[4,0] LIBER QUARTUS.
1 Dum placet infandi nomen memorare tyranni, 
surgit ab internis, conturbans ossa, medullis 
durior ecce dolor. confusa mente retardor 
tot clades memorare ducum casusque meorum
5 atque meos. miles trepidos non fidus adegit 
tradere signa malis. longum est narrare ruinam: 
sed memorem certis bellorum crimina uerbis.
Dux erat obsessae seruator Himerius urbis, 
moenia clausa tuens et celsas milite turres.
10 e mediis miseros traxit fallacia muris,
et Mauris seruire dedit. namque urbi sedenti 
blandior infausto mandatur epistola uersu, 
nomine scripta ducis; milesque Sinonius intrans 
esse Iohannis ait. legimus mandata tyranni,
15 credentes mandata ducis. nos saepe per illam 
hortatur mediis, ceu dux, occurrere campis 
et pariter sparsas Maurorum euertere fossas. 
attollunt animos confusa mente tribuni; 
signa mouenda damus. tacita uelocius aura
20 egreditur dux ipse simul, noctisque per umbram 
currit eques sociis festinus iungere signa ; 
seque putant tardasse uiri. tunc ante cucurrit
impius ille Sinon, gentesque dolosque parauit. 
extulit igniuagos gelidis ut maestus ab undis 
25 Phoebus equos, patuere doli. tunc signa tyranni 
uidimus, heu, miseri nostris occurrere signis, 
et totis rabidos campis feruescere Mauros. 
nos pauidum reuocare pedem : nam sistere contra 
quis poterat ? sequitur pauidas per prata cateruas
30 Antalas Stutiasque furens. uia nulla salutis, 
et densus trepidos urgens circumuolat hostis.
mors erat ante oculos, et opem fors dura negabat. 
o utinam medio iacuissent funera campo ! 
dedecus indignum nostris procul esset ab armis.
35 erectus medius felici Marte Iohannes
occubuit : fastus domini non pertulit hostis, 
sorte pari enses nec timuit captiuus heriles. 
ergo per extensos fugiens compellitur agros 
currere fortis equus. crebro sonat ungula cornu,
40 atque feris pauidos urget de montibus hostes. 
ardua castra gerit : campis Cebar addit apertis. 
huc miseranda manus frenos deflexit equorum. 
cum miseri tenuere Mileu castella tribuni, 
dixerat et medius; nec nobis claudere portas
45 cura fuit. tutamus equos, pugnaque pedestri 
cingimur, et tectis uenientes pellimus postes. 
irruerant gemini turba coeunte tyranni, 
Languantanque cohors et densis Naffur in armis. 
tunc Stutias, saeuum fingens compescere bellum,

[4,50] in medias acies stricto uolat igneus ense. 
admonet arte feros campis desistere Mauros, 
et cohibet sumptas infandis uocibus iras. 
discessere locis. stetit improbus aggere celso, 
ceu placidus, blandis nutantia pectora uerbis
55 impellens ad bella : simul promittit et urget, 
hortaturque uinas uariis ad bella figuris.
nunc minitans, nunc blandus admit. terrore subacti
proiiciunt sua tela uiri, gentibusque tyranni 
accurrunt celeres, et amica uoce salutant.
60 iudicibus iam nulla salua. quid cuncta referre? 
oramus ueniam : datur ilicet. egimus hostes 
per uitam iurare suam: fecere coacti. 
finximus infandis ueluti seruire tyrannis. 
Iustiniana polis saeuis tunc tradita Mauris
65 sorte sub ancipiti. sociorum flectere mentes 
post licuit per uerba mihi. Marturius una 
consilio maturus erat. campellimus ambo 
nutantes animos propriis se reddere signis. 
assensere uiri : castris sensere malignis
70 paulatim tentare fugam. me noctis amicae 
eripiunt trepidum, turba comitante, tenebrae; 
perueniensque meas uidi cum coniuge sedes. 
deserit infandos fugiens Marturius hostes.
post sequitur miles. uoluit quicutique, remansit.
