequens et uim quandam dicens, qua omnia
regantur, eamque animalem, euellere ex animis conatur cognitionem deorum.
[33] Aristotelesque in tertio de philosophia libro multa turbat a magistro
suo Platone dissentiens; modo enim menti tribuit omnem diuinitatem, modo
mundum ipsum deum dicit esse, modo alium quendam praeficit mundo eique eas
partis tribuit, ut replicatione quadam mundi motum regat atque tueatur, tum
caeli ardorem deum dicit esse non intellegens caelum mundi esse partem,
quem alio loco ipse designarit deum, quo modo autem caeli diuinus ille
sensus in celeritate tanta conseruari potest? Ubi deinde illi tot dii, si
numeramus etiam caelum deum? Cum autem sine corpore idem uult esse deum,
omni illum sensu priuat, etiam prudentia, quo porro modo mundus moueri
carens corpore aut quo modo semper se mouens esse quietus et beatus potest?
[34] Nec uero eius condiscipulus Xenocrates in hoc genere prudentior est,
cuius in libris, qui sunt de natura deorum, nulla species diuina
describitur; deos enim octo esse dicit, quinque eos, qui in stellis uagis
nominantur, unum, qui ex omnibus sideribus, quae infixa caelo sint, ex
dispersis quasi membris simplex sit putandus deus, septimum solem adiungit
octauamque lunam; qui, quo sensu beati esse possint, intellegi non potest.
Ex eadem Platonis schola Ponticus Heraclides puerilibus fabulis refersit
libros, et tamen modo mundum, tum mentem diuinam esse putat, errantibus
etiam stellis diuinitatem tribuit sensuque deum priuat et eius formam
mutabilem esse uult, eodemque in libro rursus terram et caelum refert in
deos. [35] Nec uero Theophrasti inconstantia ferenda est; modo enim menti
diuinum tribuit principatum, modo caelo, tum autem signis sideribusque
caelestibus. Nec audiendus eius auditor Strato, is, qui physicus
appellatur, qui omnem uim diuinam in natura sitam esse censet, quae causas
gignendi, augendi, minuendi habeat, sed careat omni et sensu et figura.

[36] Zeno autem, ut iam ad uestros, Balbe, ueniam, naturalem legem diuinam
esse censet, eamque uim obtinere recta imperantem prohibentemque contraria.
Quam legem quo modo efficiat animantem intellegere non possumus; deum autem
animantem certe uolumus esse, atque hic idem alio loco aethera deum dicit:
si intellegi potest nihil sentiens deus, qui numquam nobis occurrit neque
in precibus neque in optatis neque in uotis. Aliis autem libris rationem
quandam per omnium naturam rerum pertinentem ui diuina esse adfectam putat.
Idem astris hoc idem tribuit, tum annis mensibus annorumque mutationibus.
Cum uero Hesiodi Theogoniam, id est originem deorum, interpretatur, tollit
omnino usitatas perceptasque cognitiones deorum; neque enim Iouem neque
Iunonem neque Vestam neque quemquam, qui ita appelletur, in deorum habet
numero, sed rebus inanimis atque mutis per quandam significationem haec
docet tributa nomina. [37] Cuius discipuli Aristonis non minus magno in
errore sententiast, qui neque formam dei intellegi posse censeat neque in
dis sensum esse dicat dubitetque omnino, deus animans necne sit. Cleanthes
autem, qui Zenonem audiuit una cum eo, quem proxime nominaui, tum ipsum
mundum deum dicit esse, tum totius naturae menti atque animo tribuit hoc
nomen, tum ultimum et altissimum atque undique circumfusum et extremum
omnia cingentem atque conplexum ardorem, qui aether nominetur, certissimum
deum iudicat; idemque quasi delirans in his libris, quos scripsit contra
uoluptatem, tum fingit formam quandam et speciem deorum, tum diuinitatem
omnem tribuit astris, tum nihil ratione censet esse diuinius. Ita fit, ut
deus ille, quem mente noscimus atque in animi notione tamquam in uestigio
uolumus reponere, nusquam prorsus appareat. [38] At Persaeus eiusdem
Zenonis auditor eos esse habitos deos, a quibus aliqua magna utilitas ad
uitae cultum esset inuenta, ipsasque res utiles et salutares deorum esse
uocabulis nuncupatas, ut ne hoc quidem diceretilla inuenta esse deorum, sed
ipsa diuina; quo quid absurdius quam aut res sordidas atque deformis deorum
honore adficere aut homines iam morte deletos reponere in deos, quorum
omnis cultus esset futurus in luctu. [39] Iam uero Chrysippus, qui
Stoicorum somniorum uaferrumus habetur interpres, magnam turbam congregat
ignotorum deorum, atque ita ignotorum, ut eos ne coniectura quidem
informare possimus, cum mens nostra quiduis uideatur cogitatione posse
depingere. Ait enim uim diuinam in ratione esse positam et in uniuersae
naturae animo atque mente, ipsumque mundum deum dicit esse et eius animi
fusionem uniuersam, tum eius ipsius principatum, qui in mente et ratione
uersetur, communemque rerum naturam uniuersam atque omnia continentem, tum
fatalem +umbram et necessitatem rerum futurarum, ignem praeterea et eum,
quem ante dixi, aethera, tum ea, quae natura fluerent atque manarent, ut et
aquam et terram et aera, solem, lunam, sidera uniuersitatemque rerum, qua
omnia continerentur, atque etiam homines eos, qui inmortalitatem essent
consecuti. [40] Idemque disputat aethera esse eum, quem homines Iouem
appellarent, quique aer per maria manaret, eum esse Neptunum, terramque eam
esse, quae Ceres diceretur, similique ratione persequitur uocabula
reliquorum deorum. Idemque etiam legis perpetuae et aeternae uim, quae
quasi dux uitae et magistra officiorum sit, Iouem dicit esse, eandemque
fatalem necessinatem appellat sempiternam rerum futurarum ueritatem; quorum
nihil tale est, ut in eo uis diuina inesse uideatur. [41] Et haec quidem in
primo libro de natura deorum; in secundo autem uolt Orphei, Musaei, Hesiodi
Homerique fabellas accommodare ad ea, quae ipse primo libro de deis
inmortalibus dixerit, ut etiam ueterrimi poetae, qui haec ne suspicati
quidem sint, Stoici fuisse uideantur. Quem Diogenes Babylonius consequens
in eo libro, qui inscribitur de Minerua, partum Iouis ortumque uirginis ad
physiologiam traducens deiungit a fabula.

[42] Exposui fere non philosophorum iudicia, sed delirantium somnia. Nec
enim multo absurdiora sunt ea, quae poetarum uocibus fusa ipsa suauitate
nocuerunt, qui et ira inflammatos et libidine furentis induxerunt deos
feceruntque, ut eorum bella, proelia, pugnas, uulnera uideremus, odia,
praeterea discidia, discordias, ortus, interitus, querellas, lamentationes,
effusas in omni intemperantia libidines, adulteria, uincula, cum humano
genere concubitus mortalisque ex inmortali procreatos.

[43] Cum poetarum autem errore coniungere licet portenta magorum
Aegyptiorumque in eodem genere dementiam, tum etiam uulgi opiniones, quae
in maxima inconstantia, ueritatis ignoratione uersantur.

Ea qui consideret, quam inconsulte ac temere dicantur, uenerari Epicurum et
in eorum ipsorum numero, de quibus haec quaestio est, habere debeat. Solus
enim uidit primum esse deos, quod in omnium animis eorum notionem
inpressisset ipsa natura. Quae est ennim gens aut quod genus hominum, quod
non habeat sine doctrina anticipationem quandam deorum, quam appellat
prolempsin Epicurus, id est anteceptam animo rei quandam informationem,
sine qua nec intellegi quicquam nec quaeri nec disputari potest. Quoius
rationis uim atque utilitatem ex illo caelesti Epicuri de regula et iudicio
uolumine accepimus. [44] Quod igitur fundamentum huius quaestionis est, id
praeclare iactum uidetis. Cum enim non instituto aliquo aut more aut lege
sit opinio constituta maneatque ad unum omnium firma consensio, intellegi
necesse est esse deos, quoniam insitas eorum uel potius innatas cognitiones
habemus; de quo autem omnium natura consentit, id uerum esse necesse est;
esse igitur deos confitendum est. Quod quoniam fere constat inter omnis non
philosophos solum, sed etiam indoctos, fatemur constare illud etiam, hanc
nos habere siue anticipationem, ut ante dixi, siue praenotionem deorum
(sunt enim rebus nouis noua ponenda nomina, ut Epicurus ipse prolempsin
appellauit, quam antea nemo eo uerbo nominarat) -- [45] hanc igitur
habemus, ut deos beatos et inmortales putemus. Quae enim nobis natura
informationem ipsorum deorum dedit, eadem insculpsit in mentibus, ut eos
aeternos et beatos haberemus. Quod si ita est, uere exposita illa sententia
est ab Epicuro, quod beatum aeternumque sit, id nec habere ipsum negotii
quicquam nec exhibere alteri, itaque neque ira neque gratia teneri, quod,
quae talia essent, inbecilla essent omnia.

Si nihil aliud quaereremus, nisi ut deos pie coleremus et ut superstitione
liberaremur, satis erat dictum; nam et praestans deorum natura hominum
pietate coleretur, cum et aeterna esset et beatissima (habet enim
uenerationem iustam, quicquid excellit), et metus omnis a ui atque ira
deorum pulsus esset; intellegitur enim a beata inmortalique natura et iram
et gratiam segregari; quibus remotis nullos a superis inpendere metus. Sed
ad hanc confirmandam opinionem anquirit animus et formam et uitam et
actionem mentis atque agitationem in deo.

[46] Ac de forma quidem partim natura nos admonet, partim ratio docet. Nam
a natura habemus omnes omnium gentium speciem nullam aliam nisi humanam
deorum; quae enim forma alia occurrit umquam aut uigilanti cuiquam aut
dormienti? Sed ne omnia reuocentur ad primas notiones, ratio hoc idem ipsa
declarat. [47] Nam cum praestantissumam naturam, uel quia beata est uel
quia sempiterna, conuenire uideatur eandem esse pulcherrimam, quae
conpositio membrorum, quae conformatio liniamentorum, quae figura, quae
species humana potest esse pulchrior? Vos quidem, Lucili, soletis (nam
Cotta meus modo hoc, modo illud), cum artificium effingitis fabricamque
diuinam, quam sint omnia in hominis figura non modo ad usum, uerum etiam ad
uenustatem apta, describere; [48] quod si omnium animantium formam uincit
hominis figura, deus autem animans est, ea figura profecto est, quae
pulcherrimast omnium. Quoniamque deos beatissimos esse constat, beatus
autem esse sine uirtute nemo potest nec uirtus sine ratione constare nec
ratio usquam inesse nisi in hominis figura, hominis esse specie deos
confitendum est. [49] Nec tamen ea species corpus est, sed quasi corpus,
nec habet sanguinem, sed quasi sanguinem.

Haec quamquam et inuenta sunt acutius et dicta subtilius ab Epicuro, quam
ut quiuis ea possit agnoscere, tamen fretus intellegentia uestra dissero
breuius, quam causa desiderat. Epicurus autem, qui res occultas et penitus
abditas non modo uideat animo, sed etiam sic tractet ut manu, docet eam
esse uim et naturam deorum, ut primum non sensu, sed mente cernatur, nec
soliditate quadam nec ad numerum, ut ea, quae ille propter firmitatem
steremnia appellat, sed imaginibus similitudine et transitione perceptis,
cum infinita simillumarum imaginum species ex innumerabilibus indiuiduis
existat et ad deos adfluat, cum maximis uoluptatibus in eas imagines mentem
intentam infixamque nostram intellegentiam capere, quae sit et beata natura
et aeterna. [50] Summa uero uis infinitatis et magna ac diligenti
contemplatione dignissima est. In qua intellegi necesse est eam esse
naturam, ut omnia omnibus paribus paria respondeant; hanc isonomian
appellat Epicurus, id est aequabilem tributionem. Ex hac igitur illud
efficitur, si mortalium tanta multitudo sit, esse inmortalium non minorem,
et si, quae interimant, innumerabilia sint, etiam ea, quae conseruent
infinita esse debere.

Et quaerere a nobis, Balbe, soletis, quae uita deorum sit quaeque ab is
degatur aetas. [51] Ea uidelicet, qua nihil beatius, nihil omnibus bonis
affluentius cogitari potest. Nihil enim agit, nullis occupationibus est
inplicatus, nulla opera molitur, sua sapientia et uirtute gaudet, habet
exploratum fore se semper cum in maximis tum in aeternis uoluptatibus. [52]
Hunc deum rite beatum dixerimus, uestrum uero laboriosissimum. Siue enim
ipse mundus deus est, quid potest esse minus quietum, quam nullo puncto
temporis intermisso uersari circum axem caeli admirabili celeritate: nisi
quietum autem, nihil beatum est; siue in ipso mundo deus inest aliquis, qui
regat, qui gubernet, qui cursus astrorum, mutationes temporum, rerum
uicissitudines ordinesque conseruet, terras et maria contemplans hominum
commoda uitasque tueatur, ne ille est inplicatus molestis negotiis et
operosis. [53] Nos autem beatam uitam in animi securitate et in omnium
uacatione munerum ponimus. docuit enim nos idem, qui cetera, natura
effectum esse mundum, nihil opus fuisse fabrica, tamque eam rem esse
facilem, quam uos effici negetis sine diuina posse sollertia, ut
innumerabiles natura mundos effectura sit, efficiat, effecerit. Quod quia,
quem ad modum natura efficere sine aliqua mente possit, non uidetis, ut
tragici poetae cum explicare argumenti exitum non potestis, confugitis ad
deum. [54] Cuius operam profecto non desideraretis, si inmensam et
interminatam in omnis partis magnitudinem regionum uideretis, in quam se
iniciens animus et intendens ita late longeque peregrinatur, ut nullam
tamen oram ultimi uideat, in qua possit insistere. In hac igitur
inmensitate latitudinum, longitudinum, altitudinum infinita uis
innumerabilium uolitat atomorum, quae interiecto inani cohaerescunt tamen
inter se et aliae alias adprehendentes continuantur; ex quo efficiuntur eae
rerum formae et figurae, quas uos effici posse sine follibus et incudibus
non putatis. Itaque inposuistis in ceruicibus nostris sempiternum dominum,
quem dies et noctes timeremus. Quis enim non timeat omnia prouidentem et
cogitantem et animaduertentem et omnia ad se pertinere putantem curiosum et
plenum negotii deum? [55] Hinc uobis extitit primum illa fatalis
necessitas, quam heimarmenen dicitis, ut, quicquid accidat, id ex aeterna
ueritate causarumque continuatione fluxisse dicatis. Quanti autem haec
philosophia aestimandast, cui tamquam aniculis, et his quidem indoctis,
fato fieri uideantur omnia. Sequitur mantike uestra, quae Latine diuinatio
dicitur, qua tanta inbueremur superstitione, si uos audire uellemus, ut
haruspices, augures, harioli, uates, coniectores nobis essent colendi. [56]
His terroribus ab Epicuro soluti et in libertatem uindicati nec metuimus
eos, quos intellegimus nec sibi fingere ullam molestiam nec alteri
quaerere, et pie sancteque colimus naturam excellentem atque praestantem.

Sed elatus studio uereor, ne longior fuerim. Erat autem difficile rem
tantam tamque praeclaram inchoatam relinquere; quamquam non tam dicendi
ratio mihi habenda fuit quam audiendi."

[57] Tum Cotta comiter, ut solebat, "Atqui," inquit "Vellei, nisi tu
aliquid dixisses, nihil sane ex me quidem audire potuisses. Mihi enim non
tam facile in mentem uenire solet, quare uerum sit aliquid, quam quare
falsum; idque cum saepe, tum, cum te audirem paulo ante, contigit. Roges
me, qualem naturam deorum esse, dicam: nihil fortasse respondeam; quaeras,
putemne talem esse, qualis modo a te sit exposita: nihil dicam mihi uideri
minus.

Sed ante quam adgrediar ad ea, quae a te disputata sunt, de te ipso dicam,
quid sentiam. [58] Saepe enim de L. Crasso, illo familiari tuo, uideor
audisse, cum te togatis omnibus sine dubio anteferret, paucos tecum
Epicureos e Graecia compararet, sed, quod ab eo te mirifice diligi
intellegebam, arbitrabar illum propter beniuolentiam uberius id dicere. Ego
autem, etsi uereor laudare praesentem, iudico tamen de re obscura atque
difficili a te dictum esse dilucide, neque sententiis solum copiose, sed
uerbis etiam ornatius, quam solent uestri. [59] Zenonem, quem Philo noster
coryphaeum appellare Epicureorum solebat, cum Athenis essem, audiebam
frequenter, et quidem ipso auctore Philone, credo, ut facilius iudicarem,
quam illa bene refellerentur, cum a principe Epicureorum accepissem, quem
ad modum dicerentur. Non igitur ille ut plerique, sed isto modo ut tu:
distincte, grauiter, ornate. Sed quod in illo mihi usu saepe uenit, idem
modo, cum te audirem, accidebat, ut moleste ferrem tantum ingenium (bona
uenia me audies) in tam leues, ne dicam, in tam ineptas sententias
incidisse. [60] Nec ego nunc ipse aliquid adferam melius. Ut enim modo
dixi, omnibus fere in rebus, sed maxime in physicis, quid non sit, citius,
quam quid sit, dixerim. Roges me, quid aut quale sit deus: auctore utar
Simonide, de quo cum quaesiuisset hoc idem tyrannus Hiero, deliberandi sibi
unum diem postulauit; cum idem ex eo postridie quaereret, biduum petiuit;
cum saepius duplicaret numerum dierum admiransque Hiero requireret, cur ita
faceret, "Quia, quanto diutius considero," inquit "tanto mihi spes uidetur
obscurior". Sed Simoniden arbitror (non enim poeta solum suauis, uerum
etiam ceteroqui doctus sapiensque traditur), quia multa uenirent in mentem
acuta atque subtilia, dubitantem, quid eorum esset uerissimum, desperasse
omnem ueritatem. [61] Epicurus uero tuus (nam cum illo malo disserere quam
tecum) quid dicit, quod non modo philosophia dignum esset, sed mediocri
prudentia?

Quaeritur primum in ea quaestione, quae est de natura deorum, sintne dei
necne sint. "Difficile est negare." Credo, si in contione quaeratur, sed in
huius modi sermone et in consessu [familiari] facillimum. Itaque ego ipse
pontifex, qui caerimonias religionesque publicas sanctissime tuendas
arbitror, is hoc, quod primum est, esse deos persuaderi mihi non opinione
solum, sed etiam ad ueritatem plane uelim. Multa enim occurrunt, quae
conturbent, ut interdum nulli esse uideantur. [62] Sed uide, quam tecum
agam liberaliter: quae communia sunt uobis cum ceteris philosophis non
attingam, ut hoc ipsum; placet enim omnibus fere mihique ipsi in primis
deos esse. Itaque non pugno; rationem tamen eam, quae a te adfertur, non
satis firmam puto. Quod enim omnium gentium generumque hominibus ita
uideretur, id satis magnum argumentum esse dixisti, cur esse deos
confiteremur. Quod cum leue per se, tum etiam falsum est. Primum enim unde
tibi notae sunt opiniones nationum? Equidem arbitror multas esse gentes sic
inmanitate efferatas, ut apud eas nulla suspicio deorum sit. [63] Quid
Diagoras, Atheos qui dictus est, posteaque Theodorus nonne aperte deorum
naturam sustulerunt? Nam Abderites quidem Protagoras, cuius a te modo
mentio facta est, sophistes temporibus illis uel maximus, cum in principio
libri sic posuisset "De diuis neque, ut sint neque ut non sint, habeo
dicere", Atheniensium iussu urbe atque agro est exterminatus librique eius
in contione combusti; ex quo equidem existimo tardioris ad hanc sententiam
profitendam multos esse factos, quippe cum poenam ne dubitatio quidem
effugere potuisset. Quid de sacrilegis, quid de impiis periurisque dicemus?

                                   "Tubulus si Lucius umquam,
     si Lupus aut Carbo aut Neptuni filius",

ut ait Lucilius, putasset esse deos, tam periurus aut tam inpurus fuisset?
[64] Non est igitur tam explorata ista ratio ad id, quod uultis
confirmandum, quam uidetur. Sed quia commune hoc est argumentum aliorum
etiam philosophorum, omittam hoc tempore; ad uestra propria uenire malo.

[65] Concedo esse deos; doce me igitur, unde sint, ubi sint, quales sint
corpore, animo, uita; haec enim scire desidero. Abuteris ad omnia atomorum
regno et licentia; hinc quodcumque in solum uenit, ut dicitur, effingis
atque efficis. Quae primum nullae sunt. Nihil est enim, * * quod uacet
corpore. Corporibus autem omnis obsidetur locus; ita nullum inane nihil
esse indiuiduum potest. [66] Haec ego nunc physicorum oracla fundo, uera an
falsa nescio, sed ueri [simile] tamen similiora quam uestra. Ista enim
flagitia Democriti siue etiam ante Leucippi esse corpuscula quaedam leuia,
alia aspera, rutunda alia, partim autem angulata et hamata, curuata quaedam
et quasi adunca, ex iis effectum esse caelum atque terram nulla cogente
natura, sed concursu quodam fortuito -- hanc tu opinionem, C. Vellei, usque
ad hanc aetatem perduxisti, priusque te quis de omni uitae statu quam de
ista auctoritate deiecerit; ante enim iudicasti Epicureum te esse oportere,
quam ista cognouisti: ita necesse fuit aut haec flagitia concipere animo
aut susceptae philosophiae nomen amittere. [67] Quid enim mereas, ut
Epicureus esse desinas? "Nihil equidem," inquis "ut rationem uitae beatae
ueritatemque deseram". Ista igitur est ueritas? Nam de uita beata nihil
repugno, quam tu ne in deo quidem esse censes, nisi plane otio langueat.
Sed ubi est ueritas? In mundis, credo, innumerabilibus omnibus minimis
temporum punctis aliis nascentibus, aliis cadentibus; an in indiuiduis
corpusculis tam praeclara opera nulla moderante natura, nulla ratione
fingentibus? Sed oblitus liberalitatis meae, qua tecum paulo ante uti
coeperam, plura complector. Concedam igitur ex indiuiduis constare omnia;
quid ad rem? [68] Deorum enim natura quaeritur. Sint sane ex atomis; non
igitur aeterni. +Quia enim ex atomis, id natum aliquandost; si natum, nulli
dei ante quam nati; et si ortus est deorum, interitus sit, necesse est, ut
tu paulo ante de Platonis mundo disputabas. Ubi igitur illud uestrum beatum
et aeternum, quibus duobus uerbis significatis deum? Quod cum efficere
uultis, in dumeta conrepitis. Ita enim dicebas, non corpus esse in deo, sed
quasi corpus, nec sanguinem, sed tamquam sanguinem.

[69] Hoc persaepe facitis, ut, cum aliquid non ueri simile dicatis et
effugere reprehensionem uelitis, adferatis aliquid, quod omnino ne fieri
quidem possit, ut satius fuerit illud ipsum, de quo ambigebatur, concedere
quam tam inpudenter resistere. Velut Epicurus, cum uideret, si atomi
ferrentur in locum inferiorem suopte pondere, nihil fore in nostra
potestate, quod esset earum motus certus et necessarius, inuenit, quo modo
necessitatem effugeret, quod uidelicet Democritum fugerat: ait atomum, cum
pondere et grauitate directo deorsus feratur, declinare paululum. [70] Hoc
dicere turpius est quam illud, quod uult non posse defendere. Idem facit
contra dialecticos; a quibus cum traditum sit in omnibus diiunctionibus, in
quibus "aut etiam aut non" poneretur, alterum utrum esse uerum, pertimuit,
ne, si concessum esset huius modi aliquid "aut uiuet cras aut non uiuet
Epicurus", alterutrum fieret necessarium: totum hoc "aut etiam aut non"
negauit esse necessarium; quo quid dici potuit obtusius? Urguebat Arcesilas
Zenonem, cum ipse falsa omnia diceret, quae sensibus uiderentur, Zenon
autem non nulla uisa esse falsa, non omnia; timuit Epicurus, ne, si unum
uisum esset falsum, nullum esset uerum: omnes sensus ueri nuntios dixit
esse. Nihil horum nisi +ualde; grauiorem enim plagam accipiebat, ut
leuiorem repelleret.

[71] Idem facit in natura deorum: dum indiuiduorum corporum concretionem
fugit, ne interitus et dissipatio consequatur, negat esse corpus deorum,
sed tamquam corpus, nec sanguinem, sed tamquam sanguinem. Mirabile uidetur
quod non rideat haruspex, cum haruspicem uiderit; hoc mirabilius, quam uos
inter uos risum tenere possitis? "Non est corpus, sed quasi corpus": hoc
intellegerem, quale esset, si in cereis fingeretur aut fictilibus figuris;
in deo quid sit quasi corpus aut quid sit quasi sanguis, intellegere non
possum. Ne tu quidem Vellei, sed non uis fateri.

[72] Ista enim a uobis quasi dictata redduntur, quae Epicurus oscitans
halucinatus est, cum quidem gloriaretur, ut uidemus in scriptis, se
magistrum habuisse nullum. Quod et non praedicanti tamen facile equidem
crederem, sicut mali aedificii domino glorianti se architectum non
habuisse; nihil enim olet ex Academia, nihil [ne] ex Lycio, nihil ne e
puerilibus quidem disciplinis. Xenocraten audire potuit (quem uirum, dii
inmortales), et sunt, qui putent, audisse; ipse non uult: credo, plus
nemini. Pamphilum, quendam Platonis auditorem, ait a se Sami auditum (ibi
enim adulescens habitabat cum patre et fratribus, quod in eam pater eius
Neocles agripeta uenerat, sed cum agellus eum non satis aleret, ut opinor,
ludi magister fuit); [73] sed hunc Platonicum mirifice contemnit Epicurus:
ita metuit, ne quid umquam didicisse uideatur. In Nausiphane Democriteo
tenetur; quem cum a se non neget auditum, uexat tamen omnibus contumeliis.
Atqui si haec Democritea non audisset, quid audierat, quid est in physicis
Epicuri non a Democrito? Nam etsi quaedam commutauit, ut quod paulo ante de
inclinatione atomorum dixi, tamen pleraque dicit eadem: atomos, inane,
imagines, infinitatem locorum innumerabilitatemque mundorum, eorum ortus,
interitus, omnia fere, quibus naturae ratio continetur.

[74] Nunc istuc quasi corpus et quasi sanguinem quid intellegis? Ego enim
te scire ista melius quam me non fateor solum, sed etiam facile patior; cum
quidem semel dicta sunt, quid est, quod Velleius intellegere possit, Cotta
non possit? Itaque corpus quid sit, sanguis quid sit intellego, quasi
corpus et quasi sanguis quid sit, nullo prorsus modo intellego. Neque tu me
celas, ut Pythagoras solebat alienos, nec consulto dicis occulte tamquam
Heraclitus, sed, quod inter nos liceat, ne tu quidem intellegis. [75] Illud
uideo pugnare te, species ut quaedam sit deorum, quae nihil concreti
habeat, nihil solidi, nihil expressi, nihil eminentis, sitque pura, leuis,
perlucida. Dicemus igitur idem quod in Venere Coa: corpus illud non est,
sed simile corporis, nec ille fusus et candore mixtus rubor sanguis est,
sed quaedam sanguinis similitudo; sic in Epicureo deo non rem, sed
similitudines esse rerum. Fac id, quod ne intellegi quidem potest, mihi
esse persuasum; cedo mihi istorum adumbratorum deorum liniamenta atque
formas. [76] Non deest hoc loco copia rationum, quibus docere uelitis
humanas esse formas deorum; primum quod ita sit informatum anticipatum[que]
mentibus nostris, ut homini, cum de deo cogitet, forma occurrat humana;
deinde cum, quoniam rebus omnibus excellat natura diuina, forma quoque esse
pulcherrima debeat, nec esse humana ullam pulchriorem; tertiam rationem
adfertis, quod nulla in alia figura domicilium mentis esse possit. [77]
Primum igitur quidque considera, quale sit; arripere enim mihi uidemini
quasi uestro iure rem nullo modo probabilem. [Primum] omnium quis tam
caecus in contemplandis rebus umquam fuit, ut non uideret species istas
hominum conlatas in deos aut consilio quodam sapientium, quo facilius
animos imperitorum ad deorum cultum a uitae prauitate conuerterent aut
superstitione, ut essent simulacra, quae uenerantes deos ipsos se adire
crederent. Auxerunt autem haec eadem poetae, pictores, opifices; erat enim
non facile agentis aliquid et molientes deos in aliarum formarum imitatione
seruare. Accessit etiam ista opinio fortasse, quod homini homine pulchrius
nihil uideatur. Sed tu hoc, physice, non uides, quam blanda conciliatrix et
quasi sui sit lena natura? An putas ullam esse terra marique beluam, quae
non sui generis belua maxime delectetur? Quod ni ita esset, cur non
gestiret taurus equae contrectatione, equus uaccae? An tu aquilam aut
leonem aut delphinum ullam anteferre censes figuram suae? Quid igitur
mirum, si hoc eodem modo homini natura praescripsit, ut nihil pulchrius
quam hominem putaret? * * eam esse causam, cur deos hominum similis
putaremus:

[78] Quid censes, si ratio esset in beluis non suo quasque generi plurimum
tributuras fuisse? At mehercule ego (dicam enim, ut sentio), quamuis amem
ipse me, tamen non audeo dicere pulchriorem esse me, quam ille fuerit
taurus, qui uexit Europam; non enim hoc loco de ingeniis aut de orationibus
nostris, sed de specie figuraque quaeritur. Quod si fingere nobis et
iungere formas uelimus, qualis ille maritimus Triton pingitur, natantibus
inuehens beluis adiunctis humano corpori, nolis esse. Difficili in loco
uersor; est enim uis tanta naturae, ut homo nemo uelit nisi hominis similis
esse -- et quidem formica formicae. [79] Sed tamen cuius hominis? Quotus
enim quisque formonsus est, Athenis cum essem, e gregibus epheborum uix
singuli reperiebantur -- uideo, quid adriseris, sed ita tamen se res habet.
Deinde nobis, qui concedentibus philosophis antiquis adulescentulis
delectamur, etiam uitia saepe iucunda sunt. Naeuos in articulo pueri
delectat Alcaeum; at est corporis macula naeuos; illi tamen hoc lumen
uidebatur. Q. Catulus, huius collegae et familiaris nostri pater, dilexit
municipem tuum Roscium, in quem etiam illud est eius:

     "constiteram exorientem Auroram forte salutans,
         cum subito a laeua Roscius exoritur.
     pace mihi liceat caelestes dicere uestra:
         mortalis uisus pulchrior esse deo."

Huic deo pulchrior; at erat, sicuti hodie est, peruersissimis oculis: Quid
refert, si hoc ipsum salsum illi et uenustum uidebatur?

