
    µ02

MARCI TVLLI CICERONIS DE DIVINATIONE LIBER ALTER


I 1 Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti quanam re possem prodesse quam 
plurimis, ne quando intermitterem consulere rei publicae, nulla maior 
occurrebat, quam si optimarum artium uias traderem meis ciuibus; quod 
compluribus iam libris me arbitror consecutum. Nam et cohortati sumus ut maxime 
potuimus ad philosophiae studium eo libro qui est inscriptus Hortensius, et, 
quod genus philosophandi minime adrogans maximeque et constans et elegans 
arbitraremur, quattuor Academicis libris ostendimus. 2 Cumque fundamentum esset 
philosophiae positum in finibus bonorum et malorum, perpurgatus est is locus a 
nobis quinque libris, ut quid a quoque et quid contra quemque philosophum 
diceretur intellegi posset. Totidem, subsecuti libri Tusculanarum disputationum 
res ad beate uiuendum maxime necessarias aperuerunt. Primus enim est de 
contemnenda morte, secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda 
tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, quintus eum locum complexus 
est, qui totam philosophiam maxime inlustrat: docet enim ad beate uiuendum 
uirtutem se ipsa esse contentam. 3 Quibus rebus editis tres libri perfecti sunt 
de natura deorum, in quibus omnis eius loci quaestio continetur. Quae ut plane 
esset cumulateque perfecta, de diuinatione ingressi sumus his libris scribere; 
quibus, ut est in animo, de fato si adiunxerimus, erit abunde satisfactum toti 
huic quaestioni. Atque his libris adnumerandi sunt sex de re publica, quos tum 
scripsimus, cum gubernacula rei publicae tenebamus: magnus locus philosophiaeque 
proprius a Platone, Aristotele, Theophrasto totaque Peripateticorum familia 
tractatus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam? quae mihi idem ipsi sane 
aliquantum medetur, ceteris item multum illam profuturam Puto. Interiectus est 
etiam nuper liber is, quem ad nostrum Atticum de senectute misimus; in primisque 
quoniam philosophia uir bonus efficitur et fortis, Cato noster in horum librorum 
numero ponendus est. 4 Cumque Aristoteles itemque Theophrastus, excellentes uiri 
cum subtilitate tum copia, cum philosophia dicendi etiam praecepta coniunxerint, 
nostri quoque oratorii libri in eundem librorum numerum reuerendi uidentur: ita 
tres erunt de oratore, quartus Brutus, quintus Orator.
II Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus animo sic parati, ut, nisi 
quae causa grauior obstitisset, nullum philosophiae locum esse pateremur, qui 
non Latinis litteris inlustratus pateret. Quod enim munus rei publicae adferre 
maius meliusue possumus, quam si docemus atque erudimus iuuentutem, his 
praesertim moribus atque temporibus, quibus ita prolapsa est, ut omnium opibus 
refrenanda ac coërcenda sit? 5 Nec uero id effici posse confido, quod ne 
postulandum quidem est, ut omnes adulescentes se ad haec studia conuertant. 
Pauci utinam! quorum tamen in re publica late patere poterit industria. Equidem 
ex iis etiam fructum capio laboris mei, qui iam aetate prouecti in nostris 
libris adquiescunt; quorum studio legendi meum scribendi studium uehementius in 
dies incitatur; quos quidem plures quam rebar esse cognoui. Magnificum illud 
etiam Romanisque hominibus gloriosum, ut Graecis de philosophia litteris non 
egeant; 6 quod adsequar profecto, si instituta perfecero. Ac mihi quidem 
explicandae philosophiae causam attulit casus grauis ciuitatis, cum in armis 
ciuilibus nec tueri meo more rem publicam nec nihil agere poteram, nec quid 
potius, quod quidem me dignum esset, agerem reperiebam. Dabunt igitur mihi 
ueniam mei ciues, uel gratiam potius habebunt, quod, cum esset in unius 
potestate res publica, neque ego me abdidi neque deserui neque adflixi neque ita 
gessi quasi homini aut temporibus iratus, neque porro ita aut adulatus aut 
admiratus fortunam sum alterius, ut me meae paeniteret. Id enim ipsum a Platone 
philosophiaque didiceram, naturales esse quasdam conuersiones rerum publicarum, 
ut eae tum a principibus tenerentur, tum a populis, aliquando a singulis. 7 Quod 
cum accidisset nostrae rei publicae, tum pristinis orbati muneribus haec studia 
renouare coepimus, ut et animus molestiis hac potissimum re leuaretur et 
prodessemus ciuibus nostris qua re cumque possemus. In libris enim sententiam 
dicebamus, contionabamur, philosophiam nobis pro rei publicae procuratione 
substitutam putabamus. Nunc quoniam de re publica consuli coepti sumus, 
tribuenda est opera rei publicae, uel omnis potius in ea cogitatio et cura 
ponenda; tantum huic studio relinquendum, quantum uacabit a publico officio et 
munere. Sed haec alias pluribus; nunc ad institutam disputationem reuertamur.
III 8 Nam cum de diuinatione Quintus frater ea disseruisset quae superiore libro 
scripta sunt, satisque ambulatum uideretur, tum in bibliotheca quae in Lycio est 
adsedimus. Atque ego: "Adcurate tu quidem", inquam, "Quinte, et stoice Stoicorum 
sententiam defendisti, quodque me maxime delectat, plurimis nostris exemplis 
usus es, et iis quidem claris et inlustribus. Dicendum est mihi igitur ad ea 
quae sunt a te dicta, sed ita nihil ut adfirmem, quaeram omnia, dubitans 
plerumque et mihi ipse diffidens. Si enim aliquid certi haberem quod dicerem, 
ego ipse diuinarem, qui esse diuinationem nego. 9 Etenim me mouet illud quod in 
primis Carneades quaerere solebat, quarumnam rerum diuinatio esset. Earumne, 
quae sensibus perciperentur? At eas quidem cernimus, audimus, gustamus, 
olfacimus, tangimus. Num quid ergo in his rebus est, quod preuisione aut 
permotione mentis magis quam natura ipsa sentiamus? Aut num nescio qui ille 
diuinus, si oculis captus sit, ut Tiresias fuit, possit, quae alba sint, quae 
nigra dicere, aut, si surdus sit, uarietates uocum aut modos noscere? Ad nullam 
igitur earum rerum quae sensu accipiuntur diuinatio adhibetur. Atqui ne in iis 
quidem rebus quae arte tractantur diuinatione opus est. Etenim ad aegros non 
uates aut hariolos, sed medicos solemus adducere; nec uero qui fidibus aut 
tibiis uti uolunt ab haruspicibus accipiunt earum tractationem, sed a musicis. 
10 Eadem in litteris ratio est reliquisque rebus, quarum est disciplina. Num 
censes eos, qui diuinare dicuntur, posse rispondere, sol maiorne quam terra sit 
an tantus quantus uideatur, lunaque suo lumine an solis utatur? sol, luna quem 
motum habeat? quem quinque stellae, quae errare dicuntur? Nec haec qui diuini 
habentur profitentur se esse dicturos, nec eorum, quae in geometria 
describuntur, quae uera, quae falsa sint: sunt enim ea mathematicorum, non 
hariolorum.
IV De illis uero rebus quae in philosophia uersantur, num quid est quod quisquam 
diuinorum aut rispondere soleat aut consuli quid bonum sit, quid malum, quid 
neutrum? Sunt enim haec propria philosophorum. 11 Quid? de officio num quis 
haruspicem consulit quem ad modum sit cum parentibus, cum fratribus, cum amicis 
uiuendum, quem ad modum utendum pecunia, quem ad modum honorè, quem ad modum 
imperio? Ad sapientes haec, non ad diuinos referri solent. Quid? quae a 
dialecticis aut physicis tractantur, num quid eorum diuinari potest, unusne 
mundus sit an plures, quae sint initia rerum, ex quibus nascuntur omnia? 
Physicorum est ista prudente. Quomodo autem "mentientem", quem yeudo/menon 
uocant, dissoluas aut quem ad modum soriti resistas (quem, si necesse sit, 
Latino uerbo liceat "acerualem" appellare; sed nihil opus est: ut enim ipsa 
"philosophia" et multa uerba Graecorum, sic "sorites, satis Latino sermone 
tritus est), ergo haec quoque dialectici dicent, non diuini. Quid? cum quaeritur 
qui sit optimus rei publicae status, quae leges, qui mores aut utiles aut 
inutiles, haruspicesne ex Etruria arcessentur an principes statuent et delecti 
uiri periti rerum ciuilium? 12 Quodsi nec earum rerum, quae subiectae sensibus 
sunt, una diuinatio est nec earum quae artibus continentur, nec earum, quae in 
philosophia disseruntur, nec earum, quae in re publica uersantur, quarum rerum 
sit nihil prorsus intellego. Nam aut omnium debet esse, aut aliqua ei materia 
danda est in qua uersari possit. Sed nec omnium diuinatio est, ut ratio docuit, 
nec locus nec materia inuenitur, cui diuinationem praeficere possimus.
V Vide igitur, ne nulla sit diuinatio. Est quidam Graecus uulgaris in hanc 
sententiam uersus:
  "Bene qui coniciet, uatem bunc perhibebo optumum."
Num igitur aut, quae tempestas impendeat, uates melius coniciet quam gubernator, 
aut morbi naturam acutius quam medicus, aut belli administrationem prudentius 
quam imperator coniectura adsequetur?
13 Sed animaduerti, Quinte, te caute et ab iis coniecturis quae haberent artem 
atque prudentiam, et ab iis rebus quae sensibus aut artificiis perciperentur, 
abducere diuinationem eamque ita definire: diuinationem esse earum rerum 
praedictionem et praesensionem quae essent fortuitae. Primum eodem reuolueris: 
nam et medici et gubernatoris et imperatoris praesensio est rerum fortuitarum. 
Num igitur aut haruspex aut augur aut uates quis aut somnians melius coniecerit 
aut e morbo euasurum aegrotum aut e periculo nauem aut ex insidiis exercitum 
quam medicus, quam gubernator, quam imperator? 14 Atqui ne illa quidem 
diuinantis esse dicebas, uentos aut imbres impendentes quibusdam praesentire 
signis (in quo nostra quaedam Aratea memoriter a te pronuntiata sunt) etsi haec 
ipsa fortuita sunt: plerumque enim, non semper eueniunt. Quae est igitur aut ubi 
uersatur fortuitarum rerum praesensio, quam diuinationem uocas? Quae enim 
praesentiri aut arte aut ratione aut usu aut coniectura possunt, ea non diuinis 
tribuenda putas, sed peritis. Ita relinquitur ut ea fortuita diuinari possint 
quae nulla nec arte nec sapientia prouideri possunt: ut, si quis M. Marcellum 
illum, qui ter consul fuit, multis annis ante dixisset naufragio esse periturum, 
diuinasset profecto: nulla enim arte alia id nec sapientia scire potuisset. 
Talium ergo rerum, quae in fortuna positae sunt, praesensio diuinatio est.
VI 15 Potestne igitur earum rerum, quae nihil habent rationis quare futurae 
sint, esse ulla praesensio? Quid est enim aliud fors, quid fortuna, quid casus, 
quid euentus, nisi cum sic aliquid cecidit, sic euenit, ut uel aliter cadere 
atque euenire potue rit? Quomodo ergo id quod temere fit, caeco casu et 
uolubilitate fortunae, praesentiri et praedici potest? 16 Medicus morbum 
ingrauescentem ratione prouidet, insidias imperatori tempestates gubernator; et 
tamen ii ipsi saepe falluntur, qui nihil sine certa ratione opinantur; ut 
agricola, cum florem oleae uidet, bacam quoque se uisurum putat, non sine 
ratione ille quidem, sed non numquam tamen fallitur. Quodsi falluntur ii qui 
nihil sine aliqua probabili coniectura ac ratione dicunt, quid existimandum est 
de coniectura eorum qui extis aut auibus aut ostentis aut oraclis aut somniis 
futura praesentiunt? Nondum dico quam haec signa nulla sint, fissum iecoris, 
corui cantus, uolatus aquilae, stellae traiectio, uoces furentium, sortes, 
somnia; de quibus singulis dicam suo loco; nunc de uniuersis. 17 Qui potest 
prouideri quicquam futurum esse quod neque causam habet ullam neque notam cur 
futurum sit? Solis defectiones itemque lunae praedicuntur in multos annos ab iis 
qui siderum motus numeris persequuntur; ea praedicunt enim quae naturae 
necessitas perfectura est. Vident ex constantissimo motu lunae quando illa e 
regione solis +facta+ incurrat in umbram terrae, quae est meta noctis, ut eam 
obscurari necesse sit, quandoque eadem luna subiecta atque opposita soli nostris 
oculis eius lumen obscuret, quo in signo quaeque errantium stelliarum quoque 
tempore futura sit, qui exortus quoque die signi alicuius aut qui occasus 
futurus sit. Haec qui ante dicunt, quam rationem sequantur uides.
VII 18 Qui thesaurum inuentum aut hereditatem uenturam dicunt, quid sequuntur? 
Aut in qua rerum natura inest id futurum? Quodsi haec eaque quae sunt eiusdem 
generis habent aliquam talem necessitatem, quid est tandem quod casu fieri aut 
forte fortuna putemus? Nihil enim est tam contrarium rationi et constantiae quam 
fortuna, ut mihi ne in deum quidem cadere uideatur ut sciat quid casu et 
fortuito futurum sit. Si enim scit, certe illud eueniet; sin certe eueniet, 
nulla fortuna est; est autem fortuna; rerum igitur fortuitarum nulla praesensio 
est. 19 Aut si negas esse fortunam, et omnia, quae fiunt quaeque futura sunt, ex 
omni aeternitate definita dicis esse fataliter, muta definitionem diuinationis, 
quam dicebas praesensionem esse rerum fortuitarum. Si enim nihil fieri potest, 
nihil accidere, nihil euenire, nisi quod ab omni aeternitate certum fuerit esse 
futurum rato tempore, quae potest esse fortuna? Qua sublata qui locus est 
diuinationi, quae a te fortuitarum rerum est dicta praesensio? Quamquam dicebas 
omnia, quae fierent futuraue essent, fato contineri. Anile sane et plenum 
superstitionis fati nomen ipsum; sed tamen apud Stoicos de isto fato multa 
dicuntur; de quo alias; nunc quod necesse est.
VIII 20 Si omnia fato, quid mihi diuinatio prodest? Quod enim is qui diuinat 
praedicit, id uero futurum est, ut ne illud quidem sciam quale sit, quod 
Deiotarum, necessarium nostrum, ex itinere aquila reuocauit; qui nisi 
reuertisset, in eo conclaui ei cubandum fuisset, quod proxuma nocte corruit; 
ruina igitur oppressus esset. At id neque, si fatum fuerat, effugisset nec, si 
non fuerat, in eum casum incidisset. Quid ergo adiuuat diuinatio, aut quid est 
quod me moneant aut sortes aut exta aut ulla praedictio? Si enim fatum fuit 
classes populi Romani bello Punico primo alteram naufragio, alteram a Poenis 
depressam interire, etiamsi tripudium solistumum pulli fecissent L. Iunio et P. 
Claudio consulibus, classes tamen interissent. Sin, cum auspiciis obtemperatum 
esset, interiturae classes non fuerunt, non interierunt fato; uultis autem omnia 
fato; nulla igitur est diuinatio. 21 Quodsi fatum fuit bello Punico secundo 
exercitum populi Romani ad lacum Trasumennum interire num id uitari potuit, si 
Flaminius consul iis signis iisque auspiciis quibus pugnare prohibebatur 
paruisset? [Certe potuit.] Aut igitur non fato interiit exercitus (mutari enim 
fata non possunt) aut, si fato (quod certe uobis ita dicendum est), etiamsi 
obtemperasset auspiciis, idem euenturum fuisset. Ubi est igitur ista diuinatio 
Stoicorum? Quae, si fato omnia fiunt, nihil nos admonere potest ut cautiores 
simus; quoquo enim modo nos gesserimus, fiet tamen illud quod futurum est; sin 
autem id potest flecti, nullum est fatum; ita ne diuinatio quidem, quoniam ea 
rerum futurarum est; nihil autem est pro certo futurum, quod potest aliqua 
procuratione accidere ne fiat.
IX 22 Atque ego ne utilem quidem arbitror esse nobis futurarum rerum scientiam. 
Quae enim uita fuisset Priamo, si ab adulescentia scisset quos euentus 
senectutis esset habiturus? Abeamus a fabulis, propiora uideamus. Clarissimorum 
hominum nostrae ciuitatis grauissimos exitus in Consolatione conlegimus. Quid 
igitur? Ut omittamus superiores, Marcone Crasso putas utile fuisse tum, cum 
maxumis opibus fortunisque florebat, scire sibi interfecto Publio filio 
exercituque deleto trans Euphratem cum ignominia et dedecore esse pereundum? An 
Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus triumphis, maximarum rerum 
gloria laetaturum fuisse, si sciret se in solitudine Aegyptiorum trucidatum iri 
amisso exercitu, post mortem uero ea consecutura, quae sine lacrimis non 
possumus dicere? 23 Quid uero Caesarem putamus, si diuinasset fore ut in eo 
senatu quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pompeia, ante ipsius 
Pompei sirnulacrum, tot centurionibus suis inspectantibus, a nobilissumis 
ciuibus, partim etiam a se omnibus rebus ornatis, trucidatus ita iaceret, ut ad 
eius corpus non modo amicorum, sed ne seruorum quidem quisquam accederet, quo 
cruciatu animi uitam acturum fuisse? Certe igitur ignoratio futurorum malorum 
utilior est quam scientia. 24 Nam illud quidem dici, praesertim a Stoicis, nullo 
modo potest: "Non isset ad arma Pompeius, non transisset Crassus Euphratem, non 
suscepisset bellum ciuile Caesar." Non igitur fatalis exitus habuerunt. Vultis 
autem euenire omnia fato: nihil ergo illis profuisset diuinare; atque etiam 
omnem fructum uitae superioris perdidissent; quid enim posset iis esse laetum 
exitus suos cogitantibus? Ita, quoquo sese uerterint Stoici, iaceat necesse est 
omnis eorum sollertia. Si enim id, quod euenturum est, uel hoc uel illo modo 
potest euenire, fortuna ualet plurimum; quae autem fortuita sunt, certa esse non 
possunt. Sin autem certum est quid quaque de re quoque tempore futurum sit, quid 
est quod me adiuuent haruspices, cum res tristissumas portendi dixerunt,
X 25 addunt ad extremum omnia leuius casura rebus diuinis procuratisi Si enim 
nihil fit extra fatum, nihil leuari re diuina potest. Hoc sentit Homerus, cum 
querentem Iouem inducit, quod Sarpedonem filium a morte contra fatum eripere non 
posset. Hoc idem significat Graecus ille in eam sententiam uersus:
  "quod fore paratum est, id summum exsuperat Iouem."
Totum omnino fatum etiam Atellanio uersu iure mihi esse inrisum uidetur; sed in 
rebus tam seueris non est iocandi locus. Concludatur igitur ratio: si enim 
prouideri nihil potest futurum esse eorum quae casu fiunt, quia esse certa non 
possunt, diuinatio nulla est; sin autem idcirco possunt prouideri, quia certa 
sunt et fatalia, rursus diuinatio nulla est; eam enim tu fortuitarum rerum esse 
dicebas.
26 Sed haec fuerit nobis tamquam leuis armaturae prima orationis excursio; nunc 
comminus agamus experiamurque si possimus cornua commouere disputationis tuae.
XI Duo enim genera diuinandi esse dicebas, unum artificiosum, alterum naturale; 
artificiosum constare partim ex coniectura, partim ex obseruatione diuturna; 
naturale, quod animus adriperet aut exciperet extrinsecus ex diuinitate, unde 
omnes animos haustos aut acceptos aut libatos haberemus. Artificiosa 
diuinationis illa fere genera ponebas: extispicum eorumque qui ex fulgoribus 
ostentisque praedicerent, tum augurum eorumque qui signis aut ominibus 
uterentur, omneque genus coniecturale in hoc fere genere ponebas. 27 Illud autem 
naturale aut concitatione mentis edi et quasi fundi uidebatur aut animo per 
somnum sensibus et curis uacuo prouideri. Duxisti autem diuinationem omnem a 
tribus rebus, a deo, a fato, a natura. Sed tamen cum explicare nihil posses, 
pugnasti commenticiorum exemplorum mirifica copia. De quo primum hoc libet 
dicere: hoc ego philosophi non esse arbitror, testibus uti qui aut casu ueri aut 
malitia falsi fictique esse possunt; argumentis et rationibus oportet quare 
quidque ita sit docere, non euentis, iis praesertim quibus mihi liceat non 
credere.
XII 28 Ut ordiar ab haruspicina, quam ego rei publicae causa communisque 
religionis colendam censeo - sed soli sumus; licet uerum exquirere sine inuidia, 
mihi praesertim de plerisque dubitanti -, inspiciamus, si placet, exta primum. 
Persuaderi igitur cuiquam potest ea, quae significari dicuntur extis, cognita 
esse ab haruspicibus obseruatione diuturna? Quam diuturna ista fuit? Aut quam 
longinquo tempore obseruari potuit? Aut quo modo est contata inter ipsos, quae 
pars inimica, quae pars familiaris esset, quod fissum periculum, quod commodum 
aliquod ostenderet? An haec inter se haruspices Etrusci, Elii, Aegyptii, Poeni 
contulerunt? At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi quidem potest; 
alios enim alio more uidemus exta interpretari, nec esse unam omnium 
disciplinam. 29 Et certe si est in extis aliqua uis quae declaret futura, 
necesse est eam aut cum rerum natura esse coniunctam aut conformari quodam modo 
numine deorum uique diuina. Cum rerum natura, tanta tamque praeclara, in omnes 
partes motusque diffusa, quid habere potest commune non dicam gallinaceum fel 
(sunt enim qui uel argutissima haec exta esse dicant), sed tauri opimi iecur aut 
cor aut pulmo quid habet naturale, quod declarare possit quid futurum sit?
XIII 30 Democritus tamen non inscite nugatur, ut physicus, quo genere nihil 
adrogantius:
  "quod est ante pedes nemo spectat, caeli scrutantur plagas".
Verum is tamen habitu extorum et colore declarari censet haec dumtaxat: pabuli 
genus et earum rerum, quas terra procreet, uel ubertatem uel tenuitatem; 
salubritatem etiam aut pestilentiam extis significari putat. 0 mortalem beatum, 
cui certo scio ludum numquam defuisse! Huncine hominem tantis delectatum esse 
nugis, ut non uideret tum futurum id ueri simile, si omnium pecudum exta eodem 
temporem eundem habitum se coloremque conuerterent? Sed si eadem hora aliae 
pecudis iecur nitidum atque plenum est, aliae horridum et exile, quid est quod 
declarari possit habitu extorum et colore? 31 An hoc eiusdem modi est quale 
Pherecydeum illud quod est a te dictum, qui, cum aquam ex puteo uidisset 
haustam, terrae motum dixit futurum? Parum, credo, impudenter, quod, cum factus 
est motus, dicere audent quae uis id effecerit; etiamne futurum esse aquae iugis 
colore praesentiunt? Multa istius modi dicuntur in scholis, sed credere omnia 
uide ne non sit necesse. 32 Verum sint sane ista Democritea uera; quando ea nos 
extis exquirimus? Aut quando aliquid eius modi ab haruspice inspectis extis 
audiuimus? Ab aqua aut ab igni pericula monent; tum hereditates, tum damna 
denuntiant; fissum familiare et uitale tractant; caput iecoris ex omni parte 
diligentissume considerant; si uero id non est inuentum, nihil putant accidere 
potuisse tristius.
XIV 33 Haec obseruari certe non potuerunt, ut supra docui. Sunt igitur artis 
inuenta, non uetustatis, si est ars ulla rerum incognitarum; cum rerum autem 
natura quam cognationem habent? Quae ut uno consensu iuncta sit et continens 
(quod uideo placuisse physicis, eisque maxume, qui omne, quod esset, unum esse 
dixerunt), quid habere mundus potest cum thesauri inuentione coniunctum? Si enim 
extis pecuniae mihi amplificatio ostenditur idque fit natura, primum exta sunt 
coniuncta mundo, deinde meum lucrum natura rerum continetur. Nonne pudet 
physicos haec dicere? Ut enim iam sit aliqua in natura rerum contagio, quam esse 
concedo (multa enim Stoici conligunt; nam et musculorum iecuscula bruma dicunt 
augeri, et puleium aridum florescere brumali ipso die et inflatas rumpi 
