[1,0] LIBER PRIMVS.

[1,1] I. (1) Cogitanti mihi saepe numero et memoria uetera repetenti perbeati fuisse, 
Quinte frater, illi uideri solent, qui in optima re publica, cum et honoribus et 
rerum gestarum gloria florerent, eum uitae cursum tenere potuerunt, ut uel in 
negotio sine periculo uel in otio cum dignitate esse possent; ac fuit cum mihi 
quoque initium requiescendi atque animum ad utriusque nostrum praeclara studia 
referendi fore iustum et prope ab omnibus concessum arbitrarer, si infinitus 
forensium rerum labor et ambitionis occupatio decursu honorum, etiam aetatis 
flexu constitisset. (2) Quam spem cogitationum et consiliorum meorum cum graues 
communium temporum tum uarii nostri casus fefellerunt; nam qui locus quietis et 
tranquillitatis plenissimus fore uidebatur, in eo maximae moles molestiarum et 
turbulentissimae tempestates exstiterunt; neque uero nobis cupientibus atque 
exoptantibus fructus oti datus est ad eas artis, quibus a pueris dediti fuimus, 
celebrandas inter nosque recolendas. (3) Nam prima aetate incidimus in ipsam 
perturbationem disciplinae ueteris, et consulatu deuenimus in medium rerum 
omnium certamen atque discrimen, et hoc tempus omne post consulatum obiecimus 
eis fluctibus, qui per nos a communi peste depulsi in nosmet ipsos redundarent. 
Sed tamen in his uel asperitatibus rerum uel angustiis temporis obsequar studiis 
nostris et quantum mihi uel fraus inimicorum uel causae amicorum uel res publica 
tribuet oti, ad scribendum potissimum conferam; (4) tibi uero, frater, neque 
hortanti deero neque roganti, nam neque auctoritate quisquam apud me plus ualere 
te potest neque uoluntate.

[1,2] II.  Ac mihi repetenda est ueteris cuiusdam memoriae non sane satis explicata 
recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod requiris, ut cognoscas quae uiri 
omnium eloquentissimi clarissimique senserint de omni ratione dicendi. (5) Vis 
enim, ut mihi saepe dixisti, quoniam, quae pueris aut adulescentulis nobis ex 
commentariolis nostris incohata ac rudia exciderunt, uix sunt hac aetate digna 
et hoc usu, quem ex causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus, aliquid 
eisdem de rebus politius a nobis perfectiusque proferri; solesque non numquam 
hac de re a me in disputationibus nostris dissentire, quod ego eruditissimorum 
hominum artibus eloquentiam contineri statuam, tu autem illam ab elegantia 
doctrinae segregandam putes et in quodam ingeni atque exercitationis genere 
ponendam. (6) Ac mihi quidem saepe numero in summos homines ac summis ingeniis 
praeditos intuenti quaerendum esse uisum est quid esset cur plures in omnibus 
rebus quam in dicendo admirabiles exstitissent; nam quocumque te animo et 
cogitatione conuerteris, permultos excellentis in quoque genere uidebis non 
mediocrium artium, sed prope maximarum. (7) Quis enim est qui, si clarorum 
hominum scientiam rerum gestarum uel utilitate uel magnitudine metiri uelit, non 
anteponat oratori imperatorem? Quis autem dubitet quin belli duces ex hac una 
ciuitate praestantissimos paene innumerabilis, in dicendo autem excellentis uix 
paucos proferre possimus? (8) Iam uero consilio ac sapientia qui regere ac 
gubernare rem publicam possint, multi nostra, plures patrum memoria atque etiam 
maiorum exstiterunt, cum boni perdiu nulli, uix autem singulis aetatibus singuli 
tolerabiles oratores inuenirentur. Ac ne qui forte cum aliis studiis, quae 
reconditis in artibus atque in quadam uarietate litterarum uersentur, magis hanc 
dicendi rationem, quam cum imperatoris laude aut cum boni senatoris prudentia 
comparandam putet, conuertat animum ad ea ipsa artium genera circumspiciatque, 
qui in eis floruerint quamque multi sint; sic facillime, quanta oratorum sit et 
semper fuerit paucitas, iudicabit.

[1,3] III. (9) Neque enim te fugit omnium laudatarum artium procreatricem quandam et 
quasi parentem eam, quam g-philosophian Graeci uocant, ab hominibus doctissimis 
iudicari; in qua difficile est enumerare quot uiri quanta scientia quantaque in 
suis studiis uarietate et copia fuerint, qui non una aliqua in re separatim 
elaborarint, sed omnia, quaecumque possent, uel scientiae peruestigatione uel 
disserendi ratione comprehenderint. (10) Quis ignorat, ei, qui mathematici 
uocantur, quanta in obscuritate rerum et quam recondita in arte et multiplici 
subtilique uersentur? Quo tamen in genere ita multi perfecti homines 
exstiterunt, ut nemo fere studuisse ei scientiae uehementius uideatur, quin quod 
uoluerit consecutus sit. Quis musicis, quis huic studio litterarum, quod 
profitentur ei, qui grammatici uocantur, penitus se dedit, quin omnem illarum 
artium paene infinitam uim et materiem scientia et cognitione comprehenderit? 
(11) Vere mihi hoc uideor esse dicturus, ex omnibus eis, qui in harum artium 
liberalissimis studiis sint doctrinisque uersati, minimam copiam poetarum et 
oratorum egregiorum exstitisse: atque in hoc ipso numero, in quo perraro 
exoritur aliquis excellens, si diligenter et ex nostrorum et ex Graecorum copia 
comparare uoles, multo tamen pauciores oratores quam poetae boni reperientur. 
(12) Quod hoc etiam mirabilius debet uideri, quia ceterarum artium studia fere 
reconditis atque abditis e fontibus hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in 
medio posita communi quodam in usu atque in hominum ore et sermone uersatur, ut 
in ceteris id maxime excellat, quod longissime sit ab imperitorum intellegentia 
sensuque disiunctum, in dicendo autem uitium uel maximum sit a uulgari genere 
orationis atque a consuetudine communis sensus abhorrere.

[1,4] IV. (13) Ac ne illud quidem uere dici potest aut pluris ceteris inseruire aut 
maiore delectatione aut spe uberiore aut praemiis ad perdiscendum amplioribus 
commoueri. Atque ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse 
uoluit, atque illas omnium doctrinarum inuentrices Athenas, in quibus summa 
dicendi uis et inuenta est et perfecta, in hac ipsa ciuitate profecto nulla 
umquam uehementius quam eloquentiae studia uiguerunt. (14) Nam postea quam 
imperio omnium gentium constituto diuturnitas pacis otium confirmauit, nemo fere 
laudis cupidus adulescens non sibi ad dicendum studio omni enitendum putauit; ac 
primo quidem totius rationis ignari, qui neque exercitationis ullam uim neque 
aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur, tantum, quantum ingenio et 
cogitatione poterant, consequebantur; post autem auditis oratoribus Graecis 
cognitisque eorum litteris adhibitisque doctoribus incredibili quodam nostri 
homines discendi studio flagrauerunt. (15) Excitabat eos magnitudo, uarietas 
multitudoque in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam, quam suo quisque 
studio consecutus esset, adiungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum 
praecepta superaret; erant autem huic studio maxima, quae nunc quoque sunt, eita 
praemia uel ad gratiam uel ad opes uel ad dignitatem; ingenia uero, ut multis 
rebus possumus iudicare, nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium 
gentium praestiterunt. (16) Quibus de causis quis non iure miretur ex omni 
memoria aetatum, temporum, ciuitatum tam exiguum oratorum numerum inueniri? Sed 
enim maius est hoc quiddam quam homines opinantur, et pluribus ex artibus 
studiisque conlectum.

[1,5] V. Quid enim quis aliud in maxima discentium multitudine, summa magistrorum 
copia, praestantissimis hominum ingeniis, infinita causarum uarietate, 
amplissimis eloquentiae propositis praemiis esse causae putet, nisi rei quandam 
incredibilem magnitudinem ac difficultatem? (17) Est enim et scientia 
comprehendenda rerum plurimarum, sine qua uerborum uolubilitas inanis atque 
inridenda est, et ipsa oratio conformanda non solum electione, sed etiam 
constructione uerborum, et omnes animorum motus, quos hominum generi rerum 
natura tribuit, penitus pernoscendi, quod omnis uis ratioque dicendi in eorum, 
qui audiunt, mentibus aut sedandis aut excitandis expromenda est; accedat eodem 
oportet lepos quidam facetiaeque et eruditio libero digna celeritasque et 
breuitas et respondendi et lacessendi subtili uenustate atque urbanitate 
coniuncta; (18) tenenda praeterea est omnis antiquitas exemplorumque uis, neque 
legum ac iuris ciuilis scientia neglegenda est. Nam quid ego de actione ipsa 
plura dicam? quae motu corporis, quae gestu, quae uultu, quae uocis 
conformatione ac uarietate moderanda est; quae sola per se ipsa quanta sit, 
histrionum leuis ars et scaena declarat; in qua cum omnes in oris et uocis et 
motus moderatione laborent, quis ignorat quam pauci sint fuerintque, quos animo 
aequo spectare possimus? Quid dicam de thesauro rerum omnium, memoria? Quae nisi 
custos inuentis cogitatisque rebus et uerbis adhibeatur, intellegimus omnia, 
etiam si praeclarissima fuerint in oratore, peritura. (19) Quam ob rem mirari 
desinamus, quae causa sit eloquentium paucitatis, cum ex eis rebus uniuersis 
eloquentia constet, in quibus singulis elaborare permagnum est, hortemurque 
potius liberos nostros ceterosque, quorum gloria nobis et dignitas cara est, ut 
animo rei magnitudinem complectantur neque eis aut praeceptis aut magistris aut 
exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis quibusdam se id quod expetunt, 
consequi posse confidant.

[1,6] VI. (20) Ac mea quidem sententia nemo poterit esse omni laude cumulatus orator, 
nisi erit omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus: etenim ex 
rerum cognitione efflorescat et redundet oportet oratio. Quae, nisi res est ab 
oratore percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem et paene puerilem. 
(21) Neque uero ego hoc tantum oneris imponam nostris praesertim oratoribus in 
hac tanta occupatione urbis ac uitae, nihil ut eis putem licere nescire, 
quamquam uis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri 
uidetur, ut omni de re, quaecumque sit proposita, ornate ab eo copioseque 
dicatur. (22) Sed quia non dubito quin hoc plerisque immensum infinitumque 
uideatur, et quod Graecos homines non solum ingenio et doctrina, sed etiam otio 
studioque abundantis partitionem iam quandam artium fecisse uideo neque in 
uniuerso genere singulos elaborasse, sed seposuisse a ceteris dictionibus eam 
partem dicendi, quae in forensibus disceptationibus iudiciorum aut 
deliberationum uersaretur, et id unum genus oratori reliquisse; non complectar 
in his libris amplius, quam quod huic generi re quaesita et multum disputata 
summorum hominum prope consensu est tributum; (23) repetamque non ab incunabulis 
nostrae ueteris puerilisque doctrinae quendam ordinem praeceptorum, sed ea, quae 
quondam accepi in nostrorum hominum eloquentissimorum et omni dignitate 
principum disputatione esse uersata; non quo illa contemnam, quae Graeci dicendi 
artifices et doctores reliquerunt, sed cum illa pateant in promptuque sint 
omnibus, neque ea interpretatione mea aut ornatius explicari aut planius exprimi 
possint, dabis hanc ueniam, mi frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa dicendi 
laus a nostris hominibus concessa est, auctoritatem Graecis anteponam.

[1,7] VII. (24) Cum igitur uehementius inueheretur in causam principum consul 
Philippus Drusique tribunatus pro senatus auctoritate susceptus infringi iam 
debilitarique uideretur, dici mihi memini ludorum Romanorum diebus L- Crassum 
quasi conligendi sui causa se in Tusculanum contulisse; uenisse eodem, socer 
eius qui fuerat, Q- Mucius dicebatur et M- Antonius, homo et consiliorum in re 
publica socius et summa cum Crasso familiaritate coniunctus. (25) Exierant autem 
cum ipso Crasso adulescentes et Drusi maxime familiares et in quibus magnam tum 
spem maiores natu dignitatis suae conlocarent, C- Cotta, qui (tum) tribunatum 
plebis petebat, et P- Sulpicius, qui deinceps eum magistratum petiturus 
putabatur. (26) Hi primo die de temporibus deque uniuersa re publica, quam ob 
causam uenerant, multum inter se usque ad extremum tempus diei conlocuti sunt; 
quo quidem sermone multa diuinitus a tribus illis consularibus Cotta deplorata 
et commemorata narrabat, ut nihil incidisset postea ciuitati mali, quod non 
impendere illi tanto ante uidissent. (27) Eo autem omni sermone confecto, tantam 
in Crasso humanitatem fuisse, ut, cum lauti accubuissent, tolleretur omnis illa 
superioris tristitia sermonis eaque esset in homine iucunditas et tantus in 
loquendo lepos, ut dies inter eos curiae fuisse uideretur, conuiuium Tusculani; 
(28) postero autem die, cum illi maiores natu satis quiessent et in ambulationem 
uentum esset, (dicebat) tum Scaeuolam duobus spatiis tribusue factis dixisse 
"cur non imitamur, Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro Platonis? Nam me 
haec tua platanus admonuit, quae non minus ad opacandum hunc locum patulis est 
diffusa ramis, quam illa, cuius umbram secutus est Socrates, quae mihi uidetur 
non tam ipsa acula, quae describitur, quam Platonis oratione creuisse, et quod 
ille durissimis pedibus fecit, ut se abiceret in herba atque ita (illa), quae 
philosophi diuinitus ferunt esse dicta, loqueretur, id meis pedibus certe 
concedi est aequius." (29) Tum Crassum "immo uero commodius etiam"; puluinosque 
poposcisse et omnis in eis sedibus, quae erant sub platano, consedisse dicebat.

[1,8] VIII. Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, solebat Cotta 
narrare Crassum sermonem quendam de studio dicendi intulisse. (30) Qui cum ita 
esset exorsus: non sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrumque 
conlaudandum uideri, quod tantam iam essent facultatem adepti, ut non aequalibus 
suis solum anteponerentur, sed cum maioribus natu compararentur; "neque uero 
mihi quicquam" inquit "praestabilius uidetur, quam posse dicendo tenere hominum 
(coetus) mentis, adlicere uoluntates, impellere quo uelit, unde autem uelit 
deducere: haec una res in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque 
ciuitatibus praecipue semper floruit semperque dominata est. (31) Quid enim est 
aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine hominum exsistere unum, qui id, 
quod omnibus natura sit datum, uel solus uel cum perpaucis facere possit? Aut 
tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus sententiis grauibusque 
uerbis ornata oratio et polita? aut tam potens tamque magnificum, quam populi 
motus, iudicum religiones, senatus grauitatem unius oratione conuerti? (32) Quid 
tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam opem ferre supplicibus, 
excitare adflictos, dare salutem, liberare periculis, retinere homines in 
ciuitate? Quid autem tam necessarium, quam tenere semper arma, quibus uel tectus 
ipse esse possis uel prouocare integer uel te ulcisci lacessitus? Age uero, ne 
semper forum, subsellia, rostra curiamque meditere, quid esse potest in otio aut 
iucundius aut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus ac nulla in re 
rudis? Hoc enim uno praestamus uel maxime feris, quod conloquimur inter nos et 
quod exprimere dicendo sensa possumus. (33) Quam ob rem quis hoc non iure 
miretur summeque in eo elaborandum esse arbitretur, ut, quo uno homines maxime 
bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis antecellat? Vt uero iam ad illa summa 
ueniamus, quae uis alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare 
aut a fera agrestique uita ad hunc humanum cultum ciuilemque iura describere? 
(34) Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia, consecter, comprehendam breui: 
sic enim statuo, perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius 
dignitatem, sed et priuatorum plurimorum et uniuersae rei publicae salutem 
maxime contineri. Quam ob rem pergite, ut facitis, adulescentes, atque in id 
studium, in quo estis, incumbite, ut et uobis honori et amicis utilitati et rei 
publicae emolumento esse possitis."

[1,9] IX.  (35) Tum Scaeuola comiter, ut solebat, "cetera" inquit "adsentior Crasso, 
ne aut de C- Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut gloria detraham; 
sed illa duo, Crasse, uereor ut tibi possim concedere: unum, quod ab oratoribus 
ciuitates et initio constitutas et saepe conseruatas esse dixisti, alterum, 
foro, contione, iudiciis, senatu statuisti oratorem in omni genere sermonis et 
humanitatis esse perfectum. (36) Quis enim tibi hoc concesserit aut initio genus 
hominum in montibus ac siluis dissipatum non prudentium consiliis compulsum 
potius quam disertorum oratione delenitum se oppidis moenibusque saepsisse? aut 
uero reliquas utilitates aut in constituendis aut in conseruandis ciuitatibus 
non a sapientibus et fortibus uiris, sed a disertis ornateque dicentibus esse 
constitutas? (37) An uero tibi Romulus ille aut pastores et conuenas congregasse 
aut Sabinorum conubia coniunxisse aut finitimorum uim repressisse eloquentia 
uidetur, non consilio et sapientia singulari? Quid? In Numa Pompilio, quid? In 
Seruio Tullio, quid? In ceteris regibus, quorum multa sunt eximia ad 
constituendam rem publicam, num eloquentiae uestigium apparet? Quid? Exactis 
regibus, tametsi ipsam exactionem mente, non lingua perfectam L- Bruti esse 
cernimus, sed deinceps omnia nonne plena consiliorum, inania uerborum uidemus? 
(38) Ego uero si uelim et nostrae ciuitatis exemplis uti et aliarum, plura 
proferre possim detrimenta publicis rebus quam adiumenta, per homines 
eloquentissimos importata; sed ut reliqua praetermittam, omnium mihi uideor, 
exceptis, Crasse, uobis duobus, eloquentissimos audisse Ti- et C- Sempronios, 
quorum pater, homo prudens et grauis, haudquaquam eloquens, et saepe alias et 
maxime censor saluti reipublicae fuit: atque is non accurata quadam orationis 
copia, sed nutu atque uerbo libertinos in urbanas tribus transtulit, quod nisi 
fecisset, rem publicam, quam nunc uix tenemus, iam diu nullam haberemus. At uero 
eius filii diserti et omnibus uel naturae uel doctrinae praesidiis ad dicendum 
parati, cum ciuitatem uel paterno consilio uel auitis armis florentissimam 
accepissent, ista praeclara gubernatrice, ut ais, ciuitatum eloquentia rem 
publicam dissipauerunt.