[80] Redeo ad deos. Ecquos si non tam strabones at paetulos esse
arbitramur, ecquos naeuum habere, ecquos silos, flaccos, frontones,
capitones, quae sunt in nobis, an omnia emendata in illis? Detur id uobis;
num etiam una est omnium facies? Nam si plures, aliam esse alia pulchriorem
necesse est, igitur aliquis non pulcherrimus deus; si una omnium facies
est, florere in caelo Academiam necesse est: si enim nihil inter deum et
deum differt, nulla est apud deos cognitio, nulla perceptio.

[81] Quid si etiam, Vellei, falsum illud omnino est nullam aliam nobis de
deo cogitantibus speciem nisi hominis occurrere: Tamenne ista tam absurda
defendes? Nobis fortasse sic occurrit, ut dicis; a paruis enim Iouem,
Iunonem, Mineruam, Neptunum, Vulcanum, Apollinem, reliquos deos ea facie
nouimus, qua pictores fictoresque uoluerunt, neque solum facie, sed etiam
ornatu, aetate, uestitu. At non Aegyptii nec Syri nec fere cuncta barbaria;
firmiores enim uideas apud eos opiniones esse de bestiis quibusdam quam
apud nos de sanctissimis templis et simulacris deorum. [82] Etenim fana
multa spoliata et simulacra deorum de locis sanctissimis ablata uidemus a
nostris, at uero ne fando quidem auditumst crocodilum aut ibin aut faelem
uiolatum ab Aegyptio. Quid igitur censes Apim illum sanctum Aegyptiorum
bouem nonne deum uideri Aegyptiis? Tam, hercle, quam tibi illam uestram
Sospitam. Quam tu numquam ne in somnis quidem uides nisi cum pelle caprina,
cum hasta, cum scutulo, cum calceolis repandis. At non est talis Argia nec
Romana Iuno. Ergo alia species Iunonis Argiuis, alia Lanuinis. Et quidem
alia nobis Capitolini, alia Afris Hammonis Iouis. [83] Non pudet igitur
physicum, id est speculatorem uenatoremque naturae, ab animis consuetudine
inbutis petere testimonium ueritatis? Isto enim modo dicere licebit Iouem
semper barbatum, Apollinem semper inberbem, caesios oculos Mineruae,
caeruleos esse Neptuni. Et quidem laudamus esse Athenis Volcanum eum, quem
fecit Alcamenes, in quo stante atque uestito leuiter apparet claudicatio
non deformis: Claudum igitur habebimus deum, quoniam de Volcano sic
accepimus. Age et his uocabulis esse deos facimus, quibus a nobis
nominantur? [84] At primum quot hominum linguae, tot nomina deorum; non
enim ut tu, Velleius, quocumque ueneris, sic idem in Italia Volcanus, idem
in Africa, idem in Hispania. Deinde nominum non magnus numerus ne in
pontificiis quidem nostris, deorum autem innumerabilis. An sine nominibus
sunt? Istud quidem ita uobis dicere necesse est; quid enim attinet, cum una
facies sit, plura esse nomina? Quam bellum erat, Vellei, confiteri potius
nescire, quod nescires, quam ista effutientem nauseare atque ipsum sibi
displicere. An tu mei simile putas esse aut tui deum? Profecto non putas.

"Quid ergo, solem dicam aut lunam aut caelum deum? Ergo etiam beatum:
quibus fruentem uoluptatibus? et sapientem: qui potest esse in eius modi
trunco sapientia?" Haec uestra sunt. [85] Si igitur nec humano *, quod
docui, nec tali aliquo, quod tibi ita persuasum est, quid dubitas negare
deos esse? Non audes. Sapienter id quidem, etsi hoc loco non populum
metuis, sed ipsos deos. Noui ego Epicureos omnia sigilla uenerantes.
Quamquam uideo non nullis uideri Epicurum, ne in offensionem Atheniensium
caderet, uerbis reliquisse deos, re sustulisse. Itaque in illis selectis
eius breuibusque sententiis, quas appellatis kurias doxas, haec, ut opinor,
prima sententia est: "Quod beatum et inmortale est, id nec habet nec
exhibet cuiquam negotium"; in hac ita exposita sententia sunt, qui
existiment, quod ille inscitia plane loquendi fecerit, fecisse consulto: De
homine minime uafro male existimant. [86] Dubium est enim, utrum dicat
aliquid esse beatum et inmortale an, si quod sit, id esse tale. Non
animaduertunt hic eum ambigue locutum esse, sed multis aliis locis et illum
et Metrodorum tam aperte quam paulo ante te. Ille uero deos esse putat, nec
quemquam uidi, qui magis ea, quae timenda esse negaret, timeret, mortem
dico et deos: Quibus mediocres homines non ita ualde mouentur, his ille
clamat omnium mortalium mentes esse perterritas; tot milia latrocinantur
morte proposita, alii omnia, quae possunt, fana conpilant: Credo aut illos
mortis timor terret aut hos religionis.

[87] Sed quoniam non audes (iam enim cum ipso Epicuro loquar) negare esse
deos, quid est, quod te inpediat aut solem aut mundum aut mentem aliquam
sempiternam in deorum numero ponere? "Numquam uidi" inquit "animam rationis
consilique participem in ulla alia nisi humana figura." Quid solis
numquidnam aut lunae aut quinque errantium siderum simile uidisti? Sol
duabus unius orbis ultimis partibus definiens motum cursus annuos conficit;
huius hanc lustrationem eiusdem incensa radiis menstruo spatio luna
complet; quinque autem stellae eundem orbem tenentes, aliae propius a
terris, aliae remotius, ab isdem principiis disparibus temporibus eadem
spatia conficiunt. Num quid tale, Epicure, uidisti? [88] Ne sit igitur sol,
ne luna, ne stellae, quoniam nihil esse potest nisi, quod attigimus aut
uidimus. Quid deum ipsum numne uidisti? Cur igitur credis esse? Omnia
tollamus ergo, quae aut historia nobis aut ratio noua adfert. Ita fit, ut
mediterranei mare esse non credant. Quae sunt tantae animi angustiae, ut,
si Seriphi natus esses nec umquam egressus ex insula, in qua lepusculos
uulpeculasque saepe uidisses, non crederes leones et pantheras esse, cum
tibi, quales essent, dicerentur, si uero de elephanto quis diceret, etiam
rideri te putares.

[89] Et tu quidem, Vellei, non uestro more, sed dialecticorum, quae
funditus gens uestra non nouit, [angustia] argumenti sententiam
conclusisti. Beatos esse deos sumpsisti: Concedimus. Beatum autem esse sine
uirtute neminem posse: Id quoque damus, et libenter quidem, uirtutem autem
sine ratione constare non posse: conueniat id quoque necesse est. Adiungis
nec rationem esse nisi in hominis figura. Quem tibi hoc daturum putas? Si
enim ita esset, quid opus erat te gradatim istuc peruenire? Sumpsisses tuo
iure. Quod autem est istuc gradatim? Nam a beatis ad uirtutem, a uirtute ad
rationem uideo te uenisse gradibus; a ratione ad humanam figuram quo modo
accedis? Praecipitare istuc quidem est, non descendere.

[90] Nec uero intellego, cur maluerit Epicurus deos hominum similes dicere
quam homines deorum. Quaeres, quid intersit: Si enim hoc illi simile sit,
esse illud huic. Video, sed hoc dico non ab hominibus formae figuram
uenisse ad deos; di enim semper fuerunt, nati numquam sunt, si quidem
aeterni sunt futuri; at homines nati; ante igitur humana forma quam
homines, eaque erant forma dii inmortales: non ergo illorum humana forma,
sed nostra diuina dicenda est.

Verum hoc quidem, ut uoletis; illud quaero, quae fuerit tanta fortuna
(nihil enim ratione in rerum natura factum esse uultis) -- [91] sed tamen
quis iste tantus casus, unde tam felix concursus atomorum, ut repente
homines deorum forma nascerentur? Seminane deorum decidisse de caelo
putamus in terras et sic homines patrum similes extitisse? Vellem
diceretis; deorum cognationem agnoscerem non inuitus. Nihil tale dicitis,
sed casu esse factum, ut essemus similes deorum. Et nunc argumenta
quaerenda sunt, quibus hoc refellatur, utinam tam facile uera inuenire
possim quam falsa conuincere.

Etenim enumerasti memoriter et copiose, ut mihi quidem admirari luberet in
homine esse Romano tantam scientiam, usque a Thale Milesio de deorum natura
philosophorum sententias. [92] Omnesne tibi illi delirare uisi sunt, qui
sine manibus et pedibus constare deum posse decreuerint?

Ne hoc quidem uos mouet considerantis, quae sit utilitas quaeque
oportunitas in homine membrorum, ut iudicetis membris humanis deos non
egere? Quid enim pedibus opus est sine ingressu, quid manibus, si nihil
conprehendendum est, quid reliqua discriptione omnium corporis partium, in
qua nihil inane, nihil sine causa, nihil superuacuaneum est, itaque nulla
ars imitari sollertiam naturae potest. Habebit igitur linguam deus et non
loquetur, dentes, palatum, fauces nullum ad usum, quaeque procreationis
causa natura corpori adfinxit, ea frustra habebit deus; nec externa magis
quam interiora, cor, pulmones, iecur, cetera -- quae detracta utilitate
quid habent uenustatis (quando quidem haec esse in deo propter
pulchritudinem uoltis)?

[93] Istisne fidentes somniis non modo Epicurus et Metrodorus et
Herinarchus contra Pythagoram, Platonem Empedoclemque dixerunt, sed
meretricula etiam Leontium contra Theophrastum scribere ausast -- scito
illa quidem sermone et Attico, sed tamen: tantunn Epicuri hortus habuit
licentiae. Et soletis queri; Zeno quidem etiam litigabat; quid dicam
Albucium; nam Phaedro nihil elegantius, nihil humanius, sed stomachabatur
senex, si quid asperius dixeram, cum Epicurus Aristotelem uexarit
contumeliosissime, Phaedoni Socratico turpissime male dixerit, Metrodori
sodalis sui fratrem Timocraten, quia nescio quid in philosophia
dissentiret, totis uoluminibus conciderit, in Democritum ipsum, quem
secutus est, fuerit ingratus, Nausiphanem magistrum suum, a quo [non] nihil
didicerat, tam male acceperit. Zeno quidem non eos solum, qui tum erant,
Apollodorum, Sillim, ceteros, figebat maledictis, sed Socraten ipsum,
parentem philosophiae, Latino uerbo utens scurram Atticum fuisse dicebat,
Chrysippum numquam nisi Chrysippam uocabat. [94] Tu ipse paulo ante cum
tamquam senatum philosophorum recitares, summos uiros desipere, delirare,
dementis esse dicebas. Quorum si nemo uerum uidit de natura deorum,
uerendum est, ne nulla sit omnino.

Nam ista, quae uos dicitis, sunt tota commenticia, uix digna lucubratione
anicularum. Non enim sentitis, quam multa uobis suscipienda sint, si
inpetraritis, ut concedamus eandem hominum esse et deorum figuram. Omnis
cultus et curatio corporis erit eadem adhibenda deo, quae adhibetur homini,
ingressus, cursus, accubitio, inclinatio, sessio, conprehensio, ad extremum
etiam sermo et oratio. [95] Nam quod et maris deos et feminas esse dicitis,
quid sequatur, uidetis. Equidem mirari satis non possum, unde ad istas
opiniones uester ille princeps uenerit.

Sed clamare non desinitis retinendum hoc esse, deus ut beatus inmortalisque
sit. Quid autem obstat, quo minus sit beatus, si non sit bipes, aut ista
siue beatitas siue beatitudo dicendast (utrumque omnino durum, sed usu
mollienda nobis uerba sunt) -- uerum ea, quaecumque est, cur aut in solem
illum aut in hunc mundum aut in aliquam mentem aeternam figura membrisque
corporis uacuam cadere non potest? [96] Nihil aliud dicis nisi "Numquam
uidi solem aut mundum beatum." Quid, mundum praeter hunc umquamne uidisti?
Negabis. Cur igitur non sescenta milia esse mundorum, sed innumerabilia
ausus es dicere? "Ratio docuit." Ergo hoc te ratio non docebit, cum
praestantissima natura quaeratur eaque beata et aeterna, quae sola diuina
naturast, ut inmortalitate uincamur ab ea natura, sic animi praestantia
uinci, atque ut animi item corporis? Cur igitur, cum ceteris rebus
inferiores simus, forma pares sumus; ad similitudinem enim deorum propius
accedebat humana uirtus quam figura. [97] [An quicquam tam puerile dici
potest (ut eundem locum diutius urgeam) quam, si ea genera beluarum, quae
in rubro mari Indiaue gignantur, nulla esse dicamus? Atqui ne curiosissimi
quidem homines exquirendo audire tam multa possunt, quam sunt multa, quae
terra, mari, paludibus, fluminibus existunt; quae negemus esse, quia
numquam uidimus?]

Ipsa uero quam nihil ad rem pertinet, quae uos delectat maxime, similitudo.
Quid, canis nonne similis lupo (atque, ut Ennius, "simia quam similis
turpissuma bestia nobis"); at mores in utroque dispares. Elephanto beluarum
nulla prudentior; ad figuram quae uastior? [98] De bestiis loquor; quid,
inter ipsos homines nonne et simillimis formis dispares mores et moribus
[paribus] figura dissimilis?

Etenim si semel, Vellei, suscipimus genus hoc argumenti, attende, quo
serpat. Tu enim sumebas nisi in hominis figura rationem inesse non posse;
sumet alius nisi in terrestri, nisi in eo, qui natus sit, nisi in eo, qui
adoleuerit, nisi in eo, qui didicerit, nisi in eo, qui ex animo constet et
corpore caduco et infirmo, postremo nisi in homine atque mortali. Quod si
in omnibus his rebus obsistis, quid est, quod te forma una conturbet? His
enim omnibus, quae proposui, adiunctis in homine rationem esse et mentem
uidebas; quibus detractis deum tamen nosse te dicis, modo liniamenta
maneant. Hoc est non considerare, sed quasi sortiri, quid loquare.

[99] Nisi forte ne hoc quidem adtendis non modo in homine, sed etiam in
arbore, quicquid superuacuaneum sit aut usum non habeat, obstare. Quam
molestum est uno digito plus habere; quid ita? Quia nec speciem nec usum
alium quinque desiderant. Tuus autem deus non digito uno redundat, sed
capite, collo, ceruicibus, lateribus, aluo, tergo, poplitibus, manibus,
pedibus, feminibus, cruribus. Si ut inmortalis sit, quid haec ad uitam
membra pertinent, quid ipsa facies? Magis illa, cerebrum, cor, pulmones,
iecur: Haec enim sunt domicilia uitae; oris quidem habitus ad uitae
firmitatem nihil pertinet. [100] Et eos uituperabas, qui ex operibus
magnificis atque praeclaris, cum ipsum mundum, cum eius membra, caelum,
terras, maria, cumque horum insignia, solem, lunam, stellasque uidissent,
cumque temporum maturitates, mutationes, uicissitudinesque cognouissent,
suspicati essent aliquam excellentem esse praestantemque naturam, quae haec
effecisset, moueret, regeret, gubernaret. Qui etiam si aberrant a
coniectura, uideo tamen, quid sequantur: Tu quod opus tandem magnum et
egregium habes, quod effectum diuina mente uideatur, ex quo esse deos
suspicere? "Habebam" inquis "in animo insitam informationem quandam dei".
Et barbati quidem Iouis, galeatae Mineruae: Num igitur esse talis putas?
[101] Quanto melius haec uulgus imperitorum, qui non membra solum hominis
deo tribuant, sed usum etiam membrorum; dant enim arcum, sagittas, hastam,
clipeum, fuscinam, fulmen, et si actiones, quae sint deorum, non uident,
nihil agentem tamen deum non queunt cogitare. Ipsi, qui inridentur,
Aegyptii nullam beluam nisi ob aliquam utilitatem, quam ex ea caperent,
consecrauerunt; uelut ibes maximam uim serpentium conficiunt, cum sint aues
excelsae cruribus rigidis, corneo proceroque rostro; auertunt pestem ab
Aegypto, cum uolucris anguis ex uastitate Libyae uento Africo inuectas
interficiunt atque consumunt, ex quo fit, ut illae nec morsu uiuae noceant
nec odore mortuae. Possum de ichneumonum utilitate, de crocodilorum, de
faelium dicere, sed nolo esse longus. Ita concludam tamen beluas a barbaris
propter beneficium consecratas, uestrorum deorum non modo beneficium nullum
extare, sed ne factum quidem omnino. [102] "Nihil habet" inquit "negotii."
Profecto Epicurus quasi pueri delicati nihil cessatione melius existimat,
at ipsi tamen pueri etiam, cum cessant exercitatione aliqua ludicra,
delectantur: Deum sic feriatum uolumus cessatione torpere, ut, si se
commouerit, uereamur ne beatus esse non possit? Haec oratio non modo deos
spoliat motu et actione diuina, sed etiam homines inertis efficit, si
quidem agens aliquid ne deus quidem esse beatus potest.

[103] Verum sit sane, ut uultis, deus effigies hominis et imago: Quod eius
est domicilium, quae sedes, qui locus, quae deinde actio uitae, quibus
rebus, id quod uultis, beatus est? Utatur enim suis bonis oportet [et]
fruatur, qui beatus futurus est. Nam locus quidem his etiam naturis, quae
sine animis sunt, suus est cuique propris, ut terra infimum teneat, hanc
inundet aqua, superior [aeri], aetheriis ignibus altissima ora reddatur;
bestiarum autem terrenae sunt aliae, partim aquatiles, aliae quasi
ancipites in utraque sede uiuentes, sunt quaedam etiam, quae igne nasci
putentur, appareantque in ardentibus fornacibus saepe uolitantes. [104]
Quaero igitur, uester deus primum ubi habitet, deinde quae causa eum loco
moueat, si modo mouetur aliquando, post, cum hoc proprium sit animantium,
ut aliquid adpetant, quod sit naturae accommodatum, deus quid appetat, ad
quam denique rem motu mentis ac rationis utatur, postremo quo modo beatus
sit, quo modo aeternus. Quicquid enim horum attigeris ulcus est: Ita male
instituta ratio exitum reperire non potest.

[105] Sic enim dicebas speciem dei percipi cogitatione, non sensu nec esse
in ea ullam soliditatem neque eandem ad numerum permanere eamque esse eius
uisionem, ut similitudine et transitione cernatur, neque deficiat umquam ex
infinitis corporibus similium accessio, ex eoque fieri, ut in haec intenta
mens nostra beatam illam naturam et sempiternam putet. Hoc, per ipsos deos,
de quibus loquimur, quale tandem est? Nam si tantum modo ad cogitationem
ualent nec habent ullam soliditatem nec eminentiam, quid interest, utrum de
hippocentauro an de deo cogitemus; omnem enim talem conformationem animi
ceteri philosophi motum inanem uocant, uos autem aduentum in animos et
introitum imaginum dicitis. [106] Ut igitur, Ti. Gracchum cum uideor
contionantem in Capitolio uidere de M. Octauio deferentem sitellam, tum eum
motum animi dico esse inanem, tu autem et Gracchi et Octaui imagines
remanere, quae, in Capitolium cum peruenerint, tum ad animum meum
referantur -- hoc idem fieri in deo, cuius crebra facie pellantur animi, ex
quo esse beati atque aeterni intellegantur. [107] Fac imagines esse, quibus
pulsentur animi: Species dumtaxat obicitur quaedam; num etiam cur ea beata
sit, cur aeterna?

Quae autem istae imagines uestrae aut unde? A Democrito omnino haec
licentia; sed et ille reprehensus a multis est, nec uos exitum reperitis,
totaque res uacillat et claudicat. Nam quid est, quod minus probari possit,
omnium in me incidere imagines, Homeri, Archilochi, Romuli, Numae,
Pythagorae, Platonis -- nec ea forma, qua illi fuerant: Quo modo illi ergo?
Et quorum imagines: Orpheum poetam docet Aristoteles numquam fuisse, et hoc
Orphicum carmen Pythagorei ferunt cuiusdam fuisse Cerconis; at Orpheus, id
est imago eius, ut uos uultis, in animum meum saepe incurrit. [108] Quid,
quod eiusdem hominis in meum, aliae aliae in tuum; quid, quod earum rerum,
quae numquam omnino fuerunt neque esse potuerunt, ut Scyllae, ut Chimaerae;
quid, quod hominum, locorum, urbium earum, quas numquam uidimus; quid,
quod, simul ac mihi collibitum est, praesto est imago; quid, quod etiam ad
dormientem ueniunt inuocatae. Tota res, Vellei, nugatoria est. Vos autem
non modo oculis imagines, sed etiam animis inculcatis: Tanta est inpunitas
garriendi. At quam licenter. [109] "Fluentium frequenter transitio fit
uisionum, ut e multis una uideatur." Puderet me dicere non intellegere, si
uos ipsi intellegeretis, qui ista defenditis. Quo modo enim probas
continenter imagines ferri, aut si continenter, quo modo aeterne?
"Innumerabilitas" inquit "suppeditat atomorum." Num eadem ergo ista faciet,
ut sint omnia sempiterna? Confugis ad aequilibritatem (sic enim isonomian,
si placet, appellemus) et ais, quoniam sit natura mortalis, inmortalem
etiam esse oportere. Isto modo, quoniam homines mortales sunt, sint aliqui
inmortales, et quoniam nascuntur in terra, nascantur in aqua. "Et quia
sunt, quae interimant, sint, quae conseruent." Sint sane, sed ea
conseruent, quae sunt; deos istos esse non sentio. [110] Omnis tamen ista
rerum effigies ex indiuiduis quo modo corporibus oritur? Quae etiam si
essent, quae nulla sunt, pellere sepse et agitari inter se concursu
fortasse possent, formare, figurare, colorare, animare non possent. Nullo
igitur modo inmortalem deum efficitis.

Videamus nunc de beato. Sine uirtute certe nullo modo; uirtus autem
actuosa; et deus uester nihil agens; expers uirtutis igitur; ita ne beatus
quidem. [111] Quae ergo uita? "Suppeditatio" inquis "bonorum nullo malorum
interuentu." Quorum tandem bonorum? Voluptatum credo, nempe ad corpus
pertinentium; nullam enim nouistis nisi profectam a corpore et redeuntem ad
corpus animi uoluptatem. Non arbitror te uelle similem esse Epicureorum
reliquorum, quos pudeat quarundam Epicuri uocum, quibus ille testatur se
[ne] intellegere quidem ullum bonum, quod sit seiunctum a delicatis et
obscenis uoluptatibus; quas quidem non erubescens persequitur omnis
nominatim. [112] Quem cibum igitur aut quas potiones aut quas uocum aut
florum uarietates aut quos tactus, quos odores adhibebis ad deos, ut eos
perfundas uoluptatibus? Ac poetae quidem nectar, ambrosiam epulas conparant
et aut Iuuentatem aut Ganymedem pocula ministrantem, tu autem, Epicure,
quid facies? Neque enim, unde habeat ista deus tuus, uideo, nec quo modo
utatur. Locupletior igitur hominum natura ad beate uiuendum est quam
deorum, quod pluribus generibus fruitur uoluptatum. [113] At has leuioris
ducis uoluptates, quibus quasi titillatio (Epicuri enim hoc uerbum est)
adhibetur sensibus. Quo usque ludis? Nam etiam Philo noster ferre non
poterat aspernari Epicureos mollis et delicatas uoluptates. Summa enim
memoria pronuntiabat plurimas Epicuri sententias is ipsis uerbis, quibus
erant scriptae. Metrodori uero, qui est Epicuri collega sapientiae, multa
inpudentiora recitabat; accusat enim Timocratem, fratrem suum, Metrodorus,
quod dubitet omnia, quae ad beatam uitam pertineant, uentre metiri, neque
id semel dicit, sed saepius. Adnuere te uideo, nota enim tibi sunt;
proferrem libros, si negares. Neque nunc reprehendo, quod ad uoluptatem
omnia referantur (alia est ea quaestio), sed doceo deos uestros esse
uoluptatis expertes, ita uestro iudicio ne beatos quidem. [114] "At dolore
uacant." Satin est id ad illam abundantem bonis uitam beatissimam?
"Cogitat" inquiunt "adsidue beatum esse se; habet enim nihil aliud, quod
agitet in mente." Conprehende igitur animo et propone ante oculos deum
nihil aliud in omni aeternitate nisi "Mihi pulchre est" et "Ego beatus sum"
cogitantem. Nec tamen uideo, quo modo non uereatur iste deus beatus, ne
intereat, cum sine ulla intermissione pulsetur agiteturque atomorum
incursione sempiterna, cumque ex ipso imagines semper afluant. Ita nec
beatus est uester deus nec aeternus.

[115] "At etiam de sanctitate, de pietate aduersus deos libros scripsit
Epicurus." At quo modo in his loquitur: Ut [Ti.] Coruncanium aut P.
Scaeuolam pontifices maximos te audire dicas, non eum, qui sustulerit omnem
funditus religionem nec manibus ut Xerses, sed rationibus deorum
inmortalium templa et aras euerterit. Quid est enim, cur deos ab hominibus
colendos dicas, cum dei non modo homines non colant, sed omnino nihil
curent, nihil agant? [116] "At est eorum eximia quaedam praestansque
natura, ut ea debeat ipsa per se ad se colendam elicere sapientem." An
quicquam eximium potest esse in ea natura, quae sua uoluptate laetans nihil
nec actura sit umquam neque agat neque egerit? Quae porro pietas ei
debetur, a quo nihil acceperis, aut quid omnino, cuius nullum meritum sit,
ei deberi potest? Est enim pietas iustitia aduersum deos; cum quibus quid
potest nobis esse iuris, cum homini nulla cum deo sit communitas? Sanctitas
autem est scientia colendorum deorum; qui quam ob rem colendi sint, non
intellego nullo nec accepto ab his nec sperato bono. [117] Quid est autem,
quod deos ueneremur propter admirationem eius naturae, in qua egregium
nihil uidemus?

Nam superstitione, quod gloriari soletis, facile est liberare, cum
sustuleris omnem uim deorum. Nisi forte Diagoram aut Theodorum, qui omnino
deos esse negabant, censes superstitiosos esse potuisse; ego ne Protagoram
quidem, cui neutrum licuerit, nec esse deos nec non esse. Horum enim
sententiae omnium non modo superstitionem tollunt, in qua inest timor
inanis deorum, sed etiam religionem, quae deorum cultu pio continetur.
[118] Quid i, qui dixerunt totam de dis inmortalibus opinionem fictam esse
ab hominibus sapientibus rei publicae causa, ut, quos ratio non posset, eos
ad officium religio duceret, nonne omnem religionem funditus sustulerunt?
Quid Prodicus Cius, qui ea, quae prodessent hominum uitae, deorum in numero
habita esse dixit, quam tandem religionem reliquit? [119] Quid, qui aut
fortis aut claros aut potentis uiros tradunt post mortem ad deos peruenisse
eosque esse ipsos, quos nos colere, precari uenerarique soleamus, nonne
expertes sunt religionum omnium? Quae ratio maxime tractata ab Euhemero
est, quem noster et interpretatus est et secutus praeter ceteros Ennius; ab
Euhemero autem et mortes et sepulturae demonstrantur deorum; utrum igitur
hic confirmasse uidetur religionem an penitus totam sustulisse? Omitto
Eleusinem sanctam illam et augustam, "Ubi initiantur gentes orarum
ultimae", praetereo Samothraciam eaque, quae Lemni "Nocturno aditu occulta
coluntur siluestribus saepibus densa"; quibus explicatis ad rationemque
reuocatis rerum magis natura cognoscitur quam deorum.

[120] Mihi quidem etiam Democritus, uir magnus in primis, cuius fontibus
Epicurus hortulos suos inrigauit, nutare uidetur in natura deorum. Tum enim
censet imagines diuinitate praeditas inesse in uniuersitate rerum, tum
principia mentis, quae sunt in eodem uniuerso, deos esse dicit, tum
animantes imagines, quae uel prodesse nobis solent uel nocere, tum ingentes
quasdam imagines tantasque, ut uniuersum mundum conplectantur extrinsecus,
quae quidem omnia sunt patria Democriti quam Democrito digniora; [121] quis
enim istas imagines conprehendere animo potest, quis admirari, quis aut
cultu aut religione dignas iudicare?

Epicurus uero ex animis hominum extraxit radicitus religionem, cum dis
inmortalibus et opem et gratiam sustulit. Cum enim optimam et
praestantissumam naturam dei dicat esse, negat idem esse in deo gratiam:
Tollit id, quod maxime proprium est optimae praestantissimaeque naturae.
Quid enim melius aut quid praestantius bonitate et beneficentia; qua cum
carere deum uultis, neminem deo, nec deum nec hominem carum, neminem ab eo
amari, neminem diligi uultis: ita fit, ut non modo homines a deis, sed ipsi
dei inter se ab aliis alii neglegantur. Quanto Stoici melius, qui a uobis
reprehenduntur: Censent autem sapientes sapientibus etiam ignotis esse
amicos; nihil est enim uirtute amabilius, quam qui adeptus erit, ubicumque
erit gentium, a nobis diligetur. [122] Vos autem quid mali datis, cum [in]
inbecillitate gratificationem et beniuolentiam ponitis. Ut enim omittam uim
et naturam deorum, ne homines quidem censetis, nisi inbecilli essent,
futuros beneficos et benignos fuisse? Nulla est caritas naturalis inter
bonos? Carum ipsum uerbum est amoris, ex quo amicitiae nomen est ductum;
quam si ad fructum nostrum referemus, non ad illius commoda, quem
diligemus, non erit ista amicitia, sed mercatura quaedam utilitatum suarum.
Prata et arua et pecudum greges diliguntur isto modo, quod fructus ex is
capiuntur, hominum caritas et amicitia gratuita est; quanto igitur magis
deorum, qui nulla re egentes et inter se diligunt et hominibus consulunt.
Quod ni ita sit, quid ueneramur, quid precamur deos, cur sacris pontifices,
cur auspiciis augures praesunt, quid optamus a deis inmortalibus, quid
uouemus? "At etiam liber est Epicuri de sanctitate." [123] Ludimur ab
homine non tam faceto quam ad scribendi licentiam libero. Quae enim potest
esse sanctitas, si dii humana non curant, quae autem animans natura nihil
curans? Verius est igitur nimirum illud, quod familiaris omnium nostrum
Posidonius disseruit in libro quinto de natura deorum, nullos esse deos
Epicuro uideri, quaeque is de deis inmortalibus dixerit inuidiae
detestandae gratia dixisse; neque enim tam desipiens fuisset, ut homunculi
similem deum fingeret, liniamentis dumtaxat extremis, non habitu solido,
membris hominis praeditum omnibus usu membrorum ne minimo quidem, exilem
quendam atque perlucidum, nihil cuiquam tribuentem, nihil gratificantem,
omnino nihil curantem, nihil agentem. Quae natura primum nulla esse potest,
idque uidens Epicurus re tollit, oratione relinquit deos; [124] deinde si
maxime talis est deus, ut nulla gratia, nulla hominum caritate teneatur,
ualeat -- quid enim dicam "propitius sit"; esse enim propitius potest
nemini, quoniam, ut dicitis, omnis in inbecillitate est et gratia et
caritas."