75 lustiniana polis nocturnis panditur armis : 
proditione pia ciuis patefecit amicus.
hic iuga non potuit saeui sufferre tyranni. 
signa tamen clausis seruabant publica muris. 
nec potuit quisquam, campo congressus aperto,
80 hostilem tentare manum; nec cedere ductor 
iam uoluit socios, Stutia uiuente maligno.
Africa dum tantis urgetur fessa periclis, 
Ariobindeis fulserunt aequora proris. 
aduentu stupuere ducis; gens territa cessit
85 Languantan terris. utinam non ille penates 
Poenorum uidisset iners! tunc Africa clades 
persensit grauiore malo saeuasque rapinas
inter utrumque ducem. nescit commissa potestas 
aequales sufferre duos : censortis amicum
90 saecula nulla ferunt. sic nos exempla priorum 
ipsa docent. primi sequitur pes mota secundus 
crura pedis; ritum capitis sua membre secuntur, 
et proprii generis fructum dant arbore rami.
mundus adhuc rudis et paruis uix laetus aristis
95 non potuit portare duos; non maxima rerum. 
Roma, nouos proprio quae sanxit sanguine muros. 
aemula diuiditur confuse mente uoluntas ; 
despiciensque parem discors permansit uterque. 
diuiditur geminas inter res publica partes:

[4,100] quisque suos tenuere duces dumque ille superbus 
se primum esse putat, non se tamen ille secundum, 
Africa barbaricis planxit nudata rapinis. 
ductorum iussu, merito fortisque Iohannis,
tentauere feros aequis non partibus hostes :
105 sed uicti petiere fugam. discordia mentis 
uicit amare uiros. rursus dux ipse Iohannes 
signa mouens densos iuit moriturus in hostes. 
confisus uirtute sua, fortesque tribunos
secum ad bella trahens, tantis concurrere monstris
110 non timuit. durae contempsit uulnera mortis 
pro patria contentus amor. persensit ut hostis 
aduentum properare feri, non segnior ille
(sponte petit mortem) campis sua signa locauit, 
et sociis sic fretus ait. 'contemnere uitam
115 pro patria, haec est uita magis. mors lege tonantis 
humano lata est generi, nec praeterit ullum : 
nam ueniet quocunque modo. sed mortis honestae 
summus honor summusque fauor dulcisque cupido est. 
hostis adest, socii. quotiens fugiemus amicum
120 Martis opus? quotiens fugitiuos rideat hostis 
imbellesque putet? nunc est tentare quid instat, 
nunc uirtutis opus. semper mihi cognita uirtus 
uestra, uiri, semperque fides. cousurgite, ciues 
Romani, pro laude pii gentesque superbas
125 frangite. iam tantum ducibus remouete pudorem. 
fac nos uelle fugam: fugitiuos conterit hostis 
feminea nunc morte uiros. conuertite mentes, 
et procul a nostris discedat dedecus umbris. 
o utinam ferus ille meis occurreret armis
130 nunc Stutias, ipsumque mihi fortuna dedisset! 
aut simul alterno patuissent pectora ferro, 
et raperet fors saeua duos; aut corpus arundo 
uulnere letali fixisset saeua tyranni.
uel mecum pariter, si sic mea fata minantur, 
135 crimine ciuilis careat res publica belli.'
Dum mouet ille uiros, inimicis improba signis 
ecce acies Massyla ruit; ripisque propinqui 
fluminis, arte doli, longo stetit ordine compta. 
tunc primum uolucres pugnam mouere sagittae:
140 impia pennato finguntur corpora ferro.
trans fluuium cedens acies inimica retrorsum 
flexit equos : sequitur, densis et Rumina telis 
perrumpit leuitate sua, non ille periclum, 
non mortem metuens iter inremeabile transit,
145 inuaditque uiros, ueluti uastator acerbes, 
diripiens armenta leo taurosque feroces,
hunc fugat hunc mactat. currit dispersus ubique 
grex pauitans pastorque fugax. furit ille cruentis 
dentibus, et latos frangit manditque per agros.