[1,10] X. (39) Quid? Leges ueteres moresque maiorum; quid? Auspicia, quibus ego 
et tu, Crasse, cum magna rei publicae salute praesumus; quid? Religiones et 
caerimoniae; quid? Haec iura ciuilia, quae iam pridem in nostra familia sine 
ulla eloquentiae et laude uersantur, num aut inuenta sunt aut cognita aut omnino 
ab oratorum genere tractata? (40) Equidem et Ser- Galbam memoria teneo diuinum 
hominem in dicendo et M- Aemilium Porcinam et C- ipsum Carbonem, quem tu 
adulescentulus perculisti, ignarum legum, haesitantem in maiorum institutis, 
rudem in iure ciuili; et haec aetas uestra praeter te, Crasse qui tuo magis 
studio quam proprio munere aliquo disertorum ius a nobis ciuile didicisti, quod 
interdum pudeat, iuris ignara est. (41) Quod uero in extrema oratione quasi tuo 
iure sumpsisti, oratorem in omnis seris monis disputatione copiosissime uersari 
posse, id, nisi hic in tuo regno essemus, non tulissem multisque praeessem, qui 
aut interdicto tecum contenderent aut te ex iure manum consertum uocarent, quod 
in alienas possessiones tam temere inruisses. (42) Agerent enim tecum lege 
primum Pythagorei omnes atque Democritii ceterique in iure sua physici 
uindicarent (ornati homines in dicendo et graues), quibuscum tibi iusto 
sacramento contendere non liceret; urgerent praeterea philosophorum greges iam 
ab illo fonte et capite Socrate nihil te de bonis rebus in uita, nihil de malis, 
nihil de animi permotionibus, nihil de hominum moribus, nihil de ratione uitae 
didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire conuincerent; et cum uniuersi in 
te impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intenderent; (43) 
instaret Academia, quae, quicquid dixisses, id te ipsum negare cogeret; Stoici 
uero nostri disputationum suarum atque interrogationum laqueis te inretitum 
tenerent; Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria oratorum putas esse 
adiumenta atque ornamenta dicendi, a se peti uincerent oportere, ac non solum 
meliora, sed etiam multo plura Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, quam 
omnis dicendi magistros scripsisse ostenderent. (44) Missos facio mathematicos, 
grammaticos, musicos, quorum artibus uestra ista dicendi uis ne minima quidem 
societate coniungitur. Quam ob rem ista tanta tamque multa profitenda, Crasse, 
non censeo; satis id est magnum, quod potes praestare, ut in iudiciis ea causa, 
quamcumque tu dicis, melior et probabilior esse uideatur, ut in contionibus et 
in sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum ualeat oratio, denique ut 
prudentibus diserte, stultis etiam uere uideare dicere. Hoc amplius si quid 
poteris, non id mihi uidebitur orator, sed Crassus sua quadam propria, non 
communi oratorum facultate posse.".

[1,11] XI. (45) Tum ille "non sum" inquit "nescius, Scaeuola, ista inter Graecos dici 
et disceptari solere; audiui enim summos homines, cum quaestor ex Macedonia 
uenissem Athenas, florente Academia, ut temporibus illis ferebatur, cum eam 
Charmadas et Clitomachus et Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui cum 
illis una ipsum illum Carneadem diligentius audierat, hominem omnium in dicendo, 
ut ferebant, acerrimum et copiosissimum; uigebatque auditor Panaeti illius tui 
Mnesarchus et Peripatetici Critolai Diodorus; (46) multi erant praeterea clari 
in philosophia et nobiles, a quibus omnibus una paene uoce repelli oratorem a 
gubernaculis ciuitatum, excludi ab omni doctrina rerumque maiorum scientia ac 
tantum in iudicia et contiunculas tamquam in aliquod pistrinum detrudi et 
compingi uidebam; (47) sed ego neque illis adsentiebar neque harum disputationum 
inuentori et principi longe omnium in dicendo grauissimo et eloquentissimo, 
Platoni, cuius tum Athenis cum Charmada diligentius legi Gorgiam; quo in libro 
in hoc maxime admirabar Platonem, quod mihi (in) oratoribus inridendis ipse esse 
orator summus uidebatur. Verbi enim controuersia iam diu torquet Graeculos 
homines contentionis cupidiores quam ueritatis. (48) Nam si quis hunc statuit 
esse oratorem, qui tantummodo in iure aut in iudiciis possit aut apud populum 
aut in senatu copiose loqui, tamen huic ipsi multa tribuat et concedat necesse 
est; neque enim sine multa pertractatione omnium rerum publicarum neque sine 
legum, morum, iuris scientia neque natura hominum incognita ac moribus in his 
ipsis rebus satis callide uersari et perite potest; qui autem haec cognouerit, 
sine quibus ne illa quidem minima in causis quisquam recte tueri potest, quid 
huic abesse poterit de maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil uis esse 
nisi composite, ornate, copiose loqui, quaero, id ipsum qui possit adsequi sine 
ea scientia, quam ei non conceditis? Dicendi enim uirtus, nisi ei, qui dicet, 
ea, quae dicet, percepta sunt, exstare non potest. (49) Quam ob rem, si ornate 
locutus est, sicut et fertur et mihi physicus ille materies illa fuit physici, 
de qua dixit, ornatus uero ipse uerborum oratoris putandus est; et, si Plato de 
rebus ab ciuilibus controuersiis remotissimis diuinitus est locutus, quod ego 
concedo; si item Aristoteles, si Theophrastus, si Carneades in rebus eis, de 
quibus disputauerunt, eloquentes et in dicendo suaues atque ornati fuerunt, sint 
eae res, de quibus disputant, in aliis quibusdam studiis, oratio quidem ipsa 
propria est huius unius rationis, de qua loquimur et quaerimus. (50) Etenim 
uidemus eisdem de rebus ieiune quosdam et exiliter, ut eum, quem acutissimum 
ferunt, Chrysippum, disputauisse neque ob eam rem philosophiae non satis 
fecisse, quod non habuerit hanc dicendi ex arte aliena facultatem.

[1,12] XII.  Quid ergo interest aut qui discernes eorum, quos nominaui, in dicendo 
ubertatem et copiam ab eorum exilitate, qui hac dicendi uarietate et elegantia 
non utuntur? Vnum erit profecto, quod ei, qui bene dicunt, adferunt proprium, 
compositam orationem et ornatam et artificio quodam et expolitione distinctam; 
haec autem oratio, si res non subest ab oratore percepta et cognita, aut nulla 
sit necesse est aut omnium inrisione ludatur. (51) Quid est enim tam furiosum, 
quam uerborum uel optimorum atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta 
sententia nec scientia? Quicquid erit igitur quacumque ex arte, quocumque de 
genere, orator id, si tamquam clientis causam didicerit, dicet melius et 
ornatius quam ipse ille eius rei inuentor atque artifex. (52) Nam si quis erit 
qui hoc dicat, esse quasdam oratorum proprias sententias atque causas et 
certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam, fatebor equidem in 
his magis adsidue uersari hanc nostram dictionem, sed tamen in his ipsis rebus 
permulta sunt, quae ipsi magistri, qui rhetorici uocantur, nec tradunt nec 
tenent. (53) Quis enim nescit maximam uim exsistere oratoris in hominum mentibus 
uel ad iram aut ad odium aut ad dolorem incitandis uel ab hisce eisdem 
permotionibus ad lenitatem misericordiamque reuocandis? Quae nisi qui naturas 
hominum uimque omnem humanitatis causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut 
reflectuntur, penitus perspexerit, dicendo quod uolet perficere non poterit. 
(54) Atque totus hic locus philosophorum proprius uidetur, neque orator me 
auctore umquam repugnabit; sed, cum illis cognitionem rerum concesserit, quod in 
ea solum illi uoluerint elaborare, tractationem orationis, quae sine illa 
scientia est nulla, sibi adsumet; hoc enim est proprium oratoris, quod saepe iam 
dixi, oratio grauis et ornata et hominum sensibus ac mentibus accommodata.

[1,13] XIII. (55) Quibus de rebus Aristotelem et Theophrastum scripsisse fateor; sed 
uide ne hoc, Scaeuola, totum sit a me: nam ego, quae sunt oratori cum illis 
communia, non mutuor ab illis, isti quae de his rebus disputant, oratorum esse 
concedunt, itaque ceteros libros artis suae nomine, hos rhetoricos et inscribunt 
et appellant. (56) Etenim cum illi in dicendo inciderint loci, quod persaepe 
euenit, ut de dis immortalibus, de pietate, de concordia, de amicitia, de 
communi ciuium, de hominum, de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de 
magnitudine animi, de omni uirtutis genere sit dicendum, clamabunt, credo, omnia 
gymnasia atque omnes philosophorum scholae sua esse haec omnia propria, nihil 
omnino ad oratorem pertinere; (57) quibus ego, ut de his rebus in angulis 
consumendi oti causa disserant, cum concessero, illud tamen oratori tribuam et 
dabo, ut eadem, de quibus illi tenui quodam exsanguique sermone disputant, hic 
cum omni iucunditate et grauitate explicet. Haec ego cum ipsis philosophis (tum) 
Athenis disserebam; cogebat enim me M- Marcellus hic noster, qui (nunc aedilis 
curulis est et) profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni 
interesset; ac iam tum erat adulescentulus his studiis mirifice deditus. (58) 
Iam uero de legibus constituendis, de bello, de pace, de sociis, de 
uectigalibus, de iure ciuium generatim in ordines aetatesque discriptorum dicant 
uel Graeci, si uolunt, Lycurgum aut Solonem - quamquam illos quidem censemus in 
numero eloquentium reponendos - scisse melius quam Hyperidem aut Demosthenem, 
perfectos iam homines in dicendo et perpolitos, uel nostri decem uiros, qui XII 
tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prudentis, anteponant in hoc 
genere et Ser- Galbae et socero tuo C- Laelio, quos constat dicendi gloria 
praestitisse. (59) Numquam enim negabo esse quasdam partis proprias eorum, qui 
in his cognoscendis atque tractandis studium suum omne posuerunt, sed oratorem 
plenum atque perfectum esse eum, qui de omnibus rebus possit copiose uarieque 
dicere.

[1,14] XIV. Etenim saepe in eis causis, quas omnes proprias esse oratorum 
confitentur,est aliquid, quod non ex usu forensi, quem solum oratoribus 
conceditis, sed ex obscuriore aliqua scientia sit promendum atque sumendum. (60) 
Quaero enim num possit aut contra imperatorem aut pro imperatore dici sine rei 
militaris usu aut saepe etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum 
scientia; num apud populum de legibus iubendis aut uetandis, num in senatu de 
omni rei publicae genere dici sine summa rerum ciuilium cognitione et prudentia; 
num admoueri possit oratio ad sensus animorum atque motus uel inflammandos uel 
etiam exstinguendos, quod unum in oratore dominatur, sine diligentissima 
peruestigatione earum omnium rationum, quae de naturis humani generis ac moribus 
a philosophis explicantur. (61) Atque haud scio an minus uobis hoc sim 
probaturus; equidem non dubitabo, quod sentio, dicere: physica ista ipsa et 
mathematica et quae paulo ante ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt 
eorum, qui illa profitentur, inlustrari autem oratione si quis istas ipsas artis 
uelit, ad oratoris ei confugiendum est facultatem. (62) Neque enim si Philonem 
illum architectum, qui Atheniensibus armamentarium fecit, constat perdiserte 
populo rationem operis sui reddidisse, existimandum est architecti potius 
artificio disertum quam oratoris fuisse; nec, si huic M- Antonio pro Hermodoro 
fuisset de naualium opere dicendum, non, cum ab illo causam didicisset, ipse 
ornate de alieno artificio copioseque dixisset; neque uero Asclepiades, is quo 
nos medico amicoque usi sumus tum eloquentia uincebat ceteros medicos, in eo 
ipso, quod ornate dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae. (63) 
Atque illud est probabilius, neque tamen uerum, quod Socrates dicere solebat, 
omnis in eo, quod scirent, satis esse eloquentis; illud uerius, neque quemquam 
in eo disertum esse posse, quod nesciat, neque, si optime sciat ignarusque sit 
faciundae ac poliendae orationis, diserte id ipsum, de quo sciat, posse dicere.

[1,15] XV. (64) Quam ob rem, si quis uniuersam et propriam oratoris uim definire 
complectique uult, is orator erit mea sententia hoc tam graui dignus nomine, 
qui, quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda, prudenter et 
composite et ornate et memoriter dicet cum quadam actionis etiam dignitate. (65) 
Sin cuipiam nimis infinitum uidetur, quod ita posui "quaecumque de re," licet 
hinc quantum cuique uidebitur circumcidat atque amputet, tamen illud tenebo, si, 
quae ceteris in artibus atque studiis sita sunt, orator ignoret tantumque ea 
teneat, quae sint in disceptationibus atque usu forensi, tamen his de rebus 
ipsis si sit ei dicendum, cum cognouerit ab eis, qui tenent, quae sint in quaque 
re, multo oratorem melius quam ipsos illos, quorum eae sint artes, esse 
dicturum. (66) Ita si de re militari dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C- 
Mario adfini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, ut ipsi C- Mario paene 
hic melius quam ipse illa scire uideatur; sin de iure ciuili, tecum 
communicabit, te hominem prudentissimum et peritissimum in eis ipsis rebus, quas 
abs te didicerit, dicendi arte superabit. (67) Sin quae res inciderit, in qua de 
natura, de uitiis hominum, de cupiditatibus, de modo, de continentia, de dolore, 
de morte dicendum sit, forsitan, si ei sit uisum, - etsi haec quidem nosse debet 
orator -, cum Sex- Pompeio, erudito homine in philosophia, communicarit; hoc 
profecto efficiet ut, quamcumque rem a quoquo cognouerit, de ea multo dicat 
ornatius quam ille ipse, unde cognorit. (68) Sed si me audiet, quoniam 
philosophia in tris partis est tributa, in naturae obscuritatem, in disserendi 
subtilitatem, in uitam atque mores, duo illa relinquamus atque largiamur 
inertiae nostrae; tertium uero, quod semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil 
oratori, in quo magnus esse possit, relinquemus. (69) Qua re hic locus de uita 
et moribus totus est oratori perdiscendus; cetera si non didicerit, tamen 
poterit, si quando opus erit, ornare dicendo, si modo ad eum erunt delata et ei 
tradita.

[1,16] XVI. Etenim si constat inter doctos, hominem ignarum astrologiae ornatissimis 
atque optimis uersibus Aratum de caelo stellisque dixisse; si de rebus rusticis 
hominem ab agro remotissimum Nicandrum Colophonium poetica quadam facultate, non 
rustica, scripsisse praeclare, quid est cur non orator de rebus eis 
eloquentissime dicat, quas ad certam causam tempusque cognorit? (70) Est enim 
finitimus oratori poeta, numeris astrictior paulo, uerborum autem licentia 
liberior, multis uero ornandi generibus socius ac paene par; in hoc quidem certe 
prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut definiat ius suum, quo minus ei 
liceat eadem illa facultate et copia uagari qua uelit. (71) Nam quod illud, 
Scaeuola, negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, quod in omni 
genere sermonis, in omni parte humanitatis dixerim oratorem perfectum esse 
debere: numquam me hercule hoc dicerem, si eum, quem fingo, me ipsum esse 
arbitrarer. (72) Sed, ut solebat C- Lucilius saepe dicere, homo tibi subiratus, 
mihi propter eam ipsam causam minus quam uolebat familiaris, sed tamen et doctus 
et perurbanus, sic sentio neminem esse in oratorum numero habendum, qui non sit 
omnibus eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus; quibus ipsis si in 
dicendo non utimur, tamen apparet atque exstat, utrum simus earum rudes an 
didicerimus: (73) ut qui pila ludunt, non utuntur in ipsa lusione artificio 
proprio palaestrae, sed indicat ipse motus, didicerintne palaestram an nesciant, 
et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura nihil utuntur, tamen, utrum sciant 
pingere an nesciant, non obscurum est; sic in orationibus hisce ipsis 
iudiciorum, contionum, senatus, etiam si proprie ceterae non adhibeantur artes, 
tamen facile declaratur, utrum is, qui dicat, tantum modo in hoc declamatorio 
sit opere iactatus an ad dicendum omnibus ingenuis artibus instructus 
accesserit."