 ľ02


            
[1] Quae cum Cotta dixisset, tum Velleius "Ne ego" inquit "incautus, qui
cum Academico et eodem rhetore congredi conatus sim. Nam neque indisertum
Academicum pertimuissem nec sine ista philosophia rhetorem quamuis
eloquentem; neque enim flumine conturbor inanium uerborum nec subtilitate
sententiarum, si orationis est siccitas. Tu autem, Cotta, utraque re
ualuisti; corona tibi et iudices defuerunt. Sed ad ista alias, nunc
Lucilium, si ipsi commodum est, audiamus."

[2] Tum Balbus: "Eundem equidem mallem audire Cottam, dum, qua eloquentia
falsos deos sustulit, eadem ueros inducat. Est enim et philosophi et
pontificis et Cottae de dis inmortalibus habere non errantem et uagam ut
Academici, sed ut nostri stabilem certamque sententiam. Nam contra Epicurum
satis superque dictum est; sed aueo audire, tu ipse, Cotta, quid sentias."
"An" inquit "oblitus es, quid initio dixerim, facilius me, talibus
praesertim de rebus, quid non sentirem, quam quid sentirem posse dicere?
[3] Quod si haberem aliquid, quod liqueret, tamen te uicissim audire
uellem, cum ipse tam multa dixissem."

Tum Balbus: "Geram tibi morem et agam, quam breuissume potero; etenim
conuictis Epicuri erroribus longa de mea disputatione detracta oratio est.
Omnino diuidunt nostri totam istam de dis inmortalibus quaestionem in
partis quattuor. Primum docent esse deos, deinde quales sint, tum mundum ab
his administrari, postremo consulere eos rebus humanis. Nos autem hoc
sermone, quae priora duo sunt, sumamus; tertium et quartum, quia maiora
sunt, puto esse in aliud tempus differenda."

"Minime uero" inquit Cotta "nam et otiosi sumus et his de rebus agimus,
quae sunt etiam negotiis anteponenda."

[4] Tum Lucilius "Ne egere quidem uidetur" inquit "oratione prima pars.
Quid enim potest esse tam apertum tamque perspicuum, cum caelum suspeximus
caelestiaque contemplati sumus, quam esse aliquod numen praestantissimae
mentis, quo haec regantur? Quod ni ita esset, qui potuisset adsensu omnium
dicere Ennius "aspice hoc sublime candens, quem inuocant omnes Iouem" --
illum uero et Iouem et dominatorem rerum et omnia motu regentem et, ut idem
Ennius, "patrem diuumque hominumque" et praesentem ac praepotentem deum?
Quod qui dubitet, haud sane intellego, cur non idem, sol sit an nullus sit,
dubitare possit; [5] qui enim est hoc illo euidentius? Quod nisi cognitum
conprehensumque animis haberemus, non tam stabilis opinio permaneret nec
confirmaretur diuturnitate temporis nec una cum saeclis aetatibusque
hominum inueterare potuisset. Etenim uidemus ceteras opiniones fictas atque
uanas diuturnitate extabuisse. Quis enim hippocentaurum fuisse aut
Chimaeram putat, quaeue anus tam excors inueniri potest, quae illa, quae
quondam credebantur apud inferos, portenta extimescat? Opinionis enim
commenta delet dies, naturae iudicia confirmat.

Itaque et in nostro populo et in ceteris deorum cultus religionumque
sanctitates existunt in dies maiores atque meliores; [6] idque euenit non
temere nec casu, sed quod et praesentes saepe di uim suam declarant, ut et
apud Regillum bello Latinorum, cum A. Postumius dictator cum Octauio
Mamillio Tusculano proelio dimicaret, in nostra acie Castor et Pollux ex
equis pugnare uisi sunt, et recentiore memoria idem Tyndaridae Persem
uictum nuntiauerunt. P. enim Vatinius, auus huius adulescentis, cum e
praefectura Reatina Romam uenienti noctu duo iuuenes cum equis albis
dixissent regem Persem illo die captum, [cum] senatui nuntiauisset, primo
quasi temere de re publica locutus in carcerem coniectus est, post a Paulo
litteris allatis, cum idem dies constitisset, et agro a senatu et uacatione
donatus est. Atque etiam cum ad fluuium Sagram Crotoniatas Locri maximo
proelio deuicissent, eo ipso die auditam esse eam pugnam ludis Olympiae
memoriae proditum est. Saepe Faunorum uoces exauditae, saepe uisae formae
deorum quemuis aut non hebetem aut impium deos praesentes esse confiteri
coegerunt.

[7] Praedictiones uero et praesensiones rerum futurarum quid aliud
declarant nisi hominibus ea, quae sint, ostendi, monstrari, portendi,
praedici, ex quo illa ostenta, monstra, portenta, prodigia dicuntur. Quod
si ea ficta credimus licentia fabularum, Mopsum, Tiresiam, Amphiaraum,
Calchantem, Helenum (quos tamen augures ne ipsae quidem fabulae
adsciuissent, si res omnino repudiarent), ne domesticis quidem exemplis
docti numen deorum conprobabimus? Nihil nos P. Clodi bello Punico primo
temeritas mouebit, qui etiam per iocum deos inridens, cum cauea liberati
pulli non pascerentur, mergi eos in aquam iussit, ut biberent, quoniam esse
nollent? Qui risus classe deuicta multas ipsi lacrimas, magnam populo
Romano cladem attulit. Quid collega eius, [L.] Iunius, eodem bello nonne
tempestate classem amisit, cum auspiciis non paruisset? Itaque Clodius a
populo condemnatus est, Iunius necem sibi ipse consciuit. [8] C. Flaminium
Coelius religione neglecta cecidisse apud Transumenum scribit cum magno rei
publicae uulnere. Quorum exitio intellegi potest eorum imperiis rem
publicam amplificatam, qui religionibus paruissent. Et si conferre uolumus
nostra cum externis, ceteris rebus aut pares aut etiam inferiores
reperiemur, religione, id est cultu deorum, multo superiores. [9] An Atti
Naui lituus ille, quo ad inuestigandum suem regiones uineae terminauit,
contemnendus est? Crederem, nisi eius augurio rex Hostilius maxima bella
gessisset. Sed neglegentia nobilitatis augurii disciplina omissa ueritas
auspiciorum spreta est, species tantum retenta; itaque maximae rei publicae
partes, in is bella quibus rei publicae salus continetur, nullis auspiciis
administrantur, nulla peremnia seruantur, nulla ex acuminibus, nulli uiri
uocantur, ex quo in procinctu testamenta perierunt; tum enim bella gerere
nostri duces incipiunt, cum auspicia posuerunt. [10] At uero apud maiores
tanta religionis uis fuit, ut quidam imperatores etiam se ipsos dis
inmortalibus capite uelato uerbis certis pro re publica deuouerent. Multa
ex Sibyllinis uaticinationibus, multa ex haruspicum responsis commemorare
possum quibus ea confirmentur, quae dubia nemini debent esse. Atqui et
nostrorum augurum et Etruscorum haruspicum disciplinam P. Scipione C.
Figulo consulibus res ipsa probauit. quos cum Ti. Gracchus consul iterum
crearet, primus rogator, ut eos rettulit, ibidem est repente mortuus.
Gracchus cum comitia nihilo minus peregisset remque illam in religionem
populo uenisse sentiret, ad senatum rettulit. senatus quos ad soleret,
referendum censuit. haruspices introducti responderunt non fuisse iustum
comitiorum rogatorem. [11] tum Gracchus, ut e patre audiebam, incensus ira:
"itane uero, ego non iustus, qui et consul rogaui et augur et auspicato? an
uos Tusci ac barbari auspiciorum populi Romani ius tenetis et interpretes
esse comitiorum potestis?" itaque tum illos exire iussit. post autem e
prouincia litteras ad collegium misit, se cum legeret libros recordatum
esse uitio sibi tabernaculum captum fuisse hortos Scipionis, quod, cum
pomerium postea intrasset habendi senatus causa, in redeundo cum idem
pomerium transiret auspicari esset oblitus; itaque uitio creatos consules
esse. augures rem ad senatum; senatus ut abdicarent consules; abdicauerunt.
quae quaerimus exempla maiora: uir sapientissimus atque haud sciam an
omnium praestantissimus peccatum suum, quod celari posset, confiteri maluit
quam haerere in re publica religionem, consules summum imperium statim
deponere quam id tenere punctum temporis contra religionem. [12] magna
augurum auctoritas; quid haruspicum ars nonne diuina? Haec [et]
innumerabilia ex eodem genere qui uideat nonne cogatur confiteri deos esse?
quorum enim interpretes sunt, eos ipsos esse certe necesse est; deorum
autem interpretes sunt; deos igitur esse fateamur. At fortasse non omnia
eueniunt, quae praedicta sunt. ne aegri quidem quia non omnes conualescunt,
idcirco ars nulla medicina est. signa ostenduntur a dis rerum futurarum; in
his si qui errauerunt, non deorum natura, sed hominum coniectura peccauit.

Itaque inter omnis omnium gentium summa constat; omnibus enim innatum est
et in animo quasi inscriptum esse deos. [13] quales sint, uarium est, esse
nemo negat. Cleanthes quidem noster quattuor de causis dixit in animis
hominum informatas deorum esse notiones, primam posuit eam, de qua modo
dixi, quae orta esset ex praesensione rerum futurarum; alteram, quam
ceperimus ex magnitudine commodorum, quae percipiuntur caeli temperatione,
fecunditate terrarum aliarumque commoditatum complurium copia; [14] tertiam
quae terreret animos fulminibus, tempestatibusn, nimbis, niuibus,
grandinibus, uastitate, pestilentia, terrae motibus et saepe fremitibus
lapideisque imbribus et guttis imbrium quasi cruentis, tum labibus aut
repentinis terrarum hiatibus, tum praeter naturam hominum pecudumque
portentis, tum facibus uisis caelestibus, tum stellis -- is quas Graeci
komhtaV, nostri cincinnatas uocant, quae nuper bello Octauiano magnarum
fuerunt calamitatum praenuntiae --, tum sole geminato, quod, ut e patre
audiui, Tuditano et Aquilio consulibus euenerat, quo quidem anno P.
Africanus, sol alter, extinctus est, quibus exterriti homines uim quandam
esse caelestem et diuiam suspicati sunt; [15] quartam causam esse eamque
uel maximam aequabilitatem motus [constantissimamque] conuersionem caeli,
solis lunae siderumque omnium distinctionem, utilitatem, pulchritudinem,
ordinem, quarum rerum aspectus ipse satis indicaret non esse ea fortuita:
ut, si quis in domum aliquam aut in gymnasium aut in forum uenerit, cum
uideat omnium rerum rationem, modum, disciplinam, non possit ea sine causa
fieri iudicare, sed esse aliquem intellegat, qui praesit et cui pareatur,
multo magis in tantis motionibus tantisque uicissitudinibus, tam multarum
rerum atque tantarum ordinibus, in quibus nihil umquam inmensa et infinita
uetustas mentita sit, statuat necesse est ab aliqua mente tantos naturae
motus gubernari. [16] Chrysippus quidem, quamquam est acerrimo ingenio,
tamen ea dicit, ut ab ipsa natura didicisse, non ut ipse repperisse
uideatur. "Si enim" inquit "est aliquid in rerum natura quod hominis mens,
quod ratio, quod uis, quod potestas humana efficere non possit, est certe
id, quod illud efficit, homine melius; atqui res caelestes omnesque eae,
quarum est ordo sempiternus, ab homine confici non possunt; est igitur id,
quo illa conficiuntur, homine melius. id autem quid potius dixeris quam
deum? Etenim si di non sunt, quid esse potest in rerum natura homine
melius; in eo enim solo est ratio, qua nihil potest esse praestantius; esse
autem hominem, qui nihil in omni mundo melius esse quam se putet,
desipientis adrogantiae est; ergo est aliquid melius. est igitur profecto
deus. [17] An uero, si domum magnam pulchramque uideris, non possis adduci
ut, etiam si dominum non uideas, muribus illam et mustelis aedificatam
putes: tantum ergo ornatum mundi, tantam uarietatem pulchritudinemque rerum
caelestium, tantam uim et magnitudinem maris atque terrarum si tuum ac non
deorum inmortalium domicilium putes, nonne plane desipere uideare? An ne
hoc quidem intellegimus omnia supera esse meliora, terram autem esse
infimam, quam crassissimus circumfundat aer: ut ob eam ipsam causam, quod
etiam quibusdam regionibus atque urbibus contingere uidemus, hebetiora ut
sint hominum ingenia propter caeli pleniorem naturam, hoc idem generi
humano euenerit, quod in terra hoc est in crassissima regione mundi
conlocati sint. [18] Et tamen ex ipsa hominum sollertia esse aliquam mentem
et eam quidem acriorem et diuinam existimare debemus. unde enim hanc homo
"arripuit", ut ait apud Xenophontem Socrates, quin et umorem et calorem,
qui est fusus in corpore, et terrenam ipsam uiscerum soliditatem, animum
denique illum spirabilem, si quis quaerat, unde habeamus, apparet; quorum
aliud a terra sumpsimus, aliud ab umore, aliud ab igni, aliud ab aere eo,
quem spiritum dicimus, illud autem, quod uincit haec omnia, rationem dico
et, si placet pluribus uerbis, mentem, consilium, cogitationem, prudentiam,
ubi inuenimus, unde sustulimus? An cetera mundus habebit omnia, hoc unum,
quod plurimi est, non habebit? atqui certe nihil omnium rerum melius est
mundo, nihil praestantius, nihil pulchrius, nec solum nihil est, sed ne
cogitari quidem quicquam melius potest. et si ratione et sapientia nihil
est melius, necesse est haec inesse in eo, quod optimum esse concedimus.
[19] Quid uero tanta rerum consentiens, conspirans, continuata cognatio
quem non coget ea, quae dicuntur a me, conprobare? possetne uno tempore
florere, dein uicissim horrere terra, aut tot rebus ipsis se inmutantibus
solis accessus discessusque solstitiis brumisque cognosci. aut aestus
maritimi fretorumque angustiae ortu aut obitu lunae commoueri, aut una
totius caeli conuersione cursus astrorum dispares conseruari? haec ita
fieri omnibus inter se concinentibus mundi partibus profecto non possent,
nisi ea uno diuino et continuato spiritu continerentur.

[20] Atque haec cum uberius disputantur et fusius, ut mihi est in animo
facere, facilius effugiunt Academicorum calumniam ; cum autem, ut Zeno
solebat, breuius angustiusque concluduntur, tum apertiora sunt ad
reprendendum, nam ut profluens amnis aut uix aut nullo modo, conclusa autem
aqua facile conrumpitur, sic orationis flumine reprensoris conuicia
diluuntur, angustia autem conclusae rationis non facile se ipsa tutatur.
Haec enim, quae dilatantur a nobis, Zeno sic premebat: [21] "Quod ratione
utitur, id melius est quam id, quod ratione non utitur; nihil autem mundo
melius; ratione igitur mundus utitur", similiter effici potest sapientem
esse mundum, similiter beatum, similiter aeternum; omnia enim haec meliora
sunt quam ea, quae sunt his carentia, nec mundo quicquam melius. ex quo
efficietur esse mundum deum. [22] Idemque hoc modo: "Nullius sensu carentis
pars aliqua potest esse sentiens; mundi autem partes sentientes sunt; non
igitur caret sensu mundus". Pergit idem et urguet angustius: "Nihil,"
inquit "quod animi quodque rationis est expers, id generare ex se potest
animantem compotemque rationis; mundus autem generat animantis compotesque
rationis; animans est igitur mundus composque rationis". Idemque
similitudine, ut saepe solet, rationem conclusit hoc modo: "Si ex oliua
modulate canentes tibiae nascerentur, num dubitares, quin inesset in oliua
tibicini quaedam scientia? quid si platani fidiculas ferrent numerose
sonantes: idem scilicet censeres in platanis inesse musicam, cur igitur
mundus non animans sapiensque iudicetur, cum ex se procreet animantis atque
sapientis?"

[23] Sed quoniam coepi secus agere atque initio dixeram (negaram enim hanc
primam partem egere oratione, quod esset omnibus perspicuum deos esse),
tamen id ipsum rationibus physicis, id est naturalibus, confirmari uolo.
Sic enim res se habet, ut omnia, quae alantur et quae crescant, contineant
in se uim caloris, sine qua neque ali possent nec crescere. nam omne quod
est calidum et igneum cietur et agitur motu suo; quod autem alitur et
crescit motu quodam utitur certo et aequabili; qui quam diu remanet in
nobis, tam diu sensus et uita remanet, refrigerato autem et extincto calore
occidimus ipsi et extinguimur. [24] Quod quidem Cleanthes his etiam
argumentis docet, quanta uis insit caloris in omni corpore: negat enim esse
ullum cibum tam grauem, quin is nocte et die concoquatur; cuius etiam in
reliquiis inest calor iis, quas natura respuerit. iam uero uenae et
arteriae micare non desinunt quasi quodam igneo motu, animaduersumque saepe
est, cum cor animantis alicuius euolsum ita mobiliter palpitaret, ut
imitaretur igneam celeritatem. Omne igitur, quod uiuit, siue animal, siue
terra editum, id uiuit propter inclusum in eo calorem, ex quo intellegi
debet eam caloris naturam uim habere in se uitalem per omnem mundum
pertinentem. [25] Atque id facilius cernemus toto genere hoc igneo, quod
tranat omnia subtilius explicato. Omnes igitur partes mundi (tangam autem
maximas) calore fultae sustinentur. Quod primum in terrena natura perspici
potest. nam et lapidum conflictu atque tritu elici ignem uidemus et recenti
fossione terram fumare calentem, atque etiam ex puteis iugibus aquam
calidam trahi, et id maxime fieri temporibus hibernis, quod magna uis
terrae cauernis contineatur caloris eaque hieme sit densior ob eamque
causam calorem insitum in terris contineat artius. [26] longa est oratio
multaeque rationes, quibus doceri possit omnia, quae terra concipiat,
semina quaeque ipsa ex se generata stirpibus infixa contineat ea
temperatione caloris et oriri et augescere. Atque aquae etiam admixtum esse
calorem primum ipse liquor aquae declarat et fusio, quae neque conglaciaret
frigoribus neque niue pruinaque concresceret, nisi eadem se admixto calore
liquefacta et dilapsa diffunderet; itaque et aquilonibus reliquisque
frigoribus adiectis durescit umor, et idem uicissim mollitur tepefactus et
tabescit calore. atque etiam maria agitata uentis ita tepescunt, ut
intellegi facile possit in tantis illis umoribus esse inclusum calorem; nec
enim ille externus et aduenticius habendus est tepor, sed ex intumis maris
partibus agitatione excitatus, quod nostris quoque corporibus contingit,
cum motu atque exercitatione recalescunt. ipse uero aer, qui natura est
maxime frigidus, minime est expers caloris; [27] ille uero et multo quidem
calore admixtus est: ipse enim oritur ex respiratione aquarum; earum enim
quasi uapor quidam aer habendus est, is autem existit motu eius caloris,
qui aquis continetur, quam similitudinem cernere possumus in his aquis,
quae efferuescunt subiectis ignibus. Iam uero reliqua quarta pars mundi: ea
et ipsa tota natura feruida est et ceteris naturis omnibus salutarem
inpertit et uitalem calorem. [28] Ex quo concluditur, cum omnes mundi
partes sustineantur calore, mundum etiam ipsum simili parique natura in
tanta diuturnitate seruari, eoque magis, quod intellegi debet calidum illud
atque igneum ita in omni fusum esse natura, ut in eo insit procreandi uis
et causa gignendi, a quo et animantia omnia et ea, quorum stirpes terra
continentur, et nasci sit necesse et augescere.

[29] Natura est igitur, quae contineat mundum omnem eumque tueatur, et ea
quidem non sine sensu atque ratione. Omnem enim naturam necesse est, quae
non solitaria sit neque simplex sed cum alio iuncta atque conexa, habere
aliquem in se principatum, ut in homine mentem, in belua quiddam simile
mentis, unde oriantur rerum adpetitus; in arborum autem et earum rerum,
quae gignuntur e terra, radicibus inesse principatus putatur, principatum
autem id dico, quod Graeci hgemonikon uocant, quo nihil in quoque genere
nec potest nec debet esse praestantius, ita necesse est illud etiam, in quo
sit totius naturae principatus, esse omnium optumum omniumque rerum
potestate dominatuque dignissimum. [30] uidemus autem in partibus mundi
(nihil est enim in omni mundo, quod non pars uniuersi sit) inesse sensum
atque rationem. in ea parte igitur, in qua mundi inest principatus, haec
inesse necessest, et acriora quidem atque maiora. quocirca sapientem esse
mundum necesse est, naturamque eam, quae res omnes conplexa teneat,
perfectione rationis excellere, eoque deum esse mundum omnemque uim mundi
natura diuina contineri.

[31]Atque etiam mundi ille feruor purior perlucidior mobiliorque multo ob
easque causas aptior ad sensus commouendos quam hic noster calor, quo haec,
quae nota nobis sunt, retinentur et uigent. absurdum igitur est dicere, cum
homines bestiaeque hoc calore teneantur et propterea moueantur ac sentiant,
mundum esse sine sensu, qui integro et libero et puro eodemque acerrimo et
mobilissimo ardore teneatur, praesertim cum is ardor qui est mundi non
agitatus ab alio neque externo pulsu sed per se ipse ac sua sponte
moueatur; nam quid potest esse mundo ualentius, quod pellat atque moueat
calorem eum, quo ille teneatur. [32] Audiamus enim Platonem quasi quendam
deum philosophorum; cui duo placet esse motus, unum suum, alterum externum,
esse autem diuinius, quod ipsum ex se sua sponte moueatur quam, quod pulsu
agitetur alieno. hunc autem motum in solis animis esse ponit, ab isque
principium motus esse ductum putat. quapropter, quoniam ex mundi ardore
motus omnis oritur, is autem ardor non alieno inpulsu, sed sua sponte
mouetur, animus sit necesse est; ex quo efficitur animantem esse mundum.
Atque ex hoc quoque intellegi poterit in eo inesse intellegentiam, quod
certe est mundus melior quam ulla natura. ut enim nulla pars est corporis
nostri, quae non minoris sit quam nosmet ipsi sumus, sic mundum uniuersum
pluris esse necesse est quam partem aliquam uniuersi. quod si ita est,
sapiens sit mundus necesse est, nam ni ita esset, hominem, qui esset mundi
pars, quoniam rationis esset particeps, pluris esse quam mundum omnem
oporteret.

[33] Atque etiam si a primis incohatisque naturis ad ultimas perfectasque
uolumus procedere, ad deorum naturam perueniamus necesse est. Prima enim
animaduertimus a natura sustineri ea, quae gignantur e terra, quibus natura
nihil tribuit amplius quam, ut ea alendo atque augendo tueretur. [34]
bestiis autem sensum et motum dedit et cum quodam adpetitu accessum ad res
salutares a pestiferis recessum, hoc homini amplius, quod addidit rationem,
qua regerentur animi adpetitus, qui tum remitterentur, tum continerentur.
quartus autem est gradus et altissimus eorum, qui natura boni sapientesque
gignuntur, quibus a principio innascitur ratio recta constansque, quae
supra hominem putanda est deoque tribuenda, id est mundo, in quo necesse
est perfectam illam atque absolutam inesse rationem. [35] Neque enim dici
potest in ulla rerum institutione non esse aliquid extremum atque
perfectum, ut enim in uite, ut in pecude, nisi, quae uis obstitit, uidemus
naturam suo quodam itinere ad ultimum peruenire, atque ut pictura et
fabrica ceteraeque artes habent quendam absoluti operis effectum, sic in
omni natura ac multo etiam magis necesse est absolui aliquid ac perfici.
etenim ceteris naturis multa externa, quo minus perficiantur, possunt
obsistere, uniuersam autem naturam nulla res potest impedire propterea,
quod omnis naturas ipsa cohibet et continet. Quocirca necesse est esse
quartum illum et altissimum gradum, quo nulla uis possit accedere. [36] is
autem est gradus, in quo rerum omnium natura ponitur; quae quoniam talis
est, ut et praesit omnibus et eam nulla res possit inpedire, necesse est
intellegentem esse mundum et quidem etiam sapientem.

Quid autem est inscitius quam eam naturam, quae omnis res sit conplexa, non
optumam dici, aut, cum sit optuma, non primum animantem esse, deinde
rationis et consilii compotem, postremo sapientem. qui enim potest aliter
esse optima? neque enim, si stirpium similis sit aut etiam bestiarum,
optuma putanda sit potius quam deterruma. Nec uero, si rationis particeps
sit nec sit tamen a principio sapiens, non sit deterior mundi potius quam
humana condicio. homo enim sapiens fieri potest, mundus autem, si in
aeterno praeteriti temporis spatio fuit insipiens, numquam profecto
sapientiam consequetur; ita erit homine deterior. quod quoniam absurdum
est, et sapiens a principio mundus et deus habendus est.

[37] Neque enim est quicquam aliud praeter mundum quoi nihil absit quodque
undique aptum atque perfectum expletumque sit omnibus suis numeris et
partibus. Scite enim Chrysippus, ut clipei causa inuolucrum uaginam autem
gladii, sic praeter mundum cetera omnia aliorum causa esse generata, ut eas
fruges atque fructus, quos terra gignit, animantium causa, animantes autem
hominum, ut ecum uehendi causa, arandi bouem, uenandi et custodiendi canem;
ipse autem homo ortus est ad mundum contemplandum et imitandum -- nullo
modo perfectus, sed est quaedam particula perfecti. [38] sed mundus quoniam
omnia conplexus est neque est quicquam, quod non insit in eo, perfectus
undique est; qui igitur potest ei desse id, quod est optimum? nihil autem
est mente et ratione melius; ergo haec mundo deesse non possunt. Bene
igitur idem Chrysippus, qui similitudines adiungens omnia in perfectis et
maturis docet esse meliora, ut in equo quam in eculeo, in cane quam in
catulo, in uiro quam in puero; item quod in omni mundo optimum sit, id in
perfecto aliquo atque absoluto esse debere; [39] est autem nihil mundo
perfectius, nihil uirtute melius; igitur mundi est propria uirtus. Nec uero
hominis natura perfecta est, et efficitur tamen in homine uirtus; quanto
igitur in mundo facilius; est ergo in eo uirtus. sapiens est igitur et
propterea deus. Atque hac mundi diuinitate perspecta tribuenda est
sideribus eadem diuinitas; quae ex mobilissima purissimaque aetheris parte
gignuntur neque ulla praeterea sunt admixta natura totaque sunt calida
atque perlucida, ut ea quoque rectissime et animantia esse et sentire atque
intellegere dicantur. [40] Atque ea quidem tota esse ignea duorum sensuum
testimonio confirmari Cleanthes putat, tactus et oculorum. nam solis calor
et candor inlustrior est quam ullius ignis, quippe qui inmenso mundo tam
longe lateque conluceat, et is eius tactus est, non ut tepefaciat solum,
sed etiam saepe comburat, quorum neutrum faceret, nisi esset igneus. "ergo"
inquit "cum sol igneus sit Oceanique alatur umoribus" (quia nullus ignis
sine pastu aliquo possit permanere) "necesse est aut ei similis sit igni,
quem adhibemus ad usum atque uictum, aut ei, qui corporibus animantium
continetur. [41] atqui hic noster ignis, quem usus uitae requirit,
confector est et consumptor omnium idemque, quocumque inuasit, cuncta
disturbat ac dissipat; contra ille corporeus uitalis et salutaris omnia
conseruat, alit, auget, sustinet sensuque adficit." negat ergo esse dubium
horum ignium sol utri similis sit, cum is quoque efficiat, ut omnia
floreant et in suo quaeque genere pubescant, quare, cum solis ignis similis
eorum ignium sit, qui sunt in corporibus animantium, solem quoque animantem
esse oportet, et quidem reliqua astra, quae oriantur in ardore caelesti,
qui aether uel caelum nominatur.

[42] Cum igitur aliorum animantium ortus in terra sit, aliorum in aqua, in
aere aliorum, absurdum esse Aristoteli uidetur in ea parte, quae sit ad
gignenda animantia aptissima, animal gigni nullum putare. sidera autem
aetherium locum optinent; qui quoniam tenuissimus est et semper agitatur et
uiget, necesse est, quod animal in eo gignatur, id et sensu acerrumo et
mobilitate celerrima esse. quare cum in aethere astra gignantur,
consentaneum est in his sensum inesse et intellegentiam, ex quo efficitur
in deorum numero astra esse ducenda. Etenim licet uidere acutiora ingenia
et ad intellegendum aptiora eorum, qui terras incolant eas, in quibus aer
sit purus ac tenuis, quam illorum, qui utantur crasso caelo atque concreto.
[43] quin etiam cibo, quo utare, interesse aliquid ad mentis aciem putant.
probabile est igitur praestantem intellegentiam in sideribus esse, quae et
aetheriam partem mundi incolant et marinis terrenisque umoribus longo
interuallo extenuatis alantur. Sensum autem astrorum atque intellegentiam
maxume declarat ordo eorum atque constantia (nihil est enim, quod ratione
et numero moueri possit sine consilio), in quo nihil est temerarium, nihil
uarium, nihil fortuitum. ordo autem siderum et in omni aeternitate
constantia neque naturam significat (est enim plena rationis) neque
fortunam, quae amica uarietati constantiam respuit. sequitur ergo, ut ipsa
sua sponte, suo sensu ac diuinitate moueantur. [44] Nec uero Aristoteles
non laudandus in eo, quod omnia, quae mouentur, aut natura moueri censuit
aut ui aut uoluntate; moueri autem solem et lunam et sidera omnia; quae
autem natura mouerentur, haec aut pondere deorsum aut leuitate in sublime
ferri, quorum neutrum astris contingeret propterea, quod eorum motus in
orbem circumque ferretur; nec uero dici potest ui quadam maiore fieri, ut
contra naturam astra moueantur (quae enim potest maior esse?); restat
igitur, ut motus astrorum sit uoluntarius. Quae qui uideat, non indocte
solum, uerum etiam impie faciat, si deos esse neget. nec sane multum
interest, utrum id neget, an eos omni procuratione atque actione priuet;
mihi enim, qui nihil agit, esse omnino non uidetur. esse igitur deos ita
perspicuum est, ut, id qui neget, uix eum sanae mentis existimem.