uesiculas, et semina malorum, quae in iis mediis inclusa sint, in contrarias 
partis se uertere; iam neruos in fidibus aliis pulsis resonare alios, ostreisque 
et conchylus omnibus contingere ut cum luna pariter crescant pariterque 
decrescant, arboresque ut hiemali tempore cum luna simul senescente, quia tum 
exsiccatae sint, tempestiue caedi putentur; 34 quid de fretis aut de marinis 
aestibus plura dicam, quorum accessus et recessus lunae motu gubernantur? 
Sescenta licet eiusdem modi proferri, ut distantium rerum cognatio naturalis 
appareat) - demus hoc: nihil enim huic disputationi aduersatur; num etiam, si 
fissum cuiusdam modi fuerit in iecore, lucrum ostenditur? Qua ex coniunctione 
naturae et quasi concentu atque consensu, quam sumpa/qeian Graeci appellant, 
conuenire potest aut fissum iecoris cum lucello meo aut meus quaesticulus cum 
caelo, terra rerumque natura?
XV Concedam hoc ipsum, si uis, etsi magnam iacturam causae fecero, si ullam esse 
conuenientiam naturae cum extis concessero. 35 Sed tamen eo concesso qui euenit, 
ut is qui impetrire uelit conuenientem hostiam rebus suis immolet? Hoc erat, 
quod ego non rebar posse dissolui. At quam festiue dissoluitur! Pudet me non tui 
quidem, cuius etiam memoriam admiror, sed Chrysippi, Antipatri, Posidoni, qui 
idem istuc quidem dicunt quod est dictum a te, ad hostiam deligendam ducem esse 
uim quandam sentientem atque diuinam, quae toto confusa mundo sit. Illud uero 
multo etiam melius, quod et a te usurpatum est et dicitur ab illis: cum immolare 
quispiam uelit, tum fieri extorum mutationem, ut aut absit aliquid aut supersit; 
deorum enim numini parere omnia. 36 Haec iam, mihi crede, ne aniculae quidem 
existimant. An censes eundem uitulum si alius delegerit, sine capite iecur 
inuenturum; si alius, cum capite? Haec decessio capitis aut accessio subitone 
fieri potest, ut se exta ad immolatoris fortunam accommodent? Non perspicitis 
aleam quandam esse in hostiis deligendis, praesertim cum res ipsa doceat? Cum 
enim tristissuma exta sine capite fuerunt, quibus nihil uidetur esse dirius, 
proxuma hostia litatur saepe pulcherrume. Ubi igitur illae minae superiorum 
extorum? Aut quae tam subito facta est deorum tanta placatio?
XVI Sed adfers in tauri opimi extis immolante Caesare, cor non fuisse; id quia 
non potuerit accidere, ut sine corde uictuma illa uiueret, iudicandum esse tum 
interisse cor, cum immolaretur. 37 Qui fit, ut alterum intellegas, sine corde 
non potuisse bouem uiuere, alterum non uideas, cor subito non potuisse nescio 
quo auolare? Ego enim possum uel nescire quae uis sit cordis ad uiuendum, uel 
suspicari contractum aliquo morbo bouis exile et exiguum et uietum cor et 
dissimile cordis fuisse; tu uero quid habes, quare putes, si paulo ante cor 
fuerit in tauro opimo, subito id in ipsa immolatione interisse? An quod 
adspexerit uestitu purpureo excordem Caesarem, ipse corde priuatus est? Urbem 
philosophiae, mihi crede, proditis, dum castella defenditis; nam, dum 
haruspicinam ueram esse uultis, physiologiam totam peruertitis. Caput est in 
iecore, cor in extis: iam abscedet, simul ac molam et uinum insperseris; deus id 
eripiet, uis aliqua conficiet aut exedet. Non ergo omnium interitus atque ortus 
natura conficiet, et erit aliquid quod aut ex nihilo oriatur aut in nihilum 
subito occidat. Quis hoc physicus dixit umquam? Haruspices dicunt; his igitur 
quam physicis credendum potius existumas?
XVII 38 Quid? Cum pluribus deis immolatur, qui tandem euenit ut litetur aliis, 
aliis non litetur? Quae autem inconstantia deorum est, ut primis minentur extis, 
bene promittant secundis? Aut tanta inter eos dissensio, saepe etiam inter 
proxumos, ut Apollinis exta bona sint, Dianae non bona? Quid est tam perspicuum 
quam, cum fortuito hostiae adducantur, talia cuique exta esse, qualis cuique 
obtigerit hostia? "At enim id ipsum habet aliquid diuini, quae cuique hostia 
obtingat, tamquam in sortibus, quae cui ducatur." Mox de sortibus; quamquam tu 
quidem non hostiarum causam confirmas sortium similitudine, sed infirmas sortis 
conlatione hostiarum. 39 An, cum in Aequimaelium misimus qui adferat agnum quem 
immolemus, is mihi agnus adfertur qui habet exta rebus accommodata, et ad eum 
agnum non casu, sed duce deo seruus deducitur? Nam si casum in eo quoque esse 
dicis quasi sortem quandam cum deorum uoluntate coniunctam, doleo tantam Stoicos 
nostros Epicureis inridendi sui facultatem dedisse; non enim ignoras quam ista 
derideant. 40 Et quidem illi faciliius facere possunt: deos enim ipsos iocandi 
causa induxit Epicurus perlucidos et perflabilis et habitantis tamquam inter 
duos lucos sic inter duos mundos propter metum ruinarum, eosque habere putat 
eadem membra, quae nos, nec usum ullum habere membrorum. Ergo hic, circumitione 
quadam deos tollens, recte non dubitat diuinationem tollere; sed non, ut hic 
sibi constata item Stoici. Illius enim deus, nihil habens nec sui nec alieni 
negoti, non potest hominibus diuinationem impertire; uester autem deus potest 
non impertire, ut nihilo minus mundum regat et hominibus consulat. 41 Cur igitur 
uos induitis in eas captiones, quas numquam explicetis? Ita enim cum magis 
properant, concludere solent: "si di sunt, est diuinatio; sunt autem di; est 
ergo diuinatio." Multo est probabilius: "non est autem diuinatio; non sunt ergo 
di." Vide quam temere committant ut, si nulla sit diuinatio, nulli sint di. 
Diuinatio enim perspicue tollitur, deos esse retinendum est.
XVIII 42 Atque hac extispicum diuinatione sublata omnis haruspicina sublata est. 
Ostenta enim sequuntur et fulgura. Valet autem in fulguribus obseruatio 
diuturna, in ostentis ratio plerumque coniecturaque adhibetur. Quid est igitur 
quod obseruatum sit in fulgure? Caelum in sedecim partes diuiserunt Etrusci. 
Facile id quidem fuit, quattuor, quas nos babemus, duplicare, post idem iterum 
facere, ut ex eo dicerent fulmen qua ex parte uenisset. Primum id quid interest, 
deinde quid significai? Nonne perspicuum est ex prima admiratione hominum, quod 
tonitrua iactusque fulminum extimuissent, credidisse ea efficere rerum omnium 
praepotentem Iouem? Itaque in nostris commentariis scriptum habemus: "Ioue 
tonante Augurante comitia populi habere nefas." 43 Hoc fortasse rei publicae 
causa constitutum est; comitiorum enim non habendorum causas esse uoluerunt. 
Itaque comitiorum solum uitium est fulmen, quod idem omnibus rebus optumum 
auspicium habemus si sinistrum fuit. Sed de auspiciis alio loco; nunc de 
fulgoribus.
XIX Quid igitur minus a physicis dici debet quam quicquam certi significari 
rebus incertis? Non enim te puto esse eum qui Ioui fulmen fabricatos esse 
Cyclopas in Aetna putes; 44 nam esset mirabile, quo modo id Iuppiter totiens 
iaceret, cum unum haberet; nec uero fulminibus homines quid aut faciendum esset 
aut cauendum moneret. Placet enim Stoicis eos anhelitus terrae qui frigidi sint 
cum fluere coeperint uentos esse; cum autem se in nubem induerint eiusque 
tenuissimam quamque partem coeperint diuidere atque disrumpere idque crebrius 
facere et uehementius, tum et fulgores et tonitrua exsistere; si autem nubium 
conflictu ardor expressus se emiserit, id esse fulmen. Quod igitur ui naturae, 
nulla constantia, nullo raro tempore uidemus effici, ex eo significationem rerum 
consequentium quaerimus? Scilicet, si ista Iuppiter significaret, tam multa 
frustra fulmina emitteret! 45 Quid enim proficit cum in medium mare fulmen 
iecit? Quid cum in altissimos montis, quod plerumque fit? Quid cum in desertas 
solitudines? Quid cum in earum gentium oras, in quibus haec ne obseruantur 
quidem?
XX "At inuentum est caput in Tiberi." Quasi ego artem aliquam istorum esse 
negem! Diuinationem nego. Caeli enim distributio, quam ante dixi, et certarum 
rerum notatio docet, unde fulmen uenerit, quo concesserit; quid significet 
autem, nulla ratio docet. Sed urges me meis uersibus:
  "nam pater altitonans stellanti nixus Olympo
  ipse suos quondam tumulos ac templa petiuit
  et Capitolinis iniecit sedibus ignis."
Tum statua Nattae, tum simulacra deorum Romulusque et Remus cum attrice belua ui 
fulminis icti conciderunt, deque his rebus haruspicum exstiterunt responsa 
uerissuma. 46 Mirabile autem illud, quod, eo ipso tempore quo fieret indicium 
coniurationis in senatu, signum Iouis biennio post quam erat locatum in 
Capitolio conlocabatur. "Tu igitur animum induces - sic enim mecum agebas - 
causam istam et contra facta tua et contra scripta difendere?" Frater es; eo 
uereor. Verum quid tibi hic tandem nocet? Resne quae talis est an ego qui uerum 
explicari uolo? Itaque nihil contra dico, a te rationem totius haruspicinae 
peto. Sed te mirificam in latebram coniecisti; quod enim intellegeres fore ut 
premerere, cum ex te causas unius cuiusque diuinationis exquirerem, multa uerba 
fecisti: te, cum res uideres, rationem causamque non quaerere; quid fieret, non 
cur fieret, ad rem pertinere; quasi ego aut fieri concederem aut esset 
philosophi causam, cur quidque fieret, non quaerere! 47 Et eo quidem loco et 
Prognostica nostra pronuntiabas et genera herbarum, scammoniam aristolochiaeque 
radicem, quarum causam ignorares, uini et effectum uideres.
XXI Dissimile totum; nam et prognosticorum causas persecuti sunt et Boëthus 
Stoicus, qui est a te nominatus, et noster etiam Posidonius; et, si causae non 
reperiantur istarum rerum, res tamen ipsae obseruari animaduertique potuerunt. 
Nattae uero statua aut aera legum de caelo tacta quid habent obseruatum ac 
uetustum? "Pinarii Nattae nobiles; a nobilitate igitur periculum." Hoc tam 
callide Iuppiter cogitauit! 'Romulus lactens fulmine ictus, urbi igitur 
periculum ostenditur, ei quam ille condidit.' Quam scite per notas nos certiores 
facit Iuppiter! "At eodem tempore signum Iouis conlocabatur quo coniuratio 
indicabatur." Et tu scilicet mauis numine deorum id factum quam casu arbitrari; 
et redemptor, qui columnam illam de Cotta et de Torquato conduxerat faciendam, 
non inertia aut inopia tardior fuit, sed a deis immortalibus ad istam horam 
reseruatus est! 48 Non equidem plane despero ista esse uera, sed nescio et 
discere a te uolo. Nam cum mihi quaedam casu uiderentur sic euenire ut praedicta 
essent a diuinantibus, dixisti multa de casu, ut Venerium iaci posse casu 
quattuor talis iactis, sed quadringentis centum Venerios non posse casu 
consistere. Primum nescio cur non possint, sed non pugno; abundas enim 
similibus. Habes et respersionem pigmentorum et rostrum suis et alia permulta. 
Idem Carneadem fingere dicis de capite Panisci; quasi non potuerit id euenire 
casu et non in omni marmore necesse sit inesse uel Praxitelia capita! Illa enim 
ipsa efficiuntur detractione, neque quicquam illuc adfertur a Praxitele; sed cum 
multa sunt detracta et ad liniamenta oris peruentum est, tum intellegas illud, 
quod iam expolitum sit, intus fuisse. 49 Potest igitur tale aliquid etiam sua 
sponte in lapicidinis Chiorum exstitisse. Sed sit hoc fictum; quid? in nubibus 
numquam animaduertisti leonis formam aut hippocentauri? Potest igitur, quod modo 
negabas, ueritatem casus imitari.
XXII Sed quoniam de extis et de fulgoribus satis est disputatum, ostenta 
restant, ut tota haruspicina sit pertractata. Mulae partus prolatus est a te. 
Res mirabilis, propterea quia non saepe fit; sed si fieri non potuisset, facta 
non esset. Atque hoc contra omnia ostenta ualeat: numquam, quod fieri non 
potuerit, esse factum; sin potuerit, non esse mirandum. Causarum enim ignoratio 
in re noua mirationem facit; eadem ignoratio si in rebus usitatis est, non 
miramur. Nam qui mulam peperisse miratur, is quo modo equa pariat, aut omnino 
quae natura partum animantis faciat, ignorat. Sed quod crebro uidet non miratur, 
etiamsi cur fiat nescit; quod ante non uidit, id si euenit ostentum esse censet. 
Utrum igitur cum concepit mula an cum peperit, ostentum est? 50 Conceptio contra 
naturam fortasse, sed partus prope necessarius.
XXIII Sed quid plura? Ortum uideamus haruspicinae; sic facillume quid habeat 
auctoritatis iudicabimus. Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra 
araretur et sulcus altius esset impressus, exstitisse repente et eum adfatus 
esse qui arabat. Is autem Tages, ut in libris est Etruscorum, puerili specie 
dicitur uisus, sed senili fuisse prudentia. Eius adspectu cum obstipuisset 
bubulcus clamoremque maiorem cum admiratione edidisset, concursum esse factum, 
totamque breui tempore in eum locum Etruriam conuenisse. Tum illum plura locutum 
multis audientibus, qui omnia uerba eius exceperint litterisque mandarint. Omnem 
autem orationem fuisse eam qua haruspicinae disciplina contineretur; eam postea 
creuisse rebus nouis cognoscendis et ad eadem illa principia referendis. Haec 
accepimus ab ipsis, haec scripta conseruant, hunc fontem habent disciplinae. 51 
Num ergo opus est ad haec refellenda Carneade? Num Epicuro? Estne quisquam ita 
desipiens, qui credat exaratum esse, deum dicam an hominem? Si deum, cur se 
contra naturam in terram abdiderat, ut patefactus aratro lucem adspiceret? Quid? 
Idem nonne poterat deus hominibus disciplinam superiore e loco tradere? Si autem 
homo ille Tages fuit, quonam modo potuit terra oppressus uiuere? Unde porro illa 
potuit, quae docebat alios, ipse didicisse? Sed ego insipientior quam illi ipsi 
qui ista credunt, qui quidem contra eos tam diu disputem.
XXIV Vetus autem illud Catonis admodum scitum est, qui mirari se aiebat, quod 
non rideret haruspex, haruspicem cum uidisset. 52 Quota enim quaeque res euenit 
praedicta ab istis? Aut, si euenit quippiam, quid adferri potest cur non casu id 
euenerit? Rex Prusias, cum Hannibali apud eum exsulanti depugnari placeret, 
negabat se audere, quod exta prohiberent. " Ain tu?" inquit, " carunculae 
uitulinae mauis quam imperatori ueteri credere?" Quid? Ipse Caesar cum a summo 
haruspice moneretur ne in Africam ante brumam tramitteret, nonne tramisit? Quod 
ni fecisset, uno in loco omnes aduersariorum copiae conuenissent. Quid ego 
haruspicum responsa commemorem (possum equidem innumerabilia), quae aut nullos 
habuerint exitus aut contrarios? 53 Hoc ciuili bello, di immortales, quam multa 
luserunt! Quae nobis in Graeciam Roma responsa haruspicum missa sunt! Quae dieta 
Pompeio! Etenim ille admodum extis et ostentis mouebatur. Non lubet commemorare, 
nec uero necesse est, tibi praesertim qui interfuisti; uides tamen omnia fere 
contra ac dicta sint euenisse. Sed haec hactenus; nunc ad ostenta ueniamus.
XXV 54 Multa me consule a me ipso scripta recitasti, multa ante Marsicum bellum 
a Sisenna collecta attulisti, multa ante Lacedaemoniorum malam pugnam in 
Leuctris a Callisthene commemorata dixisti. De quibus dicam equidem singulis, 
quoad uidebitur; sed dicendum etiam est de uniuersis. Quae est enim ista a deis 
profecta significatio et quasi denuntiatio calamitatum? Quid autem uolunt di 
immortales, primum ea significantes quae sine interpretibus non possimus 
intellegere, deinde ea quae cauere nequeamus? At hoc ne homines quidem probi 
faciunt, ut amicis impendentes calamitates praedicant, quas illi effugere nullo 
modo possint; ut medici, quamquam intellegunt saepe, tamen numquam aegris dicunt 
illo morbo eos esse morituros: omnis enim praedictio mali tum probatur, cum ad 
praedictionem cautio adiungitur. 55 Quid igitur aut ostenta aut eorum 
interpretes uel Lacedaemonios olim uel nuper nostros adiuuerunt? Quae si signa 
deorum putanda sunt, cur tam obscura fuerunt? Si enim ut intellegeremus quid 
esset euenturum, aperte declarari oportebat; aut ne occulte quidem, si ea sciri 
nolebant.
XXVI Iam uero coniectura omnis, in qua nititur diuinatio, ingeniis hominum in 
multas aut diuersas aut etiam contrarias partis saepe diducitur. Ut enim in 
causis iudicialibus alia coniectura est accusatoris, alia defensoris et tamen 
utriusque credibilis, sic in omnibus iis rebus quae coniectura inuestigari 
uidentur anceps reperitur oratio.
Quas autem res tum natura, tum casus adfert (nonnumquam etiam errorem creat 
similitudo), magna stultitia est earum rerum deos facere effectores, causas 
rerum non quaerere. 56 Tu uates Boeotios credis Lebadiae uidisse ex gallorum 
gallinaceorum cantu uictoriam esse Thebanorum, quia galli uicti silere solerent, 
canere uictores. Hoc igitur per gallinas Iuppiter tantae ciuitati signum dabat? 
An illae aues, nisi cum uicerunt, canere non solent? "At tum canebant nec 
uicerant: id enim est", inquies, "ostentum." Magnum uero, quasi pisces, non 
galli cecinerint! Quod autem est tempus, quo illi non cantent, uel nocturnum uel 
diurnum? Quodsi uictores alacritate et quasi laetitia ad canendum excitantur, 
potuit accidisse alia quoque laetitia, qua ad cantum mouerentur. 57 Democritus 
quidem optumis uerbis causam explicat cur ante lucem galli canant: depulso enim 
de pectore et in omne corpus diuiso et mitificato cibo, cantus edere quiete 
satiatos; qui quidem silientio noctis, ut ait Ennius,
  "... fauent faucibus russis
  cantu, plausuque premunt alas."
Cum igitur hoc animal tam sit canorum sua sponte, quid in mentem uenit 
Callistheni dicere deos gallis signum dedisse cantandi, cum id uel natura uel 
casus efficere potuisset?
XXVII 58 Sanguine pluisse senatui nuntiatum est, Atratum etiam fluuium fluxisse 
sanguine, deorum sudasse simulacra. Num censes his nuntiis Thalen aut Anaxagoran 
aut quemquam physicum crediturum fuisse? Nec enim sanguis nec sudor nisi e 
corpore. Sed et decoloratio quaedam ex aliqua contagione terrena maxume potest 
sanguini similis esse, et umor adlapsus extrinsecus, ut in tectoriis uidemus 
austro, sudorem uidetur imitari. Atque haec in bello plura et maiora uidentur 
timentibus, eadem non tam animaduertuntur in pace; accedit illud etiam, quod in 
metu et periculo cum creduntur facilius, tum finguntur impunius. 59 Nos autem 
ita leues atque inconsiderati sumus, ut, si mures corroserint aliquid, quorum 
est opus hoc unum, monstrum putemus. Ante uero Marsicum bellum quod clipeos 
Lanuuii, ut a te dictum est, mures rossent, maxumum id portentum haruspices esse 
dixerunt; quasi uero quicquam intersit, mures diem noctem aliquid rodentes scuta 
an cribra corroserint! Nam si ista sequimur, quod Platonis Politian nuper apud 
me mures corroserunt, de re publica debui pertimescere, aut, si Epicuri de 
uoluptate liber rosus esset, putarem annonam in macello cariorem fore.
XXVIII 60 An uero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa aut ex pecude 
aut ex homine nata dicuntur? Quorum omnium, ne sim longior, una ratio est. 
Quicquid enim oritur, qualecumque est, causam habeat a natura necesse est, ut, 
etiamsi praeter consuetudinem exstiterit, praeter naturam tamen non possit 
exsistere. Causam igitur inuestigato in re noua atque admirabili, si poteris; si 
nullam reperies, illud tamen exploratum habeto, nihil fieri potuisse sine causa, 
eumque terrorem, quem tibi rei nouitas adtulerit, naturae ratione depellito. Ita 
te nec terrae fremitus nec caeli discessus nec lapideus aut sanguineus imber nec 
traiectio stellae nec faces uisae terrebunt. 61 Quarum omnium causas si a 
Chrysippo quaeram, ipse ille diuinationis auctor numquam illa dicet facta 
fortuito naturalemque rationem omnium reddet; nihil enim fieri sine causa 
potest; nec quicquam fit, quod fieri non potest; nec, si id factum est quod 
potuit fieri, portentum debet uideri; nulla igitur portenta sunt. Nam si, quod 
raro fit, id portentum putandum est, sapientem esse portentum est; saepius enim 
mulam peperisse arbitror quam sapientem fuisse. Illa igitur ratio concluditur: 
nec id quod non potuerit fieri factum umquam esse, nec, quod potuerit, id 
portentum esse; ita omnino nullum esse portentum. 62 Quod etiam coniector quidam 
et interpres portentorum non inscite respondisse dicitur ei qui [cum] ad eum 
rettulisset quasi ostentum quod anguis domi uectem circumiectus fuisset: "Tum 
esset" inquit "ostentum, si anguem uectis circumplicauisset". Hoc ille responso 
satis aperte declarauit nihil habendum esse, quod fieri posset, ostentum.
XXIX C. Gracchus ad M. Pomponium scripsit, duobus anguibus domi comprehensis, 
haruspices a patre conuocatos. Qui magis anguibus quam lacertis, quam muribus? 
Quia sunt haec cotidiana, angues non item; quasi uero referat, quod fieri 
potest, quam id saepe fiat. Ego tamen miror, si emissio feminae anguis mortem 
adferebat Ti. Graccho, emissio autem maris anguis erat mortifera Corneliae, cur 
alteram utram emiserit; nihil enim scribit respondisse haruspices, si neuter 
anguis emissus esset, quid esset futurum. "At mors insecuta Gracchum est." Causa 
quidem, credo, aliqua morbi grauioris, non emissione serpentis; neque enim tanta 
est infelicitas haruspicum, ut ne casu quidem umquam fiat quod futurum illi esse 
dixerint.
XXX 63 Nam illud mirarer, si crederem, quod apud Homerum Calchantem dixisti ex 
passerum numero belli Troiani annos auguratum; de quoius coniectura sic apud 
Homerum, ut nos otiosi conuertimus, loquitur Agamemnon:
  "Ferte, uiri, et duros animo tolerate labores,
  auguris ut nostri Calchantis fata queamus
  scire ratosne habeant an uanos pectoris orsus.
  Namque omnes memori portentum mente retentant,
  qui non funestis liquerunt lumina fatis.
  Argolicis primum ut uestita est classibus Aulis
  quae Priamo cladem et Troiae pestemque ferebant,
  nos circum latices gelidos, fumantibus aris,
  aurigeris diuom placantes numina tauris
  sub platano umbrifera, fons unde emanat aquai,
  uidimus immani specie tortuque draconem
  terribilem, Iouis ut pulsu penetraret ab ara;
  qui platani in ramo foliorum tegmine saeptos
  corripuit pullos; quos cum consumeret octo,
  nona super tremulo genetrix clangore uolabat;
  cui ferus immani laniauit uiscera morsu.
  64 Hunc, ubi tam teneros uolucris matremque peremit,
  qui luci ediderat, genitor Saturnius idem
  abdidit et duro formauit tegmine saxi.
  Nos autem timidi stantes mirabile monstrum
  uidimus in mediis diuom uorsarier aris.
  Tum Calchas haec est fidenti uoce locutus:
  'Quidnam torpentes subito obstipuistis, Achiui?
  Nobis haec portenta deum dedit ipse creator
  tarda et sera nimis, sed fama ac laude perenni.
  Nam quot auis taetro mactatas dente uidetis,
  tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos;
  quae decumo cadet et poena satiabit Achiuos.'
  Edidit haec Calchas; quae iam matura uidetis."