[1,17] XVII. (74) Tum ridens Scaeuola "non luctabor tecum," inquit "Crasse, amplius; 
id enim ipsum, quod contra me locutus es, artificio quodam es consecutus, ut et 
mihi, quae ego uellem non esse oratoris, concederes et ea ipsa nescio quo modo 
rursus detorqueres atque oratori propria traderes. (75) Quae, cum ego praetor 
Rhodum uenissem et cum summo doctore istius disciplinae Apollonio ea, quae a 
Panaetio acceperam, contulissem, inrisit ille quidem, ut solebat, philosophiam 
atque contempsit multaque non tam grauiter dixit quam facete; tua autem fuit 
oratio eius modi, non ut ullam artem doctrinamue contemneres, sed ut omnis 
comites ac ministratrices oratoris esse diceres. (76) Quas ego si quis sit unus 
complexus omnis, idemque si ad eas facultatem istam ornatissimae orationis 
adiunxerit, non possum dicere eum non egregium quendam hominem atque admirandum 
fore; sed is, si quis esset aut si etiam umquam fuisset aut uero si esse posset, 
tu esses unus profecto, qui et meo iudicio et omnium uix ullam ceteris 
oratoribus - pace horum dixerim laudem reliquisti. (77) Verum si tibi ipsi nihil 
deest, quod in forensibus rebus ciuilibusque uersatur, quin scias, neque eam 
tamen scientiam, quam adiungis oratori, complexus es, uideamus ne plus ei 
tribuamus quam res et ueritas ipsa concedat." (78) Hic Crassus "memento" inquit 
"me non de mea, sed de oratoris facultate dixisse; quid enim nos aut didicimus 
aut scire potuimus, qui ante ad agendum quam ad cognoscendum uenimus; quos in 
foro, quos in ambitione, quos in re publica, quos in amicorum negotiis res ipsa 
ante confecit quam possemus aliquid de rebus tantis suspicari? (79) Quod si tibi 
tantum in nobis uidetur esse, quibus etiam si ingenium, ut tu putas, non maxime 
defuit, doctrina certe et otium et hercule etiam studium illud discendi 
acerrimum defuit, quid censes, si ad alicuius ingenium uel maius illa, quae ego 
non attingi, accesserint, qualem illum et quantum oratorem futurum?"

[1,18] XVIII. (80) Tum Antonius "probas mihi" inquit "ista, Crasse, quae dicis, nec 
dubito quin multo locupletior in dicendo futurus sit, si quis omnium rerum atque 
artium rationem naturamque comprehenderit; (81) sed primum id difficile est 
factu, praesertim in hac nostra uita nostrisque occupationibus; deinde illud 
etiam uerendum est ne abstrahamur ab hac exercitatione et consuetudine dicendi 
populari et forensi. Aliud enim mihi quoddam orationis genus esse uidetur eorum 
hominum, de quibus paulo ante dixisti, quamuis illi ornate et grauiter aut de 
natura rerum aut de humanis rebus loquantur: nitidum quoddam genus est uerborum 
et laetum, et palaestrae magis et olei, quam huius ciuilis turbae ac fori. (82) 
Namque egomet, qui sero ac leuiter Graecas litteras attigissem, tamen cum pro 
consule in Ciliciam proficiscens uenissem Athenas, compluris tum ibi dies sum 
propter nauigandi difficultatem commoratus; sed, cum cotidie mecum haberem 
homines doctissimos, eos fere ipsos, qui abs te modo sunt nominati, cum hoc 
nescio quo modo apud eos increbruisset, me in causis maioribus sicuti te solere 
uersari, pro se quisque ut poterat de officio et de ratione oratoris disputabat. 
(83) Horum alii, sicuti iste ipse Mnesarchus, hos, quos nos oratores uocaremus, 
nihil esse dicebat nisi quosdam operarios lingua celeri et exercitata; oratorem 
autem, nisi qui sapiens esset, esse neminem, atque ipsam eloquentiam, quod ex 
bene dicendi scientia constaret, unam quandam esse uirtutem, et qui unam 
uirtutem haberet, omnis habere easque esse inter se aequalis et paris; ita, qui 
esset eloquens, eum uirtutes omnis habere atque esse sapientem. Sed haec erat 
spinosa quaedam et exilis oratio longaque a nostris sensibus abhorrebat. (84) 
Charmadas uero multo uberius eisdem de rebus loquebatur, non quo aperiret 
sententiam suam; hic enim mos erat patrius Academiae aduersari semper omnibus in 
disputando; sed cum maxime tamen hoc significabat, eos, qui rhetores 
nominarentur et qui dicendi praecepta traderent, nihil plane tenere neque posse 
quemquam facultatem adsequi dicendi, nisi qui philosophorum inuenta didicisset.

[1,19] XIX. (85) Disputabant contra diserti homines Athenienses et in re publica 
causisque uersati, in quis erat etiam is, qui nuper Romae fuit, Menedemus, 
hospes meus; qui cum diceret esse quandam prudentiam, quae uersaretur in 
perspiciendis rationibus constituendarum et regendarum rerum publicarum, 
excitabatur homo promptus atque omni abundans doctrina et quadam incredibili 
uarietate rerum atque copia: omnis enim partis illius ipsius prudentiae petendas 
esse a philosophia docebat neque ea, quae statuerentur in re publica de dis 
immortalibus, de disciplina iuuentutis, de iustitia, de patientia, de 
temperantia, de modo rerum omnium, ceteraque, sine quibus ciuitates aut esse aut 
bene moratae esse non possent, usquam in eorum inueniri libellis; (86) quod si 
tantam uim rerum maximarum arte sua rhetorici illi doctores complecterentur, 
quaerebat, cur de prooemiis et de epilogis et de huius modi nugis - sic enim 
appellabat - referti essent eorum libri, de ciuitatibus instituendis, de 
scribendis legibus, de aequitate, de iustitia, de fide, de frangendis 
cupiditatibus, de conformandis hominum moribus littera nulla in eorum libris 
inueniretur. (87) Ipsa uero praecepta sic inludere solebat, ut ostenderet non 
modo eos expertis esse illius prudentiae, quam sibi asciscerent, sed ne hanc 
quidem ipsam dicendi rationem ac uiam nosse: caput enim esse arbitrabatur 
oratoris, ut et ipse eis, apud quos ageret, talis, qualem se esse optaret, 
uideretur; id fieri uitae dignitate, de qua nihil rhetorici isti doctores in 
praeceptis suis reliquissent; et uti ei qui audirent sic adficerentur animis, ut 
eos adfici uellet orator; quod item fieri nullo modo posse, nisi cognosset is, 
qui diceret, quot modis hominum mentes et quibus et quo genere orationis in 
quamque partem mouerentur; haec autem esse penitus in media philosophia retrusa 
atque abdita, quae isti rhetores ne primoribus quidem labris attigissent. (88) 
Ea Menedemus exemplis magis quam argumentis conabatur refellere; memoriter enim 
multa ex orationibus Demostheni praeclare scripta pronuntians docebat illum in 
animis uel iudicum uel populi in omnem partem dicendo permouendis non fuisse 
ignarum, quibus ea rebus consequeretur, quae negaret ille sine philosophia 
quemquam nosse posse.

[1,20] XX. (89) Huic respondebat non se negare Demosthenem summam prudentiam summamque 
uim habuisse dicendi, sed siue ille hoc ingenio potuisset siue, id quod 
constaret, Platonis studiosus audiendi fuisset, non quid ille potuisset, sed 
quid isti docerent esse quaerendum. (90) Saepe etiam in eam partem ferebatur 
oratione, ut omnino disputaret nullam artem esse dicendi: idque cum argumentis 
docuerat, quod ita nati essemus, ut et blandiri eis subtiliter, a quibus esset 
petendum, et aduersarios minaciter terrere possemus et rem gestam exponere et 
id, quod intenderemus, confirmare et, quod contra diceretur, refellere, ad 
extremum deprecari aliquid et conqueri, quibus in rebus omnis oratorum 
uersaretur facultas; et quod consuetudo exercitatioque intellegendi prudentiam 
acueret atque eloquendi celeritatem incitaret; tum etiam exemplorum copia 
nitebatur. (91) Nam primum quasi dedita opera neminem scriptorem artis ne 
mediocriter quidem disertum fuisse dicebat, cum repeteret usque a Corace nescio 
quo et Tisia, quos artis illius inuentores et principes fuisse constaret; 
eloquentissimos autem homines, qui ista nec didicissent nec omnino scire 
curassent, is innumerabilis quosdam nominabat; in quibus etiam, siue ille 
inridens siue quod ita putaret atque ita audisset, me in illo numero, qui illa 
non didicissem et tamen, ut ipse dicebat, possem aliquid in dicendo, proferebat; 
quorum ego alterum illi facile adsentiebar, nihil me didicisse, in altero autem 
me inludi ab eo aut etiam ipsum errare arbitrabar. (92) Artem uero negabat esse 
ullam, nisi quae cognitis penitusque perspectis et in unum exitum spectantibus 
et numquam fallentibus rebus contineretur; haec autem omnia, quae tractarentur 
ab oratoribus, dubia esse et incerta; quoniam et dicerentur ab eis, qui omnia ea 
non plane tenerent, et audirentur ab eis, quibus non scientia esset tradenda, 
sed exigui temporis aut falsa aut certe obscura opinio. (93) Quid multa? Sic 
mihi tum persuadere uidebatur neque artificium ullum esse dicendi neque quemquam 
posse, nisi qui illa, quae a doctissimis hominibus in philosophia dicerentur, 
cognosset, aut callide aut copiose dicere; in quibus Charmadas solebat ingenium 
tuum, Crasse, uehementer admirari: me sibi perfacilem in audiendo, te 
perpugnacem in disputando esse uisum.

[1,21] XXI. (94) Itaque ego hac eadem opinione adductus scripsi etiam illud quodam in 
libello, qui me imprudente et inuito excidit et peruenit in manus hominum, 
disertos cognosse me non nullos, eloquentem adhuc neminem, quod eum statuebam 
disertum, qui posset satis acute atque dilucide apud mediocris homines ex 
communi quadam opinione hominum dicere, eloquentem uero, qui mirabilius et 
magnificentius augere posset atque ornare quae uellet, omnisque omnium rerum, 
quae ad dicendum pertinerent, fontis animo ac memoria contineret. Id si est 
difficile nobis, quod ante, quam ad discendum ingressi sumus, obruimur ambitione 
et foro, sit tamen in re positum atque natura: (95) ego enim, quantum auguror 
coniectura quantaque ingenia in nostris hominibus esse uideo, non despero fore 
aliquem aliquando, qui et studio acriore quam nos sumus atque fuimus et otio ac 
facultate discendi maiore ac maturiore et labore atque industria superiore, cum 
se ad audiendum legendum scribendumque dederit, exsistat talis orator, qualem 
quaerimus, qui iure non solum disertus, sed etiam eloquens dici possit; qui 
tamen mea sententia aut hic est iam Crassus aut, si quis pari fuerit ingenio 
pluraque quam hic et audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic aliquid 
poterit addere."
(96) Hoc loco Sulpicius "insperanti" inquit "mihi et Cottae, sed ualde optanti 
utrique nostrum cecidit, ut in istum sermonem, Crasse, delaberemini; nobis enim 
huc uenientibus satis iucundum fore uidebatur, si, cum uos de rebus aliis 
loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone uestro memoria dignum excipere 
possemus; ut uero penitus in eam ipsam totius huius uel studi uel artifici uel 
facultatis disputationem paene intimam ueniretis, uix optandum nobis uidebatur. 
(97) Ego enim, qui ab ineunte aetate incensus essem studio utriusque uestrum, 
Crassi uero etiam amore, cum ab eo nusquam discederem, uerbum ex eo numquam 
elicere potui de ui ac ratione dicendi, cum et per me ipsum egissem et per 
Drusum saepe temptassem; quo in genere tu, Antoni, uere loquar - numquam mihi 
percontanti aut quaerenti aliquid defuisti et persaepe me, quae soleres in 
dicendo obseruare, docuisti. (98) Nunc, quoniam uterque uestrum patefecit earum 
ipsarum rerum aditum, quas quaerimus, et quoniam princeps Crassus eius sermonis 
ordiendi fuit, date nobis hanc ueniam, ut ea, quae sentitis de omni genere 
dicendi, subtiliter persequamini; quod quidem si erit a uobis impetratum, magnam 
habebo, Crasse, huic palaestrae et Tusculano tuo gratiam et longe Academiae illi 
ac Lycio tuum hoc suburbanum gymnasium anteponam."

[1,22] XXII. (99) Tum ille "immo uero," inquit "Sulpici, rogemus Antonium, qui et 
potest facere, quod requiris, et consueuit, ut te audio dicere: nam me quidem 
(fateor semper) a genere hoc toto sermonis refugisse et tibi cupienti atque 
instanti saepissime negasse, (ut) tute paulo ante dixisti; quod ego non superbia 
neque inhumanitate faciebam neque quod tuo studio rectissimo atque optimo non 
obsequi uellem, praesertim cum te unum ex omnibus ad dicendum maxime natum 
aptumque cognossem, sed me hercule istius disputationis insolentia atque earum 
rerum, quae quasi in arte traduntur? inscitia." (100) Tum Cotta "quoniam (id,) 
quod difficillimum nobis uidebatur, ut omnino de his rebus, Crasse, loquerere, 
adsecuti sumus, de reliquo iam nostra culpa fuerit, si te, nisi omnia, quae 
percontati erimus, explicaris, dimiserimus." (101) "De eis, credo, rebus," 
inquit Crassus "ut in cretionibus scribi solet: QVIBVS SCIAM POTEROQVE." Tum 
ille "nam quod tu non poteris aut nescies, quis nostrum tam impudens est qui se 
scire aut posse postulet?" "Iam uero ista condicione, dum mihi liceat negare 
posse quod non potero et fateri nescire quod nesciam, licet" inquit Crassus 
"uestro arbitratu percontemini." (102) "Atqui" inquit (Sulpicius) "hoc ex te, de 
quo modo Antonius euit, quid sentias, quaerimus, existimesne artem aliquam esse 
dicendi?" "Quid? mihi uos nunc" inquit Crassus "tamquam alicui Graeculo otioso 
et loquaci et fortasse docto atque erudito quaestiunculam, de qua meo arbitratu 
loquar, ponitis? Quando enim me ista curasse aut cogitasse arbitramini et non 
semper inrisisse potius eorum hominum impudentiam, qui cum in schola 
adsedissent, ex magna hominum frequentia dicere iuberent, si quis quid 
quaereret? (103) Quod primum ferunt Leontinum fecisse Gorgiam, qui permagnum 
quiddam suscipere ac profiteri uidebatur, cum se ad omnia, de quibus quisque 
audire uellet, esse paratum denuntiaret; postea uero uulgo hoc facere coeperunt 
hodieque faciunt, ut nulla sit res neque tanta neque tam improuisa neque tam 
noua, de qua se non omnia, quae dici possint, profiteantur esse dicturos. (104) 
Quod si te, Cotta, arbitrarer aut te, Sulpici, de eis rebus audire uelle, 
adduxissem huc Graecum aliquem, qui nos istius modi disputationibus delectaret; 
quod ne nunc quidem difficile factu est: est enim apud M- Pisonem adulescentem 
(iam) huic studio deditum, summo homo ingenio nostrique cupidissimus, 
Peripateticus Staseas, homo nobis sane familiaris et, ut inter homines peritos 
constare uideo, in illo suo genere omnium princeps."

[1,23] XXIII. (105) "Quem tu mihi" inquit Mucius "Staseam, quem Peripateticum narras? 
Gerendus est tibi mos adulescentibus, Crasse, qui non Graeci (alicuius) 
cotidianam loquacitatem sine usu neque ex scholis cantilenam requirunt, sed ex 
homine omnium sapientissimo atque eloquentissimo atque ex eo, qui non in 
libellis, sed in maximis causis et in hoc domicilio imperi et gloriae sit 
consilio linguaque princeps, cuius uestigia persequi cupiunt, eius sententiam 
sciscitantur. (106) Equidem te cum in dicendo semper putaui deum, tum uero tibi 
numquam eloquentiae maiorem tribui laudem quam humanitatis; qua nunc te uti uel 
maxime decet neque defugere eam disputationem, ad quam te duo excellentes 
ingeniis adulescentes cupiunt accedere." (107) "Ego uero" inquit "istis obsequi 
studeo neque grauabor breuiter meo more, quid quaque de re sentiam, dicere. Ac 
primum illud - quoniam auctoritatem tuam neglegere, Scaeuola, fas mihi non esse 
puto - respondeo, mihi dicendi aut nullam artem aut pertenuem uideri, sed omnem 
esse contentionem inter homines doctos in uerbi controuersia positam. (108) Nam 
si ars ita definitur, ut paulo ante euit Antonius, ex rebus penitus perspectis 
planeque cognitis atque ab opinionis arbitrio seiunctis scientiaque 
comprehensis, non mihi uidetur ars oratoris esse ulla; sunt enim uaria et ad 
uulgarem popularemque sensum accommodata omnia genera huius forensis nostrae 
dictionis. (109) Sin autem ea, quae obseruata sunt in usu ac tractatione 
dicendi, haec ab hominibus callidis ac peritis animaduersa ac notata, uerbis 
definita, generibus inlustrata, partibus distributa sunt - id quod uideo 
potuisse fieri -, non intellego, quam ob rem non, si minus illa subtili 
definitione, at hac uulgari opinione ars esse uideatur. Sed siue est ars siue 
artis quaedam similitudo, non est ea quidem neglegenda; uerum intellegendum est 
alia quaedam ad consequendam eloquentiam esse maiora."