[45] Restat, ut qualis eorum natura sit, consideremus; in quo nihil est
difficilius quam a consuetudine oculorum aciem mentis abducere. ea
difficultas induxit et uuIgo imperitos et similes philosophos imperitorum,
ut nisi figuris hominum constitutis nihil possent de dis inmortalibus
cogitare; cuius opinionis leuitas onfutata a Cotta non desiderat orationem
meam. Sed cum talem esse deum certa notione animi praesentiamus, primum ut
sit aninmans, deinde ut in omni natura nihil eo sit praestantius, ad hanc
praesensionem notionemque nostram nihil uideo quod potius accommodem quam
ut primum hunc ipsum mundum, quo nihil excellentius fieri potest, animantem
esse et deum iudicem. [46] Hic quam uolet Epicurus iocetur, homo non
aptissimus ad iocandum minimeque resipiens patriam, et dicat se non posse
intellegere qualis sit uolubilis et rutundus deus, tamen ex hoc, quod etiam
ipse probat, numquam me mouebit. Placet enim illi esse deos, quia necesse
sit praestantem esse aliquam naturam qua nihil sit melius. mundo autem
certe nihil est melius; nec dubium, quin, quod animans sit habeatque sensum
et rationem et mentem, id sit melius quam id, quod is careat. [47] ita
efficitur animantem, sensus mentis rationis mundum esse compotem; qua
ratione deum esse mundum concluditur. Sed haec paulo post facilius
cognoscentur ex is rebus ipsis, quas mundus efficit. interea Vellei noli
quaeso prae te ferre uos plane expertes esse doctrinae. conum tibi ais et
cylindrum et pyramidem pulchriorem quam sphaeram uideri, nouum etiam
oculorum iudicium habetis. sed sint ista pulchriora dumtaxat aspectu --
quod mihi tamen ipsum non uidetur; quid enim pulchrius ea figura, quae sola
omnis alias figuras complexa continet, quaeque nihil asperitatis habere,
nihil offensionis potest, nihil incisum angulis nihil anfractibus, nihil
eminens nihil lacunosum; cumque duae formae praestantissimae sint, ex
solidis globus (sic enim sfairan interpretari placet), ex planis autem
circulus aut orbis, qui kukloV Graece dicitur, his duabus formis contingit
solis ut omnes earum partes sint inter se simillumae a medioque tantum
absit extremum, quo nihil fieri potest aptius -- [48] sed si haec non
uidetis, quia numquam eruditum illum puluerem attigistis, ne hoc quidem
physici intellegere potuistis, hanc aequabilitatem motus constantiamque
ordinum in alia figura non potuisse seruari? Itaque nihil potest indoctius
quam, quod a uobis adfirmari solet. nec enim Inunc ipsum mundum pro certo
rutundum esse dicitis, nam posse fieri, ut sit alia figura,
innumerabilesque mundos alios aliarum esse formarum. [49] quae si bis bina
quot essent didicisset Epicurus certe non diceret; sed dum palato quid sit
optimum iudicat, 'caeli palatum', ut ait Ennius, non suspexit.

Nam cum duo sint genera siderum, quorum alterum spatiis inmutabilibus ab
ortu ad occasum commeans nullum umquam cursus sui uestigium infleclat,
alterum autem continuas conuersiones duas isdem spatiis cursibusque
conficiat, ex utraque re et mundi uolubilitas, quae nisi in globosa forma
esse non posset, et stellarum rutundi ambitus cognoscuntur. Primusque sol,
qui astrorum tenet principatum, ita mouetur ut, cum terras larga luce
compleuerit, easdem modo his modo illis ex partibus opacet; ipsa enim umbra
terrae soli officiens noctem efficit. nocturnorum autem spatiorum eadem est
aequabilitas quae diurnorum. eiusdemque solis tum accessus modici tum
recessus et frigoris et caloris modum temperant. circumitus enim solis
orbium quinque et sexaginta et trecentorum quarta fere diei parte addita
conuersionem conficiunt annuam; inflectens autem sol cursum tum ad septem
triones tum ad meridiem aestates et hiemes efficit et ea duo tempora,
quorum alterum hiemi senescenti adiunctum est alterum aestati: ita ex
quattuor temporum mutationibus omnium, quae terra marique gignuntur, initia
causaeque ducuntur. [50] iam solis annuos cursus spatiis menstruis luna
consequitur, cuius tenuissimum lumen facit proximus accessus ad solem,
digressus autem longissimus quisque plenissimum. neque solum eius species
ac forma mutatur tum crescendo tum defectibus in initia recurrendo, sed
etiam regio; quae cum est aquilonia aut australis, in lunae quoque cursu
est et brumae quaedam et solstitii similitudo, multaque ab ea manant et
fluunt, quibus et animantes alantur augescantque et pubescant
maturitatemque adsequantur, quae oriuntur e terra.

[51] Maxume uero sunt admirabiles motus earum quinque stellarum, quae falso
uocantur errantes; nihil enim errat, quod in omni aeternitate conseruat
progressus et regressus reliquosque motus constantis et ratos. quod eo est
admirabilius in is stellis, quas dicimus, quia tum occultantur tum rursus
aperiuntur, tum adeunt tum recedunt, tum antecedunt tum autem subsecuntur,
tum celerius mouentur tum tardius, tum omnino ne mouentur quidem sed ad
quoddam tempus insistunt. quarum ex disparibus motionibus magnum annum
mathematici nominauerunt, qui tum efficitur, cum solis et lunae et quinque
errantium ad eandem inter se comparationem confectis omnium spatiis est
facta conuersio; [52] quae, quam longa sit, magna quaestio est, esse uero
certam et definitam necesse est. Nam ea, quae Saturni stella dicitur
Fainwnque a Graecis nominatur, quae a terra abest plurimum, XXX fere annis
cursum suum conficit, in quo cursu multa mirabiliter efficiens tum
antecedendo tum retardando, tum uespertinis temporibus delitiscendo tum
matutinis rursum se aperiendo nihil inmutat sempiternis saeclorum
aetatibus, quin eadem isdem temporibus efficiat, infra autem hanc propius a
terra Iouis stella fertur, quae Faeqwn dicitur, eaque eundem duodecim
signorum orbem annis duodecim conficit easdemque quas Saturni stella
efficit in cursu uarietates. [53] Huic autem proximum inferiorem orbem
tenet PuroeiV, quae stella Martis appellatur, eaque quattuor et uiginti
mensibus sex, ut opinor, diebus minus eundem lustrat orbem quem duae
superiores, infra hanc autem stella Mercuri est (ea Stilbwn appellatur a
Graecis), quae anno fere uertenti signiferum lustrat orbem neque a sole
longius umquam unius signi interuallo discedit tum anteuertens tum
subsequens. Infima est quinque errantium terraeque proxuma stella Veneris,
quae FwsforoV Graece Lucifer Latine dicitur cum antegreditur solem, cum
subsequitur autem EsperoV: ea cursum anno conficit et latitudinem lustrans
signiferi orbis et longitudinem, quod idem faciunt stellae superiores,
neque umquam ab sole duorum signorum interuallo longius discedit tum
antecedens tum subsequens. [54] Hanc igitur in stellis constantiam, hanc
tantam tam uariis cursibus in omni aeternitate conuenientiam temporum non
possum intellegere sine mente ratione consilio. quae cum in sideribus
inesse uideamus, non possumus ea ipsa non in deorum numero reponere.

Nec uero eae stellae, quae inerrantes uocantur, non significant eandem
mentem atque prudentiam, quarum est cotidiana conueniens constansque
conuersio, nec habent aetherios cursus neque caelo inhaerentes, ut plerique
dicunt physicae rationis ignari; non est enim aetheris ea natura, ut ui sua
stellas conplexa contorqueat, nam tenuis ac perlucens et aequabili calore
suffusus aether non satis aptus ad stellas continendas uidetur; [55] habent
igitur suam sphaeram stellae inerrantes ab aetheria coniunctione secretam
et liberam. earum autem perennes cursus atque perpetui cum admirabili
incredibilique constantia declarant in his uim et mentem esse diuinam, ut
haec ipsa qui non sentiat deorum uim habere is nihil omnino sensurus esse
uideatur.

[56] Nulla igitur in caelo nec fortuna nec temeritas nec erratio nec
uanitas inest contraque omnis ordo ueritas ratio constantia, quaeque his
uacant ementita et falsa plenaque erroris, ea circum terras infra lunam,
quae omnium ultima est, in terrisque uersantur. caelestem ergo admirabilem
ordinem incredibilemque constantiam, ex qua conseruatio et salus omnium
omnis oritur, qui uacare mente putat is ipse mentis expers habendus est.
[57] Haut ergo ut opinor errauero, si a principe inuestigandae ueritatis
huius disputationis principium duxero. Zeno igitur naturam ita definit, ut
eam dicat ignem esse artificiosum ad gignendum progredientem uia, censet
enim artis maxume proprium esse creare et gignere, quodque in operibus
nostrarum artium manus efficiat id multo artificiosius naturam efficere, id
est ut dixi ignem artificiosum magistrum artium reliquarum. Atque hac
quidem ratione omnis natura artificiosa est, quod habet quasi uiam quandam
et sectam quam sequatur. [58] ipsius uero mundi, qui omnia conplexu suo
coercet et continet, natura non artificiosa solum sed plane artifex ab
eodem Zenone dicitur, consultrix et prouida utilitatum oportunitatumque
omnium, atque ut ceterae naturae suis seminibus quaeque gignuntur augescunt
continentur, sic natura mundi omnis motus habet uoluntarios, conatusque et
adpetitiones, quas ormaV Graeci uocant, et is consentaneas actiones sic
adhibet ut nosmet ipsi qui animis mouemur et sensibus. Talis igitur mens
mundi cum sit ob eamque causam uel prudentia uel prouidentia appellari
recte possit (Graece enim pronoia dicitur), haec potissimum prouidet et in
is maxime est occupata, primum ut mundus quam aptissimus sit ad
permanendum, deinde ut nulla re egeat, maxume autem ut in eo eximia
pulchritudo sit atque omnis ornatus.

[59] Dictum est de uniuerso mundo, dictum etiam est de sideribus, ut iam
prope modum appareat multitudo nec cessantium deorum nec ea quae agant
molientium cum labore operoso ac molesto. non enim uenis et neruis et
ossibus continentur nec his escis aut potionibus uescuntur, ut aut nimis
acres aut nimis concretos umores colligant, nec is corporibus sunt ut casus
aut ictus extimescant aut morbos metuant ex defetigatione membrorum, quae
uerens Epicurus monogrammos deos et nihil agentes commentus est. illi autem
pulcherruma forma praediti purissimaque in regione caeli collocati ita
feruntur moderanturque cursus, ut ad omnia conseruanda et tuenda
consensisse uideantur.

[60] Multae autem aliae naturae deorum ex magnis beneficiis eorum non sine
causa et a Graeciae sapientissimis et a maioribus nostris constitutae
nominataeque sunt. quicquid enim magnam utilitatem generi adferret humano,
id non sine diuina bonitate erga homines fieri arbitrabantur, itaque tum
illud quod erat a deo natum nomine ipsius dei nuncupabant, ut cum fruges
Cererem appellamus uinum autem Liberum, ex quo illud Terenti "sine Cerere
et Libero friget Venus", [61] tum autem res ipsa, in qua uis inest maior
aliqua, sic appellatur ut ea ipsa uis nominetur deus, ut Fides ut Mens,
quas in Capitolio dedicatas uidemus proxume a M. Aemilio Scauro, ante autem
ab [A.] Atilio Calatino erat Fides consecrata. uides Virtutis templum uides
Honoris a M. Marcello renouatum, quod multis ante annis erat bello
Ligustico a Q. Maxumo dedicatum. quid Opis quid Salutis quid Concordiae
Libertatis Victoriae; quarum omnium rerum quia uis erat tanta ut sine deo
regi non posset, ipsa res deorum nomen optinuit. quo ex genere Cupidinis et
Voluptatis et Lubentinae Veneris uocabula consecrata sunt, uitiosarum rerum
neque naturalium -- quamquam Velleius aliter existimat, sed tamen ea ipsa
uitia naturam uehementius saepe pulsant. [62] Utilitatum igitur magnitudine
constituti sunt ei di qui utilitates quasque gignebant, atque is quidem
nominibus quae paulo ante dicta sunt quae uis sit in quoque declaratur deo.

Suscepit autem uita hominum consuetudoque communis ut beneficiis
excellentis uiros in caelum fama ac uoluntate tollerent, hinc Hercules hinc
Castor et Pollux hinc Aesculapius hinc Liber etiam (hunc dico Liberum
Semela natum, non eum quem nostri maiores auguste sancteque Liberum cum
Cerere et Libera consecrauerunt, quod quale sit ex mysteriis intellegi
potest; sed quod ex nobis natos liberos appellamus, idcirco Cerere nati
nominati sunt Liber et Libera, quod in Libera seruant, in Libero non item)
-- hlnc etiam Romulum, quem quidam eundem esse Quirinum putant. quorum cum
remanerent animi atque aeternitate fruerentur, rite di sunt habiti, cum et
optimi essent et aeterni.

[63] Alia quoque ex ratione et quidem physica magna fluxit multitudo
deorum, qui induti specie humana fabulas poetis suppeditauerunt, hominum
autem uitam superstitione omni referserunt. atque hic locus a Zenone
tractatus post a Cleanthe et Chrysippo pluribus uerbis explicatus est. Nam
uetus haec opinio Graeciam oppleuit, esse exsectum Caelum a filio Saturno,
uinctum autem Saturnum ipsum a filio Ioue: [64] physica ratio non inelegans
inclusa est in impias fabulas. caelestem enim altissimam aetheriamque
naturam id est igneam, quae per sese omnia gigneret, uacare uoluerunt ea
parte corporis quae coniunctione alterius egeret ad procreandum. Saturnum
autem eum esse uoluerunt qui cursum et conuersionem spatiorum ac temporum
contineret, qui deus Graece id ipsum nomen habet: KronoV enim dicitur, qui
est idem cronoV id est spatium temporis. Saturnus autem est appellatus quod
saturaretur annis; ex se enim natos comesse fingitur solitus, quia consumit
aetas temporum spatia annisque praeteritis insaturabiliter expletur.
uinctus autem a Ioue, ne inmoderatos cursus haberet, atque ut eum siderum
uinclis alligaret, sed ipse Iuppiter, id est iuuans pater, quem conuersis
casibus appellamus a iuuando Iouem, a poetis "pater diuomque hominumque"
dicitur, a maioribus autem nostris optumus maxumus, et quidem ante optimus
id est beneficentissimus quam maximus, quia maius est certeque gratius
prodesse omnibus quam opes magnas habere -- [65] hunc igitur Ennius, ut
supra dixi, nuncupat ita dicens "aspice hoc sublime candens, quem inuocant
omnes Iouem" planius quam alio loco idem "cui quod in me est exsecrabor hoc
quod lucet quicquid est"; hunc etiam augures nostri cum dicunt "Ioue
fulgente tonante": dicunt enim "caelo fulgente et tonante". Euripides autem
ut multa praeclare sic hoc breuiter:

     "uides sublime fusum immoderatum aethera,
     qui terram tenero circumiectu amplectitur: hunc summum habeto
     diuum, hunc perhibeto Iouem".

[66] Aer autem, ut Stoici disputant, interiectus inter mare et caelum
Iunonis nomine consecratur, quae est soror et coniux Iouis, quod [ei] et
similitudo est aetheris et cum eo summa coniunctio. effeminarunt autem eum
Iunonique tribuerunt, quod nihil est eo mollius. sed Iunonem a iuuando
credo nominatam. Aqua restabat et terra, ut essent ex fabulis tria regna
diuisa. datum est igitur Neptuno alterum, Iouis ut uolumus fratri,
maritimum omne regnum, nomenque productum ut Portunus a porta sic Neptunus
a nando, paulum primis litteris immutatis. Terrena autem uis omnis atque
natura Diti patri dedicata est, qui diues ut apud Graecos Ploutwn, quia et
recidunt omnia in terras et oriuntur e terris, +Cui Proserpinam (quod
Graecorum nomen est, ea enim est quae Persefonh Graece nominatur) -- quam
frugum semen esse uolunt absconditamque quaeri a matre fingunt. [67] Mater
autem est a gerendis frugibus Ceres tamquam geres, casuque prima littera
itidem immutata ut a Graecis; nam ab illis quoque Dhmhthr quasi gh mhthr
nominata est. Iam qui magna uerteret Mauors, Minerua autem quae uel
minueret uel minaretur. Cumque in omnibus rebus uim haberent maxumam prima
et extrema, principem in sacrificando Ianum esse uoluerunt, quod ab eundo
nomen est ductum, ex quo transitiones peruiae iani foresque in liminibus
profanarum aedium ianuae nominantur. Nam Vestae nomen a Graecis (ea est
enim quae ab illis Estiadicitur); uis autem eius ad aras et focos pertinet,
itaque in ea dea, quod est rerum custos intumarum, omnis et precatio et
sacrificatio extrema est. [68] Nec longe absunt ab hac ui di Penates, siue
a penu ducto nomine (est enim omne quo uescuntur homines penus) siue ab eo
quod penitus insident; ex quo etiam penetrales a poetis uocantur. lam
Apollinis nomen est Graecun, quem solem esse uolunt, Dianam autem et lunam
eandem esse putant, cum sol dictus sit uel quia solus ex omnibus sideribus
est tantus uel quia cum est exortus obscuratis omnibus solus apparet, luna
a lucendo nominata sit; eadem est enim Lucina, itaque ut apud Graecos
Dianam eamque Luciferam sic apud nostros Iunonem Lucinam in pariendo
inuocant, quae eadem Diana Omniuaga dicitur non a uenando sed quod in
septem numeratur tamquam uagantibus; [69] Diana dicta quia noctu quasi diem
efficeret, adhibetur autem ad partus, quod i maturescunt aut septem non
numquam aut ut plerumque nouem lunae cursibus, qui quia mensa spatia
conficiunt menses nominantur; concinneque ut multa Timaeus, qui cum in
historia dixisset qua nocte natus Alexander esset eadem Dianae Ephesiae
templum deflagrauisse, adiunxit minime id esse mirandum, quod Diana quom in
partu Olympiadis adesse uoluisset afuisset domo. Quae autem dea ad res
omnes ueniret Venerem nostri nominauerunt, atque ex ea potius uenustas quam
Venus ex uenustate. [70] Videtisne igitur ut a physicis rebus bene atque
utiliter inuentis tracta ratio sit ad commenticios et fictos deos. Quae res
genuit falsas opiniones erroresque turbulentos et superstitiones paene
aniles. et formae enim nobis deorum et aetates et uestitus ornatusque noti
sunt, genera praeterea coniugia cognationes, omniaque traducta ad
similitudinem inbecillitatis humanae. nam et perturbatis animis inducuntur:
accepimus enim deorum cupiditates aegritudines iracundias; nec uero, ut
fabulae ferunt, bellis proeliisque caruerunt, nec solum ut apud Homerum cum
duo exercitus contrarios alii dei ex alia parte defenderent, sed etiam ut
cum Titanis ut cum Gigantibus sua propria bella gesserunt. haec et dicuntur
et creduntur stultissime et plena sunt futtilitatis summaeque leuitatis.
[71] Sed tamen is fabulis spretis ac repudiatis deus pertinens per naturam
cuiusque rei, per terras Ceres per maria Neptunus alii per alia, poterunt
intellegi qui qualesque sint quoque eos nomine consuetudo nuncupauerit.
Quos deos et uenerari et colere debemus, cultus autem deorum est optumus
idemque castissimus atque sanctissimus plenissimusque pietatis, ut eos
semper pura integra incorrupta et mente et uoce ueneremur. non enim
philosophi solum uerum etiam maiores nostri superstitionem a religione
separauerunt. [72] nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sibi
sui liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati, quod nomen
patuit postea latius; qui autem omnia quae ad cultum deorum pertinerent
diligenter retractarent et tamquam relegerent, [i] sunt dicti religiosi ex
relegendo, [tamquam] elegantes ex eligendo, [tamquam] [ex] diligendo
diligentes, ex intellegendo intellegentes; his enim in uerbis omnibus inest
uis legendi eadem quae in religioso. ita factum est in superstitioso et
religioso alterum uitii nomen alterum laudis. Ac mihi uideor satis et esse
deos et quales essent ostendisse.

[73] Proximum est, ut doceam deorum prouidentia mundum administrari. magnus
sane locus est et a uestris Cotta uexatus, ac nimirum uobiscum omne
certamen est. Nam uobis Vellei minus notum est, quem ad modum quidque
dicatur; uestra enim solum legitis uestra amatis, ceteros causa incognita
condemnatis, uelut a te ipso hesterno die dictumst anum fatidicam Pronoean
a Stoicis induci, id est Prouidentiam. quod eo errore dixisti, quia
existumas ab is prouidentiam fingi quasi quandam deam singularem, quae
mundum omnem gubernet et regat. [74 sed id praecise dicitur: ut, si quis
dicat Atheniensium rem publicam consilio regi, desit illud "Arii pagi",
sic, cum dicimus prouidentia mundum administrari, deesse arbitrato
"deorum", plene autem et perfecte sic dici existumato, prouidentia deorum
mundum administrari, ita salem istum, quo caret uestra natio, in inridendis
nobis nolitote consumere, et mercule si me audiatis ne experiamini quidem;
non decet non datum est non potestis. nec uero hoc in te unum conuenit
moribus domesticis ac nostrorum hominum urbanitate limatum, sed cuin in
reliquos uestros tum in eum maxime, qui ista peperit, hominem sine arte
sine litteris, insultantem in omnes, sine acumine ullo sine auctoritate
sine lepore.

[75] Dico igitur prouidentia deorum mundum et omnes mundi partes et initio
constitutas esse et omni tempore administrari. Eamque disputationem tris in
partes nostri fere diuidunt, quarum prima pars est, quae ducitur ab ea
ratione, quae docet esse deos; quo concesso confitendum est eorum consilio
mundum administrari. secunda est autem quae docet omnes res subiectas esse
naturae sentienti ab eaque omnia pulcherrume geri; quo constituto sequitur
ab animantibus principiis eam esse generatam. tertius est locus, qui
ducitur ex admiratione rerum caelestium atque terrestrium.

[76] Primum igitur aut negandum est esse deos, quod et Democritus simulacra
et Epicurus imagines inducens quodam pacto negat, aut qui deos esse
concedant, is fatendum est eos aliquid agere idque praeclarum; nihil est
autem praeclarius mundi administratione; deorum igitur consilio
administratur. Quod si aliter est, aliquid profecto sit necesse est melius
et maiore ui praeditum quam deus, quale id cumque est, siue inanima natura
siue necessitas ui magna incitata haec pulcherrima opera efficiens, quae
uidemus; [77] non est igitur natura deorum praepotens neque excellens, si
quidem ea subiecta est ei uel necessitati uel naturae, qua caelum maria
terrae regantur, nihil est autem praestantius deo; ab eo igitur mundum
necesse est regi; nulli igitur est naturae oboediens aut subiectus deus;
omnem ergo regit ipse naturam. Etenim si concedimus intellegentes esse
deos, concedimus etiam prouidentes et rerum quidem maxumarum. ergo utrum
ignorant, quae res maxumae sint quoque eae modo tractandae et tuendae, an
uim non habent, qua tantas res sustineant et gerant? at et ignoratio rerum
aliena naturae deorum est, et sustinendi muneris propter inbecillitatem
difficultas minime cadit in maiestatem deorum. ex quo efficitur id, quod
uolumus, deorum prouidentia mundum administrari. [78] Atqui necesse est,
cum sint di (si modo sunt, ut profecto sunt), animantis esse, nec solum
animantes, sed etiam rationis compotes inter seque quasi ciuili
conciliatione et societate coniunctos, unum mundum ut communem rem publicam
atque urbem aliquam regentis. [79] sequitur, ut eadem sit in is quae humano
in genere ratio, eadem ueritas utrobique sit eademque lex, quae est recti
praeceptio prauique depulsio, ex quo intellegitur prudentiam quoque et
mentem a deis ad homines peruenisse (ob eamque causam maiorum institutis
Mens Fldes Virtus Concordia consecratae et publice dedicatae sunt; quae qui
conuenit penes deos esse negare, cum eorum augusta et sancta simulacra
ueneremur: quod si inest in hominum genere mens fides uirtus concordia,
unde haec in terram nisi ab superis defluere potuerunt?), cumque sint in
nobis consilium ratio prudentia, necesse est deos haec ipsa habere maiora,
nec habere solum, sed etiam his uti in maxumis et optumis rebus. [80] nihil
autem nec maius nec melius mundo; necesse est ergo eum deorum consilio et
prouidentia administrari. Postremo cum satis docuerimus hos esse deos,
quorum insignem uim et inlustrem faciem uideremus, solem dico et Iunam et
uagas stellas et inerrantes et caelum et mundum ipsum et earum rerum uim,
quae inessent in omni mundo cum magno usu et commoditate generis humani,
efficitur omnia regi diuina mente atque prudentia. Ac de prima quidem parte
satis dictum est. [81] Sequitur, ut doceam omnia subiecta esse naturae,
eaque ab ea pulcherrime geri. Sed quid sit ipsa natura, explicandum est
ante breuiter, quo facilius id, quod docere uolumus, intellegi possit.
namque alii naturam esse censent uim quandam sine ratione cientem motus in
corporibus necessarios, alii autem uim participem rationis atque ordinis
tamquam uia progredientem declarantemque, quid cuiusque rei causa efficiat,
quid sequatur, cuius sollertiam nulla ars, nulla manus, nemo opifex
consequi possit imitando; seminis enim uim esse tantam, ut id, quamquam sit
perexiguum, tamen, si inciderit in concipientem conprendentemque naturam
nanctumque sit materiam, qua ali augerique possit, ita fingat et efficiat
in suo quidque genere, partim ut tantum modo per stirpes alantur suas,
partim ut moueri etiam et sentire et appetere possint et ex sese similia
sui gignere. [82] Sunt autem, qui omnia naturae nomine appellent, ut
Epicurus, qui ita diuidit, omnium quae sint naturam esse corpora et inane
quaeque is accidant. Sed nos cum dicimus natura constare administrarique
mundum, non ita dicimus, ut glaebam aut fragmentum lapidis aut aliquid eius
modi nulla cohaerendi natura, sed ut arborem ut animal, in quibus nulla
temeritas sed ordo apparet et artis quaedam similitudo.

[83] Quod si ea quae a terra stirpibus continentur arte naturae uiuunt et
uigent, profecto ipsa terra eadem ui continetur arte naturae, quippe quae
grauidata seminibus omnia pariat et fundat ex sese, stirpes amplexa alat et
augeat ipsaque alatur uicissim a superis externisque naturis; eiusdemque
exspirationibus et aer alitur et aether et omnia supera. Ita si terra
natura tenetur et uiget, eadem ratio in reliquo mundo est; stirpes enim
terrae inhaerent, animantes autem adspiratione aeris sustinentur; ipseque
aer nobiscum uidet nobiscum audit nobiscum sonat, nihil enim eorum sine eo
fieri potest; quin etiam mouetur nobiscum, quacumque enim imus qua mouemur
uidetur quasi locum dare et cedere. [84] quaeque in medium locum mundi, qui
est infimus, et quae a medio in superum quaeque conuersione rutunda circum
medium feruntur, ea continentem mundi efficiunt unamque naturam. Et cum
quattuor genera sint corporum, uicissitudine eorum mundi continuata natura
est. nam ex terra aqua ex aqua oritur aer ex aere aether, deinde retrorsum
uicissim ex aethere aer inde aqua ex aqua terra infima. sic naturis is ex
quibus omnia constant sursus deorsus ultro citro commeantibus mundi partium
coniunctio continetur. [85] Quae aut sempiterna sit necessest hoc eodem
ornatu quem uidemus, aut certe perdiuturna, permanens ad longinquum et
inmensum paene tempus. quorum utrumuis ut sit, sequitur natura mundum
administrari. Quae enim classium nauigatio aut quae instructio exercitus
aut, rursus ut ea quae natura efficit conferamus, quae procreatio uitis aut
arboris, quae porro animantis figura conformatioque membrorum tantam
naturae sollertiam significat quantam ipse mundus? aut igitur nihil est
quod sentiente natura regatur, aut mundum regi confitendum est. [86] Etenim
qui reliquas naturas omnes earumque semina contineat, qui potest ipse non
natura administrari; ut, si qui dentes et pubertatem natura dicat existere,
ipsum autem hominem cui ea existant non constare natura, non intellegat ea
quae ecferant aliquid ex sese perfectiores habere naturas quam ea quae ex
his efferantur. omnium autem rerum quae natura administrantur seminator et
sator et parens ut ita dicam atque educator et altor est mundus omniaque
sicut membra et partes suas nutricatur et continet. quod si mundi partes
natura administrantur, necesse est mundum ipsum natura administrari. Cuius
quidem administratio nihil habet in se quod reprehendi possit; ex his enim
naturis quae erant quod effici optimum potuit effectum est. [87] doceat
ergo aliquis potuisse melius; sed nemo umquam docebit, et si quis corrigere
aliquid uolet aut deterius faciet aut id quod fieri [non] potuerit
desiderabit.

Quod si omnes mundi partes ita constitutae sunt ut neque ad usum meliores
potuerint esse neque ad speciem pulchriores, uideamus utrum ea fortuitane
sint an eo statu quo cohaerere nullo modo potuerint nisi sensu moderante
diuinaque prouidentia. Si igitur meliora sunt ea quae natura quam illa quae
arte perfecta sunt, nec ars efficit quicquam sine ratione, ne natura quidem
rationis expers est habenda. Qui igitur conuenit, signum aut tabulam pictam
cum aspexeris, scire adhibitam esse artem, cumque procul cursum nauigii
uideris, non dubitare, quin id ratione atque arte moueatur, aut cum
solarium uel descriptum uel ex aqua contemplere, intellegere declarari
horas arte, non casu, mundum autem, qui et has ipsas artes et earum
artifices et cuncta conplectatur consilii et rationis esse expertem putare.
[88] Quod si in Scythiam aut in Brittanniam sphaeram aliquis tulerit hanc,
quam nuper familiaris noster effecit Posidonius, cuius singulae
conuersiones idem efficiunt in sole et in luna et in quinque stellis
errantibus, quod efficitur in caelo singulis diebus et noctibus, quis in
illa barbaria dubitet, quin ea sphaera sit perfecta rarione; hi autem
dubitant de mundo, ex quo et oriuntur et fiunt omnia, casune ipse sit
effectus aut necessitate aliqua an ratlone ac mente diuina, et Archimedem
arbitrantur plus ualuisse in imitandis sphaerae conuersionibus quam naturam
in efficiendis; praesertim cum multis partibus sint illa perfecta quam haec
simulata sollertius. [89] Utque ille apud Accium pastor, qui nauem numquam
ante uidisset, ut procul diuinum et nouum uehiculum Argonautarum e monte
conspexit, primo admirans et perterritus hoc modo loquitur:

     'tanta moles labitur
     fremibunda ex alto ingenti sonitu et strepitu:
     prae se undas uoluit, uertices ui suscitat,
     ruit prolapsa, pelagus respergit, reflat;
     ita dum interruptum credas nimbum uoluier,
     dum quod sublime uentis expulsum rapi
     saxum aut procellis, uel globosos turbines
     existere ictos undis concursantibus --
     nisi quas terrestres pontus strages conciet
     aut forte Triton fuscina euertens specus
     subter radices penitus undanti in freto
     molem ex profundo saxeam ad caelum eruit':
     dubitat primo, quae sit ea natura, quam cernit ignotam; idemque
     iuuenibus uisis auditoque nautico cantu:
     'Sicut ćinciti atque alacres rostris perfremunt delphini'
     -- Item alia multa --
     'Siluani melo
     consimilem ad aures cantum et auditum refert.' --

[90] ergo ut hic primo aspectu inanimum quiddam sensuque uacuum se putat
cernere, post autem signis certioribus, quale sit id, de quo dubitauerat,
incipit suspicari, sic philosophi debuerunt, si forte eos primus aspectus
mundi conturbauerat, postea, cum uidissent motus eius finitos et aequabiles
omniaque ratis ordinibus moderata inmutabilique constantia, intellegere
inesse aliquem non solum habitatorem in hac caelesti ac diuina domo, sed
etiam rectorem et moderatorem et tamquam architectum tanti operis tantique
muneris.