65 Quae tandem ista auguratio est ex passeribus annorum potius quam aut mensuum 
aut dierum? Cur autem de passerculis coniecturam facit, in quibus nullum erat 
monstrum, de dracone silet, qui, id quod fieri non potuit, lapideus dicitur 
factus? Postremo quid simile habet passer annis? Nam de angue illo, qui Sullae 
apparuit immolanti, utrumque memini, et Sullam, cum in expeditionem educturus 
esset, immolauisse, et anguem ab ara exstitisse, eoque die rem praeclare esse 
gestam non haruspicis consilio, sed imperatoris.
XXXI 66 Atque haec ostentorum genera mirabile nihil habent; quae cum facta sunt, 
tum ad coniecturam aliqua interpretatione reuocantur, ut illa tritici grana in 
os pueri Midae congesta, aut apes, quas dixisti in labris Platonis consedisse 
pueri, non tam mirabilia sint quam coniecta belle; quae tamen uel ipsa falsa 
esse uel ea, quae praedicta sunt, fortuito cecidisse potuerunt. De ipso Roscio 
potest illud quidem esse falsum ut circumligatus fuerit angui, sed ut in cunis 
fuerit anguis non tam est mirum, in Solonio praesertim, ubi ad focum angues 
nundinari solent. Nam quod haruspices responderint nihil illo clarius, nihil 
nobilius fore, miror deos immortales histrioni futuro claritatem ostendisse, 
nullam ostendisse Africano. 67 Atque etiam a te Flaminiana ostenta collecta 
sunt. Quod ipse et equus eius repente conciderit, non sane mirabile hoc quidem. 
Quod euelli primi hastati signum non potuerit, timide fortasse signifer 
euellebat, quod fidenter infixerat. Nam Dionysi equus quid attulit admirationis, 
quod emersit e flumine quodque habuit apes in iuba? Sed quia breui tempore 
regnare coepit, quod acciderat casu uim habuit ostenti. "At Lacedaemoniis in 
Herculis fano arma sonuerunt eiusdemque dei Thebis ualuae clausae subito se 
aperuerunt, eaque scuta, quae fuerant sublime fixa, sunt humi inuenta." Eorum 
cum fieri nihil potuerit sine aliquo motu, quid est, cur diuinitus ea potius 
quam casu facta esse dicamus?
XXXII 68 "At in Lysandri statuae capite Delphis exstitit corona ex asperis 
herbis, et quidem subito." Itane? Censes ante coronam herbae exstitisse quam 
conceptum esse semen? Herbam autem asperam credo auium congestu, non humano 
satu; iam quicquid in capite est, id coronae simile uideri potest. Nam quod 
eodem tempore stellas aureas Castoris et Pollucis Delphis positas decidisse 
neque eas usquam repertas esse dixisti, furum id magis factum quam deorum 
uidetur. Simiae uero Dodonaeae improbitatem historiis Graecis mandatam esse 
demiror. 69 Quid minus mirum quam illam monstruosissumam bestiam urnam 
euertisse, sortes dissupauisse? Et negant historici Lacedaemoniis ullum ostentum 
hoc tristius accidisse! Nam illa praedicta Veientium, si lacus Albanus 
redundasset isque in mare fluxisset, Romam perituram; si repressus esset, Veios 
***, ita aqua Albana deducta ad utilitatem agri suburbani, non ad arcem urbemque 
retinendam. "At paulo post audita uox est monentis ut prouiderent ne a Gallis 
Roma caperetur; ex eo Aio Loquenti aram in noua uia consecratam". Quid ergo? 
Aius iste Loquens, quom eum nemo norat, et aiebat et loquebatur et ex eo nomen 
inuenit; posteaquam et sedem et aram et nomen inuenit, obmutuit! Quod idem dici 
de Moneta potest; a qua praeterquam de sue plena quid umquam moniti sumus?
XXXIII 70 Satis multa de ostentis; auspicia restant et sortes, eae quae 
ducuntur, non illae quae uaticinatione funduntur, quae oracla uerius dicimus; de 
quibus tum dicemus, cum ad naturalem diuinationem uenerimus. Restat etiam de 
Chaldaeis; sed primum auspicia uideamus. "Difficilis auguri locus ad contra 
dicendum." Marso fortasse, sed Romano facillumus. Non enim sumus ii nos augures, 
qui auium reliquorumue signorum obseruatione futura dicamus. Et tamen credo 
Romulum, qui urbem auspicato condidit, habuisse opinionem esse in prouidendis 
rebus augurando scientiam (errabat enim multis in rebus antiquitas), quam uel 
usu iam uel doctrina uel uetustate immutatam uidemus; retinetur autem et ad 
opinionem uulgi et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, 
ius augurium, collegio auctoritas. 71 Nec uero non omni supplicio digni P. 
Claudius L. Iunius consules, qui contra auspicia nauigauerunt; parendum enim 
religioni fuit nec patrius mos tam contumaciter repudiandus. Iure igitur alter 
populi iudicio damnatus est, alter mortem sibi ipse consciuit. "Flaminius non 
paruit auspiciis, itaque periit cum exercitu." At anno post Paulus paruit; num 
minus cecidit in Cannensi pugna cum exercitu?
Etenim, ut sint auspicia, quae nulla sunt, haec certe, quibus utimur, siue 
tripudio siue de caelo, simulacra sunt auspiciorum, auspicia nullo modo.
XXXIV "Q. Fabi, te mihi in auspicio esse uolo." Respondet: "Audiui." Hic apud 
maiores adhibebatur peritus, nunc quilubet. Peritum autem esse necesse est eum 
qui, silentium quid sit, intellegat; id enim silentium dicimus in auspiciis, 
quod omni uitio caret. 72 Hoc intellegere perfecti auguris est; illi autem qui 
in auspicium adhibetur, cum ita imperauit is, qui auspicatur: "Dicito, silentium 
esse uidebitur", nec suspicit nec circumspicit; statim respondet silentium esse 
uideri. Tum ille: "Dicito, si pascentur." "Pascuntur". Quae aues? Aut ubi? 
Attulit, inquit, in cauea pullos is, qui ex eo ipso nominatur pullarius. Haec 
sunt igitur aues internuntiae Iouis! Quae pascantur necne, quid refert? Nihil ad 
auspicia; sed quia, cum pascuntur, necesse est aliquid ex ore cadere et terram 
pauire (terripauium primo, post terripudium dictum est; hoc quidem iam tripudium 
dicitur) - cum igitur offa cecidit ex ore pulli, tum auspicanti tripudium 
solistimum nuntiatur.
XXXV 73 Ergo hoc auspicium diuini quicquam habere potest, quod tam sit coactum 
et expressum? Quo antiquissumos augures non esse usos argomento est, quod 
decretum collegii uetus habemus omnem auem tripudium facere posse. Tum igitur 
esset auspicium, si modo esset ei liberum se ostendisse; tum auis illa uideri 
posset interpres et satelles Iouis; nunc uero inclusa in cauea et fame enecta si 
in offam pultis inuadit, et si aliquid ex eius ore cecidit, hoc tu auspicium aut 
hoc modo Romulum auspicari solitum putas? 74 Iam de caelo seruare non ipsos 
censes solitos qui auspicabantur? Nunc imperant pullario; ille renuntiat fulmen 
sinistrum, auspicium optumum quod habemus ad omnis res praeterquam ad comitia; 
quod quidem institutum rei publicae causa est, ut comitiorum uel in iudiciis 
populi uel in iure legum uel in creandis magistratibus principes ciuitatis 
essent interpretes.
"At Ti. Gracchi litteris Scipio et Figulus consules, cum augures iudicassent eos 
uitio creatos esse, magistratu se abdicauerunt." Quis negat augurum disciplinam 
esse? Diuinationem nego. "At haruspices diuini; quos cum Ti. Gracchus, propter 
mortem repentinam eius qui in praerogatiua reuerenda subito concidisset, in 
senatum introduxisset, non iustum rogatorem fuisse dixerunt." 75 Primum uide, ne 
in eum dixerint, qui rogator centuriae fuisset; is enim erat mortuus: id autem 
sine diuinatione coniectura poterant dicere. Deinde fortasse casu qui nullo modo 
est ex hoc genere tollendus. Quid enim scire Etrusci haruspices aut de 
tabernaculo recte capto aut de pomerii iure potuerunt? Equidem adsentior C. 
Marcello potius quam App. Claudio, qui ambo mei collegae fuerunt, existimoque 
ius augurum, etsi diuinationis opinione principio constitutum sit, tamen postea 
rei publicae causa conseruatum ac retentum.
XXXVI 76 Sed de hoc loco plura in aliis, nunc hactenus. Externa enim auguria, 
quae sunt non tam artificiosa quam superstitiosa, uideamus. Omnibus fere auibus 
utuntur, nos admodum paucis; alia illis sinistra sunt, alia nostris. Solebat ex 
me Deiotarus percontari nostri augurii disciplinam, ego ex illo sui. Di 
immortales, quantum differebat!, ut quaedam essent etiam contraria. Atque ille 
iis semper utebatur, nos, nisi dum a populo auspicia accepta habemus, quam 
multum iis utimur? Bellicam rem administrari maiores nostri nisi auspicato 
noluerunt; quam multi anni sunt, cum bella a proconsulibus et a propraetoribus 
administrantur, qui auspicia non habent?
77 Itaque nec amnis transeunt auspicato, nec tripudio auspicantur. Ubi ergo 
auium diuinatio? Quae, quoniam ab iis qui auspicia nulla habent bella 
administrantur, ab urbanis retenta uidetur, a bellicis esse sublata. Nam ex 
acuminibus quidem, quod totum auspicium militare est, iam M. Marcellus ille 
quinquiens consul totum omisit, idem imperatori idem augur optumus. Et quidem 
ille dicebat, si quando rem agere uellet, ne impediretur auspiciis, lectica 
operta facere iter se solere. Huic simile est, quod nos augures praecipimus, ne 
iuges auspicium obueniat, ut iumenta iubeant diiungere. 78 Quid est aliud, nolle 
moneri a Ioue, nisi efficere ut aut ne fieri possit auspicium aut, si fiat, 
uideri?
XXXVII Nam illud admodum ridiculum, quod negas Deiotarum auspiciorum, quae sibi 
ad Pompeium proficiscenti facta sint, paenitere, quod fidem secutus amicitiamque 
populi Romani functus sit officio; antiquiorem enim sibi fuisse laudem et 
gloriam quam regnum et possessiones suas. Credo id quidem, sed hoc nihil ad 
auspicia; nec enim ei cornix canere potuit recte eum facere, quod populi Romani 
libertatem difendere pararet; ipse hoc sentiebat, sicuti sensit. 79 Aues euentus 
significant aut aduersos aut secundos; uirtutis auspiciis uideo esse usum 
Deiotarum, quae uetat spectare fortunam, dum praestetur fides. Aues uero 
prosperos euentus ostenderunt, certe fefellerunt. Fugit e proelio cum Pompeio: 
graue tempus! Discessit ab eo: luctuosa res! Caesarem eodem tempore hostem et 
hospitem uidit: quid hoc tristius? Is cum ei Trocmorum tetrarchian eripuisset et 
adseculae suo Pergameno nescio cui dedisset eidemque detraxisset Armeniam a 
senatu datam, cumque ab eo magnificentissumo hospitio acceptus esset, spoliatum 
reliquit et hospitem et regem. Sed labor longius; ad propositum reuertar. Si 
euenta quaerimus quae exquiruntur auibus, nullo modo prospera Deiotaro; sin 
officia, a uirtute ipsius, non ab auspiciis petita sunt.
XXXVIII 80 Omitte igitur lituum Romuli, quem in maximo incendio negas potuisse 
comburi; contemne cotem Atti Naui. Nihil debet esse in philosophia commenticiis 
fabellis loci; illud erat philosophi potius, totius augurii primum naturam ipsam 
uidere, deinde inuentionem, deinde constantiam. Quae est igitur natura, quae 
uolucris huc et illuc passim uagantis efficiat ut significent aliquid et tum 
uetent agere, tum iubeant aut cantu aut uolatu? Cur autem aliis a laeua, aliis a 
dextra datum est auibus ut ratum auspicium facere possint? Quo modo autem haec 
aut quando aut a quibus inuenta dicemus? Etrusci tamen habent exaratum puerum 
auctorem disciplinae suae; nos quem? Attumne Nauium? At aliquot annis antiquior 
Romulus et Remus, ambo augures, ut accepimus. An Pisidarum aut Cilicum aut 
Phrygum ista inuenta dicemus? Placet igitur humanitatis expertes habere 
diuinitatis auctores?
XXXIX 81 "At omnes reges, populi, nationes utuntur auspiciis." Quasi uero 
quicquam sit tam ualde quam nihil sapere uulgare, aut quasi tibi ipsi in 
iudicando placeat multitudo! Quotus quisque est, qui uoluptatem neget esse 
bonum? plerique etiam summum bonum dicunt. Num igitur eorum frequente Stoici de 
sententia deterrentur? Aut num plerisque in rebus sequitur eorum auctoritatem 
multitudo? Quid mirum igitur si in auspiciis et in omni diuinatione imbecilli 
animi superstitiosa ista concipiant, uerum dispicere non possint? 82 Quae autem 
est inter augures conueniens et coniuncta constantia? Ad nostri augurii 
consuetudinem dixit Ennius:
  "tum tonuit laeuum bene tempestate serena."