[1,24] XXIV. (110) Tum Antonius uehementer se adsentiri Crasso dixit, quod neque ita 
amplecteretur artem, ut ei solerent, qui omnem uim dicendi in arte ponerent, 
neque rursus eam totam, sicut plerique philosophi facerent, repudiaret. "Sed 
existimo" inquit "gratum te his, Crasse, facturum, si ista eueris quae putas ad 
dicendum plus quam ipsam artem posse prodesse." (111) "Dicam equidem, quoniam 
institui, petamque a uobis," inquit "ne has meas ineptias efferatis; quamquam 
moderabor ipse, ne ut quidam magister atque artifex, sed quasi unus ex togatorum 
numero atque ex forensi usu homo mediocris neque omnino rudis uidear non ipse a 
me aliquid promisisse, sed fortuito in sermonem uestrum incidisse. (112) Equidem 
cum peterem magistratum, solebam in prensando dimittere a me Scaeuolam, cum ita 
ei dicerem, me uelle esse ineptum, id erat, petere blandius, quod, nisi inepte 
fieret, bene non posset fieri; - hunc autem esse unum hominem ex omnibus, quo 
praesente ego ineptum esse me minime uellem - quem quidem nunc mearum ineptiarum 
testem et spectatorem fortuna constituit: nam quid est ineptius quam de dicendo 
dicere, cum ipsum dicere numquam sit non ineptum, nisi cum est necessarium?" 
(113) "Perge uero," inquit "Crasse," Mucius; "istam enim culpam, quam uereris, 
ego praestabo."

[1,25] XXV. "Sic igitur" inquit "sentio," Crassus "naturam primum atque ingenium ad 
dicendum uim adferre maximam; neque uero istis, de quibus paulo ante dixit 
Antonius, scriptoribus artis rationem dicendi et uiam, sed naturam defuisse; nam 
et animi atque ingeni celeres quidam motus esse debent, qui et ad excogitandum 
acuti et ad explicandum ornandumque sint uberes et ad memoriam firmi atque 
diuturni; (114) et si quis est qui haec putet arte accipi posse, - quod falsum 
est; praeclare enim res se habeat, si haec accendi aut commoueri arte possint; 
inseri quidem et donari ab arte non possunt; omnia sunt enim illa dona naturae - 
quid de illis dicam, quae certe cum ipso homine nascuntur, linguae solutio, 
uocis sonus, latera, uires, conformatio quaedam et figura totius oris et 
corporis? (115) Neque enim haec ita dico, ut ars aliquos limare non possit - 
neque enim ignoro, et quae bona sint, fieri meliora posse doctrina, et, quae non 
optima, aliquo modo acui tamen et corrigi posse -, sed sunt quidam aut ita 
lingua haesitantes aut ita uoce absoni aut ita uultu motuque corporis uasti 
atque agrestes, ut, etiam si ingeniis atque arte ualeant, tamen in oratorum 
numerum uenire non possint; sunt autem quidam ita in eisdem rebus habiles, ita 
naturae mulieribus ornati, ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse uideantur. 
(116) Magnum quoddam est onus atque munus suscipere atque profiteri se esse, 
omnibus silentibus, unum maximis de rebus magno in conuentu hominum audiendum; 
adest enim fere nemo, quin acutius atque acrius uitia in dicente quam recta 
uideat; ita quicquid est, in quo offenditur, id etiam illa, quae laudanda sunt, 
obruit. (117) Neque haec in eam sententiam disputo, ut homines adulescentis, si 
quid naturale forte non habeant, omnino a dicendi studio deterream: quis enim 
non uidet C- Coelio, aequali meo, magno honori fuisse, homini nouo, illam ipsam, 
quamcumque adsequi potuerat, in dicendo mediocritatem? Quis uestrum aequalem, Q- 
Varium, uastum hominem atque foedum, non intellegit illa ipsa facultate, 
quamcumque habuit, magnam esse in ciuitate gratiam consecutum?

[1,26] XXVI. (118) Sed quia de oratore quaerimus, fingendus est nobis oratione nostra 
detractis omnibus uitiis orator atque omni laude cumulatus. Neque enim, si 
multitudo litium, si uarietas causarum, si haec turba et barbaria forensis dat 
locum uel uitiosissimis oratoribus, idcirco nos hoc, quod quaerimus, omittemus. 
Itaque in eis artibus, in quibus non utilitas quaeritur necessaria, sed animi 
libera quaedam oblectatio, quam diligenter et quam prope fastidiose iudicamus! 
Nullae enim lites neque controuersiae sunt, quae cogant homines sicut in foro 
non bonos oratores, item in theatro actores malos perpeti. (119) Est igitur 
oratori diligenter prouidendum, non uti eis satis faciat, quibus necesse est, 
sed ut eis admirabilis esse uideatur, quibus libere liceat iudicare; ac, si 
quaeritis, plane quid sentiam enuntiabo apud homines familiarissimos, quod adhuc 
semper tacui et tacendum putaui: mihi etiam qui optime dicunt quique id 
facillime atque ornatissime facere possunt, tamen, nisi timide ad dicendum 
accedunt et in ordienda oratione perturbantur, paene impudentes uidentur, - 
(120) tametsi id accidere non potest; ut enim quisque optime dicit, ita maxime 
dicendi difficultatem uariosque euentus orationis exspectationemque hominum 
pertimescit; - qui uero nihil potest dignum re, dignum nomine oratoris, dignum 
hominum auribus efficere atque edere, is mihi, etiam si commouetur in dicendo, 
tamen impudens uidetur; non enim pudendo, sed non faciendo id, quod non decet, 
impudentiae nomen effugere debemus; (121) quem uero non pudet, - id quod in 
plerisque uideo hunc ego non reprehensione solum, sed etiam poena dignum puto. 
Equidem et in uobis animum aduertere soleo et in me ipso saepissime experior, ut 
et exalbescam in principiis dicendi et tota mente atque artubus omnibus 
contremiscam; adulescentulus uero sic initio accusationis exanimatus sum, ut hoc 
summum beneficium Q- Maximo debuerim, quod continuo consilium dimiserit, simul 
ac me fractum ac debilitatum metu uiderit." (122) Hic omnes adsensi significare 
inter sese et conloqui coeperunt; fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor, 
qui tamen non modo non obesset eius orationi, sed etiam probitatis commendatione 
prodesset.

[1,27] XXVII. Tum Antonius "saepe, ut dicis," inquit "animaduerti, Crasse, et te et 
ceteros summos oratores, quamquam tibi par mea sententia nemo umquam fuit, in 
dicendi exordio permoueri; (123) cuius quidem rei cum causam quaererem, quidnam 
esset cur, ut in quoque oratore plurimum esset, ita maxime is pertimesceret, has 
causas inueniebam duas: unam, quod intellegerent ei, quos usus ac natura 
docuisset, non numquam summis oratoribus non satis ex sententia euentum dicendi 
procedere; ita non iniuria, quotienscumque dicerent, id, quod aliquando posset 
accidere, ne illo ipso tempore accideret, timere; (124) altera est haec, de qua 
queri saepe soleo; quod ceterarum homines artium spectati et probati, si quando 
aliquid minus bene fecerunt quam solent, aut noluisse aut ualetudine impediti 
non potuisse consequi id, quod scirent, putantur: "noluit" inquiunt "hodie agere 
Roscius," aut "crudior fuit"; oratoris peccatum, si quod est animaduersum, 
stultitiae peccatum uidetur; (125) stultitia autem excusationem non habet, quia 
nemo uidetur, aut quia crudus fuerit aut quod ita maluerit, stultus fuisse; quo 
etiam grauius iudicium in dicendo subimus: quotiens enim dicimus, totiens de 
nobis iudicatur, et, qui semel in gestu peccauit, non continuo existimatur 
nescire gestum, cuius autem in dicendo quid reprehensum est, aut aeterna in eo 
aut certe diuturna ualet opinio tarditas.

[1,28] XXVIII. (126) Illud uero, quod a te dictum est, esse permulta, quae orator a 
natura nisi haberet, non multum a magistro adiuuaretur, ualde tibi adsentior 
inque eo uel maxime probaui summum illum doctorem, Alabandensem Apollonium, qui 
cum mercede doceret, tamen non patiebatur eos, quos iudicabat non posse oratores 
euaderet, operam apud sese perdere, dimittebatque et ad quam quemque artem 
putabat esse aptum, ad eam impellere atque hortari solebat. (127) Satis est enim 
in ceteris artificiis percipiendis tantum modo similem esse hominis et id, quod 
tradatur uel etiam inculcetur, si qui forte sit tardior, posse percipere animo 
et memoria custodire; non quaeritur mobilitas linguae, non celeritas uerborum, 
non denique ea, quae nobis non possumus fingere, facies, uultus, sonus: (128) in 
oratore autem acumen dialecticorum, sententiae philosophorum, uerba prope 
poetarum, memoria iuris consultorum, uoX) tragoedorum, gestus paene summorum 
actorum est requirendus; quam ob rem nihil in hominum genere rarius perfecto 
oratore inueniri potest; quae enim, singularum rerum artifices singula si 
mediocriter adepti sunt, probantur, ea nisi omnia sunt in oratore summa, probari 
non possunt. (129) Tum Crassus "atqui uide" inquit "in artificio perquam tenui 
et leui quanto plus adhibeatur diligentiae, quam in hac re, is quam constat esse 
maximam: saepe enim soleo audire Roscium, cum ita dicat, se adhuc reperire 
discipulum, quem quidem probaret, potuisse neminem, non quo non essent quidam 
probabiles, sed quia, si aliquid modo esset uiti, id ferre ipse non posset; 
nihil est enim tam insigne nec tam ad diuturnitatem memoriae stabile quam id, in 
quo aliquid offenderis. (130) Itaque ut ad hanc similitudinem huius histrionis 
oratoriam laudem dirigamus, uidetisne quam nihil ab eo nisi perfecte, nihil nisi 
cum summa uenustate fiat, nisi ita, ut deceat et uti omnis moueat atque 
delectet? Itaque hoc iam diu est consecutus, ut, in quo quisque artificio 
excelleret, is in suo genere Roscius diceretur. Hanc ego absolutionem 
perfectionemque in oratore desiderans, a qua ipse longe absum, facio impudenter; 
mihi enim uolo ignosci, ceteris ipse non ignosco; nam qui non potest, qui 
uitiose facit, quem denique non decet, hunc, ut Apollonius iubebat, ad id, quod 
facere possit, detrudendum puto."

[1,29] XXIX. (131) "Num tu igitur" inquit Sulpicius "me aut hunc Cottam ius ciuile aut 
rem militarem iubes discere? Nam quis ad ista summa atque in omni genere 
perfecta potest peruenire?" Tum ille "ego uero," inquit "quod in uobis egregiam 
quandam ac praeclaram indolem ad dicendum esse cognoui, idcirco haec eui omnia; 
nec magis ad eos deterrendos, qui non possent, quam ad uos, qui possetis, 
exacuendos accommodaui orationem meam; et quamquam in utroque uestrum summum 
esse ingenium studiumque perspexi, tamen haec, quae sunt in specie posita, de 
quibus plura fortasse dixi, quam solent Graeci dicere, in te, Sulpici, diuina 
sunt; (132) ego enim neminem nec motu corporis neque ipso habitu atque forma 
aptiorem nec uoce pleniorem aut suauiorem mihi uideor audisse; quae quibus a 
natura minora data sunt, tamen illud adsequi possunt, ut eis, quae habent, 
modice et scienter utantur et ut ne dedeceat. Id enim est maxime uitandum et de 
hoc uno minime est facile praecipere non mihi modo, qui sicut unus paterfamilias 
his de rebus loquor, sed etiam ipsi illi Roscio, quem saepe audio dicere caput 
esse artis decere, quod tamen unum id esse, quod tradi arte non possit. (133) 
Sed, si placet, sermonem alio transferamus et nostro more aliquando, non 
rhetorico, loquamur." "Minime uero," inquit Cotta; "nunc enim te iam exoremus 
necesse est, quoniam retines nos in hoc studio nec ad aliam dimittis artem, ut 
nobis explices, quicquid est istud, quod tu in dicendo potes; - neque enim sumus 
nimis auidi; ista tua mediocri eloquentia contenti sumus - idque ex te 
quaerimus, (ut ne plus nos adsequamur, quam quantulum tu in dicendo adsecutus 
es), quoniam, quae a natura expetenda sunt, ea dicis non nimis deesse nobis, 
quid praeterea esse adsumendum putes?"

[1,30] XXX. (134) Tum Crassus adridens "quid censes," inquit "Cotta, nisi studium et 
ardorem quendam amoris? sine quo cum in uita nihil quisquam egregium, tum certe 
hoc, quod tu expetis, nemo umquam adsequetur. Neque uero uos ad eam rem uideo 
esse cohortandos, quos, cum mihi quoque sitis molesti, nimis etiam flagrare 
intellego cupiditate. (135) Sed profecto studia nihil prosunt perueniendi 
aliquo, nisi illud, quo eo, quo intendas, ferat deducatque, cognoris. Qua re 
quoniam mihi leuius quoddam onus imponitis neque ex me de oratoris arte, sed de 
hac mea, quantulacumque est, facultate quaeritis, exponam uobis non quandam aut 
perreconditam aut ualde difficilem aut magnificam aut grauem orationem 
consuetudinis meae, qua quondam solitus sum uti, cum mihi in isto studio uersari 
adulescenti licebat." (136) Tum Sulpicius "o diem, Cotta, nobis" inquit 
"optatum! Quod enim neque precibus umquam nec insidiando nec speculando adsequi 
potui, ut, quid Crassus ageret meditandi aut is dicendi causa, non modo uidere 
mihi, sed ex eius scriptore et lectore Diphilo suspicari liceret, id spero nos 
esse adeptos omniaque iam ex ipso, quae diu cupimus, cognituros."

[1,31] XXXI. (137) Tum Crassus "atqui arbitror, Sulpici, cum audieris, non tam te haec 
admiraturum, quae dixero, quam existimaturum tum, cum ea audire cupiebas, causam 
cur cuperes non fuisse nihil enim dicam reconditum, nihil exspectatione uestra 
dignum, nihil aut inauditum uobis aut cuiquam nouum. Iani principio, id quod est 
homine ingenuo liberaliterque educato dignum, non negabo me ista omnium communia 
et contrita praecepta didicisse: (138) primum oratoris officium esse dicere ad 
persuadendum accommodate; deinde esse omnem orationem aut de infinitae rei 
quaestione sine designatione personarum et temporum aut de re certis in personis 
ac temporibus locata; (139) in utraque autem re quicquid in controuersiam 
ueniat, in eo quaeri solere aut factumne sit aut, si est factum, quale sit aut 
etiam quo nomine uocetur aut, quod non nulli addunt, rectene factum esse 
uideatur; (140) exsistere autem controuersias etiam ex scripti interpretatione, 
in quo aut ambigue quid sit scriptum aut contrarie aut ita, ut a sententia 
scriptura dissentiat; his autem omnibus partibus subiecta quaedam esse argumenta 
propria. (141) Sed causarum, quae sint a communi quaestione seiunctae, partim in 
iudiciis uersari, partim in deliberationibus; esse etiam genus tertium, quod in 
laudandis aut uituperandis hominibus poneretur; certosque esse locos, quibus in 
iudiciis uteremur, in quibus aequitas quaereretur; alios in deliberationibus, 
quae omnes ad utilitatem dirigerentur eorum quibus consilium daremus; alios item 
in laudationibus, in quibus ad personarum dignitatem omnia referrentur; (142) 
cumque esset omnis oratoris uis ac facultas in quinque partis distributa, ut 
deberet reperire primum quid diceret, deinde inuenta non solum ordine, sed etiam 
momento quodam atque iudicio dispensare atque componere; tum ea denique uestire 
atque ornare oratione; post memoria saepire; ad extremum agere cum dignitate ac 
uenustate. (143) Etiam illa cognoram et acceperam, ante quam de re diceremus, 
initio conciliandos eorum esse animos, qui audirent; deinde rem demonstrandam; 
postea controuersiam constituendam; tum id, quod nos intenderemus, confirmandum; 
post, quae contra dicerentur, refellenda; extrema autem oratione ea, quae pro 
nobis essent, amplificanda et augenda, quaeque essent pro aduersariis, 
infirmanda atque frangenda.

[1,32] XXXII. (144) Audieram etiam quae de orationis ipsius ornamentis traderentur, in 
qua praecipitur primum, ut pure et Latine loquamur, deinde ut plane et dilucide, 
tum ut ornate, post ad rerum dignitatem apte et quasi decore; singularumque 
rerum praecepta cognoram. (145) Quin etiam, quae maxime propria essent naturae, 
tamen his ipsis artem adhiberi uideram; nam de actione et de memoria quaedam 
breuia, sed magna cum exercitatione praecepta gustaram. In his enim fere rebus 
omnis istorum artificum doctrina uersatur, quam ego si nihil dicam adiuuare, 
mentiar; habet enim quaedam quasi ad commonendum oratorem, quo quidque referat 
et quo intuens ab eo, quodcumque sibi proposuerit, minus aberret. (146) Verum 
ego hanc uim intellego esse in praeceptis omnibus, non ut ea secuti oratores 
eloquentiae laudem sint adepti, sed, quae sua sponte homines eloquentes 
facerent. ea quosdam obseruasse atque collegisse; sic esse non eloquentiam ex 
artificio, sed artificium ex eloquentia natum; quod tamen, ut ante dixi, non 
eicio; est enim, etiam si minus necessarium ad bene dicendum, tamen ad 
cognoscendum non inliberale. (147) Et exercitatio quaedam suscipienda uobis est; 
quamquam uos quidem iam pridem estis in cursu: sed eis, qui ingrediuntur in 
stadium, quique ea, quae agenda sunt in foro tamquam in acie, possunt etiam nunc 
exercitatione quasi ludicra praediscere ac meditari." (148) "Hanc ipsam" inquit 
Sulpicius "nosse uolumus; ac tamen ista, quae abs te breuiter de arte decursa 
sunt, audire cupimus, quamquam sunt nobis quoque non inaudita; uerum illa mox; 
nunc de ipsa exercitatione quid sentias quaerimus."