Nunc autem mihi uidentur ne suspicari quidem, quanta sit admirabilitas
caelestium rerum atque terrestrium.

[91] Principio enim terra sita in media parte mundi circumfusa undique est
hac animali spirabilique natura, cui nomen est aer -- Graecum illud quidem,
sed perceptum iam tamen usu a nostris; tritum est enim pro Latino. Hunc
rursus amplectitur inmensus aether, qui constat ex altissimis ignibus
(mutuemur hoc quoque uerbum dicaturque tam aether Latine, quam dicitur aer,
etsi interpretatur Pacuuius: 'hoc, quod memoro, nostri caelum, Grai
perhibent aethera' -- quasi ueto non Graius hoc dicat. 'At Latine
loquitur.' Si quidem nos non quasi Graece loquentem audiamus; docet idem
alio loco: 'Graiugena: de isto aperit ipsa oratio.') -- [92] Sed ad maiora
redeamus. Ex aethere igitur innumerabiles flammae siderum exsistunt, quorum
est princeps sol omnia clarissima luce conlustrans, multis partibus maior
atque amplior quam terra uniuersa, deinde reliqua sidera magnitudinibus
inmensis. Atque hi tanti ignes tamque multi non modo nihil nocent terris
rebusquc terrestribus, sed ita prosunt, ut, si moti loco sint, conflagrare
terras necesse sit a tantis ardoribus moderatione et temperatione sublata.
[93] Hic ego non mirer esse quemquam, qui sibi persuadeat corpora quaedam
solida atque indiuidua ui et grauitate ferri mundumque effici ornatissimum
et pulcherrimum ex eorum corporum concursione fortuita? Hoc qui existimat
fieri potuisse, non intellego, cur non idem putet, si innumerabiles unius
et uiginti formae litterarum uel aureae uel qualeslibet aliquo coiciantur,
posse ex is in terram excussis annales Enni, ut deinceps legi possint,
effici; quod nescio an ne in uno quidem uersu possit tantum ualere fortuna.
[94] Isti autem quemadmodum adseuerant ex corpusculis non colore, non
qualitate aliqua (quam poioteta Graeci uocant), non sensu praeditis, sed
concurrentibus temere atque casu mundum esse perfectum, uel innumerabiles
potius in omni puncto temporis alios nasci, alios interire: quod si mundum
efficere potest concursus atomorum, cur porticum cur templum cur domum cur
urbem non potest, quae sunt minus operosa et multo quidem faciliora. Certe
ita temere de mundo effuttiunt, ut mihi quidem numquam hunc admirabilem
caeli ornatum (qui locus est proxumus) suspexisse uideantur. [95] Praeclare
ergo Aristoteles 'Si essent', inquit, 'qui sub terra semper habitauissent
bonis et inlustribus domiciliis, quae essent ornata signis atque picturis
instructaque rebus his omnibus, quibus abundant i, qui beati putantur, nec
tamen exissent umquam supra terram, accepissent autem fama et auditione
esse quoddam numen et uim deorum, deinde aliquo tempore patefactis terrae
faucibus ex illis abditis sedibus euadere in haec loca, quae nos incolimus,
atque exire potuissent: cum repente terram et maria caelumque uidissent,
nubium magnitudinem uentorumque uim cognouissent aspexissentque solem
eiusque cum magnitudinem pulchritudinemque, tum etiam efficientiam
cognouissent, quod is diem efficeret toto caelo luce diffusa, cum autem
terras nox opacasset, tum caelum totum cernerent astris distinctum et
ornatum lunaeque luminum uarietatem tum crescentis, tum senescentis,
eorumque omnium ortus et occasus atque in omni aeternitate ratos
inmutabilesque cursus -- quae cum uiderent, profecto et esse deos et haec
tanta opera deorum esse arbitrarentur.' [96] Atque haec quidem ille; nos
autem tenebras cogitemus tantas, quantae quondam eruptione Aetnaeorum
ignium finitimas regiones obscurauisse dicuntur, ut per biduum nemo hominem
homo agnosceret, cum autem tertio die sol inluxisset, tum ut reuixisse sibi
uiderentur: quod si hoc idem ex aeternis tenebris contingeret, ut subito
lucem aspiceremus, quaenam species caeli uideretur? Sed adsiduitate
cotidiana et consuetudine oculorum adsuescunt animi neque admirantur neque
requirunt rationes earum rerum, quas semper uident, proinde quasi nouitas
nos magis quam magnitudo rerum debeat ad exquirendas causas excitare. [97]
Quis enim hunc hominem dixerit, qui, cum tam certos caeli motus, tam ratos
astrorum ordines tamque inter se omnia conexa et apta uiderit, neget in his
ullam inesse rationem eaque casu fieri dicat, quae, quanto consilio
gerantur, nullo consilio adsequi possumus. An, cum machinatione quadam
moueri aliquid uidemus ut sphaeram, ut horas, ut alia permulta, non
dubitamus, quin illa opera sint rationis, cum autem impetum caeli cum
admirabili celeritate moueri uertique uideamus constantissime conficientem
uicissitudines anniuersarias cum summa salute et conseruatione rerum
omnium, dubitamus, quin ea non solum ratione fiant, sed etiam excellenti
diuinaque ratione?

[98] Licet enim iam remota subtilitate disputandi oculis quodam modo
contemplari pulchritudinem rerum earum, quas diuina prouidentia dicimus
constitutas.

Ac principio terra uniuersa cernatur locata in media sede mundi, solida er
globosa et undique ipsa in sese nutibus suis conglobata, uestita floribus,
herbis, arboribus, frugibus, quorum omnium incredibilis multitudo
insatiabili uarietate distinguitur. Adde huc fontum gelidas perennitates,
liquores perlucidos amnium, riparum uestitus uiridissimos, speluncarum
concauas altitudines, saxorum asperitates, inpendentium montium altitudines
inmensitatesque camporum; adde etiam reconditas auri argentique uenas
infinitimamque uim marmoris. [99] Quae uero et quam uaria genera bestiarum
uel cicurum uel ferarum, qui uolucrium lapsus atque cantus, qui pecudum
pastus, quae uita siluestrium. Quid iam de hominum genere dicam, qui quasi
cultores terrae constituti non patiuntur eam nec inmanitate beluarum
efferari nec stirpium asperitare uastari, quorumque operibus agri, insulae
litoraque collucent distincta tectis et urbibus. Quae si, ut animis, sic
oculis uidere possemus, nemo cunctam intuens terram de diuina rarione
dubitaret.

[100] At uero quanta maris est pulchritudo, quae species uniuersi, quae
multitudo et uarietas insularum, quae amoenitates orarum ac litorum, quot
genera quamque disparia partim submersarum, partim fluitantium et innantium
beluarum, partim ad saxa natiuis testis inhaerentium. Ipsum autem mare sic
terram adpetens litoribus eludit, ut una ex duabus naturis conflata
uideatur.

[101] Exin mari rinitimus aer die et nocte distinguitur, isque tum fusus et
extenuatus sublime fertur, tum autem concretus in nubes cogitur umoremque
colligens terram auget imbribus, tum effluens huc et illuc uentos efficit.
Idem annuas frigorum et calorum facit uarietates idemque et uolatus alitum
sustinet et spiritu ductus alit et sustentar animantes.

Restat ultimus et a domiciliis nostris altissimus omnia cingens et coercens
caeli conplexus, qui idem aether uocatur, extrema ora et determinatio
mundi, in quo cum admirabilitate maxima igneae formae cursus ordinatos
definiunt. [102] E quibus sol, cuius magnitudine multis patribus terra
superarur, circum eam ipsam uoluitur, isque oriens et occidens diem
noctemque conficit et modo accedens, tum autem recedens binas in singulis
annis reuersiones ab extremo contrarias facit, quarum in interuallo tum
quasi tristitia quadam contrahit terram, tum uicissim laetificat, ut cum
caelo hilarata uideatur. [103] Luna autem, quae est, ut ostendunt
mathematici, maior quam dimidia pars terrae, isdem spatiis uagatur, quibus
sol, sed tum congrediens cum sole, tum degrediens et eam lucem, quam a sole
accepit, mittit in terras et uarias ipsa lucis mutationes habet, atque
etiam tum subiecta atque opposita soli radios eius et lumen obscurat, tum
ipsa incidens in umbram terrae, cum est e regione solis, interpositu
interiectuque terrae repente deficit. Isdemque spatiis eae stellae, quas
uagas dicimus, circum terram feruntur eodemque modo oriuntur et occidunt,
quarum motus tum incitantur, tum retardantur, saepe etiam insistunt, [104]
quo spectaculo nihil potest admirabilius esse, nihil pulchrius. Sequitur
stellarum inerrantium maxima multitudo, quarum ita descripta distinctio
est, ut ex notarum figurarum similitudine nomina inuenerint." Atque hoc
loco me intuens "Utar", inquit, "carminibus Arateis, quae a te admodum
adulescentulo conuersa ita me delectant, quia Latina sunt, ut multa ex is
memoria teneam. Ergo, ut oculis adsidue uidemus, sine ulla mutatione aut
uarietate

     'cetera labuntur celeri caelestia motu
     cum caeloque simul noctesque diesque feruntur',

[105] quorum contemplatione nullius expleri potest animus naturae
constantiam uidere cupientis.

     'Extremusque adeo duplici de cardine uertex
     dicitur esse polus.'

Hunc circum Arctoe duae feruntur numquam occidentes.

     'Ex his altera apud Graios Cynosura uocatur,
     altera dicitur esse Helice',

cuius quidem clarissimas stellas totis noctibus cernimus, quas

     'nostri Septem soliti uocitare Triones';

[106] paribusque stellis similiter distinctis eundem caeli uerticem lustrat
parua Cynosura.

     'Hac fidunt duce nocturna Phoenices in alto.
     Sed prior illa magis stellis distincta refulget
     et late prima confestim a nocte uidetur.
     Haec uero parua est, sed nautis usus in hac est;
     nam cursu interiore breui conuertitur orbe.'

Et quo sit earum stellarum admirabilior aspectus,

     'has inter ueluti rapido cum gurgite flumen
     toruus Draco serpit supter supraque reuoluens
     sese conficiensque sinus e corpore flexos'.

[107] Eius cum totius est praeclara species, tum in primis aspicienda est
figura capitis atque ardor oculorum:

     'Huic non una modo caput ornans stella relucet,
     uerum tempora sunt duplici fulgore notata
     e trucibusque oculis duo feruida lumina flagrant
     atque uno mentum radianti sidere lucet;
     opstipum caput, ac tereti ceruice reflexum
     optutum in cauda maioris figere dicas.'

[108] Et relicum quidem corpus Draconis totis noctibus cernimus,

     'hoc caput hic paulum sese subitoque recondit,
     ortus ubi atque obitus parti admiscetur in una'.

Id autem caput attingens

     'defessa uelut maerentis imago uertitur',

quam quidem Graeci

     'Engonasin uocitant, genibus quia nixa feratur'.
     'Hic illa eximio posita est fulgore Corona.'

Atque haec quidem a tergo, propter caput autem Anguitenens,

     [109] 'quem claro perhibent Ophiuchum nomine Graii'.
     'Hic pressu duplici palmarum continet Anguem
     atque eius ipse manet religatus corpore torto;
     namque uirum medium Serpens sub pectora cingit.
     Ille tamen nitens grauiter uestigia ponit
     atque oculos urget pedibus pectusque Nepai.'

Septentriones autem sequitur

     'Arctophylax, uulgo qui dicitur esse Bootes,
     quod quasi temone adiunctam prae se quatit Arctum'.

[110] Dein quae sequuntur: 'huic' enim Booti

               'supter praecordia fixa uidetur
     stella micans radiis, Arcturus nomine claro';

cuius [pedibus] subiecta fertur

     'Spicum inlustre tenens splendenti corpore Virgo'.

Atque ita demetata signa sunt, ut in tantis descriptionibus diuina
sollertia appareat:

     'Et Natos Geminos inuisses sub caput Arcti;
     subiectus mediaest Cancer, pedibusque tenetur
     magnus Leo tremulam quatiens e corpore flammam.'

Auriga

     'sub laeua Geminorum obductus parte feretur.
     Aduersum caput huic Helice truculenta tuetur.
     At Capra laeum umerum clara optinet.'

[Tum quae sequuntur:]

     'Verum haec est magno atque inlustri praedita signo,
     contra Haedi exiguum iaciunt mortalibus ignem .'

Cuius sub pedibus

     'corniger est ualido conixus corpore Taurus'.

[111] Eius caput stellis conspersum est frequentibus;

     'has Graeci stellas Hyadas uocitare suerunt'

a pluendo -- hyein enim est pluere --, nostri imperite Suculas, quasi a
subus essent, non ab imbribus nominatae. Minorem autem Septentrionem
Cepheus passis palmis [post] terga subsequitur;

     'namque ipsum ad tergum Cynosurae uertitur Arcti'.

Hunc antecedit

     'obscura specie stellarum Cassiepia'.
     'Hanc autem inlustri uersatur corpore propter
     Andromeda aufugiens aspectu maesta parentis.'
     'Huic Equos ille iubam quatiens fulgore micanti
     summum contingit caput aluo, stellaque iungens
     una tenet duplices communi lumine formas
     aeternum ex astris cupiens conectere nodum.'
     'Exin contortis Aries cum cornibus haeret.'

Quem propter

     'Pisces, quorum alter paulum praelabitur ante
     et magis horriferis aquilonis tangitur auris'.

[112] Ad pedes Andromedae Perseus describitur,

     'quem summa ab regione aquilonis flamina pulsant'.

Cuius

               'propter laeum genum'
     'Vergilias tenui cum luce uidebis'.
     'Inde Fides leuiter posita et conuexa uidetur.'

Inde

     'est ales Auis lato sub tegmine caeli'.

Capiti autem Equi proxima est Aquari dextra totusque deinceps Aquarius. Tum

               'gelidum ualido de pectore frigus anhelans
     corpore semifero magno Capricornus in orbe;
     quem cum perpetuo uestiuit lumine Titan,
     brumali flectens contorquet tempore currum'.

[113] Hic autem aspicitur

     'sese ostendens emergit Scorpios alte
     posteriore trahens flexum ui corporis Arcum'
     . 'propter nitens pinnis conuoluitur Ales'.
     'At propter se Aquila ardenti cum corpore portat.'

Deinde Delphinus.

     'Exinde Orion obliquo corpore nitens.'

[114] Quem subsequens

     'feruidus ille Canis stelarum luce'

refulget. Post Lepus subsequitur

     'curriculum numquam defesso corpore sedans.
     At Canis ad caudam serpens prolabitur Argo'.
     'Hanc Aries tegit et squamoso corpore Pisces
     Fluminis inlustri tangentem corpore ripas.

Quem longe 'serpentem' et manantem aspicies

               'proceraque Vincla uidebis,
     quae retinent Pisces caudarum a parte locata'.
     'Inde Nepae cernes propter fulgentis acumen
     Aram, quam flatu permulcet spiritus austri.'

Propter quae Centaurus

     'cedit Equi partis properans subiungere Chelis.
     Hic dextram porgens, quadrupes qua uasta tenetur'.
     'tendit et inlustrem truculentus cedit ad Aram.
     Hic sese infernis e partibus erigit Hydra',

cuius longe corpus est fusum,

     'in medioque sinu fulgens Cretera relucet.
     Extremam nitens plumato corpore Coruus
     rostro tundit, et hic Geminis est ille sub ipsis
     Ante Canem, Procyon Graio qui nomine fertur'.

[115] Haec omnis descriptio siderum atque hic tantus caeli ornatus ex
corporibus huc et illuc casu et temere cursantibus potuisse effici cuiquam
sano uideri potest, aut uero alia, quae natura mentis et rationis expers
haec efficere potuit, quae non modo, ut fierent, ratione eguerunt, sed
intellegi, qualia sint, sine summa ratione non possunt?

Nec uero haec solum admirabilia, sed nihil maius, quam quod ita stabilis
est mundus atque ita cohaeret, ad permanendum, ut nihil ne excogitari
quidem possit aptius. Omnes enim partes eius undique medium locum
capessentes nituntur aequaliter. Maxime autem corpora inter se iuncta
permanent, cum quasi quodam uinculo circumdato colligantur; quod facit ea
natura, quae per omnem mundum omnia mente et ratione conficiens funditur et
ad medium rapit et conuertit extrema. [116] Quocirca si mundus globosus est
ob eamque causam omnes eius partes undique aequabiles ipsae per se atque
inter se continentur, contingere idem terrae necesse est, ut omnibus eius
partibus in medium uergentibus (id autem medium infimum in sphaera est)
nihil interrumpat, quo labefactari possit tanta contentio grauitatis et
ponderum. Eademque ratione mare, cum supra terram sit, medium tamen terrae
locum expetens conglobatur undique aequabiliter neque redundat umquam neque
effunditur. [117] Huic autem continens aer fertur ille quidem leuitate
sublimi, sed tamen in omnes partes se ipse fundit; itaque et mari
continuatus et iunctus est et natura fertur ad caelum, cuius tenuitate et
calore temperatus uitalem et salutarem spiritum praebet animantibus. Quem
complexa summa pars caeli quae aetheria dicitur, et suum retinet ardorem
tenuem et nulla admixtione concretum et cum aeris extremitate coniungitur.
In aethere autem astra uoluuntur, quae se et nisu suo conglobata continent
et forma ipsa figuraque sua momenta sustentant; sunt enim rutunda, quibus
formis, ut ante dixisse uideor, minime noceri potest. [118] Sunt autem
stellae natura flammeae; quocirca terrae maris aquarum[que reliquarum]
uaporibus aluntur is, qui a sole ex agris tepefactis et ex aquis
excitantur; quibus altae renouataeque stellae atque omnis aether effundunt
eadem et rursum trahunt indidem, nihil ut fere intereat aut admodum
paululum, quod astrorum ignis et aetheris flamma consumat. Ex quo euenturum
nostri putant id, de quo Panaetium addubitare dicebant, ut ad extremum
omnis mundus ignesceret, cum umore consumpto neque terra ali posset nec
remearet aer, cuius ortus aqua omni exhausta esse non posset: ita relinqui
nihil praeter ignem, a quo rursum animante ac deo renouatio mundi fieret
atque idem ornatus oreretur. [119] Nolo in stellarum ratione multus uobis
uideri, maximeque earum, quae errare dicuntur; quarum tantus est concentus
ex dissimillimis motibus, ut, cum summa Saturni refrigeret, media Martis
incendat, is interiecta Iouis inlustret et temperet, infraque Martem duae
soli oboediant, ipse sol mundum omnem sua Iuce compleat, ab eoque luna
inluminata grauiditates et partus adferat maturitatesque gignendi. Quae
copulatio rerum et quasi consentiens ad mundi incolumitatem coagmentatio
naturae quem non mouet, hunc horum nihil umquam reputauisse certo scio.
[120] Age ut a caelestibus rebus ad terrestres ueniamus, quid est in his,
in quo non naturae ratio intellegentis appareat? Principio eorum, quae
gignuntur e terra, stirpes et stabilitatem dant his, quae sustinent, et e
terra sucum trahunt, quo alantur ea, quae radicibus continentur;
obducunturque libro aut cortice trunci, quo sint a frigoribus et caloribus
tutiores. Iam uero uites sic clauiculis adminicula tamquam manibus
adprehendunt atque ita se erigunt ut animantes; quin etiam a caulibus
brassicae, si propter sati sint, ut a pestiferis et nocentibus refugere
dicuntur nec eos ulla ex parte contingere.

[121] Animantium uero quanta uarietas est, quanta ad eam rem uis, ut in suo
quaeque genere permaneat. Quarum aliae coriis tectae sunt, aliae uillis
uestitae, aliae spinis hirsutae; pluma alias, alias squama uidemus
obductas, alias esse cornibus armatas, alias habere effugia pinnarum.
Pastum autem animantibus large et copiose natura eum, qui cuique aptus
erat, comparauit. Enumerare possum, ad eum pastum capessendum
conficiendumque quae sit in figuris animantium et quam sollers subtilisque
descriptio partium quamque admirabilis fabrica membrorum. Omnia enim, quae
quidem intus inclusa sunt, ita nata atque ita locata sunt, ut nihil eorum
superuacuaneum sit, nihil ad uitam retinendam non necessarium. [122] Dedit
autem eadem natura beluis et sensum et adpetitum, ut altero conatum
haberent ad naturales pastus capessendos, altero secernerent pestifera a
salutaribus. Tam uero alia animalia gradiendo, alia serpendo ad pastum
accedunt, alia uolando, alia nando, cibumque partim oris hiatu et dentibus
ipsis capessunt, partim unguium tenacitate arripiunt, partim aduncitate
rostrorum, alia sugunt, alia carpunt, alia uorant, alia mandunt. Atque
etiam aliorum east humilitas, ut cibum terrestrem rostris facile
contingant. [123] Quae autem altiora sunt, ut anseres, ut cycni, ut grues,
ut camelli, adiuuantur proceritate collorum; manus etiam data elephantost,
quia propter magnitudinem corporis difficiles aditus habebat ad pastum. At
quibus bestiis erat is cibus, ut ćaliis generis escis uescerentur, aut
uires natura dedit aut celeritatem. Data est quibusdam etiam machinatio
quaedam atque sollertia, ut in araneolis aliae quasi rete texunt, ut, si
quid inhaeserit, conficiant, aliae autem ut * * ex inopinato obseruant et,
si quid incidit, arripiunt idque consumunt. Pina uero (sic enim Graece
dicitur) duabus grandibus patula conchis cum parua squilla quasi societatem
coit comparandi cibi; itaque cum pisciculi parui in concham hiantem
innatauerunt, tum admonita a squilla pina morsu conprimit conchas: sic
dissimillimis bestiolis communiter cibus quaeritur; [124] in quo admirandum
est, congressune aliquo inter se an iam inde ab ortu natura ipsa
congregatae sint. Est etiam admiratio nonnulla in bestiis aquatilibus is,
quae gignuntur in terra; ueluti crocodili fluuiatilesque testudines
quaedamque serpentes ortae extra aquam, simul ac primum niti possunt, aquam
persequuntur. Quin etiam anitum oua gallinis saepe subponimus; e quibus
pulli orti primo aluntur ab his ut a matribus, a quibus exclusi fotique
sunt; deinde eas relinquunt et effugiunt sequentes, cum primum aquam quasi
naturalem domum uidere potuerunt: tantam ingenuit animantibus conseruandi
sui natura custodiam. Legi etiam scriptum esse auem quandam, quae platalea
nominaretur; eam sibi cibum quaerere aduolantem ad eas auis, quae se in
mari mergerent; quae cum emersissent piscemque cepissent, usque eo premere
earum capita mordicus, dum illae captum amitterent, in quod ipsa inuaderet.
Eademque haec auis scribitur conchis se solere complere, eas, cum stomachi
calore concoxerit, euomere atque ita eligere ex his, quae sunt esculenta.
[125] Ranae autem marinae dicuntur obruere sese harena solere et moueri
prope aquam; ad quas quasi ad escam pisces cum accesserint, confici a ranis
atque consumi. Miluo est quoddam bellum quasi naturale cum coruo; ergo
alter alterius, ubicumque nanctus est, oua frangit. Illud uero (ab
Aristotele animaduersum, a quo pleraque) quis potest non mirari: grues cum
loca calidiora petentes maria transmittant, trianguli efficere formam; eius
autem summo angulo aer ab is aduersus pellitur, deinde sensim ab utroque
latere, tamquam remis, ita pinnis cursus auium leuatur; basis autem
trianguli, quam efficiunt grues, ea tamquam a puppi uentis adiuuatur;
eaeque in tergo praeuolantium colla et capita reponunt; quod quia ipse dux
facere non potest, quia non habet, ubi nitatur, reuolat, ut ipse quoque
quiescat; in eius locum succedit ex his, quae adquierunt, eaque uicissitudo
in omni cursu conseruatur. [126] Multa eiusmodi proferre possum, sed genus
ipsum uidetis. lam uero illa etiam notiora, quanto se opere custodiant
bestiae, ut in pastu circumspectent, ut in cubilibus delitiscant. Atque
illa mirabilia, quod -- ea quae nuper, id est paucis ante saeclis,
medicorum ingeniis reperta sunt -- uomitione canes, purgando autem aluo se
ibes Aegyptiae curant. Auditum est pantheras, quae in barbaria uenenata
carne caperentur, remedium quoddam habere, quo cum essent usae non
morerentur, capras autem in Creta feras, cum essent confixae uenenatis
sagittis, herbam quaerere, quae dictamnus uocaretur, quam cum gustauissent,
sagittas excidere dicunt e corpore; [127] ceruaeque paulo ante partum
perpurgant se quadam herbula, quae seselis dicitur. lam illa cernimus, ut
contra uim et metum suis se armis quaeque defendat: cornibus tauri, apri
dentibus, cursu leones, aliae fuga se, aliae occultatione tutantur,
atramenti effusione saepiae, torpore torpedines, multae etiam insectantis
odoris intolerabili foeditate depellunt.

Ut uero perpetuus mundi esset ornatus, magna adhibita cura est a
prouidentia deorum, ut semper essent et bestiarum genera et arborum
omniumque rerum, quae a terra stirpibus continerentur; quae quidem omnia
eam uim seminis habent in se, ut ex uno plura generentur. Idque semen
inclusum est in intuma parte earum bacarum, quae ex quaque stirpe
funduntur, isdemque seminibus et homines adfatim uescuntur et terrae
eiusdem generis stirpium renouatione conplentur. [128] Quid loquar, quanta
ratio in bestiis ad perpetuam conseruationem earum generis appareat? Nam
primum aliae mares, aliae feminae sunt, quod perpetuitatis causa machinata
natura est, deinde partes corporis et ad procreandum et ad concipiendum
aptissimae, et in mari et in femina commiscendorum corporum mirae
libidines; cum autem in locis semen insedit, rapit omnem fere cibum ad sese
eoque saeptum fingit animal; quod cum ex utero elapsum excidit, in iis
animantibus, quae lacte aluntur, omnis fere cibus matrum lactescere
incipit, eaque, quae paulo ante nata sunt, sine magistro duce natura mammas
adpetunt earumque ubertate saturantur. Atque ut intellegamus nihil horum
esse fortuitum et haec omnia esse opera prouidae sollertisque naturae, quae
multiplices fetus procreant, ut sues, ut canes, iis mammarum data est
multitudo, quas easdem paucas habent eae bestiae, quae pauca gignunt. [129]
Quid dicam, quantus amor bestiarum sit in educandis custodiendisque is,
quae procreauerunt, usque ad eum finem, dum possint se ipsa defendere. Etsi
pisces, ut aiunt, oua cum genuerunt, relinquunt, facile enim illa aqua et
sustinentur et fetum fundunt; testudines autem et crocodilos dicunt, cum in
terra partum ediderint, obruere oua, deinde discedere: ita et nascuntur et
educantur ipsa per sese. Iam gallinae auesque reliquae et quietum requirunt
ad pariendum locum et cubilia sibi nidosque construunt eosque quam possunt
mollissume substernunt, ut quam facillume oua seruentur; e quibus pullos
cum excuderunt, ita tuentur, ut et pinnis foueant, ne frigore laedantur,
et, si est calor a sole, se opponant; cum autem pulli pinnulis uti possunt,
tum uolatus eorum matres prosequuntur, reliqua cura liberantur. [130]
Accedit etiam ad nonnullorum animantium et earum rerum, quas terra gignit,
conseruationem et salutem hominum etiam sollertia et diligentia. Nam multae
et pecudes et stirpes sunt, quae sine procuratione hominum saluae esse non
possunt.

Magnae etiam oportunitates ad cultum hominum atque abundantiam aliae aliis
in locis reperiuntur. Aegyptum Nilus inrigat, et cum tota aestate obrutam
oppletamque tenuit, tum recedit mollitosque et oblimatos agros ad serendum
relinquit. Mesopotamiam fertilem efficit Euphrates, in quam quotannis quasi
nouos agros inuehit. Indus uero, qui est omnium fluminum maximus, non aqua
solum agros laetificat et mitigat, sed eos etiam conserit; magnam enim uim
seminum secum frumenti similium dicitur deportare. [131] Multaque alia in
aliis locis commemorabilia proferre possum, multos fertiles agros alios
aliorum fructuum. Sed ilta quanta benignitas naturae, quod tam multa ad
uescendum tam uane, tam iucunda gignit, neque ea uno tempore anni, ut
semper et nouitate delectemur et copia. Quam tempestiuos autem dedit, quam
salutares non modo hominum, sed etiam pecudum generi, is denique omnibus,
quae oriuntur e terra, uentos etesias; quorum flatu nimii temperantur
calores, ab isdem etiam maritimi cursus celeres et certi diriguntur. Multa
praetereunda sunt et tamen multa dicuntur. [132] Enumerari enim non possunt
fluminum oportunitates, aestus maritimi simul cum luna accedentes et
recedentes, montes uestiti atque siluestres, salinae ab ora maritima
remotissimae, medicamentorum salutarium plenissumae terrae, artes denique
innumerabiles ad uictum et ad uitam necessariae. Iam diei noctisque
uicissitudo conseruat animantes tribuens aliud agendi tempus, aliud
quiescendi.

Sic undique omni ratione concluditur mente consilioque diuino omnia in hoc
mundo ad salutem omnium conseruationemque admirabiliter administrari. [133]
Sin quaeret quispiam, cuiusnam causa tantarum rerum molitio facta sit --
arborumne et herbarum, quae, quamquam sine sensu sunt, tamen a natura
sustinentur: at id quidem absurdum est; an bestiarum: nihilo probabilius
deos mutarum et nihil intellegentium causa tantum laborasse. Quorum igitur
causa quis dixerit effectum esse mundum? Eorum scilicet animantium, quae
ratione utuntur; hi sunt di et homines; quibus profecto nihil est meIius;
ratio est enim, quae praestet omnibus. Ita fit credibile deorum et hominum
causa factum esse mundum, quaeque in eo mundo sint omnia.