[4,150] Massylas acies sic dux uirtute Iohannes 
turbabat, mediis prosternens funera campis. 
hunc imitata cohors gladiis fugitiua perurget 
agmina transfodiens. uolat igneus aequore toto 
cum sociis dux ipse furens, Maurosque fugaces
155 persequitur ceu uictor ouans. iam sanguine multo 
arma calent; rubrum gestat iam dextera ferrum 
pugnax militis atque ducis. pro sortis iniquae 
triste nefas ! o grande malum ! iam cesserat hostis 
uictus, et aduersas passim per prata cateruas
160 sternebat Romanus eques uictorque necabat, 
cura subito Stutias mediis e uallibus atrox 
signa mouens inimica ruit, crimenque Latini 
nominis Hermogenes pariter Taurusque feruntur. 
hos sequitur Romana manus, non nostra, rebelles.
165 tunc iterum miseris pariter concurrere telis
et bellum ciuile datum est. cognata petuntur 
pectora, cognatis funduntur uiscera dextris. 
magnanimus Stutiae oognouit signa Iohannes 
primus, et inflexo contra stetit acrior arcu;
170 at socii petiere fugam, faciemque furentis 
nec potuere pati. neruo tamen ille sagittam 
imposuit, ductamque sua grauitate remisit ; 
perque femur duri transiuit arundo tyranni 
confringens os pulsa feri, mollesque medullas
176 contigit, et mersae rubuerunt sanguine pinnae. 
emicat inde cruor, uestesque aspergit heriles. 
saucius at Stutias, letali uulnere uictus,
flexit equum post terga fugax. hunc morte cadentem 
suscipiunt socii, densaque sub arbore ponunt.
180 Respiciens uictor socios per prata fugaces 
uidit; et immensus duris dolor ossibus arsit. 
tunc tristis casumque dolens est uoce secutus. 
'quem fugitis, socii ? uestra est uictoria, ciues. 
iam Stutias nostra confixus arundine bellum
185 deseruit, prostratus humi. conuertite signa. 
quo ruitis ? quo uos fatum miserabile ducit ? 
heu, uirtus Romana, peris !' sic uocibus ille 
culpabat pauidas fatorum sorte cateruas. 
sed nullus post terga redit. Maurusia uirtus
190 persequitur, trepidosque super tot milia currunt.
Alueus amnis erat mediis praeruptus in aruis, 
utraque cognatae dirimens confinia terrae. 
incidit hic fugitiua manus, mortisque pauore 
per ripas fossasque cadit. miserabile letum
195 nascitur. heu, miseros pondus ciuile perurget 
hostilisque metus ! multos in tela cadentum 
impetus ipse dedit: propriis modo pectora contis 
transfodiunt; dominumque supercrepitante ruina 
fortis equus ueniens immani pondere frangit.

[4,200] sic periit miseranda manus uictique tribuni.
- - -  dux simul Marturius illis
uix potuit tentare fugam, moriturus in hostes 
cum parua ruit ille manu. fortuna salutem 
praestitit audenti, duraque e morte leuauit.
205 Interea Stutias anima fugiente dolebat. 
paenituit bellasse ferum : suspiria ducit
cum gemitu, seseque dolens sic increpat ipse. 
'quae mihi bellandi fuerat tam dira uoluptas ? 
cur rerum ingratus domino nunquamque fidelis ?
210 infelix uirtute mea ! modo paenitet ista,
dum miserum, mors saeua, trahis. reddam, improba, poenas 
quas merui. Furiis socius Catilina cruentis 
exagitatus adest. uideo iam Tartara fundo, 
flammarumque globos et dira incendia uolui.
215 perfidiae meritum cum durae crimine mortis
hoc mihi bella ferunt. doleant caueantque Latini 
has poenas, rebusque fidem dominisque reseruent.' 
dixit; et infelicem animam mors impia clausit.
Occidit ut Stutias, quanquam ducis esset acerbus
220 morte dolor populo, Romanis crescere uirtus 
coeperat, et campos acies iam nostra petebat. 
Guntarich en iterum peruersa mente malignus, 
perfidus, infelix, atrox, insulsus, adulter,
praedo, homicida, rapax, bellorum pessimus auctor,
225 ductorem incautum crudelibus occupat armis,
oppressumque dolo rapuit, iuransque fefellit.	_ 
principis haut illum tanti reuerentia mouit; 
sumere nec timuit bellum nomenque tyranni. 
quas Tyrii clades, quae saeua pericula passi
230 sub gladio iacuere graui, sed tempore paruo-: 
nam breuiata dies infanda et pessima regni est. 
nam pater ille bonus summis Athanasius Afros 
consiliis media rapuit de caede maligni. 
hic potuit Libyam Romanis reddere fastis
235 solus, et infestum leto damnare tyrannum. 