At Homericus Aiax apud Achillem querens de ferocitate Troianorum nescio quid hoc 
modo nuntiat: 
  "prospera Iuppiter his dextris fulgoribus edit."
Ita nobis sinistra uidentur, Graiis et barbaris dextra meliora; quamquam haud 
ignoro, quae bona sint, sinistra nos dicere, etiamsi dextra sint; sed certe 
nostri sinistrum nominauerunt externique dextrum, quia plerumque id melius 
uidebatur. Haec quanta dissensio est! 83 Quid quod aliis auibus utuntur, aliis 
signis, aliter obseruant, alia respondent? Non necesse est fateri partim horum 
errore susceptum esse, partim superstitione, multa fallendo?
XL Atque his superstitionibus non dubitasti etiam omina adiungere: Aemilia Paulo 
Persam perisse, quod pater omen accepit; Caecilia se sororis filiae sedes suas 
tradere. Iam illa:. "Fauete linguis" et "praerogatiuam, omen comitiorum". Hoc 
est ipsum esse contra se copiosum et disertum, Quando enim ista obseruans quieto 
et libero animo esse poteris, ut ad rem gerendam non superstitionem habeas, sed 
rationem ducem? Itane, si quis aliquid ex sua re atque ex suo sermone dixerit et 
eius uerbum aliquod apte ceciderit ad id, quod ages aut cogitabis, ea res tibi 
aut timorem adferet aut alacritatem? 84 Cum M. Crassus exercitum Brundisii 
imponeret, quidam in portu caricas Cauno aduectas uendens "Cauneàs" clamitabat. 
Dicamus, si placet, monitum ab eo Crassum, caueret ne iret; non fuisse 
periturum, si omini paruisset. Quae si suscipiamus, pedis offensio nobis et 
abruptio corrigiae et sternumenta erunt obseruanda.
XLI 85 Sortes restant et Chaldaei, ut ad uates ueniamus et ad somnia. Dicendum 
igitur putas de sortibus? Quid enim sors est? Idem prope modum quod micare, quod 
talos iacere, quod tesseras, quibus in rebus temeritas et casus, non ratio nec 
consilium ualet. Tota res est inuenta fallaciis aut ad quaestum aut ad 
superstitionem aut ad errorem. Atque ut in haruspicina fecimus, sic uideamus 
clarissumarum sortium quae tradatur inuentio. Numerium Suffustium Praenestinorum 
monumenta declarant, honestum hominem et nobilem, somniis crebris, ad extremum 
etiam minacibus cum iuberetur certo in loco silicem caedere, perterritum uisis, 
inridentibus suis ciuibus id agere coepisse; itaque perfracto saxo sortis 
erupisse in robore insculptas priscarum litterarum notis. Is est hodie locus 
saeptus religiose propter Iouis pueri, qui lactens, cum Iunone Fortunae in 
gremio sedens, mammam adpetens, castissime colitur a matribus. 86 Eodemque 
tempore in eo loco, ubi Fortunae nunc sita est aedes, mel ex olea fluxisse 
dicunt, haruspicesque dixisse summa nobilitate illas sortis futuras, eorumque 
iussu ex illa olea arcam esse factam, eoque conditas sortis, quae hodie Fortunae 
monitu tolluntur. Quid igitur in his potest esse certi, quae Fortunae monitu 
pueri manu miscentur atque ducuntur? Quo modo autem istae positae in illo loco? 
Quis robur illud cecidit, dolauit, inscripsit? "Nihil est," inquiunt, "quod deus 
efficere non possit." Utinam sapientis Stoicos effecisset, ne omnia cum 
superstitiosa sollicitudine et miseria crederent! Sed hoc quidem genus 
diuinationis uita iam communis explosit; fani pulchritudo et uetustas 
Praenestinarum etiam nunc retinet sortium nomen, atque id in uolgus. 87 Quis 
enim magistratus aut quis uir inlustrior utitur sortibus? Ceteris uero in locis 
sortes plane refrixerunt: quod Carneadem Clitomachus scribit dicere solitum, 
nusquam se fortunatiorem quam Praeneste uidisse Fortunam.
Ergo hoc diuinationis genus omittamus, (XLII) ad Chaldaeorum monstra ueniamus; 
de quibus Eudoxus, Platonis auditori in astrologia iudicio doctissimorum hominum 
facile princeps, sic opinatur, id quod scriptum reliquit, Chaldaeis in 
praedictione et in notatione cuiusque uitae ex natali die minime esse credendum. 
88 Nominat etiam Panaetius, qui unus e Stoicis astrologorum praedicta reiecit, 
Anchialum et Cassandrum, summos astrologos illius aetatis, qua erat ipse, cum in 
ceteris astrologiae partibus excellerent, hoc praedictionis genere non usos. 
Scylax Halicarnassius, familiaris Panaeti, excellens in astrologia idemque in 
regenda sua ciuitate princeps, totum hoc Chaldaeicum praedicendi genus 
repudiauit. 89 Sed, ut ratione utamur omissis testibus, sic isti disputant qui 
haec Chaldaeorum natalicia praedicta defendunt: uim quandam esse aiunt signifero 
in orbe, qui Graece zwdiako/j dicitur, talem ut eius orbis una quaeque pars alia 
alio modo moueat immutetque caelum, perinde ut quaeque stellae in his 
finitumisque partibus sint quoque tempore, eamque uim uarie moueri ab iis 
sideribus quae uocentur errantia; cum autem in eam ipsam partem orbis uenerint, 
in qua sit ortus eius qui nascatur, aut in eam quae coniunctum aliquid habeat 
aut consentiens, ea triangula illi et quadrata nominant. Etenim cum tempore anni 
tempestatumque caeli conuersiones commutationesque tantae fiant accessu 
stellarum et recessu, cumque ea ui solis efficiantur quae uidemus, non ueri 
simile solum, sed etiam uerum esse censent, perinde utcumque temperatus sit aër, 
ita pueros orientis animari atque formari, ex eoque ingenia, mores, animum, 
corpus, actionem uitae, casus cuiusque euentusque fingi.