Faciliusque intellegetur a dis inmortalibus hominibus esse prouisum, si
erit tota hominis fabricatio perspecta omnisque humanae naturae figura
atque perfectio. [134] Nam cum tribus rebus animantium uita teneatur, cibo,
potione, spiritu, ad haec omnia percipienda os est aptissimum, quod
adiunctis naribus spiritu augetur, dentibus autem in ore constructis
manditur atque ab iis extenuatur et mollitur cibus. Eorum aduersi acuti
morsu diuidunt escas, intimi autem conficiunt, qui genuini uocantur; quae
confectio etiam a lingua adiuuari uidetur. [135] Linguam autem ad radices
eius haerens excipit stomachus, quo primum inlabuntur ea, quae accepta sunt
ore. Is utraque ex parte tosillas attingens palato extremo atque intimo
terminatur atque is agitatione et motibus linguae, cum depulsum et quasi
detrusum cibum accepit, depellit. Ipsius autem partes eae, quae sunt infra
quam id, quod deuoratur, dilatantur, quae autem supra, contrahuntur. [136]
Sed cum aspera arteria (sic enim a medicis appellatur) ostium habeat
adiunctum linguae radicibus paulo supra, quam ad linguam stomachus
adnectitur, eaque ad pulmones usque pertineat excipiatque animam eam, quae
ductast spiritu eandemque a pulmonibus respiret et reddat, tegitur quodam
quasi operculo, quod ob eam causam datum est, ne, si quid in eam cibi forte
incidisset, spiritus impediretur. Sed cum alui natura subiecta stomacho
cibi et potionis sit receptaculum, pulmones autem et cor extrinsecus
spiritum ducant, in aluo multa sunt mirabiliter effecta, quae constant fere
e neruis; est autem multiplex et tortuosa arcetque et continet, siue illud
aridum est siue humidum, quod recepit, ut id mutari et concoqui possit,
eaque tum adstringitur, tum relaxatur, atque omne, quod accepit, cogit et
confundit, ut facile et calore, quem multum habet, et terendo cibo et
praeterea spiritu omnia cocta atque confecta in reliquum corpus diuidantur.
In pulmonibus autem inest raritas quaedam et adsimilis spongiis mollitudo
ad hauriendum spiritum aptissima, qui tum se contrahunt adspirantes, tum in
respiratu dilatantur, ut frequenter ducatur cibus animalis, quo maxime
aluntur animantes. [137] Ex intestinis autem et aluo secretus a reliquo
cibo sucus is, quo alimur permanat ad iecur per quasdam a medio intestino
usque ad portas iecoris (sic enim appellantur) ductas et directas uias,
quae pertinent ad iecur eique adhaerent; atque inde aliae * * pertinentes
sunt, per quas cadit cibus a iecore dilapsus. Ab eo cibo cum est secreta
bilis eique umores, qui e renibus profunduntur, reliqua se in sanguinem
uertunt ad easdemque portas iecoris confluunt, ad quas omnes eius uiae
pertinent; per quas lapsus cibus in hoc ipso loco in eam uenam, quae caua
appellatur, confunditur perque eam ad cor confectus iam coctusque
perlabitur; a corde autem in totum corpus distribuitur per uenas admodum
multas in omnes partes corporis pertinentes. [138] Quemadmodum autem
reliquiae cibi depellantur tum astringentibus se intestinis, tum
relaxantibus, haud sane difficile dictu est, sed tamen praetereundum est,
ne quid habeat iniucunditatis oratio. Illa potius explicetur incredibilis
fabrica naturae: nam quae spiritu in pulmones anima ducitur, ea calescit
primum ipso ab spiritu, deinde contagione pulmonum, ex eaque pars redditur
respirando, pars concipitur cordis parte quadam, quam uentriculum cordis
appellant, cui similis alter adiunctus est, in quem sanguis a iecore per
uenam illam cauam influit. Eoque modo exis partibus et sanguis per uenas in
omne corpus diffunditur et spiritus per arterias; utraeque autem crebrae
multaeque toto corpore intextae uim quandam incredibilem artificiosi operis
diuinique testantur. [139] Quid dicam de ossibus; quae subiecta corpori
mirabiles commissuras habent et ad stabilitatem aptas et ad artus finiendos
adcommodatas et ad motum et ad omnem corporis actionem. Huc adde neruos, a
quibus artus contlnentur, eorumque inplicationem corpore toto pertinentem;
qui sicut uenae et arteriae a corde tractae et profectae in corpus omne
ducuntur.

[140] Ad hanc prouidentiam naturae tam diligentem tamque sollertem adiungi
multa possunt, e quibus intellegatur, quantae res hominibus a dis quamque
eximiae tributae sint. Qui primum eos humo excitatos, celsos et erectos
constituerunt, ut deorum cognitionem caelum intuentes capere possent. Sunt
enim ex terra homines non ut incolae atque habitatores, sed quasi
spectatores superarum rerum atque caelestium, quarum spectaculum ad nullum
aliud genus animantium pertinet. Sensus autem interpretes ac nuntii rerum
in capite tamquam in arce mirifice ad usus necessarios et facti et
conlocati sunt. Nam oculi tamquam speculatores altissimum locum optinent,
ex quo plurima conspicientes fungantur suo munere; [141] et aures, cum
sonum percipere debeant, qui natura in sublime fertur, recte in altis
corporum partibus collocatae sunt; itemque nares et, quod omnis odor ad
supera fertur, recte sursum sunt et, quod cibi et potionis iudicium magnum
earum est, non sine causa uicinitatem oris secutae sunt. Iam gustatus, qui
sentire eorum, quibus uescimur, genera deberet, habitat in ea parte oris,
qua esculentis et posculentis iter natura patefecit. Tactus autem toto
corpore aequabiliter fusus est, ut omnes ictus omnesque minimos et frigoris
et caloris adpulsus sentire possimus. Atque ut in aedificiis architecti
auertunt ab oculis naribusque dominorum ea, quae profluentia necessario
taetri essent aliquid habitura, sic natura res similis procul amandauit a
sensibus.

[142] Quis uero opifex praeter naturam, qua nihil potest esse callidius,
tantam sollertiam persequi potuisset in sensibus? Quae primum oculos
membranis tenuissimis uestiuit et saepsit; quas perlucidas fecit, ut per
eas cerni posset, firmas autem, ut continerentur. Sed lubricos oculos fecit
et mobiles, ut et declinarent, si quid noceret, et aspectum, quo uellent,
facile conuerterent; aciesque ipsa, qua cernimus, quae pupula uocatur, ita
parua est, ut ea, quae nocere possint, facile uitet; palpebraeque quae sunt
tegmenta oculorum, mollissimae, tactune laederent aciem, aptissime factae
et ad claudendas pupulas, ne quid incideret, et ad aperiendas, idque
prouidit ut identidem fieri posset cum maxima celeritate. [143] Munitaeque
sunt palpebrae tamquam uallo pilorum, quibus et apertis oculis, si quid
incideret, repelleretur, et somno coniuentibus, cum oculis ad cernendum non
egeremus, ut qui tamquam inuoluti quiescerent. Latent praeterea utiliter et
excelsis undique partibus saepiuntur. Primum enim superiora superciliis
obducta sudorem a capite et fronte defluentem repellunt; genae deinde ab
inferiore parte tutantur subiectae leuiterque eminentes; nasusque ita
Iocatus est ut quasi murus oculis lnterlectus esse uideatur. [144] Auditus
autem semper patet; eius enim sensu etiam dormientes egemus; a quo cum
sonus est acceptus, etiam e somno excitamur. Flexuosum iter habet, ne quid
intrare possit, si simplex et directum pateret; prouisum etiam, ut, si qua
minima bestiola conaretur inrumpere, in sordibus aurium tamquam in uisco
inhaeresceret. Extra autem eminent, quae appellantur aures, et regendi
causa factae tutandique sensus, et ne adiectae uoces laberentur atque
errarent, prius quam sensus ab his pulsus esset. Sed duros et quasi
corneolos habent introitus multisque cum flexibus, quod his naturis relatus
amplificatur sonus; quocirca et in fidibus testudine resonatur aut cornu,
et ex tortuosis locis et inclusis referuntur ampliores. [145] Similiter
nares, quae semper propter necessarias utilitates patent, contractiores
habent introitus, ne quid in eas, quod noceat, possit peruadere; umoremque
semper habent ad puluerem multaque alia depellenda non inutilem. Gustatus
praeclare saeptus est; ore enim continetur et ad usum apte et ad
incolumitatis custodiam. Omnesque sensus hominum multo antecellunt sensibus
bestiarum. Primum enim oculi in his artibus, quarum iudicium est oculorum,
in pictis, fictis caelatisque formis, in corporum etiam motione atque gestu
multa cernunt subtilius; colorum etiam et figurarum tum uenustatem atque
ordinem et, ut ita dicam, decentiam oculi iudicant, atque etiam alia
maiora: nam et uirtutes et uitia cognoscunt, iratum, propitium, laetantem,
dolentem, fortem, ignauum, audacem timidumque cognoscunt. [146] Auriumque
item est admirabile quoddam artificiosumque iudicium, quo iudicatur et in
uocis et in tibiarum neruorumque cantibus uarietas sonorum, interualla,
distinctio, et uocis genera permulta, canorum, fuscum, leue, asperum,
graue, acutum, flexibile, durum, quae hominum solum auribus iudicantur.
Nariumque item et gustandi et ćparte tangendi magna iudicia sunt. Ad quos
sensus capiendos et perfruendos plures etiam, quam uellem, artes repertae
sunt; perspicuum est enim, quo conpositiones unguentorum, quo ciborum
conditiones, quo corporum lenocinia processerint.

[147] Iam uero animum ipsum mentemque hominis, rationem, consilium,
prudentiam qui non diuina cura perfecta esse perspicit, is his ipsis rebus
mihi uidetur carere. De quo dum disputarem, tuam mihi dari uellem, Cotta,
eloquentiam. Quo enim tu illa modo diceres, quanta primum intellegentia,
deinde consequentium rerum cum primis coniunctio et conprehensio esset in
nobis; ex quo uidelicet iudicamus, quid ex quibusque rebus efficiatur,
idque ratione concludimus singulasque res definimus circumscripteque
conplectimur, ex quo scientia intellegitur, quam uim habeat qualis[que]
sit; qua ne in deo quidem est res ulla praestantior. Quanta uero illa sunt,
quae uos Academici infirmatis et tollitis, quod et sensibus et animo ea,
quae extra sunt, percipimus atque conprendimus; [148] ex quibus conlatis
inter se et conparatis artes quoque efficimus partim ad usum uitae, partim
ad oblectationem necessarias. Iam uero domina rerum, ut uos soletis dicere,
eloquendi uis, quam est praeclara quamque diuina. Quae primum efficit, ut
et ea, quae ignoramus, discere et ea, quae scimus, alios docere possimus;
deinde hac cohortamur, hac persuademus, hac consolamur adflictos, hac
deducimus perterritos a timore, hac gestientes conprimimus, hac cupiditates
iracundiasque restinguimus; haec nos iuris, legum, urbium societate
deuinxit, haec a uita inmani et fera segregauit. [149] Ad usum autem
orationis incredibile est, nisi diligenter adtenderis, quanta opera
machinata natura sit. Primum enim a pulmonibus arteria usque ad os intimum
pertinet, per quam uox principium a mente ducens percipitur et funditur.
Deinde in ore sita Iingua est finita dentibus; ea uocem inmoderate profusam
fingit et terminat atque sonos uocis distinctos et pressos efficit, cum et
dentes et alias partes pellit oris; itaque plectri similem linguam nostri
solent dicere, chordarum dentes, nares cornibus his, quae ad neruos
resonant in cantibus.

[150] Quam uero aptas quamque multarum artium ministras manus natura homini
dedit. Digitorum enim contractio facilis facilisque porrectio propter
molles commissuras et artus nullo in motu laborat. Itaque ad pingendum,
fingendum, ad scalpendum, ad neruorum eliciendos sonos, ad tibiarum apta
manus est admotione digitorum. Atque haec oblectationis, illa necessitatis,
cultus dico agrorum extructionesque tectorum, tegumenta corporum uel texta
uel suta omnemque fabricam aeris et ferri; ex quo intellegitur ad inuenta
animo percepta sensibus adhibitis opificum manibus omnia nos consecutos, ut
tecti, ut uestiti, ut salui esse possemus, urbes, muros, domicilia, delubra
haberemus. [151] Iam uero operibus hominum id est manibus cibi etiam
uarietas inuenitur et copia. Nam et agri multa efferunt manu quaesita, quae
uel statim consumantur uel mandentur condita uetustati, et praeterea
uescimur bestiis et terrenis et aquatilibus et uolantibus partim capiendo,
partim alendo. Efficimus etiam domitu nostro quadripedum uectiones, quorum
celeritas atque uis nobis ipsis adfert uim et celeritatem. Nos onera
quibusdam bestiis, nos iuga inponimus; nos elephantorum acutissumis
sensibus, nos sagacitate canum ad utilitatem nostram abutimur; nos e terrae
cauernis ferrum elicimus, rem ad colendos agros necessariam, nos aeris,
argenti, auri uenas penitus abditas inuenimus et ad usum aptas et ad
ornatum decoras. Arborum autem confectione omnique materia et culta et
siluestri partim ad calficiendum corpus igni adhibito et ad mitigandum
cibum utimur, partim ad aedificandum, ut tectis saepti frigora caloresque
pellamus. [152] Magnos uero usus adfert ad nauigia facienda, quorum
cursibus subpeditantur omnes undique ad uitam copiae. Quasque res
uiolentissimas natura genuit, earum moderationem nos soli habemus, maris
atque uentorum, propter nauticarum rerum scientiam, plurimisque maritimis
rebus fruimur atque utimur. Terrenorum item commodorum omnis est in homine
dominatus: nos campis, nos montibus fruimur, nostri sunt amnes, nostri
lacus, nos fruges serimus, nos arbores; nos aquarum inductionibus terris
fecunditatem damus, nos flumina arcemus, derigimus, auertimus; nostris
denique manibus in rerum natura quasi alteram naturam efficere conamur.
[153] Quid uero hominum ratio non in caelum usque penetrauit? Soli enim ex
animantibus nos astrorum ortus, obitus cursusque cognouimus, ab hominum
genere finitus est dies, mensis, annus, defectiones solis et lunae cognitae
praedictaeque in omne posterum tempus, quae, quantae, quando futurae sint.
Quae contuens animus accedit ad cognitionem deorum, e qua oritur pietas,
cui coniuncta iustitia est reliquaeque uirtutes, e quibus uita beata
exsistit par et similis deorum, nulla alia re nisi immortalitate, quae
nihil ad bene uiuendum pertinet, cedens caelestibus.

Quibus rebus expositis satis docuisse uideor, hominis natura quanto omnis
anteiret animantes. Ex quo debet intellegi nec figuram situmque membrorum
nec ingenii mentisque uim talem effici potuisse fortuna. [154] Restat, ut
doceam atque aliquando perorem omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata. Principio ipse mundus
deorum hominumque causa factus est, quaeque in eo sunt, ea parata ad
fructum hominum er inuenta sunt. Est enim mundus quasi communis deorum
atque hominum domus aut urbs utrorumque; soli enim ratione utentes iure ac
lege uiuunt. Ut igitur Athenas et Lacedaemonem Atheniensium
Lacedaemoniorumque causa putandum est conditas esse omniaque, quae sint in
his urbibus eorum populorum recte esse dicuntur, sic, quaecumque sunt in
omni mundo, deorum atque hominum putanda sunt. [155] Iam uero circumitus
solis et lunae reliquorumque siderum, quamquam etiam ad mundi cohaerentiam
pertinent, tamen et spectaculum hominibus praebent; nulla est enim
insatiabilior species, nulla pulchrior et ad rationem sollertiamque
praestantior; eorum enim cursus dimetati maturitates temporum et uarietates
mutationesque cognouimus. Quae si hominibus solis nota sunt, hominum facta
esse causa iudicandum est. [156] Terra uero feta frugibus et uario
leguminum genere, quae cum maxuma largitate fundit, ea ferarumne an hominum
causa gignere uidetur? Quid de uitibus oliuetisque dicam, quarum uberrumi
laetissumique fructus nihil omnino ad bestias pertinent; neque enim serendi
neque colendi nec tempestiue demetendi percipiendique fructus neque
condendi ac reponendi ulla pecudum scientia est, earumque omnium rerum
hominum est et usus et cura. [157] Ut fides igitur et tibias eorum causa
factas dicendum est, qui illis uti possent, sic ea, quae dixi, is solis
confitendum est esse parata, qui utuntur, nec, si quae bestiae furantur
aliquid ex is aut rapiunt, illarum quoque causa ea nata esse dicemus. Neque
enim homines murum aut formicarum causa frumentum condunt, sed coniugum et
liberorum et familiarum suarum; itaque bestiae furtim ut dixi, fruuntur,
domini palam et libere; [158] hominum igitur causa eas rerum copias
comparatas fatendum est Nisi forte tanta ubertas uarietasque pomorum
eorumque iucundus non gustatus solum, sed odoratus etiam et aspectus
dubitationem adfert, quin hominibus solis ea natura donauerit. Tantumque
abest, ut haec bestiarum etiam causa parata sint, ut ipsas bestias hominum
gratia generatas esse uideamus. Quid enim oues aliud adferunt, nisi ut
earum uillis confectis atque contextis homines uestiantur; quae quidem
neque ali neque sustentari neque ullum fructum edere ex se sine cultu
hominum et curatione potuissent. Canum uero tam fida custodia tamque amans
dominorum adulatio tantumque odium in externos et tam incredibilis ad
inuestigandum sagacitas narium, tanta alacritas in uenando quid significat
aliud, nisi se ad hominum commoditates esse generatos. [159] Quid de bubus
loquar; quorum ipsa terga declarant non esse se ad onus accipiendum
figurata, ceruices autem natae ad iugum, tum uires umerorum et latitudines
ad aratra ćextrahenda. Quibus cum terrae subigerentur fissione glebarum, ab
illo aureo genere, ut poetae loquuntur, uis nulla umquam adferebatur:

     'Ferrea tum uero proles exorta repentest
     ausaque funestum primast fabricarier ensem
     et gustare manu iunctum domitumque iuuencum':

tanta putabatur utilitas percipi e bubus, ut eorum uisceribus uesci scelus
haberetur. Longum est mulorum persequi utilitates et asinorum, quae certe
ad hominum usum paratae sunt. [160] Sus uero quid habet praeter escam; cui
quidem, ne putesceret, animam ipsam pro sale datam dicit esse Chrysippus;
qua pecude, quod erat ad uescendum hominibus apta, nihil genuit natura
fecundius. Quid multitudinem suauitatemque piscium dicam, quid auium; ex
quibus tanta percipitur uoluptas, ut interdum Pronoea nostra Epicurea
fuisse uideatur, atque eae ne caperentur quidem nisi hominum ratione atque
sollertia; quamquam auis quasdam, et alites et oscines, ut nostri augures
appellant, rerum augurandarum causa esse natas putamus. [161] Iam uero
immanes et feras beluas nanciscimur uenando, ut et uescamur is et
exerceamur in uenando ad similitudinem bellicae disciplinae et utamur
domitis et condocefactis, ut elephantis, multaque ex earum corporibus
remedia morbis et uulneribus eligamus, sicut ex quibusdam stirpibus et
herbis, quarum utilitates longinqui temporis usu et periclitatione
percepimus. Totam licet animis tamquam oculis lustrare terram mariaque
omnia: cernes iam spatia frugifera atque immensa camporum uestitusque
densissimos montium, pecudum pastus, tum incredibili cursus maritimos
celeritate. [162] Nec ueto supra terram, sed etiam in intumis eius tenebris
plurimarum rerum latet utilitas, quae ad usum hominum orta ab hominibus
solis inuenitur.

Illud uero, quod uterque uestrum arripiet fortasse ad reprendendum, Cotta,
quia Carneades lubenter in Stoicos inuehebatur, Velleius, quia nihil tam
inridet Epicurus quam praedictionem rerum futurarum, mihi uidetur uel
maxume confirmare deorum prudentia consuli rebus humanis. Est enim profecto
diuinatio, quae multis locis, rebus, temporibus apparet cum in priuatis
rebus, tum maxume in publicis: [163] multa cernunt haruspices, multa
augures prouident, multa oraclis declarantur, multa uaticinationibus, multa
somniis, multa portentis; quibus cognitis multae saepe res [ex] hominum
sententia atque utilitate partae, multa etiam pericula depulsa sunt. Haec
igitur siue uis siue ars siue natura ad scientiam rerum futurarum homini
profecto est nec ali cuiquam a dis inmortalibus data.

Quae si singula uos forte non mouent, uniuersa certe tamen inter se conexa
atque coniuncta mouere debebant.

[164] Nec uero uniuerso generi hominum solum, sed etiam singulis a dis
immortalibus consuli et prouideri solet. Licet enim contrahere
uniuersitatem generis humani eamque gradatim ad pauciores, postremo
deducere ad singulos. Nam si omnibus hominibus, qui ubique sunt quacumque
in ora ac parte terrarum ab huiusce terrae, quam nos incolimus,
continuatione distantium, deos consulere censemus ob has causas, quas ante
diximus, his quoque hominibus consulunt, qui has nobiscum terras ab oriente
ad occidentem colunt. [165] Sin autem consulunt, qui quasi magnam quandam
insulam incolunt, quam nos orbem terrae uocamus, etiam illis consulunt, qui
partes eius insulae tenent, Europam, Asiam, Africam. Ergo et earum partes
diligunt, ut Romam, Athenas, Spartam, Rhodum, et earum urbium separatim ab
uniuersis singulos diligunt, ut Pyrrhi bello Curium, Fabricium,
Coruncanium, primo Punico Calatinum, Duellium, Metellum, Lutatium, secundo
Maxumum, Marcellum, Africanum, post hos Paulum, Gracchum, Catonem, patrumue
memoria Scipionem, Laelium; multosque praeterea et nostra ciuitas et
Graecia tulit singulares uiros, quorum neminem nisi iuuante deo talem
fuisse credendum est. [166] Quae ratio poetas maxumeque Homerum inpulit, ut
principibus heroum, Ulixi, Diomedi, Agamemnoni, Achilli certos deos
discriminum et periculorum comites adiungeret. Praeterea ipsorum deorum
saepe praesentiae, quales supra commemoraui, declarant ab is et [in]
ciuitatibus et singulis hominibus consuli; quod quidem intellegitur etiam
significationibus rerum futurarum, quae tum dormientibus, tum uigilantibus
portenduntur; multa praeterea ostentis, multa in extis admonemur multisque
rebus aliis, quas diuturnus usus ita notauit, ut artem diuinationis
efficeret. [167] Nemo igitur uir magnus sine aliquo adflatu diuino umquam
fuit. Nec uero ita refellendum est, ut, si segetibus aut uinetis cuiuspiam
tempestas nocuerit aut si quid e uitae commodis casus abstulerit, eum, cui
quid horum acciderit, aut inuisum deo aut neglectum a deo iudicemus. Magna
di curant, parua neglegunt. Magnis autem uiris prosperae semper omnes res,
siquidem satis a nostris et a principe philosophiae Socrate dictum est de
ubertatibus uirtutis et copiis. [168] Haec mihi fere in mentem ueniebant,
quae dicenda putarem de natura deorum. Tu autem, Cotta, si me audias,
eandem causam agas teque et principem ciuem et pontificem esse cogites et,
quoniam in utramque partem uobis licet disputare, hanc potius sumas eamque
facultatem disserendi, quam tibi a rhetoricis exercitationibus acceptam
amplificauit Academia, potius huc conferas. Mala enim et impia consuetudo
est contra deos disputandi, siue ex animo id fit siue simulate."

 ľ03



[1] Quae cum Balbus dixisset, tum adridens Cotta "Sero", inquit, "mihi,
Balbe, praecipis, quid defendam. Ego enim te disputante, quid contra
dicerem, mecum ipse meditabar neque tam refellendi tui causa quam ea, quae
minus intellegebam, requirendi. Cum autem suo cuique iudicio sit utendum,
difficile factu est me id sentire, quod tu uelis."

[2] Hic Velleius "Nescis", inquit, "quanta cum expectatione, Cotta, sim te
auditurus. Iucundus enim Balbo nostro sermo tuus contra Epicurum fuit;
praebebo igitur ego me tibi uicissim attentum contra Stoicos auditorem.
Spero enim te, ut soles, bene paratum uenire."

[3] Tum Cotta "Sic mehercule", inquit, "Vellei; neque enim mihi par ratio
cum Lucilio est, ac tecum fuit". "Qui tandem?" inquit ille. "Quia mihi
uidetur Epicurus uester de dis immortalibus non magnopere pugnare:
tantummodo negare deos esse non audet, ne quid inuidiae subeat aut
criminis; cum uero deos nihil agere, nihil curare confirmat membrisque
humanis esse praeditos, sed eorum membrorum usum nullum habere, ludere
uidetur satisque putare, si dixerit esse quandam beatam naruram et
aeternam.

[4] A Balbo autem animaduertisti, credo, quam multa dicta sint quamque,
etiamsi minus uera, tamen apta inter se et cohaerentia. Itaque cogito, ut
dixi, non tam refellere eius orationem quam ea, quae minus intellexi,
requirere. Quare, Balbe, tibi permitto, responderene mihi malis de singulis
rebus quaerenti ex te ea, quae parum accepi, an uniuersam audire orationem
meam." Tum Balbus: "Ego uero, si quid explanari tibi uoles, respondere
malo; sin me interrogare non tam intellegendi causa quam refellendi, utrum
uoles, faciam, uel ad singula, quae requires, statim respondebo uel, cum
peroraris, ad omnia."

[5] Tum Cotta "Optime", inquit; "quam ob rem sic agamus, ut nos ipsa ducit
oratio. Sed antequam de re, pauca de me. Non enim mediocriter moueor
auctoritate tua, Balbe, orationeque ea, quae me in perorando cohortabatur,
ut meminissem me et Cottam esse et pontificem; quod eo, credo, ualebat, ut
opiniones, quas a maioribus accepimus de dis immortalibus, sacra,
caerimonias religionesque defenderem. Ego uero eas defendam semper
semperque defendi nec me ex ea opinione, quam a maioribus accepi de cultu
deorum inmortalium, ullius umquam oratio aut docti aut indocti mouebit. Sed
cum de religione agitur, Ti. Coruncanium, P. Scipionem, P. Scaeuolam
pontifices maximos, non Zenonem aut Cleanthen aut Chrysippum sequor
habeoque C. Laelium augurem eundemque sapientem, quem potius audiam
dicentem de religione in illa oratione nobili quam quemquam principem
Stoicorum. Cumque omnis populi Romani religio in sacra et in auspicia
diuisa sit, tertium adiunctum sit, si quid praedictionis causa ex portentis
et monstris Sibyllae interpretes haruspicesue monuerunt, harum ego
religionum nullam umquam contemnendam putaui mihique ita persuasi, Romulum
auspiciis, Numam sacris constitutis fundamenta iecisse nostrae ciuitatis,
quae numquam profecto sine summa placatione deorum inmortalium tanta esse
potuisset.

[6] Habes, Balbe, quid Cotta, quid pontifex sentiat; fac nunc ego
intellegam, tu quid sentias; a te enim philosopho rationem accipere debeo
religionis, maioribus autem nostris etiam nulla ratione reddita credere."
Tum Balbus "Quam igitur a me rationem", inquit, "Cotta, desideras?" Et ille
"Quadripertita", inquit, "fuit diuisio tua, primum ut uelles docere deos
esse, deinde quales essent, tum ab is mundum regi, postremo consulere eos
rebus humanis. Haec, si recte memini, partitio fuit." "Rectissume", inquit
Balbus; "sed expecto, quid requiras."

[7] Tum Cotta "Primum quidque uideamus", inquit, "et si id est primum, quod
inter omnis nisi admodum impios conuenit, mihi quidem ex animo exuri non
potest, esse deos, id tamen ipsum, quod mihi persuasum est auctoritate
maiorum, cur ita sit, nihil tu me doces." "Quid est", inquit Balbus, "si
tibi persuasum est, cur a me uelis discere?" Tum Cotta "Quia sic
adgredior", inquit, "ad hanc disputationem, quasi nihil umquam audierim de
dis immortalibus, nihil cogitauerim; rudem me et integrum discipulum accipe
et ea, quae requiro, doce."

[8]"Dic igitur", inquit, "quid requiras." "Egone, primum illud, cur, quom
istam partem ne egere quidem oratione dixisses, quod esset perspicuum et
inter omnis constaret deos esse, de eo ipso tam multa dixeris." "Quia te
quoque", inquit, "animaduerti, Cotta, saepe, cum in foro diceres, quam
plurimis posses argumentis onerare iudicem, si modo eam facultatem tibi
daret causa. Atque hoc idem et philosophi faciunt et ego, ut potui, feci.
Tu autem quod quaeris, similiter facis, ac si me roges, cur te duobus
contuear oculis et non altero coniueam, cum idem uno adsequi possim."

[9] Tum Cotta "Quam simile istud sit", inquit, "tu uideris. Nam ego neque
in causis, si quid est euidens, de quo inter omnis conueniat, argumentari
soleo -- perspicuitas enim argumentatione eleuatur -- nec, si id facerem in
causis forensibus, idem facerem in hac suptilitate sermonis. Cur coniueres
autem altero oculo, causa non esset, cum idem optutus esset amborum et cum
rerum natura, quam tu sapientem esse uis, duo lumina ab animo ad oculos
perforata nos habere uoluisset. Sed quia non confidebas tam esse id
perspicuum, quam tu uelis, propterea multis argumentis deos esse docere
uoluisti. Mihi enim unum sat erat, ita nobis maioris nostros tradidisse.
Sed tu auctoritates contemnis, ratione pugnas;

[10] patere igitur rationem meam cum tua ratione contendere. Adfers haec
omnia argumenta, cur dii sint, remque mea sententia minime dubiam
argumentando dubiam facis; mandaui enim memoriae non numerum solum, sed
etiam ordinem argumentorum tuorum. Primum fuit, cum caelum suspexissemus,
statim nos intellegere esse aliquod numen, quo haec regantur. Ex hoc illud
etiam: 'Aspice hoc sublime candens, quem inuocant omnes Iouem'

[11] quasi uero quisquam nostrum istum potius quam Capitolinum Iouem
appellet aut hoc perspicuum sit constetque inter omnes, eos esse deos, quos
tibi Velleius multique praeterea ne animantis quidem esse concedant. Graue
etiam argumentum tibi uidebatur, quod opinio de dis inmortalibus et omnium
esset et cottidie cresceret: placet igitur tantas res opinione stultorum
iudicari, uobis praesertim, qui illos insanos esse dicatis? 'At enim
praesentis uidemus deos, ut apud Regillum Postumius, in Salaria Vatinius'
-- nescio quid etiam de Locrorum apud Sagram proelio. Quos igitur tu
Tyndaridas appellabas, id est homines homine natos, et quos Homerus, qui
recens ab illorum aetate fuit, sepultos esse dicit Lacedaemone, eos tu cum
cantheriis albis nullis calonibus obuiam Vatinio uenisse existimas et
uictoriam populi Romani Vatinio potius homini rustico quam M. Catoni, qui
tum erat princeps, nuntiauisse? Ergo et illud in silice, quod hodie apparet
apud Regillum, tamquam uestigium ungulae Castoris equi credis esse?