[1,33] XXXIII. (149) "Equidem probo ista," Crassus inquit "quae uos facere soletis, 
ut, causa aliqua posita consimili causarum earum, quae in forum deferuntur, 
dicatis quam maxime ad ueritatem accommodate; sed plerique in hoc uocem modo, 
neque eam scienter, et uiris exercent suas et linguae celeritatem incitant 
uerborumque frequentia delectantur; in quo fallit eos, quod audierunt, dicendo 
homines, ut dicant, efficere solere; (150) uere enim etiam illud dicitur, 
peruerse dicere homines peruerse dicendo facillime consequi. Quam ob rem in 
istis ipsis exercitationibus, etsi utile est etiam subito saepe dicere, tamen 
illud utilius, sumpto spatio ad cogitandum paratius atque accuratius dicere. 
Caput autem est, quod, ut uere dicam, minime facimus (est enim magni laboris, 
quem plerique fugimus), quam plurimum scribere. Stilus optimus et 
praestantissimus dicendi effector ac magister; neque iniuria; nam si subitam et 
fortuitam orationem commentatio et cogitatio facile uincit, hanc ipsam profecto 
adsidua ac diligens scriptura superabit. (151) Omnes enim, siue artis sunt loci 
siue ingeni cuiusdam ac prudentiae, qui modo insunt in ea re, de qua scribimus, 
anquirentibus nobis omnique acie ingeni contemplantibus ostendunt se et 
occurrunt; omnesque sententiae uerbaque omnia, quae sunt cuiusque generis maxime 
inlustria, sub acumen stili subeant et succedant necesse est; tum ipsa 
conlocatio conformatioque uerborum perficitur in scribendo, non poetico, sed 
quodam oratorio numero et modo. (152) Haec sunt, quae clamores et admirationes 
in bonis oratoribus efficiunt; neque ea quisquam, nisi diu multumque 
scriptitarit, etiam si uehementissime se in his subitis dictionibus exercuerit, 
consequetur; et qui a scribendi consuetudine ad dicendum uenit, hanc adfert 
facultatem, ut, etiam subito si dicat, tamen illa, quae dicantur, similia 
scriptorum esse uideantur; atque etiam, si quando in dicendo scriptum attulerit 
aliquid, cum ab eo discesserit, reliqua similis oratio consequetur; (153) ut 
concitato nauigio, cum remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa nauis motum et 
cursum suum intermisso impetu pulsuque remorum, sic in oratione perpetua, cum 
scripta deficiunt, parem tamen obtinet oratio reliqua cursum scriptorum 
similitudine et ui concitata.

[1,34] XXXIV. (154) In cotidianis autem commentationibus equidem mihi adulescentulus 
proponere solebam illam exercitationem maxime, qua C- Carbonem nostrum illum 
inimicum solitum esse uti sciebam, ut aut uersibus propositis quam maxime 
grauibus aut oratione aliqua lecta ad eum finem, quem memoria possem 
comprehendere, eam rem ipsam, quam legissem, uerbis aliis quam maxime possem 
lectis, pronuntiarem; sed post animaduerti hoc esse in hoc uiti, quod ea uerba, 
quae maxime cuiusque rei propria quaeque essent ornatissima atque optima, 
occupasset aut Ennius, si ad eius uersus me exercerem, aut Gracchus, si eius 
orationem mihi forte proposuissem: ita, si eisdem uerbis uterer, nihil prodesse; 
si aliis, etiam obesse, cum minus idoneis uti consuescerem. (155) Postea mihi 
placuit, eoque sum usus adulescens, ut summorum oratorum Graecas orationes 
explicarem, quibus lectis hoc adsequebar, ut, cum ea, quae legeram Graece, 
Latine redderem, non solum optimis uerbis uterer et tamen usitatis, sed etiam 
exprimerem quaedam uerba imitando, quae noua nostris essent, dum modo essent 
idonea. (156) Iam uocis et spiritus et totius corporis et ipsius linguae motus 
et exercitationes non tam artis indigent quam is laboris; quibus in rebus 
habenda est ratio diligenter, quos imitemur, quorum similes uelimus esse. 
Intuendi nobis sunt non solum oratores, sed etiam actores, ne mala consuetudine 
ad aliquam deformitatem prauitatemque ueniamus. (157) Exercenda est etiam 
memoria ediscendis ad uerbum quam plurimis et nostris scriptis et alienis; atque 
in ea exercitatione non sane mihi displicet adhibere, si consueris, etiam istam 
locorum simulacrorumque rationem, quae in arte traditur. Educenda deinde dictio 
est ex hae domestica exercitatione et umbratili medium in agmen, in puluerem, in 
clamorem, in castra atque in aciem forensem; subeundus uisus hominum et 
periclitandae uires ingeni, et illa conimentatio inclusa in ueritatis lucem 
proferenda est. (158) Legendi etiam poetae, cognoscendae historiae, omnium 
bonarum artium doctores atque scriptores eligendi et peruolutandi et 
exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, uituperandi 
(refellendi); disputandumque de omni re in contrarias partis et, quicquid erit 
in quaque re, quod probabile uideri possit, eliciendum (atque dicendum); (159) 
perdiscendum ius ciuile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquitas, 
senatoria consuetudo, disciplina rei publicae, iura sociorum, foedera, 
pactiones, causa imperi cognoscenda est; libandus est etiam ex omni genere, 
urbanitatis facetiarum quidam lepos, quo tamquam sale perspergatur omnis oratio. 
Effudi uobis omnia quae sentiebam, quae fortasse, quemcumque patremfamilias 
adripuissetis ex aliquo circulo, eadem uobis percontantibus respondisset."

[1,35] XXXV. (160) Haec cum Crassus dixisset, silentium est consecutum, sed quamquam 
satis eis, qui aderant, ad id, quod erat propositum, dictum uidebatur, tamen 
sentiebant celerius esse multo quam ipsi uellent ab eo peroratum. Tum Scaeuola 
"quid est, Cotta?" inquit "quid tacetis? Nihilne uobis in mentem uenit, quod 
praeterea ab Crasso requiratis?" (161) "Id me hercule" inquit "ipsum attendo: 
tantus enim cursus uerborum fuit et sic euolauit oratio, ut eius uim et 
incitationem aspexerim, uestigia ingressumque uix uiderim, et tamquam in aliquam 
locupletem ac refertam domum uenerim, non explicata ueste neque proposito 
argento neque tabulis et signis propalam conlocatis, sed his omnibus multis 
magnificisque rebus constructis ac reconditis; sic modo in oratione Crassi 
diuitias atque ornamenta eius ingeni per quaedam inuolucra atque integumenta 
perspexi, sed ea contemplari cum cuperem, uix aspiciendi potestas fuit; itaque 
nec hoc possum dicere, me omnino ignorare, quid possideat, neque plane nosse 
atque uidisse." (162) "Quin tu igitur facis idem," inquit Scaeuola" quod 
faceres, si in aliquam domum plenam ornamentorum uillamue uenisses? Si ea 
seposita, ut dicis, essent, tu, qui ualde spectandi cupidus esses, non dubitares 
rogare dominum, ut proferri iuberet, praesertim si esset familiaris: similiter 
nunc petes a Crasso, ut illam copiam ornamentorum suorum, quam constructam uno 
in loco quasi per transennam praetereuntes strictim aspeximus, in lucem proferat 
et suo quidque in loco conlocet." (163) "Ego uero" inquit Cotta "a te peto, 
Scaeuola: - me enim et hunc Sulpicium impedit pudor ab homine omnium grauissimo, 
qui genus huius modi disputationis semper contempserit, haec, quae isti forsitan 
puerorum elementa uideantur, exquirere: - sed tu hanc nobis ueniam, Scaeuola, 
da, et perfice, ut Crassus haec, quae coartauit et peranguste refersit in 
oratione sua, dilatet nobis atque explicet." (164) "Ego me hercule" inquit 
Mucius "antea uestra magis hoc causa uolebam, quam mea; neque enim tanto opere 
hanc a Crasso disputationem desiderabam, quanto opere eius in causis oratione 
delector; nunc uero, Crasse, mea quoque te iam causa rogo, ut, quoniam tantum 
habemus oti, quantum iam diu nobis non contigit, ne graueris exaedificare id 
opus, quod instituisti: formam enim totius negoti opinione meliorem maioremque 
uideo, quam uehementer probo."

[1,36] XXXVI. (165) "Enimuero" inquit Crassus" mirari satis non queo etiam te haec, 
Scaeuola, desiderare, quae neque ego ita teneo, uti ei, qui docent, neque sunt 
eius generis, ut, si optime tenerem, digna essent ista sapientia ac tuis 
auribus." "Ain tu?" inquit ille: "si de istis communibus et peruagatis uix huic 
aetati audiendum putas, etiamne illa neglegere possumus, quae tu oratori 
cognoscenda esse dixisti, de naturis hominum, de moribus, de rationibus eis, 
quibus hominum mentes et incitarentur et reprimerentur, de historia, de 
antiquitate, de administratione rei publicae, denique de nostro ipso iure 
ciuili? Hanc enim ego omnem scientiam et copiam rerum in tua prudentia sciebam 
inesse; in oratoris uero instrumento tam lautam supellectilem numquam uideram." 
(166) "Potes igitur, "inquit Crassus" ut alia omittam innumerabilia et immensa 
et ad ipsum tuum ius ciuile ueniam, oratores putare eos, quos multas horas 
exspectauit, cum in campum properaret, et ridens et stomachans P- Scaeuola, cum 
Hypsaeus maxima uoce? plurimis uerbis a M- Crasso praetore contenderet, ut ei, 
quem defendebat, causa cadere liceret, Cn- autem Octauius, homo consularis, non 
minus longa oratione recusaret, ne aduersarius causa caderet ac ne is, pro quo 
ipse diceret, turpi tutelae iudicio atque omni molestia stultitia aduersarii 
liberaretur?" (167) "Ego uero istos," inquit -"memini enim mihi narrare Mucium - 
non modo oratoris nomine sed ne foro quidem dignos uix putarim." "Atqui non 
defuit illis patronis" inquit Crassus "eloquentia neque dicendi ratio aut copia, 
sed iuris ciuilis scientia: quod alter plus lege agendo petebat, quam quantum 
lex in XII tabulis permiserat, quod cum impetrasset, causa caderet; alter 
iniquum putabat plus secum agi, quam quod erat in actione; neque intellegebat, 
si ita esset actum, litem aduersarium perditurum.

[1,37] XXXVII. (168) Quid? In his paucis diebus nonne nobis in tribunali Q- Pompei 
praetoris urbani familiaris nostri sedentibus homo ex numero disertorum 
postulabat, ut illi, unde peteretur, uetus atque usitata exceptio daretur CVIVS 
PECVNIAE DIES FVISSET? Quod petitoris causa comparatum esse non intellegebat, 
ut, si ille infitiator probasset iudici ante petitam esse pecuniam, quam esset 
coepta deberi, petitor rursus cum peteret, ne exceptione excluderetur, QVOD EA 
RES IN IVDICIVM ANTE VENISSET- (169) Quid ergo hoc fieri turpius aut dici 
potest, quam eum, qui hanc personam susceperit, ut amicorum controuersias 
causasque tueatur, laborantibus succurrat, aegris medeatur, adflictos excitet, 
hunc in minimis tenuissimisque rebus ita labi, ut aliis miserandus, aliis 
inridendus esse uideatur? (170) Equidem propinquum nostrum P- Crassum (illum 
Diuitem) cum multis aliis rebus elegantem hominem et ornatum tum praecipue in 
hoc efferendum et laudandum puto, quod, cum P- Scaeuolae frater esset, solitus 
est ei persaepe dicere neque illum in iure ciuili satis (illi arti) facere 
posse, nisi dicendi copiam adsumpsisset - quod quidem hic, qui mecum consul 
fuit, filius eius est consecutus - neque se ante causas amicorum tractare atque 
agere coepisse, quam ius ciuile didicisset. (171) Quid uero ille (M-) Cato? 
Nonne et eloquentia tanta fuit, quantam illa tempora atque illa aetas in hac 
ciuitate ferre maximam potuit, et iuris ciuilis omnium peritissimus? Verecundius 
hac de re iam dudum loquor, quod adest uir in dicendo summus, quem ego unum 
oratorem maxime admiror; sed tamen idem hoc semper ius ciuile contempsit. (172) 
Verum, quoniam sententiae atque opinionis meae uoluistis esse participes, nihil 
occultabo et, quoad potero, uobis exponam, quid de quaque re sentiam.

[1,38] XXXVIII. Antoni incredibilis quaedam et prope singularis et diuina uis ingeni 
uidetur, etiam si hac scientia iuris nudata sit, posse se facile ceteris armis 
prudentiae tueri atque defendere; quam ob rem hic nobis sit exceptus; ceteros 
uero non dubitabo primum inertiae condemnare sententia mea, post etiam 
impudentiae; (173) nam uolitare in foro, haerere in iure ac praetorum 
tribunalibus, iudicia priuata magnarum rerum obire, in quibus saepe non de 
facto, sed de aequitate ac iure certetur, iactare se in causis centumuiralibus, 
in quibus usucapionum, tutelarum, gentilitatum, agnationum, adluuionum, 
circumluuionum, nexorum, mancipiorum, parietum, luminum, stillicidiorum, 
testamentorum ruptorum aut ratorum, ceterarumque rerum innumerabilium iura 
uersentur, cum omnino, quid suum, quid alienum, qua re denique ciuis aut 
peregrinus, seruus aut liber quispiam sit, ignoret, insignis est impudentiae. 
(174) Illa uero deridenda adrogantia est, in minoribus nauigiis rudem esse se 
confiteri, quinqueremis autem aut etiam maiores gubernare didicisse. Tu mihi cum 
in circulo decipiare aduersari stipulatiuncula et cum obsignes tabellas clientis 
tui, quibus in tabellis id sit scriptum, quo ille capiatur, ego tibi ullam 
causam maiorem committendam putem? Citius hercule is, qui duorum scalmorum 
nauiculam in portu euerterit, in Euxino ponto Argonautarum nauem gubernarit. 
(175) Quid? Si ne paruae quidem causae sunt, sed saepe maximae, in quibus 
certatur de iure ciuili, quod tandem os est eius patroni, qui ad eas causas sine 
ulla scientia iuris audet accedere? Quae potuit igitur esse causa maior, quam 
illius militis? De cuius morte cum domum falsus ab exercitu nuntius uenisset et 
pater eius re credita testamentum mutasset et, quem ei uisum esset, fecisset 
heredem essetque ipse mortuus, res delata est ad centumuiros, cum miles domum 
reuenisset egissetque lege in hereditatem paternam testamento exheres filius. 
(Nempe) in ea causa quaesitum est de iure ciuili, possetne paternorum bonorum 
exheres esse filius, quem pater testamento neque heredem neque exheredem 
scripsisset nominatim.

[1,39] XXXIX. (176) Quid? Qua de re inter Marcellos et Claudios patricios centumuiri 
iudicarunt, cum Marcelli ab liberti filio stirpe, Claudii patricii eiusdem 
hominis hereditatem gente ad se redisse dicerent, nonne in ea causa fuit 
oratoribus de toto stirpis et gentilitatis iure dicendum? (177) Quid? Quod item 
in centumuirali iudicio certatum esse accepimus, cum Romam in exsilium uenisset, 
cui Romae exsulare ius esset, si se ad aliquem quasi patronum applicauisset, 
intestatoque esset mortuus, nonne in ea causa ius applicationis obscurum sane et 
ignotum patefactum in iudicio atque inlustratum est a patrono? (178) Quid? 
Nuper, cum ego C- Sergi Oratae contra hunc nostrum Antonium iudicio priuato 
causam defenderem, nonne omnis nostra in iure uersata defensio est? Cum enim M- 
Marius Gratidianus aedis Oratae uendidisset neque seruire quandam earum aedium 
partem in mancipi lege dixisset, defendebamus, quicquid fuisset incommodi in 
mancipio, id si uenditor scisset neque declarasset, praestare debere. (179) Quo 
quidem in genere familiaris noster M- Buculeius, homo neque meo iudicio stultus 
et suo ualde sapiens et ab iuris studio non abhorrens, simili <in re> quodam 
modo nuper errauit: nam cum aedis L- Fufio uenderet, in mancipio lumina, uti tum 
essent, ita recepit; Fufius autem, simul atque aedificari coeptum est in quadam 
parte urbis, quae modo ex illis aedibus conspici posset, egit statim cum 
Buculeio, quod, cuicumque particulae caeli officeretur, quamuis esset procul, 
mutari lumina putabat. (180) Quid uero? Clarissima M'. Curi causa Marcique 
Coponi nuper apud centumuiros quo concursu hominum, qua exspectatione defensa 
est? Cum Q- Scaeuola, aequalis et conlega meus, Homo omnium et disciplina iuris 
ciuilis eruditissimus et ingenio prudentiaque acutissimus et oratione maxime 
limatus atque subtilis atque, ut ego soleo dicere, iuris peritorum 
eloquentissimus, eloquentium iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura 
defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, ante quam in suam tutelam 
ueniret, mortuus esset, heredem eum esse posse, qui esset secundum postumum et 
natum et mortuum heres institutus; ego autem defenderem eum hac tum mente 
fuisse, qui testamentum fecisset, ut, si filius non esset, qui in suam tutelam 
ueniret, M'. Curius esset heres, num destitit uterque nostrum in ea causa in 
auctoritatibus, in exemplis, in testamentorum formulis, hoc est, in medio iure 
ciuili uersari?