XLIII 90 0 delirationem incredibilem! (non enim omnis error stultitia dicenda 
est). Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit aliquid, ut praedicere possint 
dumtaxat qualis quisque natura et ad quam quisque maxume rem aptus futurus sit; 
cetera quae profiteantur negat ullo modo posse sciri; etenim geminorum formas 
esse similis, uitam atque fortunam plerumque disparem. Procles et Eurysthenes, 
Lacedaemoniorum reges, gemini fratres fuerunt; at ii nec totidem annos uixerunt 
(anno enim Procli uita breuior fuit), multumque is fratri rerum gestarum gloria 
praestitit. 91 At ego id ipsum, quod uir optumus Diogenes Chaldaeis quasi quadam 
praeuaricatione concedit, nego posse intellegi. Etenim cum, ut ipsi dicunt, 
Ortus nascentium luna moderetur, eaque animaduertant et notent sidera natalicia 
Chaldaei, quaecumque lunae iuncta uideantur, oculorum fallacissimo sensu 
iudicant ea quae ratione atque animo uidere debebant. Docet enim ratio 
mathematicorum, quam istis notam esse oportebat, quanta humilitate luna feratur 
terram paene contingens, quantum absit a proxuma Mercuri stella, multo autem 
longius a Veneris, deinde alio interuallo distet a sole, cuius lumine 
conlustrari putatur; reliqua uero tria interualla infinita et immensa, a sole ad 
Martis, inde ad Iouis, ab eo ad Saturni stellam; inde ad caelum ipsum, quod 
extremum atque ultumum mundi est. 92 Quae potest igitur contagio ex infinito 
paene interuallo pertinere ad lunam uel potius ad terram?

XLIV Quid? Cum dicunt, id quod iis dicere necesse est, omnis omnium ortus 
quicumque gignantur in omni terra quae incolatur, eosdem esse, eademque omnibus 
qui eodem statu caeli et stellarum nati sint accidere necesse esse, nonne eius 
modi sunt, ut ne caeli quidem naturam interpretes istos caeli nosse appareat? 
Cum enim illi orbes, qui caelum quasi medium diuidunt et aspectum nostrum 
definiunt (qui a Graecis o)ri/zontej nominantur, a nobis " finientes" rectissume 
nominari possunt) uarietatem maxumam habeant aliique in aliis locis sint, 
necesse est ortus occasusque siderum non fieri eodem tempore apud omnis.
93 Quodsi eorum ui caelum modo hoc, modo illo modo temperatur, qui potest eadem 
uis esse nascentium, cum caeli tanta sit dissirnilitudo? In his locis quae nos 
incolimus post solstitium Canicula exoritur, et quidem aliquot diebus; at apud 
Trogodytas, ut scribitur, ante solstitium; ut, si iam concedamus aliquid uini 
caelestem ad eos qui in terra gignuntur pertinere, confitendum sit illis eos qui 
nascuntur eodem tempore posse in dissimilis incidere naturas propter caeli 
dissimilitudinem; quod minime illis placet; uolunt enim illi omnis eodem tempore 
ortos, qui ubique sint nati, eadem condicione nasci.