Armenius tanti fuerat tunc ille minister
consilii. hunc placidus caua grauitate coegit
immitem mactare uirum. tentare periclis 
non timuit genitor pro libertate senili.
240 Guntarich infelix, cupiens fera regna tenere, 
Armenios enses saeua inter pocula sensit,
et male consessas maculauit sanguine mensas.
Africa, per tantas periens non ulta rapinas,
sic mersa est. te exspectat inope. succurre gementi :
245 namque potes, uirtusque tibi iam nota per orbem est, 
et uigilant sensus, et claris dextera factis."
Talia commemorans referebat bella tribunus, 
lumina conturbans lacrimis; Libycasque ruinas 
fataque cuncta ducum luctu deflebat amaro.

[4,250] ingemuit ductor concussa mente benignus. 
congemuere duces : animis in proelia surgunt 
indomitis. dolor atque pudor fera corda fatigat. 
tunc maculis tinxere genas, pallentque rubentque; 
nec latet ore furor. cunctantem surgere lucem
255 iam cupiunt, tardumque iubar noctemque requirunt.
Caerula sulcabat dirumpens luce corusca 
Phoebus, et errantes radios per nubila uibrans 
lumina sub tremulis spargebat lampadis undis; 
surgebatque dies miseris gratissimus Afris.
260 iamque duces, uariis turbantes uocibus agmen, 
urgebant fortesque uiros clarosque tribunos. 
quisque suos hortatur agens : his castra mouere, 
arma parare iubent, iussa spectare magistri. 
signa ferunt ornantque uiri, gaudentque tuentes
265 prospera discussis ludentia flamina uelis.
at pater exsurgens compuncta mente Iohannes, 
corde pio, genibus nixis et poplite flexo, 
suppliciter geminas tendens cum lumine palmas, 
ore canens haec uerba refert. "tibi gloria, Christe,
270 summe parens hominem, linguis et pectore puro 
rite datur, laudesque libens gratesque resoluo, 
non alium laudare uolo. tu, conditor orbis,
tu gentes et bella domas, tu conteris arma 
impia ; tu nostris solitus succurrere rebus.
275 aspice succensas duris a gentibus urbes, 
omnipotens, agrosque uide. iam nullus arator 
arua colit; lacrimas nullus per templa sacerdos 
pro populo iam ferre potest : nam noctibus omnes 
uincula dura ferunt, palmas post terga reuincti.
280 aspice, sancte pater; nec iam tua fulmina cessent. 
sub nostris pedibus Maurorum sterne cateruas; 
eripe captiuos saeuis gentibus Afros;
Romanosque tuos solite miseratus alumnos
cerne pius, nostrisque fauens fac gaudia luctus."
285 Haec memorans lacrimis siccas infundit arenas : 
quippe dolor pietasque mouent, mentesque benignas 
conturbant, densisque agitant singultibus artus. 
ut bene complacitis consummans omnia uerbis 
conticuit, tunc surgit ouans; riuosque fluentes
290 luminibus tergens, placidis iam uultibus heros 
respicit, armatasque iubet properare cohortes. 
ipse capit tumulum, quo summus et altior astans 
consilio cunctos releuaret more ministros. 
conueniunt lectique duces fortesque tribuni
295 atque suo ueniens condensus in agmine miles. 
undique ductorem uallant stipante caterua.
non aliter quam examen apes per mutua nexis 
efficiunt pedibus, regem dura saepe secuntur. 
arboris aut apicem ductor summumque cacumen

[4,300] aut mediam tenuit contentis frondibus ornum. 
ipse sedet, primusque locum stridore uerendus 
eligit; at circum densis exercitus alis
colligitur, regisque sui praecepta capessunt.