[1,40] XL. (181) Omitto iam plura exempla causarum amplissimarum, quae sunt 
innumerabilia: capitis nostri saepe potest accidere ut causae uersentur in iure. 
Etenim si C- Mancinum, nobilissimum atque optimum uirum atque consularem, cum 
eum propter inuidiam Numantini foederis pater patratus ex s. c. Numantinis 
dedidisset eumque illi non recepissent posteaque Mancinus domum reuenisset neque 
in senatum introire dubitasset, P- Rutilius, M- filius, tribunus plebis, iussit 
educi, quod eum ciuem negaret esse, quia memoria sic esset proditum, quem pater 
suus aut populus uendidisset aut pater patratus dedidisset, ei nullum esse 
postliminium, (182) quam possumus reperire ex omnibus rebus ciuilibus causam 
contentionemque maiorem quam de ordine, de ciuitate, de libertate, de capite 
hominis consularis, praesertim cum haec non in crimine aliquo, quod ille posset 
infitiari, sed in ciuili iure consisteret? Similique in genere, inferiore 
ordine, si quis apud nos seruisset ex populo foederato seseque liberasset et 
postea domum reuenisset, quaesitum est apud maiores nostros, num is ad suos 
postliminio redisset et amisisset hanc ciuitatem. (183) Quid? De libertate, quo 
iudicium grauius esse nullum potest, nonne ex iure ciuili potest esse contentio, 
cum quaeritur, is, qui domini uoluntate census sit, continuone, an, ubi lustrum 
sit conditum, liber sit? Quid? Quod usu memoria patrum uenit, ut paterfamilias, 
qui ex Hispania Romam uenisset, cum uxorem praegnantem in prouincia reliquisset, 
Romae alteram duxisset neque nuntium priori remisisset, mortuusque esset 
intestato et ex utraque filius natus esset, mediocrisne res in contentionem 
adducta est, cum quaereretur de duobus ciuium capitibus et de puero, qui ex 
posteriore natus erat, et de eius matre, quae, si iudicaretur certis quibusdam 
uerbis, non nouis nuptiis fieri cum superiore diuortium, in concubinae locum 
duceretur? (184) Haec igitur et horum similia iura suae ciuitatis ignorantem 
erectum et celsum, alacri et prompto ore atque uultu, huc atque illuc intuentem 
uagari cum magna caterua toto foro, praesidium clientibus atque opem amicis et 
prope cunctis ciuibus lucem ingeni et consili sui porrigentem atque tendentem, 
nonne in primis flagitiosum putandum est?

[1,41] XLI. (185) Et quoniam de impudentia dixi, castigemus etiam segnitatem hominum 
atque inertiam; nam si esset ista cognitio iuris magna atque difficilis, tamen 
utilitatis magnitudo deberet homines ad suscipiendum discendi laborem impellere: 
sed, o di immortales, non dicerem hoc, audiente Scaeuola, nisi ipse dicere 
soleret nullius artis sibi faciliorem cognitionem uideri. (186) Quod quidem 
certis de causis a plerisque aliter existimatur: primum, quia ueteres illi, qui 
huic scientiae praefuerunt, obtinendae atque augendae potentiae suae causa 
peruulgari artem suam noluerunt; deinde, postea quam est editum, expositis a Cn- 
Flauio primum actionibus, nulli fuerunt, qui illa artificiose digesta generatim 
componerent; nihil est enim, quod ad artem redigi possit, nisi ille prius, qui 
illa tenet, quorum artem instituere uult, habet illam scientiam, ut ex eis 
rebus, quarum ars nondum sit, artem efficere possit. (187) Hoc uideo, dum 
breuiter uoluerim dicere, dictum a me esse paulo obscurius; sed experiar et 
dicam, si potero, planius.

[1,42] XLII. Omnia fere, quae sunt conclusa nunc artibus, dispersa et dissipata 
quondam fuerunt; ut in musicis numeri et uoces et modi; in geometria lineamenta, 
formae, interualla, magnitudines; in astrologia caeli conuersio, ortus, obitus 
motusque siderum; in grammaticis poetarum pertractatio, historiarum cognitio, 
uerborum interpretatio, pronuntiandi quidam sonus; in hac denique ipsa ratione 
dicendi excogitare, ornare, disponere, meminisse, agere, ignota quondam omnibus 
et diffusa late uidebantur. (188) Adhibita est igitur ars quaedam extrinsecus ex 
alio genere quodam, quod sibi totum philosophi adsumunt, quae rem dissolutam 
diuulsamque conglutinaret et ratione quadam constringeret. Sit ergo in iure 
ciuili finis hic: legitimae atque usitatae in rebus causisque ciuium 
aequabilitatis conseruatio. (189) Tum sunt notanda genera et ad certum numerum 
paucitatemque reuocanda. Genus autem id est, quod sui similis communione quadam, 
specie autem differentis, duas aut pluris complectitur partis; partes autem 
sunt, quae generibus eis, ex quibus manant, subiciuntur; omniaque, quae sunt uel 
generum uel partium nomina, definitionibus, quam uim habeant, est exprimendum; 
est enim definitio rerum earum, quae sunt eius rei propriae, quam definire 
uolumus, breuis et circumscripta quaedam explicatio. (190) Hisce ego rebus 
exempla adiungerem, nisi apud quos haec haberetur oratio cernerem; nunc 
complectar, quod proposui, breui: si enim aut mihi facere licuerit, quod iam diu 
cogito, aut alius quispiam aut me impedito occuparit aut mortuo effecerit, ut 
primum omne ius ciuile in genera digerat, quae perpauca sunt, deinde eorum 
generum quasi quaedam membra dispertiat, tum propriam cuiusque uim definitione 
declaret, perfectam artem iuris ciuilis habebitis, magis magnam atque uberem 
quam difficilem et obscuram. (191) Atque interea tamen, dum haec, quae dispersa 
sunt, coguntur, uel passim licet carpentem et conligentem undique repleri iusta 
iuris ciuilis scientia.

[1,43] XLIII. Nonne uidetis equitem Romanum, hominem acutissimo omnium ingenio, sed 
minime ceteris artibus eruditum, C- Aculeonem, qui mecum uiuit semperque uixit, 
ita tenere ius ciuile, ut ei, cum ab hoc discesseritis, nemo de eis, qui 
peritissimi sunt, anteponatur? (192) Omnia sunt enim posita ante oculos, 
conlocata in usu cotidiano, in congressione hominum atque in foro; neque ita 
multis litteris aut uoluminibus magnis continentur; eadem enim elata sunt primum 
a pluribus, deinde paucis uerbis commutatis etiam ab eisdem scriptoribus scripta 
sunt saepius. (193) Accedit uero, quo facilius percipi cognoscique ius ciuile 
possit, quod minime plerique arbitrantur, mira quaedam in cognoscendo suauitas 
et delectatio; nam, siue quem haec Aeliana studia delectant, plurima est et in 
omni iure ciuili et in pontificum libris et in XII tabulis antiquitatis 
effigies, quod et uerborum uetustas prisca cognoscitur et actionum genera 
quaedam maiorum consuetudinem uitamque declarant; siue quem ciuilis scientia, 
quam Scaeuola non putat oratoris esse propriam, sed cuiusdam ex alio genere 
prudentiae, totam hanc descriptis omnibus ciuitatis utilitatibus ac partibus XII 
tabulis contineri uidebit: siue quem ista praepotens et gloriosa philosophia 
delectat, - dicam audacius - hosce habet fontis omnium disputationum suarum, qui 
iure ciuili et legibus continentur: (194) ex his enim et dignitatem maxime 
expetendam uidemus, cum uera uirtus atque honestus labor honoribus, praemiis, 
splendore decoratur, uitia autem hominum atque fraudes damnis, ignominiis, 
uinclis, uerberibus, exsiliis, morte multantur; et docemur non infinitis 
concertationumque plenis disputationibus, sed auctoritate nutuque legum domitas 
habere libidines, coercere omnis cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, 
oculos, manus abstinere.

[1,44] XLIV. (195) Fremant omnes licet, dicam quod sentio: bibliothecas me hercule 
omnium philosophorum unus mihi uidetur XII tabularum libellus, si quis legum 
fontis et capita uiderit, et auctoritatis pondere et utilitatis ubertate 
superare. (196) Ac si nos, id quod maxime debet, nostra patria delectat, cuius 
rei tanta est uis ac tanta natura, ut Ithacam illam in asperrimis saxulis 
tamquam nidulum adfixam sapientissimus uir immortalitati anteponeret, quo amore 
tandem inflammati esse debemus in eius modi patriam, quae una in omnibus terris 
domus est uirtutis, imperi, dignitatis? Cuius primum nobis mens, mos, disciplina 
nota esse debet, uel quia est patria parens omnium nostrum, uel quia tanta 
sapientia fuisse in iure constituendo putanda est quanta fuit in his tantis 
opibus imperi comparandis. (197) Percipietis etiam illam ex cognitione iuris 
laetitiam et uoluptatem, quod, quantum praestiterint nostri maiores prudentia 
ceteris gentibus, tum facillime intellegetis, si cum illorum Lycurgo et Dracone 
et Solone nostras leges conferre uolueritis; incredibile est enim, quam sit omne 
ius ciuile praeter hoc nostrum inconditum ac paene ridiculum; de quo multa soleo 
in sermonibus cotidianis dicere, cum hominum nostrorum prudentiam ceteris 
omnibus et maxime Graecis antepono. His ego de causis dixeram, Scaeuola, eis, 
qui perfecti oratores esse uellent, iuris ciuilis esse cognitionem necessariam.

[1,45] XLV. (198) Iam uero ipsa per sese quantum adferat eis, qui ei praesunt, 
honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? Itaque, ut apud Graecos infimi 
homines mercedula adducti ministros se praebent in iudiciis oratoribus, ei, qui 
apud illos pragmatikoi uocantur, sic in nostra ciuitate contra amplissimus 
quisque et clarissimus uir, ut ille, qui propter hanc iuris ciuilis scientiam 
sic appellatus a summo poeta est:
egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus,
multique praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore dignitatem peperissent, 
perfecerunt ut in respondendo iure auctoritate plus etiam quam ipso ingenio 
ualerent. (199) Senectuti uero celebrandae et ornandae quod honestius potest 
esse perfugium quam iuris interpretatio? Equidem mihi hoc subsidium iam inde ab 
adulescentia comparaui, non solum ad causarum usum forensem, sed etiam ad decus 
atque ornamentum senectutis, ut, cum me uires, quod fere iam tempus aduentat, 
deficere coepissent, ista ab solitudine domum meam uindicarem. Quid est enim 
praeclarius quam honoribus et rei publicae muneribus perfunctum senem posse suo 
iure dicere idem, quod apud Ennium dicat ille Pythius Apollo, se esse eum, unde 
sibi, si non populi et reges, at omnes sui ciues consilium expetant,
summarum rerum incerti: quos ego ope mea
ex incertis certos compotesque consili
dimitto, ut ne res temere tractent turbidas.
(200) Est enim sine dubio domus iuris consulti totius oraculum ciuitatis; testis 
est huiusce Q- Muci ianua et uestibulum, quod in eius infirmissima ualetudine 
adfectaque iam aetate maxima cotidie frequentia ciuium ac summorum hominum 
splendore celebratur.

[1,46] XLVI. (201) Iam illa non longam orationem desiderant, quam ob rem existimem 
publica quoque iura, quae sunt propria ciuitatis atque imperi, tum monumenta 
rerum gestarum et uetustatis exempla oratori nota esse debere; nam ut in rerum 
priuatarum causis atque iudiciis depromenda saepe oratio est ex iure ciuili et 
idcirco, ut ante diximus, oratori iuris scientia necessaria est, sic in causis 
publicis iudiciorum, contionum, senatus omnis haec et antiquitatis memoria et 
publici iuris auctoritas et regendae rei publicae ratio ac scientia tamquam 
aliqua materies eis oratoribus, qui uersantur in re publica, subiecta esse 
debet. (202) Non enim causidicum nescio quem neque clamatorem aut rabulam hoc 
sermone nostro conquirimus, sed eum uirum, qui primum sit eius artis antistes, 
cuius cum ipsa natura magnam homini facultatem daret, auctor tamen esse deus 
putatur, ut id ipsum, quod erat hominis proprium, non partum per nos, sed 
diuinitus ad nos delatum uideretur; deinde, qui possit non tam caduceo quam 
nomine oratoris ornatus incolumis uel inter hostium tela uersari; tum, qui 
scelus fraudemque nocentis possit dicendo subicere odio ciuium supplicioque 
constringere; idemque ingeni praesidio innocentiam iudiciorum poena liberare; 
idemque languentem labentemque populum aut ad decus excitare aut ab errore 
deducere aut inflammare in improbos aut incitatum in bonos mitigare; qui 
denique, quemcumque in animis hominum motum res et causa postulet, eum dicendo 
uel excitare possit uel sedare. (203) Hanc uim si quis existimat aut ab eis, qui 
de dicendi ratione scripserunt, eitam esse aut a me posse exponi tam breui, 
uehementer errat neque solum inscientiam meam sed ne rerum quidem magnitudinem 
perspicit: equidem uobis, quoniam ita uoluistis, fontis, unde hauriretis, atque 
itinera ipsa ita putaui esse demonstranda, non ut ipse duX) essem, quod et 
infinitum est et non necessarium, sed ut commonstrarem tantum uiam et, ut fieri 
solet, digitum ad fontis intenderem."

[1,47] XLVII. (204) "Mihi uero" inquit Mucius "satis superque abs te uidetur istorum 
studiis, si modo sunt studiosi, esse factum; nam, Socratem illum solitum aiunt 
dicere perfectum sibi opus esse, si qui satis esset concitatus cohortatione sua 
ad studium cognoscendae percipiendaeque uirtutis; quibus enim id persuasum 
esset, ut nihil mallent esse se, quam bonos uiros, eis reliquam facilem esse 
doctrinam; sic ego intellego, si in haec, quae patefecit oratione sua Crassus, 
intrare uolueritis, facillime uos ad ea, quae cupitis, peruenturos, ab hoc aditu 
ianuaque patefacta." (205) "Nobis uero" inquit Sulpicius "ista sunt pergrata 
perque iucunda; sed pauca etiam requirimus in primisque ea, quae ualde breuiter 
a te, Crasse, de ipsa arte percursa sunt, cum illa te et non contemnere et 
didicisse confiterere: ea si paulo latius dixeris, expleris omnem exspectationem 
diuturni desideri nostri; nam nunc, quibus studendum rebus esset accepimus, quod 
ipsum est tamen magnum; sed uias earum rerum rationemque cupimus cognoscere." 
(206) "Quid si," inquit Crassus "quoniam ego, quo facilius uos apud me tenerem, 
uestrae potius obsecutus sum uoluntati, quam aut consuetudini aut naturae meae, 
petimus ab Antonio, ut ea, quae continet neque adhuc protulit, ex quibus unum 
libellum sibi excidisse iam dudum questus est, explicet nobis et illa dicendi 
mysteria enuntiet?" "Vt uidetur," inquit Sulpicius; "nam Antonio dicente etiam 
quid tu intellegas, sentiemus." (207) "Peto igitur" inquit Crassus "a te, 
quoniam id nobis, Antoni, hominibus id aetatis oneris ab horum adulescentium 
studiis imponitur, ut exponas, quid eis de rebus, quas a te quaeri uides, 
sentias."

[1,48] XLVIII. "Deprehensum equidem me" inquit Antonius "plane uideo atque sentio, non 
solum quod ea requiruntur a me, quorum sum ignarus atque insolens, sed quia, 
quod in causis ualde fugere soleo, ne tibi, Crasse, succedam, id me nunc isti 
uitare non sinunt; (208) uerum hoc ingrediar ad ea, quae uultis, audacius, quod 
idem mihi spero usu esse uenturum in hac disputatione, quod in dicendo solet, ut 
nulla exspectetur ornata oratio: neque enim sum de arte dicturus, quam numquam 
didici, sed de mea consuetudine; ipsaque illa, quae in commentarium meum 
rettuli, sunt eius modi, non aliqua mihi doctrina tradita, sed in rerum usu 
causisque tractata; quae si uobis, hominibus eruditissimis, non probabuntur, 
uestram iniquitatem accusatote, qui ex me ea quaesieritis, quae ego nescirem; 
meam facilitatem laudatote, cum uobis non meo iudicio, sed uestro studio 
inductus non grauate respondero." (209) Tum Crassus "perge modo," inquit 
"Antoni; nullum est enim periculum, ne quid tu eloquare nisi ita prudenter, ut 
neminem nostrum paeniteat ad hunc te sermonem impulisse."
"Ego uero," inquit, "pergam et id faciam, quod in principio fieri in omnibus 
disputationibus oportere censeo, ut, quid illud sit, de quo disputetur, 
explanetur, ne uagari et errare cogatur oratio, si ei, qui inter se 
dissenserint, non idem (esse) illud, de quo agitur, intellegant. (210) Nam si 
forte quaereretur quae esset ars imperatoris, constituendum putarem principio, 
quis esset imperator; qui cum esset constitutus administrator quidam belli 
gerendi, tum adiungeremus de exercitu, de castris, de agminibus, de signorum 
conlationibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu, de insidiis faciendis 
atque uitandis, de reliquis rebus, quae essent propriae belli administrandi; 
quarum qui essent animo et scientia compotes, eos esse imperatores dicerem, 
utererque exemplis Africanorum et Maximorum, Epaminondam atque Hannibalem atque 
eius generis homines nominarem. (211) Sin autem quaereremus quis esset is, qui 
ad rem publicam moderandam usum et scientiam et studium suum contulisset, 
definirem hoc modo: qui quibus rebus utilitas rei publicae pareretur 
augereturque, teneret eisque uteretur, hunc rei publicae rectorem et consili 
publici auctorem esse habendum, praedicaremque P- Lentulum principem illum et 
Ti- Gracchum patrem et Q- Metellum et P- Africanum et C- Laelium et 
innumerabilis alios cum ex nostra ciuitate tum ex ceteris. (212) Sin autem 
quaereretur quisnam iuris consultus uere nominaretur, eum dicerem, qui legum et 
consuetudinis eius, qua priuati in ciuitate uterentur, et ad respondendum et ad 
agendum et ad cauendum peritus esset, et ex eo genere Sex- Aelium, M'. Manilium, 
P- Mucium nominarem.