XLV 94 Sed quae tanta dementia est, ut in maxumis motibus mutationibusque caeli 
nihil intersit qui uentus, qui imber, quae tempestas ubique sit? Quarum rerum in 
proxumis locis tantae dissimilitudines saepe sunt, ut alia Tusculi, alia Romae 
eueniat saepe tempestas; quod qui nauigant maxume animaduertunt, cum in 
flectendis promunturiis uentorum mutationes maxumas saepe sentiunt. Haec igitur 
cum sit tum serenitas, tum perturbatio caeli, estne sanorum hominum hoc ad 
nascentium ortus pertinere non dicere (quod non certe pertinet), illud nescio 
quid tenue, quod sentiri nullo modo, intellegi autem uix potest, quae a luna 
ceterisque sideribus caeli temperatio fiat, dicere ad puerorum ortus pertinere? 
Quid? quod non intellegunt seminum uim, quae ad gignendum procreandumque 
plurimum ualeat, funditus tolli, mediocris erroris est? Quis enim non uidet et 
formas et mores et plerosque status ac motus effingere a parentibus liberos? 
Quod non contingeret, si haec non uis et natura gignentium efficeret, sed 
temperatio lunae caelique moderatio. 95 Quid? quod uno et eodem temporis puncto 
nati dissimilis et naturas et uitas et casus habent, parumne declarat nihil ad 
agendam uitam nascendi tempus pertinere? Nisi forte putamus neminem eodem 
tempore ipso et conceptum et natum, quo Africanum. Num quis igitur talis fuit?

XLVI 96 Quid? Illudne dubium est quin multi, cum ita nati essent ut quaedam 
contra naturam deprauata haberent, restituerentur et corrigerentur ab Natura, 
cum se ipsa reuocasset, aut arte atque medicina? Ut, quorum linguae sic 
inhaererent, ut loqui non possent, eae scalpello resectae liberarentur. Multi 
etiam naturae uitium meditatione atque exercitatione sustulerunt, ut Demosthenem 
scribit Phalereus, cum "rho" dicere nequiret, exercitatione fecisse ut 
planissume diceret. Quodsi haec astro ingenerata et tradita essent, nulla res ea 
mutare posset. Quid? Dissimilitudo locorum nonne dissimiles bominum 
procreationes habet? Quas quidem percurrere oratione facile est, quid inter 
Indos et Persas, Aethiopas et Syros differat corporibus, animis, ut incredibilis 
uarietas dissimilitudoque sit. 97 Ex quo intellegitur plus terrarum situs quam 
lunae tactus ad nascendum ualere. Nam quod aiunt quadringenta septuaginta milia 
annorum in periclitandis experiundisque pueris, quicumque essent nati, 
Babylonios posuisse, fallunt: si enim esset factitatum, non esset desitum; 
neminem autem habemus auctorem, qui id aut fieri dicat aut factum sciat.
XLVII Videsne, me non ea dicere, quae Carneades, sed ea, quae princeps Stoicorum 
Panaetius dixerit? Ego autem etiam haec requiro, omnesne, qui Cannensi pugna 
ceciderint, uno astro fuerint; exitus quidem omnium unus et idem fit. Quid? Qui 
ingenio atque animo singulares, num astro quoque uno? Quod enim tempus quo non 
innumerabiles nascuntur? At certe similis nemo Homeri. 98 Et, si ad rem pertinet 
quo modo caelo adfecto compositisque sideribus quodque animal oriatur, ualeat id 
necesse est non in hominibus solum, uerum in bestiis etiam; quo quid potest dici 
absurdius? L. quidem Tarutius Firmanus, familiaris noster, in primis Chaldaeicis 
rationibus eruditus, urbis etiam nostrae natalem diem repetebat ab iis Pardibus, 
quibus eam a Romulo conditam accepimus, Romamque, in iugo cum esset Luna, natam 
esse dicebat, nec eius fata canere dubitabat. 99 0 uim maxumam erroris! Etiamne 
urbis natalis dies ad uim stellarum et lunae pertinebat? Fac in puero referre ex 
qua adfectione caeli primum spiritum duxerit; num hoc in latere aut in caemento, 
ex quibus urbs effecta est, potuit ualere? Sed quid plura? Cotidie refelluntur. 
Quam multa ego Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi Caesari a 
Chaldaeis dicta memini, neminem eorum nisi senectute, nisi domi, nisi cum 
claritate esse moriturum! Ut mihi permirum uideatur quemquam exstare qui etiam 
nunc credat iis quorum praedicta cotidie uideat re et euentis refelli.
XLVIII 100 Restant duo diuinandi genera, quae habere dicimur a natura, non ab 
arte, uaticinandi et somniandi; de quibus, Quinte," inquam, "si placet, 
disseramus." "Mihi uero," inquit, "placet; his enim quae adhuc disputasti 
prorsus adsentior, et, uere ut loquar, quamquam tua me oratio confirmauit, tamen 
etiam mea sponte nimis superstitiosam de diuinatione Stoicorum sententiam 
iudicabam; haec me Peripateticorum ratio magis mouebat, et ueteris Dicaearchi et 
eius, qui nunc floret, Cratippi, qui censent esse in mentibus hominum tamquam 
oraclum aliquod, ex quo futura praesentiant, si aut furore diuino incitatus 
animus aut somno relaxatus solute moueatur ac libere. His de generibus quid 
sentias et quibus ea rationibus infirmes, audire sane uelim."
XLIX 101 Quae cum ille dixisset, tum ego rursus quasi ab alio principio sum 
exorsus dicere. "Non ignoro," inquam, "Quinte, te semper ita sensisse, ut de 
ceteris diuinandi generibus dubitares, ista duo, furoris et somnii, quae a 
libera mente fluere uiderentur, probares. Dicam igitur de istis ipsis duobus 
generibus mihi quid uideatur, si prius et Stoicorum conclusio rationis et 
Cratippi nostri quid ualeat uidero. Dixisti enim et Chrysippum et Diogenem et 
Antipatrum concludere hoc modo: "Si sunt di neque ante declarant hominibus quae 
futura sint, aut non diligunt homines, aut quid euenturum sit ignorant, aut 
existumant nihil interesse hominum scire quid sit futurum, aut non censent esse 
suae maiestatis praesignificare hominibus quae sint futura, aut ea ne ipsi 
quidem di significare possunt. 102 At neque non diligunt nos (sunt enim benefici 
generique hominum amici), neque ignorant ea quae ab ipsis constituta et 
designata sunt, neque nostra nihil interest scire ea quae futura sunt (erimus 
enim cautiores, si sciemus), neque hoc alienum ducunt maiestate sua (nihil est 
enim beneficentia praestantius), neque non possunt futura praenoscere. Non 
igitur di sunt nec significant nobis futura. Sunt autem di; significant ergo. Et 
non, si significant futura, nullas dant uias nobis ad significationum scientiam 
(frustra enim significarent), nec, si dant uias, non est diuinatio: est igitur 
diuinatio." 103 0 acutos homines! Quam paucis uerbis confectum negotium putant! 
Ea sumunt ad concludendum, quorum iis nihil conceditur. Conclusio autem rationis 
ea probanda est, in qua ex rebus non dubiis id quod dubitatur efficitur.

L Videsne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere solent Stoici, quem ad modum 
quod in natura rerum omne esse dicimus id infinitum esse concluserit? "Quod 
finitum est" inquit "habet extremum." Quis hoc non dederit?- "Quod autem habet 
extremum, id cernitur ex alio extrinsecus." Hoc quoque est concedendum. "At, 
quod omne est, id non cernitur ex alio extrinsecus." Ne hoc quidem negari 
potest. "Nihil igitur cum habeat extremum, infinitum sit necesse est." 104 
Videsne, ut ad rem dubiam concessis rebus peruenerit? Hoc uos dialectici non 
facitis, nec solum ea non sumitis ad concludendum quae ab omnibus concedantur, 
sed ea sumitis quibus concessis nihilo magis efficiatur quod uelitis. Primum 
enim hoc sumitis: "Si sunt di, benefici in homines sunt." Quis hoc uobis dabit? 
Epicurusne? qui negat quicquam deos nec alieni curare nec sui; an noster Ennius? 
qui magno plausu loquitur adsentiente populo: 
  "Ego deum genus esse semper dixi et dicam caelitum,
  sed eos non curare opinor quid agat humanum genus."

Et quidem, cur sic opinetur, rationem subicit; sed nihil est necesse dicere quae 
sequuntur; tantum sat est intellegi, id sumere istos pro certo, quod dubium 
controuersumque sit.

LI 105 Sequitur porro, nihil deos ignorare quod omnia sint ab iis constituta. 
Hic uero quanta pugna est doctissumorum hominum negantium esse haec a dis 
immortalibus constituta! "At nostra interest scire ea quae euentura sint." 
Magnus Dicaearchi liber est nescire ea melius esse quam scire. Negant id esse 
alienum maiestate deorum: scilicet casas omnium introspicere, ut uideant quid 
cuique conducat. 106 "Neque non possunt futura praenoscere. " Negant posse ii, 
quibus non placet esse certum quid futurum sit. Videsne igitur quae dubia sint, 
ea sumi pro certis atque concessis? Deinde contorquent et ita concludunt: "Non 
igitur et sunt di nec significant futura"; id enim iam perfectum arbitrantur. 
Deinde adsumunt: 'Sunt autem di", quod ipsum non ab omnibus conceditur. 
"Significant ergo." Ne id quidem sequitur; possunt enim non significare et tamen 
esse di. Nec, si significent, non dare uias aliquas ad scientiam 
significationis. At id quoque potest, ut non dent homini, ipsi habeant; cur enim 
Tuscis potius quam Romanis darent? " Nec, si dant uias, nulla est diuinatio. " 
Fac dare deos, quod absurdum est; quid refert, si accipere non possumus? 
Extremum : 'Est igitur diuinatio." Sit extremum, effectum tamen non est; ex 
falsis enim, ut ab ipsis didicimus, uerum effici non potest. Iacet igitur tota 
conclusio. 
LII 107 Veniamus nunc ad optumum uirum, familiarem nostrum, Cratippum. "Si sine 
oculis" inquit "non potest exstare officium et munus oculorum, possunt autem 
aliquando oculi non fungi suo munere, qui uel semel ita est usus oculis ut uera 
cerneret, is habet sensum oculorum uera cernentium. Item igitur, si sine 
diuinatione non potest officium et munus diuinationis exstare, potest autem, cum 
quis diuinationem habeat, errare aliquando nec uera cernere, satis est ad 
confirmandam diuinationem semel aliquid ita esse diuinatum nihil ut fortuito 
cecidisse uideatur. Sunt autem eius generis innumerabilia; esse igitur 
diuinationem confitendum est." Festiue et breuiter; sed cum bis sumpsit quod 
uoluit, etiamsi faciles nos ad concedendum habuerit, id tamen quod adsumit 
concedi nullo modo potest. 108 "Si" inquit "aliquando oculi peccent, tamen, quia 
recte aliquando uiderunt, inest in iis uis uidendi; item, si quis semel aliquid 
in diuinatione dixerit, is, etiam cum peccet, tamen existumandus sit habere uim 
diuinandi."

LIII Vide, quaeso, Cratippe noster, quam sint ista similia; nam mihi non 
uidentur. Oculi enim uera cernentes utuntur natura atque sensu; animi, si quando 
uel uaticinando uel somniando uera uiderunt, usi sunt fortuna atque casu; nisi 
forte concessuros tibi existumas eos, qui somnia pro somniis habent, si quando 
aliquod somnium uerum euaserit, non id fortuito accidisse. Sed demus tibi istas 
duas sumptiones (ea quae lh/mmata appellant dialectici, sed nos latine loqui 
malumus), adsumptio tamen (quam pro/slhyin idem uocant) non dabitur. 109 Adsumit 
autem Cratippus hoc modo: "Sunt autem innumerabiles praesensiones non 
fortuitae." At ego dico nullam: uide, quanta sit controuersia; iam adsumptione 
non concessa nulla conclusio est. "At impudentes sumus, qui, cum tam perspicuum 
sit, non concedamus." Quid est perspicuum? "Multa uera" inquit "euadere." Quid 
quod multo plura falsa? Nonne ipsa uarietas, quae est propria fortunae, fortunam 
esse causam, non naturam esse docet? Deinde, si tua ista conclusio, Cratippe, 
uera est (tecum enim mihi res est), nonne intellegis eadem uti posse et 
haruspices et fulguratores et interpretes ostentorum et augures et sortilegos et 
Chaldaeos? Quorum generum nullum est, ex quo non aliquid, sicut praedictum sit, 
euaserit. Ergo aut ea quoque genera diuinandi sunt quae tu rectissume improbas, 
aut, si ea non sunt, non intellego cur haec duo sint quae relinquis. Qua ergo 
ratione haec inducis, eadem illa possunt esse quae tollis.

LIV 110 Quid uero habet auctoritatis furor iste, quem diuinum uocatis, ut, quae 
sapiens non uideat, ea uideat insanus, et is, qui humanos sensus amiserit, 
diuinos adsecutus sit? Sibyllae uersus obseruamus, quos illa furens fudisse 
dicitur. Quorum interpres nuper falsa quadam hominum fama dicturus in senatu 
putabatur eum, quem re uera regem habebamus, appellandum quoque esse regem, si 
salui esse uellemus. Hoc si est in libris, in quem hominem et in quod tempus 
est? Callide enim, qui illa composuit, perfecit ut, quodcumque accidisset, 
praedictum uideretur, hominum et temporum definitione sublata. 111 Adhibuit 
etiam latebram obscuritatis, ut iidem uersus alias in aliam rem posse 
accommodari uiderentur. Non esse autem illud carmen furentis cum ipsum poëma 
declarat (est enim magis artis et diligentiae quam incitationis et motus), tum 
uero ea, quae a(krostixi/j dicitur, cum deinceps ex primis uersus litteris 
aliquid conectitur, ut in quibusdam Ennianis: " Q. ENNIUS FECIT". Id certe magis 
est attenti animi quam furentis. 112 Atque in Sibyllinis ex primo uersu cuiusque 
sententiae primis litteris illius sententiae carmen omne praetexitur. Hoc 
scriptoris est, non furentis, adhibentis diligentiam, non insani. Quam ob rem 
Sibyllam quidem sepositam et conditam habeamus, ut, id quod proditum est a 
maioribus, iniussu senatus ne legantur quidem libri ualeantque ad deponendas 
potius quam ad suscipiendas religiones; cum antistitibus agamus, ut quiduis 
potius ex illis libris quam regem proferant, quem Romae posthac nec di nec 
homines esse patientur. 
LV "At multi saepe uera uaticinati, ut Cassandra: 
  "iamque mari magno..."


eademque paulo post: 
  'eheu uidete!"