Armiger interea ueniens de montibus altis
305 ecce uolat; densasque uidens astare cateruas
et celso medium fulgentem colle magistrum,
alipedis celeris dextra contorsit habenas, 
ductoremque petens uolucres per gramina cursus 
corripuit, densum et dirumpens concitus agmen
810 fluxit equo, pedibusque boni tunc more magistri 
oscula pressa dedit feruens. iamque omnis in illum 
turba coit, causas cupiens cognoscere rerum 
responsumque feri referentem audire tyranni. 
et metuunt ne pacem oret, cum dicere iussus
815 paruit et placido sic coepit Amantius ore.
"omnia quae dominus famulo praecepit adimplens, 
gentibus in mediis, portans mandata, cucurri; 
perueniensque ferum uidi sub rupe tyrannum 
montibus in summis. tunc euocat ille rebelles
820 aere ciens : cursu rapido Maurusia turba 
confluit, et nigrae facies tentoria complent, 
ut quondam Ditem moturum proelia diuis 
concilium fecisse ferunt, et mille per amplas
monstra uias uenisse, Hydram tristemque Megaeram,
325 atque Charona senem deserta currere cymba, 
Tisiphonem ualidam flammis et pondere pinum 
quassantem, Alecto tortis saeuisse chelydris, 
quaeque sub ingenti facies monstrantur Auerno. 
utque ducem ueniens densum circumstetit agmen,
330 obtulit ipse sedens consessum ex agmine dignis. 
ille tamen medius sedit praefectus; et omnis 
aspiciens rapido tumidus sic intonat ore.
"legatos, proceres, dura et mandata Iohannis 
suscipiens uos nosse uolo, cunctisque loquentem
335 mandatum monstrare uirum. uos auribus illum 
intentis audite palam; et decernite, si quid 
est animo fixum, pacem bellumne petamus." 
permisere loqui, digitisque silentia linguis 
imposuere suis. docui praecepta iubentis
840 principis et morem : pietas ut magna regentis
omnia contineat, crebro sermone cucurri ;
uirtutem indomitam mista bonitate refoui. 
saepe minas addens, Romanos parcere dixi,
sed tamen et gentes semper fregisse superbas
845 funditus et ualidos bello pressisse tyrannos, 
enumerans quos Roma potens postque ipse subegit 
noster ab extremo tentantes proelia mundo 
princeps, asserui; bellum pacemue recurrens 
edocui; tandemque silens responsa petiui.

[4,350] illi inter sese fracto sermone furentes
latratus uarios, stridentibus horrida linguis
uerba ferunt, seseque nouo terrore reuincunt, 
monte lupi medio ueluti, cum nubila latis 
incumbunt terris, ululatibus aera crebris
355 pulsant perque cauas resonant latratibus umbras. 
ut requies facta est animis, tunc ille superbus 
talia uerba mihi dictis respondit acerbis. 
"`ista mihi satis est Romani cognita regni 
nuper rupta fides; ultra nec fallere quisquam
360 Antalan se posse putet. iam sufficit istud 
Armenio licuisse semel, quos fingit amicos
arte mihi. non uester eram ? non saepe cucurri ?
non iussus merui ? cautus non proelia gessi 
pro ducibus, Romane, tuis ? res publica certe
365 fida satis, sanguisque tuus, germane, fatetur, 
Guarizila, ducis iussu qui fusus iniqui est; 
Armeniique tui docuit mihi reddita merces, 
frangete quod; nisus nostra uirtute, tyrannum
Guntarich hic potuit. paci sic fidus amicae,
370 sic meritus, uestris quod faui saepe triümphis, 
haec ego digna tuli; uobis quia bella peregi. 
haeccine uestra fides ? tales referuntur amici ?
Artabanum modo grata mihi fortuna dedisset, 
sorte noua fortis pariter cum noster Ilasguas
375 castra regit, gentesque fere de finibus Austri.
quas tamen ecce parat ductor tentare Iohannes 
milite cum paruo; pacem qui quaerere nostram
non humili cum iure putat, sed callidus arte, 
poscere quos decuit, uanis terroribus artat.