[12] Nonne mauis illud credere, quod probari potest, animos praeclarorum
hominum, quales isti Tyndaridae fuerunt, diuinos esse et aeternos quam eos,
qui semel cremati essent, equitare et in acie pugnare potuisse. Aut si hoc
fieri potuisse dicis, doceas oportet, quomodo, nec fabellas aniles
proferas."

[13] Tum Lucilius "An tibi", inquit, "fabellae uidentur? Nonne ab A.
Postumio aedem Castori et Polluci in foro dedicatam, nonne senatus
consultum de Vatinio uides? Nam de Sagra Graecorum etiam est uolgare
prouerbium, qui quae adfirmant certiora esse dicunt quam illa, quae apud
Sagram. His igitur auctoribus nonne debes moueri?" Tum Cotta "Rumoribus",
inquit, "mecum pugnas, Balbe; ego autem a te rationes requiro * *

[14] Fati necessitate secuntur, quae futura sunt; effugere enim nemo id
potest, quod futurum est. Saepe autem ne utile quidem est scire, quid
futurum sit; miserum est enim nihil proficientem angi nec habere ne spei
quidem extremum et tamen commune solacium; praesertim cum uos idem fato
fieri dicatis omnia, quod autem semper ex omni aeternitate uerum fuerit, id
esse fatum: quid igitur iuuat aut quid adfert ad cauendum scire aliquid
futurum, cum id certe futurum sit? Unde porro ista diuinatio, quis inuenit
fissum iecoris, quis cornicis cantum notauit, quis sortis? Quibus ego credo
nec possum Atti Naui, quem commemorabas, lituum contemnere; sed qui ista
intellecta sint a philosophis, debeo discere, praesertim cum plurimis de
rebus diuini isti mentiantur.

[15] 'At medici quoque' -- ita enim dicebas -- 'saepe falluntur.' Quid
simile medicina, cuius ego rationem uideo, et diuinatio, quae unde oriatur
non intellego? Tu autem etiam Deciorum deuotionibus placatos deos esse
censes. Quae fuit eorum tanta iniquitas, ut placari populo Romano non
possent nisi uiri tales occidissent? Consilium illud imperatorium' fuit,
quod Graeci strategema appellant, sed eorum imperatorum, qui patriae
consulerent, uitae non parcerent; rebantur enim fore, ut exercitus
imperatorem equo incitato se in hostem inmittentem persequeretur, id quod
euenit. Nam Fauni uocem equidem numquam audiui; tibi, si audiuisse te
dicis, credam, etsi, Faunus omnino quid sit, nescio. Non igitur adhuc,
quantum quidem in te est, Balbe, intellego deos esse; quos equidem credo
esse, sed nil docent Stoici.

[16] Nam Cleanthes, ut dicebas, quattuor modis informatas in animis hominum
putat deorum esse notiones. Unus is modus est, de quo satis dixi, qui est
susceptus ex praesensione rerum futurarum; alter ex perturbationibus
tempestatum et reliquis motibus; tertius ex commoditate rerum, quas
percipimus, et copia; quartus ex astrorum ordine caelique constantia. De
praesensione diximus. De perturbationibus caelestibus et maritimis et
terrenis non possumus dicere, cum ea fiant, non esse multos, qui illa
metuant et a dis inmortalibus fieri existument;

[17] sed non id quaeritur, sintne aliqui, qui deos esse putent: di utrum
sint necne sint, quaeritur. Nam reliquae causae, quas Cleanthes adfert,
quarum una est de commodorum, quae capimus, copia, altera de temporum
ordine caelique constantia, tum tractabuntur a nobis, cum disputabimus de
prouidentia deorum, de qua plurima a te, Balbe, dicta sunt;

[18] eodemque illa etiam differemus, quod Chrysippum dicere aiebas, quoniam
esset aliquid in rerum natura, quod ab homine effici non posset, esse
aliquid homine melius, quaeque in domo pulchra cum pulchritudine mundi
comparabas, et cum totius mundi conuenientiam consensumque adferebas;
Zenonisque breuis et acutulas confusiones in eam partem sermonis, quam modo
dixi, differemus; eodemque tempore illa omnia, quae a te physice dicta sunt
de ui ignea deque eo calore, ex quo omnia generari dicebas, loco suo
quaerentur; omniaque, quae a te nudius tertius dicta sunt, cum docere
uelles deos esse, quare et mundus uniuersus et sol et luna et stellae
sensum ac mentem haberent, in idem tempus reseruabo.

[19] A te autem idem illud etiam atque etiam quaeram, quibus rationibus
tibi persuadeas deos esse." Tum Balbus: "Equidem attulisse rationes mihi
uideor, sed eas tu ita refellis, ut, cum me interrogaturus esse uideare et
ego me ad respondendum compararim, repente auertas orationem nec des
respondendi locum. Itaque maximae res tacitae praeterierunt, de
diuinatione, de fato, quibus de quaestionibus tu quidem strictim, nostri
autem multa solent dicere, sed ab hac ea quaestione, quae nunc in manibus
est, separantur; quare, si uidetur, noli agere confuse, ut hoc explicemus,
hac disputatione quod quaeritur."

[20] "Optime", inquit Cotta."Itaque quoniam quattuor in partes totam
quaestionem diuisisti de primaque diximus, consideremus secundam; quae mihi
talis uidetur fuisse, ut, cum ostendere uelles, quales di essent,
ostenderes nullos esse. A consuetudine oculorum animum abducere
difficillimum dicebas, sed, cum deo nihil praestantius esset, non
dubitabas, quin mundus esset deus, quo nihil in rerum natura melius esset:
modo possemus eum animantem cogitare uel potius ut cetera oculis, sic animo
hoc cernere.

[21] Sed cum mundo negas quicquam esse melius, quid dicis melius? Si
pulchrius, adsentior; si aptius ad utilitates nostras, id quoque adsentior;
sin autem id dicis, nihil esse mundo sapientius, nullo modo prorsus
adsentior, non quod difficile sit mentem ab oculis seuocare, sed quo magis
seuoco, eo minus id, quod tu uis, possum mente comprendere. 'Nihil est
mundo melius in rerum natura.' Ne in terris quidem urbe nostra; num igitur
idcirco in urbe esse rationem, cogitationem, mentem putas aut, quoniam non
sit, num idcirco existimas formicam anteponendam esse huic pulcherrumae
urbi, quod in urbe sensus sit nullus, in formica non modo sensus, sed etiam
mens, ratio, memoria? Videre oportet, Balbe, quid tibi concedatur, non te
ipsum, quod uelis, sumere.

[22] Istum enim locum totum ilIa uetus Zenonis breuis et, ut tibi
uidebatur, acuta conclusio dilatauit. Zeno enim ita concludit: 'Quod
ratione utitur, id melius est quam id, quod ratione non utitur; nihil autem
mundo melius; ratione igitur mundus utitur.'

[23] Hoc si placet, iam efficies, ut mundus optime librum legere uideatur;
Zenonis enim uestigiis hoc modo rationem poteris concludere: 'Quod
litteratum est, id est melius, quam quod non est litteratum; nihil autem
mundo melius; litteratus igitur est mundus' --isto modo etiam disertus et
quidem mathematicus, musicus, omni denique doctrina eruditus, postremo
philosophus erit mundus. Saepe dixisti nihil fieri sine deo nec ullam uim
esse naturae, ut sui dissimilia posset effingere: concedam non modo
animantem et sapientem esse mundum, sed fidicinem etiam et tubicinem,
quoniam earum quoque artium homines ex eo procreantur? Nihil igitur adfert
pater iste Stoicorum, quare mundum ratione uti putemus, nec cur animantem
quidem esse. Non est igitur mundus deus; et tamen nihil est eo melius:
nihil est enim eo pulchrius, nihil salutarius nobis, nihil ornatius aspectu
motuque constantius. Quod si mundus uniuersus non est deus, ne stellae
quidem, quas tu innumerabilis in deorum numero reponebas. Quarum te cursus
aequabiles aeternique delectabant, nec mehercule iniuria, sunt enim
admirabili incredibilique constantia.

[24] Sed non omnia, Balbe, quae cursus certos et constantis habent, ea deo
potius tribuenda sunt quam naturae. Quid Chalcidico Euripo in motu
identidem reciprocando putas fieri posse constantius, quid freto
Siciliensi, quid Oceani feruore illis in locis, 'Europam Libyamque rapax
ubi diuidit unda'? Quid aestus maritimi uel Hispanienses uel Brittannici
eorumque certis temporibus uel accessus uel recessus sine deo fieri nonne
possunt? Vide, quaeso, si omnis motus omniaque, quae certis temporibus
ordinem suum conseruant, diuina dicimus, ne tertianas quoque febres et
quartanas diuinas esse dicendum sit; quarum reuersione et motu quid potest
esse constantius? Sed omnium talium rerum ratio reddenda est;

[25] quod uos cum facere non potestis, tamquam in aram confugitis ad deum.
Et Chrysippus tibi acute dicere uidebatur, homo sine dubio uersutus et
callidus -- uersutos eos appello, quorum celeriter mens uersatur, callidos
autem, quorum tamquam manus opere, sic animus usu concalluit --; is igitur
'Si aliquid est', inquit, 'quod homo efficere non possit, qui id efficit,
melior est homine; homo autem haec, quae in mundo sunt, efficere non
potest; qui potuit igitur, is praestat homini; homini autem praestare quis
possit nisi deus; est igitur deus'. Haec omnia in eodem, quo illa Zenonis,
errore uersantur.

[26] Quid enim sit melius, quid praestabilius, quid inter naturam et
rationem intersit, non distinguitur. Idemque, si dei non sint, negat esse
in omni natura quicquam homine melius; id autem putare quemquam hominem,
nihil homine esse melius, summae adrogantiae censet esse. Sit sane
adrogantis pluris se putare quam mundum; at illud non modo non adrogantis,
sed potius prudentis, intellegere se habere sensum et rationem, haec eadem
Orionem et Caniculam non habere. Et 'Si domus pulchra sit, intellegamus eam
dominis', inquit, 'aedificatam esse, non muribus; sic igitur mundum deorum
domum existimare debemus'. Ita prorsus existimarem, si illum aedificatum,
non, quemadmodum docebo, a natura conformatum putarem.

[27] At enim quaerit apud Xenophontem Socrates, unde animum arripuerimus,
si nullus fuerit in mundo. Et ego quaero, unde orationem, unde numeros,
unde cantus; nisi uero loqui solem cum Iuna putamus, cum propius
accesserit, aut ad harmoniam canere mundum, ut Pythagoras existimat.
Naturae ista sunt, Balbe, naturae non artificiose ambulantis, ut ait Zeno
-- quod quidem quale sit, iam uidebimus --, sed omnia cientis et agitantis
motibus et mutationibus suis.

[28] Itaque illa mihi placebat oratio de conuenientia consensuque naturae,
quam quasi cognatione continuatam conspirare dicebas; illud non probabam,
quod negabas id accidere potuisse, nisi ea uno diuino spiritu contineretur.
Illa uero cohaeret et permanet naturae uiribus, non deorum, estque in ea
iste quasi consensus, quam synpatheian Graeci uocant; sed ea, quo sua
sponte maior est, eo minus diuina ratione fieri existimanda est.

[29] Illa autem, quae Carneades adferebat, quemadmodum dissoluitis? Si
nullum corpus inmortale sit, nullum esse corpus sempiternum: corpus autem
inmortale nullum esse, ne indiuiduum quidem nec, quod dirimi distrahiue non
possit; cumque omne animal patibilem naturam habeat, nullum est eorum, quod
effugiat accipiendi aliquid extrinsecus, id est quasi ferendi et patiendi
necessitatem, et si omne animal tale est, inmortale nullum est. Ergo
itidem, si omne animal secari ac diuidi potest, nullum est eorum
indiuiduum, nullum aeternum; atqui omne animal ad accipiendam uim externam
et ferundam paratum est; mortale igitur omne animal et dissolubile et
diuiduum sit necesse est.

[30] Ut enim, si omnis cera commutabilis esset, nihil esset cereum, quod
commutari non posset, item nihil argenteum, nihil aeneum, si commutabilis
esset natura argenti et aeris similiter igitur, si omnia, quae sunt, e
quibusdam rebus constant, et si ea, e quibus cuncta constant, mutabilia
sunt, nullum corpus esse potest non mutabile; mutabilia autem sunt illa, ex
quibus omnia constant, ut uobis uidetur; omne igitur corpus mutabile est.
At si esset corpus aliquod immortale, non esset omne mutabile; ita
efficitur, ut omne corpus mortale sit. Etenim omne corpus aut aqua aut aer
aut ignis aut terra est aut id, quod est concretum ex iis aut ex aliqua
parte eorum. Horum autem nihil est, quin intereat;

[31] nam et terrenum omne diuiditur, et humor ita mollis est, ut facile
premi conlidique possit; ignis uero et aer omni pulsu facillime pellitur
naturaque cedens est maxume et dissupabilis. Praetereaque omnia haec tum
intereunt, cum in naturam aliam conuertuntur; quod fit, cum terra in aquam
se uertit et cum ex aqua oritur aer, ex aere aether, cumque eadem uicissim
retro commeant. Quod si ita est, ut ea intereant, e quibus constet omne
animal, nullum est animal sempiternum.

[32] Et ut haec omittamus, tamen animal nullum inueniri potest, quod neque
natum umquam sit et semper sit futurum. Omne enim animal sensus habet;
sentit igitur et calida et frigida et dulcia et amara nec potest ullo sensu
iocunda accipere, non accipere contraria; si igitur uoluptatis sensum
capit, doloris etiam capit; quod autem dolorem accipit, id accipiat etiam
interitum necesse est; omne igitur animal confitendum est esse mortale.

[33] Praeterea, si quid est, quod nec uoluptatem sentiat nec dolorem, id
animal esse non potest; sin autem, quod animal est, id illa necesse est
sentiat, et, quod ea sentiat, non potest esse aeternum; et omne animal
sentit; nullum igitur animal aeternum est. Praeterea nullum potest esse
animal, in quo non et adpetitio sit et declinatio naturalis. Adpetuntur
autem, quae secundum naturam sunt, declinantur contraria; et omne animal
adpetit quaedam et fugit a quibusdam; quod autem refugit, id contra naturam
est, et quod est contra naturam, id habet uim interemendi. Omne ergo animal
intereat necesse est.

[34] Innumerabilia sunt, ex quibus effici cogique possit nihil esse, quod
sensum habeat, quin id intereat; etenim ea ipsa, quae sentiuntur, ut
frigus, ut calor, ut uoluptas, ut dolor, ut cetera, cum amplificata sunt,
interimunt; nec ullum animal est sine sensu; nullum igitur animal aeternum
est. Etenim aut simplex est natura animantis, ut uel terrena sit uel ignea
uel animalis uel umida, quod quale sit ne intellegi quidem potest, aut
concretum ex pluribus naturis, quarum suum quaeque locum habeat, quo
naturae ui feratur, alia infimum, alia summum, alia medium. Haec ad quoddam
tempus cohaerere possunt, semper autem nullo modo possunt; necessest enim
in suum quaeque locum natura rapiatur. Nullum igitur animal est
sempiternum.

[35] Sed omnia uestri, Balbe, solent ad igneam uim referre Heraclitum, ut
opinor, sequentes, quem ipsum non omnes interpretantur uno modo; quem,
quoniam, quid diceret, intellegi noluit, omittamus; uos autem ita dicitis,
omnem uim esse ignem, itaque et animantis, cum calor defecerit, tum
interire, et in omni natura rerum id uiuere, id uigere, quod caleat. Ego
autem non intellego, quomodo calore extincto corpora intereant, non
intereant umore aut spiritu amisso, praesertim cum intereant etiam nimio
calore.

[36] Quamobrem id quidem commune est de calido; uerum tamen uideamus
exitum. Ita uoltis, opinor, nihil esse animal intrinsecus in natura atque
mundo praeter ignem: qui magis quam praeter animam, unde animantium quoque
constet animus, ex quo animal dicitur? Quomodo autem hoc, quasi concedatur,
sumitis, nihil esse animum nisi ignem; probabilius enim uidetur tale
quiddam esse animum, ut sit ex igni atque anima temperatum. 'Quodsi ignis
ex sese ipse animal est nulla se alia admiscente natura, quoniam is, cum
inest in corporibus nostris, efficit, ut sentiamus, non potest ipse esse
sine sensu.' Rursus eadem dici possunt: quidquid est enim, quod sensum
habeat, id necesse est sentiat et uoluptatem et dolorem, ad quem autem
dolor ueniat, ad eundem etiam interitum uenire. Ita fit, ut ne ignem quidem
efficere possitis aeternum.

[37] Quid enim? Non eisdem uobis placet omnem ignem pastus indigere nec
permanere ullo modo posse, nisi alatur, ali autem solem, lunam, reliqua
astra aquis, alia dulcibus, alia marinis; eamque causam Cleanthes adfert,
cur se sol referat nec longius progrediatur solstitiali orbi itemque
brumali, ne longius discedat a cibo. Hoc totum quale sit, mox; nunc autem
concludatur illud: quod interire possit, id aeternum non esse natura; ignem
autem interiturum esse, nisi alatur; non esse igitur natura ignem
sempiternum.

[38] Qualem autem deum intellegere nos possumus nulla uirtute praeditum?
Quid enim? Prudentiamne deo tribuemus, quae constat ex scientia rerum
bonarum et malarum et nec bonarum nec malarum? Cui mali nihil est nec esse
potest, quid huic opus est dilectu bonorum et malorum, quid autem ratione,
quid intellegentia; quibus utimur ad eam rem, ut apertis obscura
adsequamur; at opscurum deo nihil potest esse. Nam iustitia, quae suum
cuique distribuit, quid pertinet ad deos; hominum enim societas et
communitas, ut uos dicitis, iustitiam procreauit. Temperantia autem constat
ex praetermittendis uoluptatibus corporis: cui si locus in caelo est, est
etiam uoluptatibus. Nam fortis deus intellegi qui potest, in dolore an in
labore an in periculo: quorum deum nihil adtingit.

[39] Nec ratione igitur utentem nec uirtute ulla praeditum deum intellegere
qui possumus? Nec uero uolgi atque imperitorum inscitiam despicere possum,
cum ea considero, quae dicuntur a Stoicis. Sunt enim illa imperitorum:
piscem Syri uenerantur, omne fere genus bestiarum Aegyptii consecrauerunt;
iam uero in Graecia multos habent ex hominibus deos, Alabandum Alabandis,
Tenedi Tenen, Leucotheam, quae fuit Ino, et eius Palaemonem filium cuncta
Graecia -- Herculem, Aesculapium, Tyndaridas, Romulum nostrum aliosque
compluris, quos quasi nouos et adscripticios ciues in caelum receptos
putant.

[40] Haec igitur indocti; quid uos philosophi, qui meliora? Omitto illa,
sunt enim praeclara: sit sane deus ipse mundus. Hoc credo illud esse
'sublime candens, quem inuocant omnes Iouem'. Quare igitur pluris
adiungimus deos? Quanta autem est eorum multitudo: mihi quidem sane multi
uidentur; singulas enim stellas numeras deos eosque aut beluarum nomine
appellas, ut Capram, ut Nepam, ut Taurum, ut Leonem, aut rerum inanimarum,
ut Argo, ut Aram, ut Coronam.

[41] Sed ut haec concedantur, reliqua qui tandem non modo concedi, sed
omnino intellegi possunt? Cum fruges Cererem, uinum Liberum dicimus, genere
nos quidem sermonis utimur usitato, sed ecquem tam amentem esse putas, qui
illud, quo uescatur, deum credat esse? Nam quos ab hominibus peruenisse
dicis ad deos, tu reddes rationem, quemadmodum id fieri potuerit aut cur
fieri desierit, et ego discam libenter; quomodo nunc quidem est, non uideo,
quo pacto ille, cui 'in monte Oetaeo inlatae lampades' fuerint, ut ait
Accius, 'in domum aeternam patris' ex illo ardore peruenerit; quem tamen
Homerus apud inferos conueniri facit ab Ulixe sicut ceteros, qui
excesserant uita.

[42] Quamquam quem potissimum Herculem colamus, scire sane uelim; pluris
enim tradunt nobis ii, qui interiores scrutantur et reconditas litteras,
antiquissimum Ioue natum -- sed item Ioue antiquissimo, nam Ioues quoque
pluris in priscis Graecorum litteris inuenimus: ex eo igitur et Lysithoe
est is Hercules, quem concertauisse cum Apolline de tripode accepimus.
Alter traditur Nilo natus Aegyptius, quem aiunt Phrygias litteras
conscripsisse. Tertius est ex Idaeis Digitis; cui inferias adferunt Cretes.
Quartus Iouis est et Asteriae, Latonae sororis, qui Tyri maxime colitur,
cuius Carthaginem filiam ferunt; quintus in India, qui Belus dicitur,
sextus hic ex Alcmena, quem Iuppiter genuit, sed tertius Iuppiter, quoniam,
ut iam docebo, pluris Ioues etiam accepimus.

[43] Quando enim me in hunc locum deduxit oratio, docebo meliora me
didicisse de colendis dis inmortalibus iure pontificio et more maiorum
capedunculis his, quas Numa nobis reliquit, de quibus in illa aureola
oratiuncula dicit Laelius, quam rationibus Stoicorum. Si enim uos sequar,
dic, quid ei respondeam, qui me sic roget: 'Si di sunt, suntne etiam
Nymphae deae? Si Nymphae, Panisci etiam et Satyri; hi autem non sunt; ne
Nymphae quidem igitur. At earum templa sunt publice uota et dedicata. Ne
ceteri quidem ergo di, quorum templa sunt dedicata. Age porro: Iouem et
Neptunum deum numeras; ergo etiam Orcus frater eorum deus, et illi, qui
fluere apud inferos dicuntur, Acheron, Cocytus, Pyriphlegethon; tum Charon,
tum Cerberus di putandi.

[44] At id quidem repudiandum; ne Orcus quidem igitur; quid dicitis ergo de
fratribus?' Haec Carneades aiebat, non ut deos tolleret -- quid enim
philosopho minus conueniens --, sed ut Stoicos nihil de dis explicare
conuinceret; itaque insequebatur: 'Quid enim', aiebat, 'si hi fratres sunt
in numero deorum, num de patre eorum Saturno negari potest, quem uolgo
maxime colunt ad occidentem? Qui si est deus, patrem quoque eius Caelum
esse deum confitendum est. Quod si ita est, Caeli quoque parentes di
habendi sunt Aether et Dies eorumque fratres et sorores, qui a genealogis
antiquis sic nominantur -- Amor, Dolus, Metus, Labor, Inuidentia, Fatum,
Senectus, Mors, Tenebrae, Miseria, Querella, Gratia, Fraus, Pertinacia,
Parcae, Hesperides, Somnia; quos omnis Erebo et Nocte natos ferunt. Aut
igitur haec monstra probanda sunt aut prima illa tollenda.

[45] Quid Apollinem, Volcanum, Mercurium, ceteros deos esse dices, de
Hercule, Aesculapio, Libero, Castore, Polluce dubitabis? At hi quidem
coluntur aeque atque illi, apud quosdam etiam multo magis. Ergo hi dei sunt
habendi mortalibus nati matribus. Quid Aristaeus, qui oliuae dicitur
inuentor, Apollinis filius, Theseus, qui Neptuni, reliqui, quorum patres
di, non erunt in deorum numero? Quid quorum matres? Opinor etiam magis; ut
enim iure ciuili, qui est matre libera, liber est, item iure naturae, qui
dea matre est, deus sit necesse est. Itaque Achillem Astypalenses insulani
sanctissume colunt; qui si deus est, et Orpheus et Rhesus di sunt, Musa
matre nati; nisi forte maritumae nuptiae terrenis anteponuntur. Si hi di
non sunt, quia nusquam coluntur, quomodo illi sunt?'

[46] Vide igitur, ne uirtutibus hominum isti honores habeantur, non
immortalitatibus; quod tu quoque, Balbe, uisus es dicere. Quomodo autem
potes, si Latonam deam putas, Hecatam non putare, quae matre Asteria est
sorore Latonae? An haec quoque dea est? uidimus enim eius aras delubraque
in Graecia. Sin haec dea est, cur non Eumenides? Quae si deae sunt, quarum
et Athenis fanumst et apud nos, ut ego interpretor, lucus Furinae, Furiae
deae sunt, speculatrices, credo, et uindices facinorum et sceleris.

[47] Quodsi tales dei sunt, ut rebus humanis intersint, Natio quoque dea
putanda est, cui, cum fana circumimus in agro Ardeati, rem diuinam facere
solemus; quae quia partus matronarum tueatur, a nascentibus Natio nominata
est. Ea si dea est, di omnes illi, qui commemorabantur a te, Honos, Fides,
Mens, Concordia, ergo etiam Spes, Moneta omniaque, quae cogitatione
nobismet ipsis possumus fingere. Quod si uerisimile non est, ne illud
quidem est, haec unde fluxerunt. Quid autem dicis, si di sunt illi, quos
colimus et accepimus, cur non eodem in genere Serapim Isimque numeremus?
Quod si facimus, cur barbarorum deos repudiemus? Boues igitur et equos,
ibis, accipitres, aspidas, crocodilos, pisces, canes, lupos, faelis, multas
praeterea beluas in deorum numerum reponemus. Quae si reiciamus, illa
quoque, unde haec nata sunt, reiciemus.

[48] Quid deinde, Ino dea ducetur et Leukothea a Graecis, a nobis Matuta
dicetur, cum sit Cadmi filia, Circe autem er Pasiphae et Aeeta e Perseide
Oceani filia natae patre Sole in deorum numero non habebuntur? Quamquam
Circen quoque coloni nostri Cercienses religiose colunt. Ergo hanc deam
ducis: quid Medeae respondebis, quae duobus dis auis, Sole et Oceano, Aeeta
patre, matre Idyia procreata est, quid huius Absyrto fratri -- qui est apud
Pacuuium Aegialeus, sed illud nomen ueterum litteris usitatius --? Qui si
di non sunt, uereor, quid agat Ino; haec enim omnia ex eodem fonte
fluxerunt.

[49] An Amphiataus erit deus et Trophonius? Nostri quidem publicani, cum
essent agri in Boeotia deorum inmortalium excepti lege censoria, negabant
inmortalis esse ullos, qui aliquando homines fuissent. Sed si sunt hi di,
est certe Erectheus, cuius Athenis et delubrum uidimus et sacerdotem. Quem
si deum facimus, quid aut de Codro dubitare possumus aut de ceteris, qui
pugnantes pro patriae libertate ceciderunt? Quod si probabile non est, ne
illa quidem superiora, unde haec manant, probanda sunt.

[50] Atque in plerisque ciuitatibus intellegi potest augendae uirtutis
gratia, quo libentius rei publicae causa periculum adiret optimus quisque,
uirorum fortium memoriam honore deorum immortalium consecratam. Ob eam enim
ipsam causam Erectheus Athenis filiaeque eius in numero deorum sunt,
itemque [Leonaticuml est delubrum Athenis, quod Leokorion nominatur.
Alabandenses quidem sanctius Alabandum colunt, a quo est urbs illa condita,
quam quemquam nobilium deorum; apud quos non inurbane Stratonicus ut multa,
cum quidam ei molestus Alabandum deum esse confirmaret, Herculem negaret,
'ergo', inquit, 'mihi Alabandus, tibi Hercules sit iratus'.

[51] Illa autem, Balbe, quae tu a caelo astrisque ducebas, quam longe
serpant, non uides: solem deum esse lunamque, quorum alterum Apollinem
Graeci, alteram Dianam putant. Quod si luna dea est, ergo etiam Lucifer
ceteraeque errantes numerum deorum optinebunt; igitur etiam inerrantes. Cur
autem arci species non in deorum numero reponatur; est enim pulcher et ob
eam speciem, quia causam habeat admirabilem, Thaumante dicitur Iris esse
nata. Cuius si diuina natura est, quid facies nubibus; arcus enim ipse e
nubibus efficitur quodam modo coloratis; quarum una etiam Centauros
peperisse dicitur. Quod si nubes retuleris in deos, referendae certe erunt
tempestates, quae populi Romani ritibus consecratae sunt. Ergo imbres,
nimbi, procellae, turbines dei putandi; nostri quidem duces mare
ingredientes inmolare hostiam fluctibus consuerunt.

[52] Iam si est Ceres a gerendo -- ita enim dicebas --, terra ipsa dea est
et ita habetur; quae est enim alia Tellus; sin terra, mare etiam, quem
Neptunum esse dicebas; ergo et flumina et fontes. Itaque et Fontis delubrum
Masso ex Corsica dedicauit, et in augurum precatione Tiberinum, Spinonem,
Anemonem, Nodinum, alia propinquorum fluminum nomina uidemus. Ergo hoc aut
in inmensum serpet aut nihil horum recipiemus; nec ilIa infinita ratio
superstitionis probabitur; nihil ergo horum probandum est.

[53] Dicamus igitur, Balbe, oportet contra illos etiam, qui hos deos ex
hominum genere in caelum translatos non re, sed opinione esse dicunt, quos
auguste omnes sancteque ueneramur. Principio Ioues tres numerant ii, qui
theologi nominantur, ex quibus primum et secundum natos in Arcadia; alterum
patre Aethere, ex quo etiam Proserpinam natam ferunt et Liberum, alterum
patre Caelo, qui genuisse Mineruam dicitur, quam principem et inuentricem
belli ferunt; tertium Cretensem Saturni filium; cuius in illa insula
sepulcrum ostenditur. Dioscoroe etiam apud Graios multis modis nominantur:
primi tres, qui appellantur Anactes Athenis, ex rege Ioue antiquissimo et
Proserpina nati Tritopatreus, Eubuleus, Dionysus; secundi Ioue tertio nati
et Leda, Castor et Pollux; tertii dicuntur a nonnullis Alco et Melampus et
Tmolus, Atrei filii, qui Pelope natus fuit.

[54] Iam Musae primae quattuor Ioue altero, Thelxinoe, Aoede, Arche,
Melete; secundae Ioue tertio et Mnemosyne procreatae nouem; tertiae Piero
natae et Antiopa, quas Pieridas et Pierias solent poetae appellare, isdem
nominibus et eodem numero, quo proxumae superiores. Cumque tu solem, quia
solus esset, appellatum esse dicas, Soles ipsi quam multi a theologis
proferuntur. Unus eorum Ioue natus nepos Aetheris; alter Hyperione; tertius
Volcano Nili filio, cuius urbem Aegyptii uolunt esse eam, quae Heliopolis
appellatur; quartus is, quem heroicis temporibus Acantho Rhodi peperisse
dicitur, pater Ialysi, Camiri, Lindi, unde Rhodii; quintus, qui Colchis
fertur Aeetam et Circam procreauisse.