113 Num igitur me cogis etiam fabulis credere? Quae delectationis habeant 
quantum uoles, uerbis sententiis numeris cantibus adiuuentur; auctoritatem 
quidem nullam debemus nec fidem commenticiis rebus adiungere. Eodemque modo nec 
ego Publicio nescio cui nec Marciis uatibus nec Apollinis opertis credendum 
existimo; quorum partim ficta aperte, partim effutita temere numquam ne mediocri 
quidem cuiquam, non modo prudenti probata sunt. 114 "Quid?' inquies, "remex ille 
de classe Coponi nonne ea praedixit quae facta sunt? "Ille uero, et ea quidem 
quae omnes eo tempore ne acciderent timebamus. Castra enim in Thessalia castris 
conlata audiebamus, uidebaturque nobis exercitus Caesaris et audaciae plus 
habere, quippe qui patriae bellum intulisset, et roboris propter uetustatem; 
casum autem proeli nemo nostrum erat quin timeret, sed, ita ut constantibus 
hominibus par erat, non aperte. Ille autem Graecus, quid mirum si magnitudine 
timoris, ut plerumque fit, a constantia atque a mente atque a se ipse discessit? 
Qua perturbatione animi, quae, sanus cum esset, timebat ne euenirent, ea demens 
euentura esse dicebat. Utrum tandem, per deos atque homines, magis ueri simile 
est uesanum remigem an aliquem nostrum, qui ibi tum eramus, me, Catonem, 
Varronem, Coponium ipsum, consilia deorum immortalium perspicere potuisse?

LVI 115 Sed iam ad te uenio, 
  "o sancte Apollo, qui umbilicum certum terrarum obsides,
  unde superstitiosa primum saeua euasit uox fera."

Tuis enim oraclis Chrysippus totum uolumen impleuit partim falsis, ut ego 
opinor, partim casu ueris, ut fit in omni oratione saepissime, partim 
flexiloquis et obscuris, ut interpres egeat interprete et sors ipsa ad sortes 
reuerenda sit, partim ambiguis et quae ad dialecticum deferenda sint. Nam cum 
illa sors edita est opulentissumo regi Asiae: 
  "Croesus Halyn penetrans magnam peruertet opum uim"

hostium uim se peruersurum putauit, peruertit autem suam: 116 utrum igitur eorum 
accidisset, uerum oraclum fuisset. Cur autem hoc credam umquam editum Croeso? 
Aut Herodotum cur ueraciorem ducam Ennio? Num minus ille potuit de Croeso quam 
de Pyrrho fingere Ennius? Quis enim est, qui credat Apollinis ex oraclo Pyrrho 
esse responsum: 
  "aiio te, Aeacida, Romanos uincere posse"?

Primum latine Apollo numquam locutus est; deinde ista sors inaudita Graecis est; 
praeterea Pyrrhi temporibus iam Apollo uersus facere desierat; postremo, 
quamquam semper fuit, ut apud Ennium est, 
  "stolidum genus Aeacidarum
  - bellipotentes sunt magis quam sapientipotentes -",

tamen hanc amphiboliam uersus intellegere potuisset, "uincere te Romanos" nihilo 
magis in se quam in Romanos ualere; nam illa amphibolia, quae Croesum decepit, 
uel Chrysippum potuisset fallere, haec uero ne Epicurum quidem.

LVII 117 Sed, quod caput est, cur isto modo iam oracla Delphis non eduntur non 
modo nostra aetate, sed iam diu [tantum modo], iam ut nihil possit esse 
contemptius? Hoc loco cum urguentur euanuisse aiunt uetustate uim loci eius, 
unde anhelitus ille terrae fieret, quo Pythia mente incitata oracla ederet. De 
uino aut salsamento putes loqui, quae euanescunt uetustate; de ui loci agitur, 
neque solum naturali, sed etiam diuina; quae quo tandem modo euanuit? 
"Vetustate," inquies. Quae uetustas est, quae uim diuinam conficere possit? Quid 
tam diuinum autem quam adflatus e terra mentem ita mouens ut eam prouidam rerum 
futurarum efficiat, ut ea non modo cernat multo ante, sed etiam numero uersuque 
pronuntiet? Quando ista uis autem euanuit? An postquam homines minus creduli 
esse coeperunt? 118 Demosthenes quidem, qui abhinc annos prope trecentos fuit, 
iam tum filippi/zein Pythiam dicebat, id est quasi cum Philippo facere. Hoc 
autem eo spectabat, ut eam a Philippo corruptam diceret; quod licet existumare 
in aliis quoque oraclis Delphicis aliquid non sinceri fuisse. Sed nescio quo 
modo isti philosophi superstitiosi et paene fanatici quiduis malle uidentur quam 
se non ineptos. Euanuisse mauultis et extinctum esse id quod, si umquam fuisset, 
certe aeternum esset, quam ea, quae non sunt credenda, non credere.

LVIII 119 Similis est error in somniis; quorum quidem defensio repetita quam 
longe est! Diuinos animos censent esse nostros, eosque esse tractos extrinsecus, 
animorumque consentientium multitudine completum esse mundum; hac igitur mentis 
et ipsius diuinitate, et coniunctione cum externis mentibus cerni quae sint 
futura. Contrahi autem animum Zeno et quasi labi putat atque concidere, et ipsum 
esse dormire. Iam Pythagoras et Plato, locupletissimi auctores, quo in somnis 
certiora uideamus, praeparatos quodam cultu atque uictu proficisci ad dormiendum 
iubent; faba quidem Pythagorei utique abstinere, quasi uero eo cibo mens, non 
uenter infletur. Sed nescio quo modo nihil tam absurde dici potest quod non 
dicatur ab aliquo philosophorum. 120 Utrum igitur censemus dormientium animos 
per sene ipsos in somniando moueri an, ut Democritus censet, externa et 
aduenticia uisione pulsari? Siue enim sic est siue illo modo, uideri possunt 
permulta somniantibus falsa pro ueris. Nam et nauigantibus moueri uidentur ea 
quae stant, et quodam obtutu oculorum duo pro uno lucernae lumina. Quid dicam 
insanis, quid ebriis quam multa falsa uideantur? Quodsi eius modi uisis 
credendum non est, cur somniis credatur nescio. Nam tam licet de his erroribus, 
si uelis, quam de somniis disputare, ut ea, quae stant, si moueri uideantur, 
terrae motum significare dicas aut repentinam aliquam fugam, gemino autem 
lucernae lumine declarari dissensionem ac seditionem moueri.

LIX 121 Iam ex insanorum aut ebriorum uisis innumerabilia coniectura trahi 
possunt, quae futura uideantur. Quis est enim, qui totum diem iaculans non 
aliquando conliniet? Totas noctes somniamus, neque ulla est fere, qua non 
dormiamus; et miramur aliquando id quod somniarimus euadere? Quid est tam 
incertum quam talorum iactus? Tamen nemo est quin saepe iactans Venerium iaciat 
aliquando, non numquam etiam iterum ac tertium. Num igitur, ut inepti, Veneris 
id impulsu fieri malumus quam casu dicere? Quodsi ceteris temporibus falsis 
uisis credendum non est, non uideo, quid praecipui somnus habeat, in quo ualeant 
falsa pro ueris. 122 Quodsi ita natura paratum esset ut ea dormientes agerent 
quae somniarent, adligandi omnes essent, qui cubitum irent; maiores enim quam 
ulli insani efficerent motus somniantes. Quodsi insanorum uisis fides non est 
habenda, quia falsa sunt, cur credatur somniantium uisis, quae multo etiam 
perturbatiora sunt, non intellego; an quod insani sua uisa coniectori non 
narrant, narrant qui somniauerunt?
Quaero etiam, si uelim scribere quid aut legere aut canere uel uoce uel fidibus 
aut geometricum quiddam aut physicum aut dialecticum esplicare, somniumne 
exspectandum sit, an ars adhibenda, sine qua nihil earum rerum nec fieri nec 
expediri potest. Atqui, ne si nauigare quidem uelim, ita gubernem, ut 
somniauerim; praesens enim poena sit. 123 Qui igitur conuenit aegros a 
coniectore somniorum potius quam a medico petere medicinam? An Aesculapius, an 
Serapis potest nobis praescribere per somnum curationem ualetudinis, Neptunus 
gubernantibus non potest? Et si sine medico medicinam dabit Minerua, Musae 
scribendi, legendi,ceterarum artium scientiam somniantibus non dabunt? At si 
curatio daretur ualetudinis, haec quoque quae dixi darentur; quae quoniam non 
dantur, medicina non datur; qua sublata tollitur omnis auctoritas somniorum.

LX 124 Sed haec quoque in promptu fuerint; nunc interiora uideamus. Aut enim 
diuina uis quaedam consulens nobis somniorum significationes facit, aut 
coniectores ex quadam conueniente et coniunctione naturae, quam uocant 
sumpa/qeian, quid cuique rei conueniat ex somniis, et quid quamque rem sequatur, 
intellegunt, aut eorum neutrum est, sed quaedam obseruatio constans atque 
diuturna est, cum quid uisum secundum quietem sit, quid euenire et quid sequi 
soleat. Primum igitur intellegendum est nullam uim esse diuinam effectricem 
somniorum. Atque illud quidem perspicuum est, nulla uisa somniorum proficisci a 
numine deorum. Nostra enim causa di id facerent, ut prouidere futura possemus. 
125 Quotus igitur est quisque qui somniis pareat, qui intellegat, qui meminerit? 
Quam multi uero qui contemnant eamque superstitionem imbecilli animi atque 
anilis putent? Quid est igitur, cur his hominibus consulens deus somniis moneat 
eos, qui illa non modo cura, sed ne memoria quidem digna ducant? Nec enim 
ignorare deus potest, qua mente quisque sit, nec frustra ac sine causa quid 
facere dignum deo est quod abhorret etiam ab hominis constantia. Ita, si 
pleraque somnia aut ignorantur aut negleguntur, aut nescit hoc deus aut frustra 
somniorum significatione utitur; at horum neutrum in deum cadit; nihil igitur a 
deo somniis significari fatendum est.

LXI 126 Illud etiam requiro, cur, si deus ista uisa nobis prouidendi causa dat, 
non uigilantibus potius det quam dormientibus. Siue enim externus et aduenticius 
pulsus animos dormientium commouet, siue per se ipsi animi mouentur, siue quae 
causa alia est cur secundum quietem aliquid uidere, audire, agere uideamur, 
eadem causa uigilantibus esse poterat; idque si nostra causa di secundum quietem 
facerent, uigilantibus idem facerent, praesertim cum Chrysippus Academicos 
refellens permulto clariora et certiora esse dicat quae uigilantibus uideantur 
quam quae somniantibus. Fuit igitur diuina beneficentia dignius, cum consulerent 
nobis, clariora uisa dare uigilanti quam obscuriora per somnum. Quod quoniam non 
fit, somnia diuina putanda non sunt. 127 Iam uero quid opus est circumitione et 
anfractu, ut sit utendum interpretibus, somniorum, potius quam derecto deus, 
siquidem nobis consulebat, "hoc facito, hoc ne feceris" diceret idque uisum 
uigilanti potius quam dormienti daret? 
LXII Iam uero quis dicere audeat uera omnia esse somnia? "Aliquot somnia uera," 
inquit Ennius, " sed omnia non necesse est." Quae est tandem ista distinctio? 
Quae uera, quae falsa habet? Et si uera a deo mittuntur, falsa unde nascuntur? 
Nam si ea quoque diuina, quid inconstantius deo? Quid inscitius autem est quam 
mentes mortalium falsis et mendacibus uisis concitare? Sin uera uisa diuina 
sunt, falsa autem et inania humana, quae est ista designandi licentia, ut hoc 
deus, hoc natura fecerit potius quam aut omnia deus, quod negatis, aut omnia 
natura? Quod quoniam illud negatis, hoc necessario confitendum est. 128 Naturam 
autem eam dico, qua numquam animus insistens agitatione et motu esse uacuus 
potest. Is cum languore corporis nec membris uti nec sensibus potest, incidit in 
uisa uaria et incerta ex reliquiis, ut ait Aristoteles, inhaerentibus earum 
rerum quas uigilans gesserit aut cogitauerit; quarum perturbatione mirabiles 
interdum exsistunt species somniorum; quae si alia falsa, alia uera, qua nota 
internoscantur scire sane uelim. Si nulla est, quid istos interpretes audiamus? 
Sin quaepiam est, aueo audire quae sit; sed haerebunt.

LXIII 129 Venit enim iam in contentionem, utrum sit probabilius, deosne 
inmortalis, rerum omnium praestantia excellentis, concursare omnium mortalium, 
qui ubique sunt, non modo lectos, uerum etiam grabatos, et, cum stertentem 
aliquem uiderint, obicere iis uisa quaedam tortuosa et obscura, quae illi 
exterriti somno ad coniectorem mane deferant, an natura fieri ut mobiliter 
animus agitatus, quod uigilans uiderit, dormiens uidere uideatur. Utrum 
philosophia dignius, sagarum superstitione ista interpretari an explicatione 
naturae? Ut, si iam fieri possit uera coniectura somniorum, tamen isti, qui 
profitentur, eam facere non possint: ex leuissimo enim et indoctissimo genere 
constant. Stoici autem tui negant quemquam nisi sapientem diuinum esse posse. 
130 Chrysippus quidem diuinationem definit his uerbis: "uim cognoscentem et 
uidentem et explicantem signa, quae a dis hominibus portendantur"; officium 
autem esse eius praenoscere, dei erga homines mente qua sint quidque 
significent, quemadmodumque ea procurentur atque expientur. Idemque somniorum 
coniectionem definit hoc modo: esse uim cernentem et explanantem quae a dis 
hominibus significentur in somnis. Quid ergo? ad haec mediocri opus est 
prudentia an et ingenio praestanti et eruditione perfecta? Talem autem 
cognouimus neminem.