[1,49] XLIX. Atque, ut iam ad leuiora artium studia ueniam, si musicus, si 
grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter explicare, quid eorum quisque 
profiteatur et quo non amplius ab quoque sit postulandum. Philosophi denique 
ipsius, qui de sua ui ac sapientia unus omnia paene profitetur, est tamen 
quaedam descriptio, ut is, qui studeat omnium rerum diuinarum atque humanarum 
uim naturam causasque nosse et omnem bene uiuendi rationem tenere et persequi, 
nomine hoc appelletur. (213) Oratorem autem, quoniam de eo quaerimus, equidem 
non facio eundem quem Crassus, qui mihi uisus est omnem omnium rerum atque 
artium scientiam comprehendere uno oratoris officio ac nomine; atque eum puto 
esse, qui et uerbis ad audiendum iucundis et sententiis ad probandum 
accommodatis uti possit in causis forensibus atque communibus: hunc ego appello 
oratorem eumque esse praeterea instructum uoce et actione et lepore quodam uolo. 
(214) Crassus uero mihi noster uisus est oratoris facultatem non illius artis 
terminis, sed ingeni sui finibus immensis paene describere; nam et ciuitatum 
regendarum oratori gubernacula sententia sua tradidit, in quo per mihi mirum 
uisum est, Scaeuola, te hoc illi concedere, cum saepissime tibi senatus breuiter 
impoliteque dicenti maximis sit de rebus adsensus. M- uero Scaurus, quem non 
longe ruri apud se esse audio, uir regendae rei publicae scientissimus, si 
audierit hanc auctoritatem grauitatis et consili sui uindicari a te, Crasse, 
quod eam oratoris propriam esse dicas, iam, credo, huc ueniat et hanc 
loquacitatem nostram uultu ipso aspectuque conterreat; qui quamquam est in 
dicendo minime contemnendus, prudentia tamen rerum magnarum magis quam dicendi 
arte nititur. (215) Neque uero, si quis utrumque potest, aut ille consili 
publici auctor ac senator bonus ob eam ipsam causam orator est aut hic disertus 
atque eloquens, si est idem in procuratione ciuitatis egregius, illam scientiam 
dicendi copia est consecutus: multum inter se distant istae facultates longeque 
sunt diuersae atque seiunctae neque eadem ratione ac uia M- Cato, P- Africanus, 
Q- Metellus, C- Laelius, qui omnes eloquentes fuerunt, orationem suam et rei 
publicae dignitatem exornabant. 

[1,50] L. Neque enim est interdictum aut a rerum natura aut a lege aliqua atque more, 
ut singulis hominibus ne amplius quam singulas artis nosse liceat. 
(216) Qua re non, si eloquentissimus Athenis 
Pericles idemque in ea ciuitate plurimos annos princeps consili publici fuit, 
idcirco eiusdem hominis atque artis utraque facultas existimanda est, nec, si P- 
Crassus idem fuit eloquens et iuris peritus, ob eam causam inest in facultate 
dicendi iuris ciuilis scientia. (217) Nam si ut quisque in aliqua arte et 
facultate excellens aliam quoque artem sibi adsumpserit, is perficiet ut, quod 
praeterea sciet, id eius, in quo excellet, pars quaedam esse uideatur, licet 
ista ratione dicamus pila bene et duodecim scriptis ludere proprium esse iuris 
ciuilis, quoniam utrumque eorum P- Mucius optime fecerit; eademque ratione 
dicantur ei quos physikous Graeci nominant eidem poetae, quoniam Empedocles 
physicus egregium poema fecerit. At hoc ne philosophi quidem ipsi, qui omnia 
sicut propria sua esse atque a se possideri uolunt, dicere audent, geometriam 
aut musicam philosophi esse, quia Platonem omnes in illis artibus 
praestantissimum fuisse fateantur. (218) Ac si iam placet omnis artis oratori 
subiungere, tolerabilius est sic potius dicere, ut, quoniam dicendi facultas non 
debeat esse ieiuna atque nuda, sed aspersa atque distincta multarum rerum 
iucunda quadam uarietate, sit boni oratoris multa auribus accepisse, multa 
uidisse, multa animo et cogitatione, multa etiam legendo percucurrisse, neque ea 
ut sua possedisse sed ut aliena libasse; fateor enim callidum quendam hunc et 
nulla in re tironem ac rudem nec peregrinum atque hospitem in agendo esse 
debere.

[1,51] LI. (219) Neque uero istis tragoediis tuis, quibus uti philosophi maxime 
solent, Crasse, perturbor, quod ita dixisti, neminem posse eorum mentis, qui 
audirent, aut inflammare dicendo aut inflammatas restinguere, cum eo maxime uis 
oratoris magnitudoque cernatur, nisi qui <rerum omnium> naturam et mores hominum 
atque rationes penitus perspexerit, in quo philosophia sit oratori necessario 
percipienda; quo in studio hominum (quoque) ingeniosissimorum otiosissimorumque 
totas aetates uidemus esse contritas. Quorum ego copiam magnitudinemque 
cognitionis atque artis non modo non contemno, sed etiam uehementer admiror; 
nobis tamen, qui in hoc populo foroque uersamur, satis est ea de motibus 
animorum et scire et dicere quae non abhorrent ab hominum moribus. (220) Quis 
enim umquam orator magnus et grauis, cum iratum aduersario iudicem facere 
uellet, haesitauit ob eam causam, quod nesciret, quid esset iracundia, feruorne 
mentis an cupiditas puniendi doloris? Quis, cum ceteros animorum motus aut 
iudicibus aut populo dicendo miscere atque agitare uellet, ea dixit, quae a 
philosophis dici solent? Qui partim omnino motus negant in animis ullos esse 
debere, quique eos in iudicum mentibus concitent, scelus eos nefarium facere; 
partim, qui tolerabiliores uolunt esse et ad ueritatem uitae propius accedere, 
permediocris ac potius leuis motus debere esse dicunt. (221) Orator autem omnia 
haec, quae putantur in communi uitae consuetudine mala ac molesta et fugienda, 
multo maiora et acerbiora uerbis facit; itemque ea, quae uulgo expetenda atque 
optabilia uidentur, dicendo amplificat atque ornat; neque uult ita sapiens inter 
stultos uideri, ut ei, qui audiant, aut illum ineptum et Graeculum putent, aut, 
etiam si ualde probent ingenium, oratoris sapientiam admirentur, se esse stultos 
moleste ferant; (222) sed ita peragrat per animos, ita sensus hominum mentisque 
pertractat, ut non desideret philosophorum descriptiones neque exquirat 
oratione, summum illud bonum in animone sit an in corpore, uirtute an uoluptate 
definiatur, an haec inter se iungi copularique possint; an uero, ut quibusdam 
uisum, nihil certum sciri, nihil plane cognosci et percipi possit; quarum rerum 
fateor magnam multiplicemque esse disciplinam et multas copiosas uariasque 
rationes. (223) Sed aliud quiddam, longe aliud, Crasse, quaerimus: acuto homine 
nobis opus est et natura usuque callido, qui sagaciter peruestiget, quid sui 
ciues eique homines, quibus aliquid dicendo persuadere uelit, cogitent, 
sentiant, opinentur, exspectent.

[1,52] LII. Teneat oportet uenas cuiusque generis, aetatis, ordinis, et eorum, apud 
quos aliquid aget aut erit acturus, mentis sensusque degustet; (224) 
philosophorum autem libros reseruet sibi ad huiusce modi Tusculani requiem atque 
otium, ne, si quando ei dicendum erit de iustitia et fide, mutuetur a Platone; 
qui, cum haec exprimenda uerbis arbitraretur, nouam quandam finxit in libris 
ciuitatem; usque eo illa, quae dicenda de iustitia putabat, a uitae consuetudine 
et a ciuitatum moribus abhorrebant. (225) Quod si ea probarentur in populis 
atque in ciuitatibus, quis tibi, Crasse, concessisset, clarissimo uiro et 
amplissimo et principi ciuitatis, ut illa diceres in maxima contione tuorum 
ciuium, quae dixisti? "Eripite nos ex miseriis, eripite ex faucibus eorum, 
quorum crudelitas nisi nostro sanguine non potest expleri; nolite sinere nos 
cuiquam seruire, nisi uobis uniuersis, quibus et possumus et debemus." Omitto 
miserias, in quibus, ut illi aiunt, uir fortis esse non potest; omitto faucis, 
ex quibus te eripi uis, ne iudicio iniquo exsorbeatur sanguis tuus, quod 
sapienti negant accidere posse: seruire uero non modo te, sed uniuersum senatum, 
cuius tum causam agebas, ausus es dicere? (226) Potestne uirtus, Crasse, seruire 
istis auctoribus, quorum tu praecepta oratoris facultate complecteris? Quae et 
semper et sola libera est, quaeque, etiam si corpora capta sint armis aut 
constricta uinculis, tamen suum ius atque omnium rerum impunitam libertatem 
tenere debeat. Quae uero addidisti, non modo senatum seruire posse populo, sed 
etiam debere, quis hoc philosophus tam mollis, tam languidus, tam eneruatus, tam 
omnia ad uoluptatem corporis doloremque referens probare posset, senatum seruire 
populo, cui populus ipse moderandi et regendi sui potestatem quasi quasdam 
habenas tradidisset?

[1,53] LIII. (227) Itaque haec cum a te diuinitus ego dicta arbitrarer, P- Rutilius 
Rufus, homo doctus et philosophiae deditus, non modo parum commode, sed etiam 
turpiter et flagitiose dicta esse dicebat; idemque Seruium Galbam, quem hominem 
probe commeminisse se aiebat, pergrauiter reprehendere solebat, quod is, L- 
Scribonio quaestionem in eum ferente, populi misericordiam concitasset, cum M- 
Cato, Galbae grauis atque acer inimicus, aspere apud populum Romanum et 
uehementer esset locutus, quam orationem in Originibus suis euit ipse. (228) 
Reprehendebat igitur Galbam Rutilius, quod is C- Sulpici Gali propinqui sui Q- 
pupillum filium ipse paene in umeros suos extulisset, qui patris clarissimi 
recordatione et memoria fletum populo moueret, et duos filios suos paruos 
tutelae populi commendasset ac se, tamquam in procinctu testamentum faceret sine 
libra atque tabulis, populum Romanum tutorem instituere dixisset illorum 
orbitati. Itaque, cum et inuidia et odio populi tum Galba premeretur, hisce eum 
tragoediis liberatum ferebat; quod item apud Catonem scriptum esse uideo, nisi 
pueris et lacrimis usus esset, poenas eum daturum fuisse. Haec Rutilius ualde 
uituperabat et huic humilitati dicebat uel exsilium fuisse uel mortem 
anteponendam. (229) Neque uero hoc solum dixit, sed ipse et sensit et fecit: nam 
cum esset ille uir exemplum, ut scitis, innocentiae cumque illo nemo neque 
integrior esset in ciuitate neque sanctior, non modo supplex iudicibus esse 
noluit, sed ne ornatius quidem aut liberius causam dici suam, quam simplex ratio 
ueritatis ferebat. Paulum huic Cottae tribuit partium, disertissimo adulescenti, 
sororis suae filio; dixit item causam illam quadam ex parte Q- Mucius, more suo, 
nullo apparatu, pure et dilucide. (230) Quod si tu tunc, Crasse, dixisses, qui 
subsidium oratori ex illis disputationibus, quibus philosophi utuntur, ad 
dicendi copiam petendum esse paulo ante dicebas, et, si tibi pro P- Rutilio non 
philosophorum more, sed tuo licuisset dicere, quamuis scelerati illi fuissent, 
sicuti fuerunt pestiferi ciues supplicioque digni, tamen omnem eorum 
importunitatem ex intimis mentibus euellisset uis orationis tuae. Nunc talis uir 
amissus est, dum causa ita dicitur, ut si in illa commenticia Platonis ciuitate 
res ageretur. Nemo ingemuit, nemo inclamauit patronorum, nihil cuiquam doluit, 
nemo est questus, nemo rem publicam implorauit, nemo supplicauit; quid multa? 
Pedem nemo in illo iudicio supplosit, credo, ne Stoicis renuntiaretur.

[1,54] LIV. (231) Imitatus est homo Romanus et consularis ueterem illum Socratem, qui, 
cum omnium sapientissimus esset sanctissimeque uixisset, ita in iudicio capitis 
pro se ipse dixit, ut non supplex aut reus, sed magister aut dominus uideretur 
esse iudicum. Quin etiam, cum ei scriptam orationem disertissimus orator Lysias 
attulisset, quam, si ei uideretur, edisceret, ut ea pro se in iudicio uteretur, 
non inuitus legit et commode scriptam esse dixit; "sed" inquit "ut, si mihi 
calceos Sicyonios attulisses, non uterer, quamuis essent habiles atque apti ad 
pedem, quia non essent uiriles," sic illam orationem disertam sibi et oratoriam 
uideri, fortem et uirilem non uideri. Ergo ille quoque damnatus est; neque solum 
primis sententiis, quibus tantum statuebant iudices, damnarent an absoluerent, 
sed etiam illis, quas iterum legibus ferre debebant; (232) erat enim Athenis reo 
damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae aestimatio; et sententia cum 
iudicibus daretur, interrogabatur reus, quam (quasi aestimationem) commeruisse 
se maxime confiteretur. Quod cum interrogatus Socrates esset, respondit sese 
meruisse ut amplissimis honoribus et praemiis decoraretur et ut ei uictus 
cotidianus in Prytaneo publice praeberetur, qui honos apud Graecos maximus 
habetur. (233) Cuius responso iudices sic exarserunt, ut capitis hominem 
innocentissimum condemnarent; qui quidem si absolutus esset, quod me hercule, 
etiam si nihil ad nos pertinet, tamen propter eius ingeni magnitudinem uellem, 
quonam modo istos philosophos ferre possemus, qui nunc, cum ille damnatus est 
nullam aliam ob culpam nisi propter dicendi inscientiam, tamen a se oportere 
dicunt peti praecepta dicendi? Quibuscum ego non pugno, utrum sit melius aut 
uerius: tantum dico et aliud illud esse atque hoc et hoc sine illo summum esse 
posse.

[1,55] LV. (234) Nam quod ius ciuile, Crasse, tam uehementer amplexus es, uideo quid 
egeris; tum, cum dicebas, uidebam; primum Scaeuolae te dedisti, quem omnes amare 
meritissimo pro eius eximia suauitate debemus; cuius artem cum indotatam esse et 
incomptam uideres, uerborum eam dote locupletasti et ornasti; deinde quod in ea 
tu plus operae laborisque consumpseras, cum eius studi tibi et hortator et 
magister esset domi, ueritus es, nisi istam artem oratione exaggerasses, ne 
operam perdidisses. (235) Sed ego ne cum ista quidem arte pugno. Sit sane tanta 
quantam tu illam esse uis - etenim sine controuersia et magna est et late patet 
et ad multos pertinet et summo in honore semper fuit et clarissimi ciues ei 
studio etiam hodie praesunt - sed uide, Crasse, ne dum nouo et alieno ornatu 
uelis ornare iuris ciuilis scientiam, suo quoque eam concesso et tradito spolies 
atque denudes. (236) Nam, si ita diceres, qui iuris consultus esset, esse eum 
oratorem, itemque qui esset orator, iuris eundem esse consultum, praeclaras duas 
artis constitueres atque inter se paris et eiusdem socias dignitatis. Nunc uero 
iuris consultum sine hac eloquentia, de qua quaerimus, fateris esse posse, 
fuisseque plurimos; oratorem negas, nisi illam scientiam adsumpserit, esse 
posse. Ita est tibi iuris consultus ipse per se nihil nisi leguleius quidam 
cautus et acutus, praeco actionum, cantor formularum, auceps syllabarum; sed 
quia saepe utitur orator subsidio iuris in causis, idcirco istam iuris scientiam 
eloquentiae tamquam ancillulam pedisequamque adiunxisti.