380 tot mihi post meritos subiecto Marte triumphos, 
dextera quos tribuit ducibus uirtute peremptis, 
post Solomona ferum, primi post fata Iohannis, 
Antalan cuiqum bello tentare licebit ?
terreat ergo lupum pascens in uallibus agnus,
385 et leo iam metuat surgentem in cornua ceruum; 
uiuidus ore canis leporem damamque pauescat, 
et ferus accipiter mitem sub nube columbam; 
armiger ipse Iouis liquidam tremefactus in aethram 
effugiat raucamue gruem cygnumue canentem;
390 omnis et inuersis pereat natura figuris. 
Romanis totiens iterum concurrere uictis
ecce placet. rursus redeant et proelia tentent."
Vix ea legatus: media inter uerba cucurrit
perque duces uarium perque agmina feruida murmur,
395 turbine ceu ualido, prima surgente procella, 
aequora pulsa, gemunt ruptis crepitantia ripis : 
congeminat tunc unda sonos, et litora lapsu
cuncta fremunt crebroque resultant aspera fluctu, 
imperat erecta  mutaque silentia dextra

[4,400] ductor, conticuere citi, intentique magistrum 
suspexere uiri, facies tunc omnis in illum 
mensque coit; cupidique uolunt audire iubentis 
consilium :  apponunt sensus auresque loquelis. 
hortatur placida rector tunc uoce cohortes
405 attonitas, auidasque mouens in proelia mentes 
talibus incendit dictis et firmat in hostes. 
"Romanis, socii, creuit sic gloria rebus, 
resque simul totum regnauit publica mundum,
dum gentes, dum bella domat. non arma ferentes
410 Romanus timuit populos, aut agmina miles
quanta forent metuens conuertit terga retrorsum, 
fidus quippe suis, et multo peruigil astu, 
et uirtute potens Martis sufferre labores. 
sed quotiens dirupta fides, nec principis ullus
415 uicit honor mentes iam sese ad bella parantes,
dum raptus, dum praeda placet, dum praemia miles 
Martia mente cupit nostris contraria signis, 
tunc Romana manus, propriis conterrita dextris, 
terga dedit gentesque feras uicisse putauit.
420 non tamen his longos tenuit fortuna labores 
perfidiis, sed laeta ferens meliorque reuisit. 
diligit illa suam fatorum munere Romam. 
hanc propter multos perdens omnino nocentes 
contriuit, rebusque dedit sua gaudia nostris.
425 profuit insano nomen quid ferre tyranni 
Guntarich, Armenia iacuit qui ex caede uolutus ? 
nonne epulas inter uel festae pocula mensae 
exsoluit meritas pro fracto foedere poenas ?
quid Stutiam referam profugum, tot partibus orbis
430 errantem, dum multa cupit, dum uana requirit, 
nomen habere uolens iniusto Marte tyranni ? 
quas Libyae clades, quos gentibus ille furores 
addidit ! aut quanto maculauit sanguine ferrum ! 
tardius ille licet, digna sed morte peremptus
435 occubuit, crimenque simul poenasque resumpsit. 
cernitis ergo, uiri, quantum fortuna laboret 
principibus seruare fidem, quantumque secundo 
Marte gerat totum Romanis subdere mundum. 
ergo agite, et belli socii ciuesque fideles,
440 pandite quisque suas in aperta pericula uires, 
Romano de more pii; gentesque malignas 
rumpite. cognoscant populi regesque subacti 
quae rebus uirtus et quae sit gloria in armis. 
cernite sub quantis iaceant nunc signa periclis,
445 et uigilate, uiri. mediis tentoria Mauris
uallantur. uirtute salus gladioque petenda est. 
coniunctos lateri nostro quos credis amicos 
pacatosque putes, casu speculantur in isto : 
si uictor Romanus erit, famulantur, adorant;

[4,450] et sola hos faciet uictrix fortuna fideles 
conceptusque timor, nunc nunc insurgite, ciues; 
haec est quae geminas franget uictoria partes, 
hi gladio pereant, hos uirtus terreat hostes. 
ite, duces, numerosque locis componite uestris
455 quisque suos. propriis incedant signa maniplis; 
et bene compositas acies in proelia ferte."
Dixerat, et saltu sese super ardua terga 
composuit sublatus equi. sonuere uerendi 
arma uiri, cassisque nouo splendore coruscans
460 sole repercusso radios in lumina misit, 
loricaeque iubar rutilum per castra cucurrit. 
non aliter nubes conuexo margine caeli,
murmure mota nouo, medium dum tangit Olympum, 
intonat et subito flammas per nubila uibrat.