LXIV 131 Vide igitur, ne, etiamsi diuinationem tibi esse concessero, quod 
numquam faciam, neminem tamen diuinum reperire possimus. Qualis autem ista mens 
est deorum, si neque ea nobis significant in somnis quae ipsi per nos 
intellegamus, neque ea quorum interpretes habere possimus? Similes enim sunt 
dei, si ea nobis obiciunt, quorum nec scientiam neque explanatorem habeamus, 
tamquam si Poeni aut Hispani in senatu nostro loquerentur sine interprete. 132 
Iam uero quo pertinent obscuritates et aenigmata somniorum? Intellegi enim a 
nobis di uelle debebant ea quae nostra causa nos monerent. "Quid? poëta nemone, 
physicus obscurus?" 133 Ille uero nimis etiam obscurus Euphorion; at non 
Homerus; uter igitur melior? Valde Heraclitus obscurus, minime Democritus; num 
igitur conferendi? Mea causa me mones quod non intellegam: quid me igitur mones? 
Ut si quis medicus aegroto imperet ut sumat 
  "terrigenam, herbigradam, domiportam, sanguine cassam",

potius quam hominum more "cocleam" diceret. Nam Pacuuianus Amphio 
  "quadrupes, tardigrada, agrestis, humilis, aspera,
  capite breui, ceruice anguina, aspectu truci,
  suiscerata, inanima cum animali sono"

cum dixisset obscurius, tum Attici respondent: 
  "non intellegimus, nisi si aperte dixeris."

At ille uno uerbo: "testudo". Non potueras hoc igitur a principio, citharista, 
dicere?

LXV 134 Defert ad coniectorem quidam somniasse se ouum pendere ex fascea lecti 
sui cubicularis (est hoc in Chrysippi libro somnium); respondit coniector 
thesaurum defossum esse sub lecto. Fodit, inuenit auri aliquantum, idque 
circumdatum argento; misit coniectori quantulum uisum est de argento. Tum ille 
"Nihilne" inquit "de uitello?" Id enim ei ex ouo uidebatur aurum declarasse, 
reliquum argentum. Nemone igitur umquam alius ouum somniauit? Cur ergo hic 
nescio qui thesaurum solus inuenit? Quam multi inopes digni praesidio deorum 
nullo somnio ad thesaurum reperiendum admonentur! Quam autem ob causam tam est 
obscure admonitus, ut ex ouo nasceretur thesauri similitudo, potius quam aperte 
thesaurum quaerere iuberetur, sicut aperte Simonides uetitus est nauigare? 135 
Ergo obscura somnia minime consentanea maiestati deorum. 
LXVI Ad aperta et clara ueniamus, quale est de illo interfecto a copone Megaris, 
quale de Simonide, qui ab eo, quem humarat, uetitus est nauigare, quale etiam de 
Alexandro, quod a te praeteritum esse miror. Qui, cum Ptolomaeus, familiari 
eius, in proelio telo uenenato ictus esset eoque uulnere summo cum dolore 
moreretur, Alexander adsidens somno est consopitus. Tum secundum quietem uisus 
ei dicitur draco is, quem mater Olympias alebat, radiculam ore ferre et simul 
dicere, quo illa loci nasceretur (neque is longe aberat ab eo loco); eius autem 
esse uim tantam ut Ptolomaeum facile sanaret. Cum Alexander experrectus 
narrasset amicis somnium, emissi sunt qui illam radiculam quaererent; qua 
inuenta et Ptolòmaeus sanatus dicitur et multi milites, qui erant eodem genere 
teli uulnerati. 136 Multa etiam sunt a te ex historiis prolata somnia, matris 
Phalaridis, Cyri superioris, matris Dionysi, Poeni Hamilcaris, Hannibalis, P. 
Deci; peruulgatum iam illud de praesule, C. Gracchi etiam et recens Caeciliae, 
Baliarici filiae, somnium. Sed haec externa ob eamque causam ignota nobis sunt, 
nonnulla etiam ficta fortasse: quis enim auctor istorum? De nostris somniis quid 
habemus dicere? Tu de emerso me et equo ad ripam, ego de Mario cum fascibus 
laureatis me in suum deduci iubente monumentum.

LXVII Omnium somniorum, Quinte, una ratio est; quae, per deos immortalis, 
uideamus ne nostra superstitione et deprauatione superetur. 137 Quem enim tu 
Marium uisum a me putas? Speciem, credo, eius et imaginem, ut Democrito uidetur. 
Unde profectam imaginem? A corporibus enim solidis et a certis figuris uult 
fluere imagines; quod igitur Mari corpus erat? "Ex eo," inquit, "quod fuerat." 
Ista igitur me imago Mari in campum Atinatem persequebatur? "Plena sunt imaginum 
omnia; nulla enim species cogitari potest nisi pulsu imaginum." 138 Quid ergo? 
istae imagines ita nobis dicto audientes sunt, ut, simul atque uelimus, 
accurrant? Etiamne earum rerum quae nullae sunt? Quae est enim forma tam 
inuisitata, tam nulla, quam non sibi ipse fingere animus possit, ut, quae 
numquam uidimus, ea tamen informata habeamus, oppidorum situs, hominum figuras? 
139 Num igitur, cum aut muros Babylonis aut Homeri faciem cogito, imago illorum 
me aliqua pellit? Omnia igitur quae uolumus nota nobis esse possunt: nihil est 
enim de quo cogitare nequeamus; nullae ergo imagines obrepunt in animos 
dormientium extrinsecus, nec omnino fluunt ullae; nec cognoui quemquam qui 
maiore auctoritate nihil diceret. Animorum est ea uis eaque natura, ut uigeant 
uigilantes nullo aduenticio pulsu, sed suo motu incredibili quadam celeritate. 
Hi cum sustinentur membris et corpore et sensibus, omnia certiora cernunt, 
cogitant, sentiunt. Cum autem haec subtracta sunt desertusque animus languore 
corporis, tum agitatur ipse per sese. Itaque in eo et formae uersantur et 
actiones, et multa audiri, multa dici uidentur. 140 Haec scilicet in imbecillo 
remissoque animo multa omnibus modis confusa et uariata uersantur, maxumeque 
reliquiae rerum earum mouentur in animis et agitantur, de quibus uigilantes aut 
cogitauimus aut egimus; ut mihi temporibus illis multum in animo Marius 
uersabatur recordanti quam ille grauem suum casum magno animo, quam constanti 
tulisset. Hanc credo causam de illo somniandi fuisse. 
LXVIII Tibi autem de me cum sollicitudine cogitanti subito sum uisus emersus e 
flumine. Inerant enim in utriusque nostrum animis uigilantium cogitationum 
uestigia. At quaedam adiuncta sunt, ut mihi de monumento Mari, tibi, quod equus 
in quo ego uehebar, mecum una demersus rursus apparuit. 141 An tu censes ullam 
anum tam deliram futuram fuisse ut somniis crederet, nisi ista casu non numquam 
forte temere concurrerent? Alexandro draco loqui uisus est. Potest omnino hoc 
esse falsum, potest uerum; sed, ut uerum sit, non est mirabile; non enim audiuit 
ille draconem loquentem, sed est uisus audire, et quidem, quo maius sit, cum 
radicem ore teneret, locutus est; sed nihil est magnum somnianti. Quaero autem 
cur Alexandro tam inlustre somnium, tam certum, nec huic eidem alias, nec multa 
ceteris; mihi quidem praeter hoc Marianum nihil sane quod meminerim. Frustra 
igitur consumptae tot noctes tam longa in aetate. 142 Nunc quidem propter 
intermissionem forensis operae et lucubrationes detraxi et meridiationes addidi, 
quibus uti antea non solebam, nec tam multum dormiens ullo somnio sum admonitus, 
tantis praesertim de rebus, nec mihi magis umquam uideor quam cum aut in foro 
magistratus aut in curia senatum uideo, somniare.

LXIX Etenim (ex diuisione hoc secundum est) quae est continuato coniunctioque 
naturae, quam, ut dixi, uocant sumpa/qeian , eius modi, ut thesaurus ex ouo 
intellegi debeat? Nam medici ex quibusdam rebus et aduenientis et crescentis 
morbos intellegunt, nonnullas etiam ualetudinis significationes, ut hoc ipsum, 
pleni enectine simus, ex quodam genere somniorum intellegi posse dicunt. 
Thesaurus uero et hereditas et honos et uictoria et multa generis eiusdem qua 
cum somniis naturali cognatione iunguntur? 143 Dicitur quidam, cum in somnis 
complexu Venerio iungeretur, calculos eiecisse. Video sumpa/qeian : uisum est 
enim tale obiectum dormienti, ut id, quod euenit, naturae uis, non opinio 
erroris effecerit. Quae igitur natura obtulit illam speciem Simonidi, a qua 
uetaretur nauigare? Aut quid naturae copulatum habuit Alcibiadis quod scribitur 
somnium? qui paulo ante interitum uisus est in somnis amicae esse amictus 
amiculo. Is cum esset proiectus inhumatus ab omnibusque desertus iaceret, amica 
corpus eius texit suo pallio. Ergo hoc inerat in rebus futuris et causas 
naturalis habebat, an, et ut uideretur et ut eueniret, casus effecit?

LXX 144 Quid? ipsorum interpretum coniecturae nonne magis ingenia declarant 
eorum quam uim consensumque naturae? Cursor ad Olympia proficisci cogitans uisus 
est in somnis curru quadrigarum uehi. Mane ad coniectorem. At ille "Vinces" 
inquit; "id enim celeritas significat et uis equorum." Post idem ad Antiphontem. 
Is autem "Vincare" inquit "necesse est; an non intellegis quattuor ante te 
cucurrisse?" Ecce alius cursor (atque horum somniorum et talium plenus est 
Chrysippi liber, plenus Antipatri; sed ad cursorem redeo): ad interpretem 
detulit aquilam se in somnis uisum esse factum. At ille: " Vicisti; ista enim 
aui uolat nulla uehementius. " Huic eidem Antipho "Baro," inquit, "uictum te 
esse non uides? Ista enim auis insectans alias auis et agitans semper ipsa 
postrema est." 145 Parere quaedam matrona cupiens, dubitans essetne praegnans, 
uisa est in quiete obsignatam habere naturam. Rettulit. Negauit eam, quoniam 
obsignata fuisset, concipere potuisse. At alter praegnantem esse dixit; nam 
inane obsignari nihil solere. Quae est ars coniectoris eludentis ingenio? An ea 
quae dixi et innumerabilia quae conlecta habent Stoici quicquam significant nisi 
acumen hominum ex similitudine aliqua coniecturam modo huc, modo illuc 
ducentium? Medici signa quaedam habent ex uenis et ex spiritu aegroti multisque 
ex aliis futura praesentiunt; gubernatores, cum exsultantis lolligines uiderunt 
aut delphinos se in portum conicientes, tempestatem significari putant. Haec 
ratione explicari et ad naturam reuocari facile possunt, ea uero, quae paulo 
ante dixi, nullo modo.

LXXI 146 "At enim obseruatio diuturna (haec enim pars una restat) notandis rebus 
fecit artem. " Ain tandem? " Somnia obseruari possunt. " Quonam modo? Sunt enim 
innumerabiles uarietates. Nihil tam praepostere, tam incondite, tam monstruose 
cogitari potest, quod non possimus somniare; quo modo igitur haec infinita et 
semper noua aut memoria complecti aut obseruando notare possumus? Astrologi 
motus errantium stellarum notauerunt: inuentus est enim ordo in iis stellis, qui 
non putabatur. Cedo tandem qui sit ordo aut quae concursatio somniorum; quo modo 
autem distingui possunt uera somnia a falsis, cum eadem et aliis aliter euadant 
et isdem non semper eodem modo? Ut mihi mirum uideatur, cum mendaci homini ne 
uerum quidem dicenti credere soleamus, quo modo isti, si somnium uerum euasit 
aliquod, non ex multis potius uni fidem derogent quam ex uno innumerabilia 
confirment.
147 Si igitur neque deus est effector somniorum neque naturae societas ulla cum 
somniis, neque obseruatione inueniri potuit scientia, effectum est ut nihil 
prorsus somniis tribuendum sit, praesertim cum illi ipsi, qui ea uident, nihil 
diuinent, ii qui interpretantur coniecturam adhibeant, non naturam, casus autem 
innumerabilibus paene saeculis in omnibus plura mirabilia quam in somniorum 
uisis effecerit, neque coniectura, quae in uarias partis duci possit, non 
numquam etiam in contrarias, quicquam sit incèrtius.

LXXII 148 Explodatur haec quoque somniorum diuinatio pariter cum ceteris. Nam, 
ut uere loquamur, superstitio fusa per gentis oppressit omnium fere animos atque 
hominum imbecillitatem occupauit. Quod et in iis libris dictum est, qui sunt de 
natura deorum, et hac disputatione id maxume egimus. Multum enim et nobismet 
ipsis et nostris profuturi uidebamur si eam funditus sustulissemus. Nec uero (id 
enim diligenter intellegi uolo) superstitione tollenda religio tollitur. Nam et 
maiorum instituta tueri sacris caerimoniisque retinendis sapientis est, et esse 
praestantem aliquam aeternamque naturam, et eam suspiciendam admirandamque 
hominum generi pulchritudo mundi ordoque rerum caelestium cogit confiteri. 149 
Quam ob rem, ut religio propaganda etiam est quae est iuncta cum cognitione 
naturae, sic superstitionis stirpes omnes eligendae. Instat enim et urget et, 
quo te cumque uerteris, persequitur, siue tu uatem siue tu omen audieris, siue 
immolaris siue auem adspexeris, si Chaldaeum, si haruspicem uideris, si 
fulserit, si tonuerit, si tactum aliquid erit de caelo, si ostenti simile natum 
factumue quippiam; quorum necesse est plerumque aliquid eueniat, ut numquam 
liceat quieta mente consistere. 150 Perfugium uidetur omnium laborum et 
sollicitudinum esse somnus. At ex eo ipso plurumae curae metusque nascuntur; qui 
quidem ipsi per se minus ualerent et magis contemnerentur, nisi somniorum 
patrocinium philosophi suscepissent, nec ii quidem contemptissimi, sed in primis 
acuti et consequentia et repugnantia uidentes, qui prope iam absoluti et 
perfecti putantur. Quorum licentiae nisi Carneades restitisset, haud scio an 
soli iam philosophi iudicarentur. Cum quibus omnis fere nobis disceptatio 
contentioque est, non quod eos maxume contemnamus, sed quod uidentur acutissime 
sententias suas prudentissimeque defendere. Cum autem proprium sit Academiae 
iudicium suum nullum interponere, ea probare quae simillima ueri uideantur, 
conferre causas et quid in quamque sententiam dici possit expromere, nulla 
adhibita sua auctoritate iudicium audientium relinquere integrum ac liberum, 
tenebimus hanc consuetudinem a Socrate traditam eaque inter nos, si tibi, Quinte 
frater, placebit, quam saepissime utemur." "Mihi uero", inquit ille, "nihil 
potest esse iucundius." 
Quae cum essent dicta, surreximus.