[1,56] LVI. (237) Quod uero impudentiam admiratus es eorum patronorum, qui aut, cum 
parua nescirent, magna profiterentur aut ea, quae maxima essent in iure ciuili, 
tractare auderent in causis, cum ea nescirent numquamque didicissent, utriusque 
rei facilis est et prompta defensio. Nam neque illud est mirandum, qui, quibus 
uerbis coemptio fiat, nesciat, eundem eius mulieris, quae coemptionem fecerit, 
causam posse defendere; nec, si parui nauigi et magni eadem est in gubernando 
scientia, idcirco qui, quibus uerbis erctum cieri oporteat, nesciat, idem 
erciscundae familiae causam agere non possit. (238) Nam, quod maximas 
centumuiralis causas in iure positas protulisti, quae tandem earum causa fuit, 
quae ab homine eloquenti iuris imperito non ornatissime potuerit dici? Quibus 
quidem in causis omnibus, sicut in ipsa M'. Curi, quae abs te nuper est dicta, 
et in C- Hostili Mancini controuersia atque in eo puero, qui ex altera natus 
erat uxore, non remisso nuntio superiori, fuit inter peritissimos homines summa 
de iure dissensio: (239) quaero igitur, quid adiuuerit oratorem in his causis 
iuris scientia, cum hic iuris consultus superior fuerit discessurus, qui esset 
non suo artificio, sed alieno, hoc est, non iuris scientia, sed eloquentia, 
sustentatus. Equidem hoc saepe audiui: cum aedilitatem P- Crassus peteret eumque 
maior natu et iam consularis Ser. Galba adsectaretur, quod Crassi filiam Gaio 
filio suo despondisset, accessisse ad Crassum consulendi causa quendam 
rusticanum, qui cum Crassum seduxisset atque ad eum rettulisset responsumque ab 
eo uerum magis quam ad suam rem accommodatum abstulisset, ut eum tristem Galba 
uidit, nomine appellauit quaesiuitque, qua de re ad Crassum rettulisset; ex quo 
ut audiuit commotumque ut uidit hominem, (240) "suspenso" inquit "animo et 
occupato Crassum tibi respondisse uideo," deinde ipsum Crassum manu prehendit et 
"heus tu," inquit "quid tibi in mentem uenit ita respondere?" Tum ille fidenter 
homo peritissimus confirmare ita se rem habere, ut respondisset, nec dubium esse 
posse; Galba autem adludens uarie et copiose multas similitudines adferre 
multaque pro aequitate contra ius dicere; atque illum, cum disserendo par esse 
non posset - quamquam fuit Crassus in numero disertorum, sed par Galbae nullo 
modo - ad auctores confugisse et id, quod ipse diceret, et in P- Muci fratris 
sui libris et in Sex- Aeli commentariis scriptum protulisse ac tamen concessisse 
Galbae disputationem sibi probabilem et prope ueram uideri.

[1,57] LVII. (241) Ac tamen, quae causae sunt eius modi, ut de earum iure dubium esse 
non possit, omnino in iudicium uocari non solent. Num quis eo testamento, quod 
paterfamilias ante fecit quam ei filius natus esset, hereditatem petit? Nemo; 
quia constat agnascendo rumpi testamentum; ergo in hoc genere iuris iudicia 
nulla sunt: licet igitur impune oratori omnem hanc partem iuris non controuersi 
ignorare, quae pars sine dubio multo maxima est; (242) in eo autem iure, quod 
ambigitur inter peritissimos, non est difficile oratori eius partis, quamcumque 
defendet, auctorem aliquem inuenire; a quo cum amentatas hastas acceperit, ipse 
eas oratoris lacertis uiribusque torquebit. Nisi uero - bona uenia huius optimi 
uiri dixerim - Scaeuolae tu libellis aut praeceptis soceri tui causam M'. Curi 
defendisti, non adripuisti patrocinium aequitatis et defensionem testamentorum 
ac uoluntatis mortuorum. (243) Ac mea quidem sententia - frequens enim te audiui 
atque adfui - multo maiorem partem sententiarum sale tuo et lepore et 
politissimis facetiis pellexisti, cum et illud nimium acumen inluderes et 
admirarere ingenium Scaeuolae qui excogitasset nasci prius oportere quam emori; 
cumque multa conligeres et ex legibus et ex senatus consultis et ex uita ac 
sermone communi non modo acute sed etiam ridicule ac facete, ubi si uerba, non 
rem sequeremur, confici nihil posset: itaque hilaritatis plenum iudicium ac 
laetitiae fuit; in quo quid tibi iuris ciuilis exercitatio profuerit, non 
intellego; dicendi uis egregia, summa festiuitate et uenustate coniuncta, 
profuit. (244) Ipse ille Mucius paterni iuris defensor et quasi patrimoni 
propugnator sui, quid in illa causa, cum contra te diceret, attulit, quod de 
iure ciuili depromptum uideretur? Quam legem recitauit? Quid patefecit dicendo, 
quod fuisset imperitis occultius? Nempe eius omnis oratio uersata est in eo, ut 
scriptum plurimum ualere oportere defenderet, at in hoc genere pueri apud 
magistros exercentur omnes, cum in eius modi causis alias scriptum, alias 
aequitatem defendere docentur. (245) Et, credo, in illa militis causa, si tu aut 
heredem aut militem defendisses, ad Hostilianas te actiones, non ad tuam uim et 
oratoriam facultatem contulisses: tu uero, uel si testamentum defenderes, sic 
ageres, ut omne omnium testamentorum ius in eo iudicio positum uideretur, uel si 
causam ageres militis, patrem eius, ut soles, dicendo a mortuis excitasses; 
statuisses ante oculos; complexus esset filium flensque eum centum uiris 
commendasset; lapides me hercule omnis flere ac lamentari coegisses, ut totum 
illud VTI LINGVA NVNCVPASSIT non in XII tabulis, quas tu omnibus bibliothecis 
anteponis, sed in magistri carmine scriptum uideretur.

[1,58] LVIII. (246) Nam quod inertiam accusas adulescentium, qui istam artem primum 
facillimam non ediscant, (quae) quam sit facilis, illi uiderint, qui eius artis 
adrogantia, quasi difficillima sit, ita subnixi ambulant, deinde etiam tu ipse 
uideris, qui eam artem facilem esse dicis, quam concedis adhuc artem omnino non 
esse, sed aliquando, si quis aliam artem didicerit, ut hanc artem efficere 
possit, tum esse illam artem futuram; deinde, quod sit plena delectationis; in 
quo tibi remittunt omnes istam uoluptatem et ea se carere patiuntur; nec 
quisquam est eorum, qui, si iam sit ediscendum sibi aliquid, non Teucrum Pacuui 
malit quam Manilianas Venalium uendendorum leges ediscere; (247) tum autem quod 
amore patriae censes nos nostrorum maiorum inuenta nosse debere, non uides 
ueteres leges aut ipsas sua uetustate consenuisse aut nouis legibus esse 
sublatas? Quod uero uiros bonos iure ciuili fieri putas, quia legibus et praemia 
proposita sint uirtutibus et supplicia uitiis, equidem putabam uirtutem 
hominibus, si modo tradi ratione possit, instituendo et persuadendo, non minis 
et ui ac metu tradi. Nam ipsum quidem illud etiam sine cognitione iuris, quam 
sit bellum cauere malum, scire possumus. (248) De me autem ipso, cui uni tu 
concedis, ut sine ulla iuris scientia tamen causis satis facere possim, tibi 
hoc, Crasse, respondeo, neque me umquam ius ciuile didicisse neque tamen in eis 
causis, quas in iure possem defendere, umquam istam scientiam desiderasse; aliud 
est enim esse artificem cuiusdam generis atque artis, aliud in communi uita et 
uulgari hominum consuetudine nec hebetem nec rudem. (249) Cui nostrum licet 
fundos nostros obire aut res rusticas uel fructus causa uel delectationis 
inuisere? Tamen nemo tam sine oculis, tam sine mente uiuit, ut quid sit sementis 
ac messis, quid arborum putatio ac uitium, quo tempore anni aut quo modo ea 
fiant omnino nesciat. Num igitur si qui fundus inspiciendus aut si mandandum 
aliquid procuratori de agri cultum aut imperandum uilico est, Magonis 
Karthaginiensis sunt libri perdiscendi? An hac communi intellegentia contenti 
esse possumus? Cur ergo non eidem in iure ciuili, praesertim cum in causis et in 
negotiis et in foro conteramur, satis instructi esse possumus ad hoc dumtaxat, 
ne in nostra patria peregrini atque aduenae esse uideamur? (250) Ac si iam sit 
causa aliqua ad nos delata obscurior, difficile, credo, sit, cum hoc Scaeuola 
communicare; quamquam ipsi omnia, quorum negotium est, consulta ad nos et 
exquisita deferunt. An uero, si de re ipsa, si de finibus, cum in rem praesentem 
(non) uenimus, si de tabulis et perscriptionibus controuersia est, contortas res 
et saepe difficilis necessario perdiscimus; si leges nobis aut si hominum 
peritorum responsa cognoscenda sunt, ueremur ne ea, si ab adulescentia iuri 
ciuili minus studuerimus, non queamus cognoscere?

[1,59] LIX. Nihilne igitur prodest oratori iuris ciuilis scientia? Non negare prodesse 
ullam scientiam, ei praesertim, cuius eloquentia copia rerum debeat esse ornata; 
sed multa et magna et difficilia sunt ea, quae sunt oratori necessaria, ut eius 
industriam in plura studia distrahere nolim. (251) Quis neget opus esse oratori 
in hoc oratorio motu statuque Rosci gestum et uenustatem? Tamen nemo suaserit 
studiosis dicendi adulescentibus in gestu discendo histrionum more elaborare. 
Quid est oratori tam necessarium quam uox? Tamen me auctore nemo dicendi 
studiosus Graecorum more tragoedorum uoci seruiet, qui et annos compluris 
sedentes declamitant et cotidie, ante quam pronuntient, uocem cubantes sensim 
excitant eandemque, cum egerunt, sedentes ab acutissimo sono usque ad 
grauissimum sonum recipiunt et quasi quodam modo conligunt. Hoc nos si facere 
uelimus, ante condemnentur ei, quorum causas receperimus, quam totiens, quotiens 
praescribitur, Paeanem aut hymnum recitarimus. (252) Quod si in gestu, qui 
multum oratorem adiuuat, et in uoce, quae una maxime eloquentiam uel commendat 
uel sustinet, elaborare nobis non licet ac tantum in utroque adsequi possumus, 
quantum in hac acie cotidiani muneris spati nobis datur, quanto minus est ad 
iuris ciuilis perdiscendi occupationem descendendum? Quod et summatim percipi 
sine doctrina potest et hanc habet ab illis rebus dissimilitudinem, quod uox) et 
gestus subito sumi et aliunde adripi non potest, iuris utilitas ad quamque 
causam quamuis repente uel a peritis uel de libris depromi potest. (253) Itaque 
illi disertissimi homines ministros habent in causis iuris peritos, cum ipsi 
sint imperitissimi, ei qui, ut abs te paulo ante dictum est, pragmatici 
uocantur; in quo nostri omnino melius multo, quod clarissimorum hominum 
auctoritate leges et iura tecta esse uoluerunt. Sed tamen non fugisset hoc 
Graecos homines, si ita necesse esse arbitrati essent, oratorem ipsum erudire in 
iure ciuili, non ei pragmaticum adiutorem dare.

[1,60] LX. (254) Nam quod dicis senectutem a solitudine uindicari iuris ciuilis 
scientia, fortasse etiam pecuniae magnitudine; sed nos non quid nobis utile, 
uerum quid oratori necessarium sit, quaerimus. Quamquam, quoniam multa ad 
oratoris similitudinem ab uno artifice sumimus, solet idem Roscius dicere se, 
quo plus sibi aetatis accederet, eo tardiores tibicinis modos et cantus 
remissiores esse facturum. Quod si ille astrictus certa quadam numerorum 
moderatione et pedum tamen aliquid ad requiem senectutis excogitat, quanto 
facilius nos non laxare modos, sed totos mutare possumus? (255) Neque enim hoc 
te, Crasse, fallit, quam multa sint et quam uaria genera dicendi, id quod haud 
sciam an tu primus ostenderis, qui iam diu multo dicis remissius et lenius quam 
solebas; neque minus haec tamen tua grauissimi sermonis lenitas, quam illa summa 
uis et contentio probatur: multique oratores fuerunt, ut illum Scipionem audimus 
et Laelium, qui omnia sermone conficerent paulo intentiore, numquam, ut Ser- 
Galba, lateribus aut clamore contenderent. Quod si iam hoc facere non poteris 
aut noles, uereris ne tua domus talis et uiri et ciuis, si a litigiosis 
hominibus non colatur, a ceteris deseratur? Equidem tantum absum ab ista 
sententia, ut non modo non arbitrer subsidium senectutis in eorum, qui consultum 
ueniant, multitudine esse ponendum, sed tamquam portum aliquem exspectem istam 
quam tu times, solitudinem. Subsidium enim bellissimum existimo esse senectuti 
otium.
(256) Reliqua uero etiam si adiuuant, historiam dico et prudentiam iuris publici 
et antiquitatis memoriam et exemplorum copiam, si quando opus erit, a uiro 
optimo et istis rebus instructissimo, familiari meo Congo mutuabor, neque 
repugnabo, quo minus, id quod modo hortatus es, omnia legant, omnia audiant, in 
omni recto studio atque humanitate uersentur; sed me hercule non ita multum 
spati mihi habere uidentur, si modo ea facere et persequi uolent, quae a te, 
Crasse, praecepta sunt; qui mihi prope iam nimis duras leges imponere uisus es 
huic aetati, sed tamen ad id, quod cupiunt, adipiscendum prope necessarias. 
(257) Nam et subitae ad propositas causas exercitationes et accuratae ac 
meditatae commentationes ac stilus ille tuus, quem tu uere dixisti perfectorem 
dicendi esse ac magistrum, multi sudoris est; et illa orationis suae cum 
scriptis alienis comparatio et de alieno scripto subita uel laudandi uel 
uituperandi uel comprobandi uel refellendi causa disputatio non mediocris 
contentionis est uel ad memoriam uel ad imitandum.

[1,61] LXI. (258) Illud uero fuit horribile, quod me hercule uereor ne maiorem uim ad 
deterrendum habuerit quam ad cohortandum: uoluisti enim in suo genere unum 
quemque nostrum quasi quendam esse Roscium; dixistique non tam ea, quae recta 
essent, probari, quam quae praua, fastidiis adhaerescere; quod ego non tam 
fastidiose in nobis quam in histrionibus spectari puto; (259) itaque nos raucos 
saepe attentissime audiri uideo; tenet enim res ipsa atque causa; at Aesopum, si 
paulum inrauserit, explodi. A quibus enim nihil praeter uoluptatem aurium 
quaeritur, in eis offenditur, simul atque imminuitur aliquid de uoluptate, in 
eloquenti autem multa sunt quae teneant; quae si omnia summa non sunt et 
pleraque tamen magna sunt, necesse est ea ipsa, quae sunt, mirabilia uideri.
(260) Ergo, ut ad primum illud reuertar, sit orator nobis is, qui, ut Crassus 
descripsit, accommodate ad persuadendum possit dicere; is autem concludatur in 
ea, quae sunt in usu ciuitatum uulgari ac forensi, remotisque ceteris studiis, 
quamuis ea sint ampla atque praeclara, in hoc uno opere, ut ita dicam, noctes et 
dies urgeatur; imiteturque illum, cui sine dubio summa uis dicendi conceditur, 
Atheniensem Demosthenem, in quo tantum studium fuisse tantusque labor dicitur, 
ut primum impedimenta naturae diligentia industriaque superaret, cumque ita 
balbus esset, ut eius ipsius artis, cui studeret, primam litteram non posset 
dicere, perfecit meditando, ut nemo planius esse locutus putaretur; (261) deinde 
cum spiritus eius esset angustior, tantum continenda anima in dicendo est 
adsecutus, ut una continuatione uerborum, id quod eius scripta declarant, binae 
ei contentiones uocis et remissiones continerentur; qui etiam, ut memoriae 
proditum est, coniectis in os calculis, summa uoce uersus multos uno spiritu 
pronuntiare consuescebat; neque is consistens in loco, sed inambulans atque 
ascensu ingrediens arduo. (262) Hisce ego cohortationibus, Crasse, ad studium et 
ad laborem incitandos iuuenis uehementer adsentior; cetera, quae conlegisti ex 
uariis et diuersis studiis et artibus, tametsi ipse es omnia consecutus, tamen 
ab oratoris proprio officio atque munere seiuncta esse arbitror."

[1,62] LXII. Haec cum Antonius dixisset, sane dubitare uisus est Sulpicius et Cotta, 
utrius oratio propius ad ueritatem uideretur accedere. (263) Tum Crassus 
"operarium nobis quendam, Antoni, oratorem facis atque haud scio an aliter 
sentias et utare tua illa mirifica ad refellendum consuetudine, qua tibi nemo 
umquam praestitit; cuius quidem ipsius facultatis exercitatio oratorum propria 
est, sed iam in philosophorum consuetudine uersatur maximeque eorum, qui de omni 
re proposita in utramque partem solent copiosissime dicere. (264) Verum ego non 
solum arbitrabar, his praesertim audientibus, a me informari oportere, qualis 
esse posset is, qui habitaret in subselliis neque quicquam amplius adferret, 
quam quod causarum necessitas postularet, sed maius quiddam uidebam, cum 
censebam oratorem, praesertim in nostra re publica, nullius ornamenti expertem 
esse oportere. Tu autem, quoniam exiguis quibusdam finibus totum oratoris munus 
circumdedisti, hoc facilius nobis expones ea, quae abs te de officiis 
praeceptisque oratoris quaesita sunt; sed opinor secundum hunc diem; satis enim 
multa a nobis hodie dicta sunt. (265) Nunc et Scaeuola, quoniam in Tusculanum 
ire constituit, paulum requiescet, dum se calor frangat; et nos ipsi, quoniam id 
temporis est, ualetudini demus operam." Placuit sic omnibus. Tum Scaeuola "sane" 
inquit "uellem non constituissem <in Tusculanum> me hodie uenturum esse L- 
Aelio; libenter audirem Antonium"; et, cum exsurgeret, simul adridens "neque 
enim" inquit "tam mihi molestus fuit, quod ius nostrum ciuile peruellit, quam 
iucundus, quod se id nescire confessus est."