465 tunc omnes saluere duces omnesque tribuni. 
post imitata cohors ualidas incumbit in hastas 
quadrupedesque premit; saliens pars ardua celsi 
colla retentat equi. sonipes celer aequore toto 
oppugnat frenis, dextra laeuaque per herbas
470 subsiliens ; colloque manus dum sentit heriles, 
gaudet, et in latos luctatur currere campos.
Direxere acies. dextro, regit agmina cornu 
Gentius, electis circumdans signa maniplis. 
ipse magister ouans, rutilato uertice fulgens,
475 fertur equo; cristisque decens auroque coruscus 
per medias uolitans succendit proelia turmas, 
componitque acies digna fortissimus arte, 
magnanimus iuxta iuuenum Putzintulus ingens 
arma mouet, densasque trahit post signa cohortes.
480 belliger ipse supercristata casside celsus
loricaque micans et longa pulchrior hasta 
arduus ibat equo, sooiosque ex more monebat 
uoce suos, superans quoniam sapientia forti 
pectore semper erat. felix, si fata dedissent
485 longaeuos in luce dies, maturus ut ille, 
cana aetate foret quantum maturior, esset!
Tertius ille furens rapta Gregorius hasta 
atque leui clipeo telo fulgebat Ibero.
Geisirich hunc iuxta numeros et signa mouebat;
490 ante tubam cupiens aduersas rumpere fosses, 
conscius ipse sui. cunctis fulgentibus armis 
ardua tela gerit. ferrato corpore toto
ipse nitet : squamas maculis distinguit in auro. 
aurea cassis inest, commisto flammea ferro.
495 inde apicem cristasque luba componit equina, 
cingula gemmiferis stringit fulgentia bullis, 
Vagina gladius latus exornarat eburna. 
tunc auris ocreas, multo quas uinxerat auro 
Parthica pellis, habet, rubroque includit in ostro,

[4,500] depingens gemmis et multa callidus arte.
omnia signa placent, meliorque et maxima uirtus.
Inde per extensos componens agmina campos, 
consiliis melior, fortis Marurius ibat 
atque tribunicia socios uirtute regebat.
505 Martianusque potens densos perfertur in hostes, 
misturus proprio Barcaei sanguinis amnem. 
nec non egregius clara de stirpe Senator 
fertur equo, comptisque nitet felicior amuis.
Hos sequitur fidus, dense stipante caterua,
510 Cusina Massylis deducens agmina signis.
Ille animo Romanus erat, nec sanguine longe, 
moribus ornatus placidis, grauitate Latina. 
non illum aequiperans iaculis sut uiribus esset 
uel Veneri dilectus Adon uel fortis Achilles.
515 At parte ex alia, cornu fulgente sinlstro, 
nomine ductoris ductor fuit ille Iohannes
iam senior grandisque annis; cui cruda senectus 
et uirtus iuuenilis erat, qua maximus hostis 
frangere non minimo potuit sudore laborans.
520 discolor hunc portat maculis uariatus in albis 
parte niger sonipes, gemmis auroque superbus, 
ore fremens ; camposque leuis discurrit in omnes. 
ferreus ipse suas componens ordine turmas 
itque reditque uolans, socios et firmat euntes.
525 Fronimuth erectis iuxta mouet agmina signis 
impiger, et campos socians coniungit apertis. 
ipse licet medius cristis et casside fulgens
emineat, ferrique nouo spiendore coruscans, 
altior aduersi radios et lumina Phoebi
530 suscipiens frangat, densae tamen undique septum 
circueunt acies clipeis galeisque micantes.