[55] Volcani item complures: primus Caelo natus, ex quo et Minerua
Apollinem eum, cuius in tutela Athenas antiqui historici esse uoluerunt;
secundus Nilo natus Opas, ut Aegyptii appellant, quem custodem esse Aegypti
uolunt; tertius ex tertio Ioue et Iunone, qui Lemni fabricae traditur
praefuisse; quartus Maemalio natus, qui tenuit insulas propter Siciliam,
quae Volcaniae nominantur.

[56] Mercurius unus Caelo patre, Die matre natus, cuius obscenius excitata
natura traditur, quod aspectu Proserpinae commotus sit; alter Valentis et
Phoronidis filius is, qui sub terris habetur idem Trophonius; tertius Ioue
tertio natus et Maia, ex quo et Penelopa Pana natum ferunt; quartus Nilo
patre, quem Aegyptii nefas habent nominare; quintus, quem colunt Pheneatae,
qui Argum dicitur interemisse ob eamque causam in Aegyptum profugisse atque
Aegyptiis leges et litteras tradidisse: hunc Aegyptii Theyt appellant
eodemque nomine anni primus mensis apud eos uocatur.

[57] Aesculapiorum primus Apollinis, quem Arcades colunt, qui specillum
inuenisse primusque uolnus dicitur obligauisse; secundus secundi Mercuri
frater: is fulmine percussus dicitur humatus esse Cynosuris; tertius
Arsippi et Arsinoae, qui primus purgationem alui dentisque euolsionem, ut
ferunt, inuenit, cuius in Arcadia non longe a Lusio flumine sepulcrum er
lucus ostenditur. Apollinum antiquissimus is, quem paulo antea e Volcano
natum esse dixi custodem Athenarum; alter Corybantis filius natus in Creta,
cuius de illa insula cum Ioue ipso certamen fuisse traditur; tertius Ioue
tertio natus et Latona, quem ex Hyperboreis Delphos ferunt aduenisse;
quartus in Arcadia, quem Arcades Nomion appellant, quod ab eo se leges
ferunt accepisse.

[58] Dianae item plures: prima Iouis et Proserpinae, quae pinnatum
Cupidinem genuisse dicitur; secunda notior, quam Ioue tertio et Latona
natam accepimus; tertiae pater Upis traditur, Glauce mater: eam saepe
Graeci Upim paterno nomine appellant. Dionysos multos habemus: primum Ioue
et Proserpina natum; secundum Nilo, qui Nysam dicitur interemisse; tertium
Cabiro patre, eumque regem Asiae praefuisse dicunt, cui Sabazia sunt
instituta; quartum Ioue et Luna, cui sacra Orphica putantur confici;
quintum Nyso natum et Thyone, a quo trieterides constitutae putantur.

[59] Venus prima Caelo et Die nata, cuius Eli delubrum uidimus; altera
spuma procreata, ex qua et Mercurio Cupidinem secundum natum accepimus;
tertia Ioue nata et Diona, quae nupsit Volcano, sed ex ea et Marte natus
Anteros dicitur; quarta Syria Cyproque concepta, quae Astarte uocatur, quam
Adonidi nupsisse proditum est. Minerua prima, quam Apollinis matrem supra
diximus; secunda orta Nilo, quam Aegyptii Saietae colunt; tertia ilIa, quam
a loue generatam supra diximus; quarta Ioue nata et Coryphe Oceani filia,
quam Arcades Korian nominant et quadrigarum inuentricem ferunt; quinta
Pallantis, quae patrem dicitur interemisse uirginitatem suam uiolare
conantem, cui pinnarum talaria adfigunt.

[60] Cupido primus Mercurio et Diana prima natus dicitur; secundus Mercurio
et Venere secunda; tertius, qui idem est Anteros, Marte et Venere tertia.
Atque haec quidem et alia eius modi ex uetere Graeciae fama collecta sunt.
Quibus intellegis resistendum esse, ne perturbentur religiones; uestri
autem non modo haec non refellunt, uerum etiam confirmant interpretando,
quorsum quidque pertineat. Sed eo iam, unde huc digressi sumus, reuertamur.

[61] Num censes igitur suptiliore ratione opus esse ad haec refellenda? Nam
mentem fidem, spem, uirtutem, honorem, uictoriam, salutem, concordiam
ceteraque huiusmodi rerum uim habere uidemus, non deorum. Aut enim in
nobismet insunt ipsis, ut mens, ut spes, ut fides, ut uirtus, ut concordia,
aut optandae nobis sunt, ut honos, ut salus, ut uictoria; quarum rerum
utilitatem uideo, uideo etiam consecrata simulacra; quare autem in iis uis
deorum insit, tum intellegam, cum ex te cognouero. Quo in genere uel maxime
est fortuna numeranda, quam nemo ab inconstantia et temeritate seiunget,
quae digna certe non sunt deo.

[62] lam uero quid uos illa delectat explicatio fabularum et enodatio
nominum? Exsectum a filio Caelum, uinctum itidem a filio Saturnum, haec et
alia generis eiusdem ita defenditis, ut ii, qui ista finxerunt, non modo
non insani, sed etiam fuisse sapientes uideantur. In enodandis autem
nominibus, quod miserandum sit, laboratis: 'Saturnus, quia se saturat
annis; Mauors, quia magna uertit; Minerua, quia minuit aut quia minatur;
Venus, quia uenit ad omnia; Ceres a gerendo.' Quam periculosa consuetudo.
In multis enim nominibus haerebitis: quid Veioui facies, quid Volcano?
Quamquam, quoniam Neptunum a nando appellatum putas, nullum erit nomen,
quod non possis una littera explicare, unde ductum sit; in quo quidem magis
tu mihi natare uisus es quam ipse Neptunus.

[63] Magnam molestiam suscepit et minime necessariam primus Zeno, post
Cleanthes, deinde Chrysippus, commenticiarum fabularum reddere rationem,
uocabulorum, cur quidque ita appellatum sit, causas explicare. Quod cum
facitis, illud profecto confitemini, longe aliter se rem habere, atque
hominum opinio sit; eos enim, qui di appellantur, rerum naturas esse non
figuras deorum. Qui tantus error fuit, ut perniciosis etiam rebus non modo
nomen deorum tribueretur, sed etiam sacra constituerentur. Febris enim
fanum in Palatio et Orbonae ad aedem Larum et aram Malae Fortunae Exquiliis
consecratam uidemus.

[64] Omnis igitur talis a philosophia pellatur error, ut, cum de dis
inmortalibus disputemus, dicamus digna dis inmortalibus. De quibus habeo
ipse, quid sentiam, non habeo autem, quid tibi adsentiar. Neptunum esse
dicis animum cum intellegentia per mare pertinentem, idem de Cerere; istam
autem intellegentiam aut maris aut terrae non modo comprehendere animo, sed
ne suspicione quidem possum attingere. Itaque aliunde mihi quaerendum est,
ut et esse deos, et quales sint dii, discere possim, quoniam, qualis tu eos
esse uis, agnoscere non possum.

[65] Videamus ea, quae secuntur: primum deorumne prudentia mundus regatur;
deinde, consulantne di rebus humanis. Haec enim mihi ex tua partitione
restant duo; de quibus si uobis uidetur, accuratius disserendum puto ."
"Mihi uero", inquit Velleius, "ualde uidetur; nam et maiora expecto et is,
quae dicta sunt, uehementer adsentior." Tum Balbus "Interpellare te",
inquit, "Cotta nolo, sed sumemus tempus aliud; efficiam profecto, ut
fateare. Sed * * 'Nequaquam istuc istac ibit; magna inest certatio. Nam ut
ego illi supplicarem tanta blandiloquentia, ni ob rem?'

[66] Parumne ratiocinari uidetur et sibi ipsa nefariam pestem machinari?
Illud uero quam callida ratione: 'Qui uolt, quod uolt, ita dat se res, ut
operam dabit', qui est uersus omnium seminator malorum. 'Ille trauersa
mente mihi hodie tradidit repagula, quibus ego iram omnem recludam atque
illi perniciem dabo; mihi maerores, illi luctum, exitium illi, exilium
mihi.' Hanc uidelicet rationem, quam uos diuino beneficio homini solum
tributam dicitis, bestiae non habent;

[67] uidesne igitur, quanto munere deorum simus adfecti? Atque eadem Medea
patrem patriamque fugiens, 'postquam pater adpropinquat iamque paene, ut
conprehendatur, parat, puerum interea optruncat membraque articulatim
diuidit perque agros passim dispergit corpus: id ea gratia, ut, dum nati
dissipatos artus captaret parens, ipsa interea effugeret, illum ut maeror
tardaret sequi, sibi salutem ut familiari pareret parricidio'.

[68] Huic ut scelus, sic ne ratio quidem defuit. Quid ille funestas epulas
fratri conparans nonne uersat huc et illuc cogitatione rationem: 'Maior
mihi moles, maius miscendumst malum, qui illius acerbum cor contundam et
conprimam.' Nec tamen ille ipse est praetereundus, 'qui non sat habuit
coniugem inlexe in stuprum.' De quo recte et uerissume loquitur Atreus:
'Quod re in summa summum esse arbitror periclum, matres coinquinari regias,
contaminari stirpem, admisceri genus.' At id ipsum quam callide, qui regnum
adulterio quaereret: 'Addo', inquit, 'huc, quod mihi portento caelestum
pater prodigium misit, regni stabilimen mei, agnum inter pecudes aurea
clarum coma quondam Thyestem clepere ausum esse e regia, qua in re
adiutricem coniugem cepit sibi.'

[69] Videturne summa inprobitate usus non sine summa esse ratione? Nec uero
scaena solum referta est his sceleribus, sed multo uita communis paene
maioribus. Sentit domus uniuscuiusque, sentit forum, sentit curia, campus,
socii, prouinciae, ut, quemadmodum ratione recte fiat, sic ratione
peccetur, alterumque et a paucis et raro, alterum et semper et a plurimis,
ut satius fuerit nullam omnino nobis a dis immortalibus datam esse rationem
quam tanta cum pernicie datam. Ut uinum aegrotis, quia prodest raro, nocet
saepissime, melius est non adhibere omnino quam spe dubiae salutis in
apertam perniciem incurrere, sic haud scio, an melius fuerit humano generi
motum istum celerem cogitationis, acumen, sollertiam, quam rationem
uocamus, quoniam pestifera sit multis, admodum paucis salutaris, non dari
omnino quam tam munifice et tam large dari.

[70] Quamobrem si mens uoluntasque diuina idcirco consuluit hominibus, quod
iis est Iargita rationem, is solis consuluit, quos bona ratione donauit,
quos uidemus, si modo ulli sint, esse perpaucos. Non placet autem paucis a
dus inmortalibus esse consultum; sequitur ergo, ut nemini consultum sit.
Huic loco sic soletis occurrere: non idcirco non optume nobis a dis esse
prouisum, quod multi eorum beneficio peruerse uterentur; etiam patrimoniis
multos male uti nec ob eam causam eos beneficium a patribus nullum habere.
Quisquam istuc negat, aut quae est in collatione ista similitudo? Nec enim
Herculi nocere Deianira uoluit, cum ei tunicam sanguine Centauri tinctam
dedit, nec prodesse Pheraeo Iasoni is, qui gladio uomicam eius aperuit,
quam sanare medici non potuerant. Multi enim et, cum obesse uellent,
profuerunt et, cum prodesse, offuerunt; ita non fit ex eo, quod datur, ut
uoluntas eius, qui dederit, appareat, nec si is, qui accepit, bene utitur,
idcirco is, qui dedit, amice dedit.

[71] Quae enim libido, quae auaritia, quod facinus aut suscipitur nisi
consilio capto aut sine animi motu et cogitatione, id est ratione,
perficitur; nam omnis opinio ratio est, et quidem bona ratio, si uera, mala
autem, si falsa est opinio. Sed a deo tantum rationem habemus, si modo
habemus, bonam autem rationem aut non bonam a nobis. Non enim ut
patrimonium relinquitur, sic ratio est homini beneficio deorum data; quid
enim potius hominibus dii dedissent, si is nocere uoluissent; iniustitiae
autem, intemperantiae, timiditatis quae semina essent, si is uitiis ratio
non subesset? Medea modo et Atreus commemorabatur a nobis, heroicae
personae, inita subductaque ratione nefaria scelera meditantes.

[72] Quid? Leuitates comicae parumne semper in ratione uersantur? Parumne
suptiliter disputat ille in Eunucho: 'Quid igitur faciam?' 'Exclusit,
reuocat; redeam? Non, si me obsecret.' Ille uero in Synephebis Academicorum
more contra communem opinionem non dubitat pugnare ratione, qui 'in amore
summo summaque inopia suaue' esse dicit 'parentem habere auarum, inlepidum,
in liberos difficilem, qui te nec amet nec studeat tui',

[73] atque huic incredibili sententiae ratiunculas suggerit: 'Aut tu illum
fructu fallas aut per litteras auertas aliquod nomen aut per seruolum
percutias pauidum; postremo a parco patre quod sumas, quanto dissipes
libentius'; idemque facilem et liberalem patrem incommodum esse amanti
filio disputat: 'Quem neque quo pacto fallam nec quid inde auferam nec quem
dolum ad eum aut machinam commoliar, scio quicquam: ita omnis meos dolos,
fallacias, praestrigias praestrinxit commoditas patris.' Quid ergo isti
doli, quid machinae, quid fallaciae praestrigiaeque? Num sine ratione esse
potuerunt? O praeclarum munus deorum! Ut Phormio possit dicere: 'Cedo
senem; iam instructa sunt mihi in corde consilia omnia.'

[74] Sed exeamus e theatro, ueniamus in forum! Sessum ite, precor! Quid ut
iudicetur? Qui tabularium incenderit. Quod facinus occultius: at se Q.
Sosius, splendidus eques Romanus, ex agro Piceno, fecisse confessus est.
Qui transcripserit tabulas publicas; id quoque L. Alenus fecit, cum
chirographum sex primorum imitatus est; quid hoc homine sollertius?
Cognosce alias quaestiones, auri Tolossani, coniurationis Iugurthinae;
repete superiora: Tubuli de pecunia capta ob rem iudicandam; posteriora: de
incestu rogatione Peducaea; tum haec cotidiana: sicae, uenena, peculatus,
testamentorum etiam lege noua quaestiones. Inde illa actio OPE CONSILIOQUE
TUO FURTUM AIO FACTUM ESSE; inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati,
pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut
locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege
Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod
C. Aquillius familiaris noster protulit; quem dolum idem Aquillius tum
teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum.

[75] Hanc igitur tantam a dis inmortalibus arbitramur malorum sementim esse
factam? Si enim rationem hominibus di dederunt, malitiam dederunt; est enim
malitia uersuta et fallax ratio nocendi; idem etiam di fraudem dederunt,
facinus ceteraque, quorum nihil nec suscipi sine ratione nec effici potest.
Utinam igitur, ut illa anus optat, 'ne in nemore Pelio securibus caesae
accidissent abiegnae ad terram trabes', sic istam calliditatem hominibus di
ne dedissent, qua perpauci bene utuntur, qui tamen ipsi saepe a male
utentibus obprimuntur, innumerabiles autem improbe utuntur, ut donum hoc
diuinum rationis et consilii ad fraudem hominibus, non ad bonitatem
impertitum esse uideatur.

[76] Sed urgetis identidem hominum esse istam culpam, non deorum. Ut si
medicus grauitatem morbi, gubernator uim tempestatis accuset; etsi hi
quidem homunculi, sed tamen ridiculi: 'Quis enim te adhibuisset', dixerit
quispiam, 'si ista non essent.' Contra deum licet disputare liberius: 'In
hominum uitiis ais esse culpam: eam dedisses hominibus rationem, quae uitia
culpamque excluderet.' Ubi igitur locus fuit errori deorum? Nam patrimonia
spe bene tradendi relinquimus, qua possumus falli; deus falli qui potuit?
An ut Sol, in currum quom Phaethontem filium sustulit, aut Neptunus, cum
Theseus Hippolytum perdidit, cum ter optandi a Neptuno patre habuisset
potestatem?

[77] Poetarum ista sunt; nos autem philosophi esse uolumus, rerum auctores,
non fabularum. Atque hi tamen ipsi di poetici, si scissent perniciosa fore
illa filiis, peccasse in beneficio putarentur. Et si uerum est, quod Aristo
Chius dicere solebat, nocere audientibus philosophos is, qui bene dicta
male interpretarentur -- posse enim asotus ex Aristippi, acerbos e Zenonis
schola exire -- prorsus, si, qui audierunt, uitiosi essent discessuri, quod
peruerse philosophorum disputationem interpretarentur, tacere praestaret
philosophis quam is, qui se audissent, nocere.

[78] Sic, si homines rationem bono consilio a dis immortalibus datam in
fraudem malitiamque conuertunt, non dari illam quam dari humano generi
melius fuit. Ut si medicus sciat eum aegrotum, qui iussus sit uinum sumere,
meracius sumpturum statimque periturum, magna sit in culpa, sic uestra ista
Prouidentia reprendenda, quae rationem dederit is, quos scierit ea peruerse
et inprobe ussuros. Nisi forte dicitis eam nescisse. Utinam quidem; sed non
audebitis, non enim ignoro, quanti eius nomen putetis.

[79] Sed hic quidem locus concludi iam potest. Nam si stultitia consensu
omnium philosophorum maius est malum, quam si omnia mala et fortunae et
corporis ex altera parte ponantur, sapientiam autem nemo adsequitur, in
summis malis omnes sumus, quibus uos optume consultum a dis inmortalibus
dicitis. Nam ut nihil interest, utrum nemo ualeat an nemo possit ualere,
sic non intellego, quid intersit, utrum nemo sit sapiens an nemo esse
possit. Ac nos quidem nimis multa de re apertissuma; Telamo autem uno uersu
totum locum conficit, cur di homines neglegant: 'Nam si curent, bene bonis
sit, male malis; quod nunc abest.' Debebant illi quidem omnis bonos
efficere, siquidem hominum generi consulebant;

[80] sin id minus, bonis quidem certe consulere debebant. Cur igitur duo
Scipiones fortissimos et optimos uiros in Hispania Poenus oppressit, cur
Maximus extulit filium consularem, cur Marcellum Annibal interemit, cur
Paulum Cannae sustulerunt, cur Poenorum crudelitati Reguli corpus est
praebitum, cur Africanum domestici parietes non texerunt? Sed haec uetera
et alia permulta; propiora uideamus! Cur auunculus meus uir innocentissumus
idemque doctissumus P. Rutilius in exilio est, cur sodalis meus interfectus
domi suae Drusus, cur temperantiae prudentiaeque specimen ante simulacrum
Vestae pontifex maximus est Q. Scaeuola trucidatus, cur ante etiam tot
ciuitatis principes a Cinna interempti, cur omnium perfidiosissimus C.
Marius Q. Catulum praestantissuma dignitate uirum mori potuit iubere?

[81] Dies deficiat, si uelim enumerare, quibus bonis male euenerit, nec
minus, si commemorem, quibus improbis optime. Cur enim Marius tam feliciter
septimum consul domi suae senex est mortuus, cur omnium crudelissumus tam
diu Cinna regnauit? 'At dedit poenas.' Prohiberi melius fuit impedirique,
ne tot summos uiros interficeret, quam ipsum aliquando poenas dare. Summo
cruciatu supplicioque Q. Varius homo importunissumus periit; si, quia
Drusum ferro, Metellum ueneno sustulerat, illos conseruari melius fuit quam
poenas sceleris Varium pendere. Duodequadraginta Dionysius tyrannus annos
fuit opulentissumae et beatissumae ciuitatis;

[82] quam multos ante hunc in ipso Graeciae flore Pisistratus. 'At
Phalaris, at Apollodorus poenas sustulit.' Multis quidem ante cruciatis et
necatis. Et praedones multi saepe poenas dant, nec tamen possumus dicere
non pluris captiuos acerbe quam praedones necatos. Anaxarchum Democriteum a
Cyprio tyranno excarnificatum accepimus, Zenonem Eleatem in tormentis
necatum; quid dicam de Socrate, cuius morti inlacrimare soleo Platonem
legens? Videsne igitur deorum iudicio, si uident res humanas, discrimen
esse sublatum?

[83] Diogenes quidem Cynicus dicere solebat Harpalum, qui temporibus illis
praedo felix habebatur, contra deos testimonium dicere, quod in illa
fortuna tam diu uiueret. Dionysius, de quo ante dixi, cum fanum Proserpinae
Locris expilauisset, nauigabat Syracusas; isque cum secundissumo uento
cursum teneret, ridens 'Videtisne', inquit, 'amici, quam bona a dis
inmortalibus nauigatio sacrilegis detur?' Atque homo acutus cum bene
planeque percepisset, in eadem sententia perseuerabat. Qui quom ad
Peloponnesum classem appulisset et in fanum uenisset Iouis Olympii, aureum
ei detraxit amiculum grandi pondere, quo Iouem ornarat e manubus
Carthaginiensium tyrannus Gelo, atque in eo etiam cauillatus est aestate
graue esse aureum amiculum, hieme frigidum, eique laneum pallium iniecit,
cum id esse ad omne anni tempus diceret. Idemque Aesculapi Epidauri barbam
auream demi iussit; neque enim conuenire barbatum esse filium, cum in
omnibus fanis pater imberbis esset.

[84] Iam mensas argenteas de omnibus delubris iussit auferri, in quibus,
quod more ueteris Graeciae inscriptum esset BONORUM DEORUM, uti se eorum
bonitate uelle dicebat. Idem Victoriolas aureas et pateras coronasque, quae
simulacrorum porrectis manibus sustinebantur, sine dubitatione tollebat
eaque se accipere, non auferre dicebat; esse enim stultitiam, a quibus bona
precaremur, ab is porrigentibus et dantibus nolle sumere. Eundemque ferunt
haec, quae dixi, sublata de fanis in forum protulisse et per praeconem
uendidisse exactaque pecunia edixisse, ut, quod quisque a sacris haberet,
id ante diem certam in suum quicque fanum referret: ita ad impietatem in
deos in homines adiunxit iniuriam. Hunc igitur nec Olympius Iuppiter
fulmine percussit nec Aesculapius misero diuturnoque morbo tabescentem
interemit, atque in suo lectulo mortuus tyranni dis non inuitis in rogum
inlatus est eamque potestatem, quam ipse per scelus erat nanctus, quasi
iustam et legitimam hereditatis loco filio tradidit.

[85] Inuita in hoc loco uersatur oratio; uidetur enim auctoritatem adferre
peccandi; recte uideretur, nisi et uirtutis et uitiorum sine ulla diuina
ratione graue ipsius conscientiae pondus esset; qua sublata iacent omnia.
Ut enim nec domus nec res publica ratione quadam et disciplina dissignata
uideatur, si in ea nec recte factis praemia extent ulla nec supplicia
peccatis, sic mundi diuina in homines moderatio profecto nulla est, si in
ea discrimen nullum est bonorum et malorum.

[86] 'At enim minora di neglegunt neque agellos singulorum nec uiticulas
persecuntur, nec, si uredo aut grando cuipiam nocuit, id Ioui
animaduertendum fuit; ne in regnis quidem reges omnia minima curant': sic
enim dicitis. Quasi ego paulo ante de fundo Formiano P. Rutili sim questus,
non de amissa salute. Atque hoc quidem omnes mortales sic habent, externas
commoditates, uineta, segetes, oliueta, ubertatem frugum et fructuum, omnem
denique commoditatem prosperitatemque uitae a dis se habere; uirtutem autem
nemo umquam acceptam deo rettulit.

[87] Nimirum recte; propter uirtutem enim iure laudamur et in uirtute recte
gloriamur; quod non contingeret, si id donum a deo, non a nobis haberemus.
At uero aut honoribus aucti aut re familiari, aut si aliud quippiam nacti
sumus fortuiti boni aut depulimus mali, tum dis gratias agimus, tum nihil
nostrae laudi adsumptum arbitramur. Num quis, quod bonus uir esset, gratias
dis egit umquam? At quod diues, quod honoratus, quod incolumis; Iouemque
Optimum et maximum ob eas res appellant, non quod nos iustos, temperantes,
sapientes efficiat, sed quod saluos, incolumis, opulentos, copiosos;

[88] neque Herculi quisquam decumam uouit umquam, si sapiens factus esset
-- quamquam Pythagoras, cum in geometria quiddam noui inuenisset, Musis
bouem inmolauisse dicitur; sed id quidem non credo, quoniam ille ne
Apollini quidem Delio hostiam inmolare uoluit, ne aram sanguine aspergeret.
Ad rem autem ut redeam, iudicium hoc omnium mortalium est, fortunam a deo
petendam, a se ipso sumendam esse sapientiam. Quamuis licet Menti delubra
et Virtuti et Fidei et Spei consecremus, tamen haec in nobis ipsis sita
uidemus; salutis, opis, uictoriae facultas a dis expetenda est. Inproborum
igitur prosperitates secundaeque res redarguunt, ut Diogenes dicebat, uim
omnem deorum ac potestatem.

[89] 'At nonnumquam bonos exitus habent boni.' Eos quidem arripimus
adtribuimusque sine ulla ratione dis inmortalibus. At Diagoras cum
Samothracam uenisset, Atheus ille qui dicitur, atque ei quidam amicus: 'Tu,
qui deos putas humana neglegere, nonne animaduertis ex tot tabulis pictis,
quam multi uotis uim tempestatis effugerint in portumque salui
peruenerint?', 'Ita fit', inquit, 'illi enim nusquam picti sunt, qui
naufragia fecerunt in marique perierunt.' Idemque, cum ei nauiganti
uectores aduersa tempestate timidi et perterriti dicerent non iniuria sibi
illud accidere, qui illum in eandem nauem recepissent, ostendit eis in
eodem cursu multas alias laborantis quaesiuitque, num etiam in is nauibus
Diagoram uehi crederent. Sic enim res se habet, ut ad prosperam aduersamue
fortunam, qualis sis aut quemadmodum uixeris, nihil intersit.

[90] 'Non animaduertunt', inquit, 'omnia di, ne reges quidem.' Quid est
simile? Reges enim, si scientes praetermittunt, magna culpa est; at deo ne
excusatio quidem est inscientiae. Quem uos praeclare defenditis, cum
dicitis eam uim deorum esse, ut, etiamsi quis morte poenas sceleris
effugerit, expetantur eae poenae a liberis, a nepotibus, a posteris. O
miram aequitatem deorum! Ferretne ciuitas ulla latorem istius modi legis,
ut condemnaretur filius aut nepos, si pater aut auus deliquisset? 'Quinam
Tantalidarum internecioni modus paretur aut quaenam umquam ob mortem
Myrtili poenis luendis dabitur satias supplici?'

[91] Utrum poetae Stoicos deprauarint an Stoici poetis dederint
auctoritatem, non facile dixerim; portenta enim ab utrisque et flagitia
dicuntur. Neque enim, quem Hipponactis iambus laeserat aut qui erat
Archilochi uersu uolneratus, a deo inmissum dolorem, non conceptum a se
ipso continebat, nec cum Aegisthi libidinem aut cum Paridis uidemus, a deo
causam requirimus, cum culpae paene uocem audiamus, nec ego multorum
aegrorum salutem non ab Hippocrate potius quam ab Aesculapio datam iudico,
nec Lacedaemoniorum disciplinam dicam umquam ab Apolline potius Spartae
quam a Lycurgo datam. Critolaus, inquam, euertit Corinthum, Carthaginem
Asdrubal; hi duo illos oculos orae maritumae effoderunt, non iratus aliqui,
quem omnino irasci posse negatis, deus.

[92] At subuenire certe potuit et conseruare urbis tantas atque talis; uos
enim ipsi dicere soletis nihil esse, quod deus efficere non possit, et
quidem sine labore ullo; ut enim hominum membra nulla contentione mente
ipsa ac uoluntate moueantur, sic numine deorum omnia fingi, moueri
mutarique posse. Neque id dicitis superstitiose atque aniliter, sed physica
constantique ratione; materiam enim rerum, ex qua et in qua omnia sint,
totam esse flexibilem et commutabilem, ut nihil sit, quod non ex ea quamuis
subito fingi conuertique possit, eius autem uniuersae fictricem et
moderatricem diuinam esse prouidentiam; hanc igitur, quocumque se moueat,
efficere posse, quicquid uelit. Itaque aut nescit, quid possit, aut
neglegit res humanas aut, quid sit optimum, non potest iudicare.

[93] 'Non curat singulos homines.' Non mirum: ne ciuitates quidem; non eas:
ne nationes quidem et gentis. Quod si has etiam contemnet, quid mirum est
omne ab ea genus humanum esse contemptum? Sed quomodo idem dicitis non
omnia deos persequi, idem uoltis a dis inmortalibus hominibus dispertiri ac
diuidi somnia -- idcirco haec tecum, quia uestra est de somniorum ueritate
sententia --, atque idem etiam uota suscipi dicitis oportere? Nempe singuli
uouent, audit igitur mens diuina etiam de singulis; uidetis ergo non esse
eam tam occupatam, quam putabatis. Fac esse distentam, caelum uersantem,
terram tuentem, maria moderantem: cur tam multos deos nihil agere et
cessare patitur, cur non rebus humanis aliquos otiosos deos praeficit, qui
a te, Balbe, innumerabiles explicati sunt? Haec fere dicere habui de natura
deorum, non ut eam tollerem, sed ut intellegeretis, quam esset obscura et
quam difficiles explicatus haberet."

[94] Quae cum dixisset, Cotta finem. Lucilius autem "Vehementius", inquit,
"Cotta tu quidem inuectus es in eam Stoicorum rationem, quae de prouidentia
deorum ab illis sanctissume et prudentissume constituta est. Sed quoniam
aduesperascit, dabis nobis diem aliquem, ut contra ista dicamus. Est enim
mihi tecum pro aris et focis certamen et pro deorum templis atque delubris
proque urbis muris, quos uos pontifices sanctos esse dicitis diligentiusque
urbem religione quam ipsis moenibus cingitis; quae deseri a me, dum quidem
spirare potero, nefas iudico."

[95] Tum Cotta: "Ego uero et opto redargui me, Balbe, et ea, quae
disputaui, disserere malui quam iudicare, et facile me a te uinci posse
certo scio." "Quippe", inquit Velleius, "qui etiam somnia putet ad nos
mitti ab Ioue, quae ipsa tamen tam leuia non sunt, quam est Stoicorum de
natura deorum oratio." Haec cum essent dicta, ita discessimus, ut Velleio
Cottae disputatio uerior, mihi Balbi ad ueritatis similitudinem uideretur
esse propensior.