Proximus inde ciens numeros Marcentius urget; 
iussaque per latos discurrunt agmina campos. 
illius et fuluos cassis premit aurea crines
535 aere rigens cristisque grauis, thoraxque tremendos 
suspendens humeros squamis fulgentibus ambit, 
dum sonipes gradibus componit crura superbis.
lumbis tela gerit pharetramque arcumque sonantem 
cinctus, et auratas referens in bella sagittas;
540 signaque terrificis munit uallata tribunis.
hinc Liberatus erat longa praestantior hasta, 
hinc Ulitan pulcher, uariis depictus in armis, 
hic melior pilo, curuo nec segnior arcu.
flectere cornipedem placidis bene doctus habenis 
545 ibat Ifisdaias gentis praefectus et auctor;
quem fera gens sequitur, nato comitante Bitipten, 
gens numerosa uiris, et gentis uiuida uirtus; 
ingenioque ualens fuerat dux ipse fidelis,
militiae ducibusque placens magnoque maestro. 

[4,550] natus et eximius sumptis praesumptior armis, 
nec genitore minor, iaculis qui uincere posset
Persarum teneras neruo pellente sagittas.
Commissas acies dux Tarasis ante pedestres, 
ardua signa mouens, uariis componit in armis.
555 ipse per obliquas distinguit proelia turmas 
uectus equo, clipeosque suis coniungere dictat. 
tenditur in longum, nexis umbonibus horrens, 
Martia per latos acies densissima campos. 
murorum in morem celante corpora densis
560 tegminibus. solae apparent post scuta bipennes 
et summae galeae cristis conisque micantes. 
at super erectis horrescit ferreus hastis 
campus, resplendetque nouis terroribus aer.
Sic pater ipse suae componens cornua pugnae
565 armipotens medius componit signa Iohannes,
ordine cuncta regens, aequansque per agmina turmas, 
et bene quis medius, totis pugnaret ut armis, 
in manibusque sui, fortis dictator ut esset, 
arma mouens populi. ueluti uigilanter oberrant
570 cauta reluctantis media inter cornua tauri
lumina, bellantemque parant qua uulneret hostem 
parte premens, dextroque rotat laeuoque minatur, 
uulnera congeminans uariato uerbere cornu; 
quaque iubent oculi, configunt cornua uulnus.
575 sic acies ductor, perpensis partibus aequis, 
bella subire iubet. sic disponuntur et arte 
organa plectra lyrae, digitis pulsanda magistri. 
quam mouet ille, sonat contactu fistula uenti :
non chordae, non aera gemunt, ni sponte regentis
580 carmina percussis resonent expressa cicutis, 
non aliter iussu ductoris cuncta mouetur 
discretis acies concurrens ordine signis.
Iunctus erat lateri clarus Recinarius, amis 
fulgens et paribus disponens agmina curis,
585 ipse animo matura gerens, grauitate modestus, 
magnanimus, mitis, sapiens, fortissimus, insons, 
armipotens, belli domitor pacisque minister,
corde humilis, quod Christus amat, pietate benignus, 
et qui dîgnus erat tali properare magistro :
590 corpore nam geminos anima iunxere sub una, 
non natura parens, summi sed signa fauoris, 
castus amor, pietas, bonitas, sapientia, uirtus. 
ergo inter medias acies praeclarus et armis 
ibat equo, et placido socios sermone mouebat.
695 Ipso dispositu felicia signa regentem, 
fortem mirata est acies inimica Iohannem. 
Maurorum at princeps nocturno tempore Ierna, 
sollicitus curis, muros per castra camelis 
construit, octono circumdans ordine campum.

[4,600] inde boues iungit, bis terno cornua gyro 
cornibus arte ligans; et multo callidus astu 
implicitas errore parat per deuia fraudes,
notus ut inde uolans currat per proelia Maurus; 
ignarumque premat subeuntis castra per ipsas
605 insidiae formas infensi militis agmen. 
non Labyrintheis Minoia cura latebris
flexerat ancipites tantis anfractibus orbes, 
distorquens errore uias ; quas callidus arte 
inueuit, tento reuocans uestigia filo,
610 Aegides monitus. pectus tunc ipse biforme 
ense ferit misti generis: uomit ille cruorem, 
et ruit obscurae confringens cornua terrae. 
tertia constricti formans munimina ualli 
circumdat, spargitque pecus uincitque minutum,
615 impediens: medius densis astringit asellis 
arte locos, funesque ligans extendit iniquos; 
et tribulos per castra locat furcasque bicornes, 
exacuitque sudes et magnas obice cautes.
Antalas pariter pugnas determinat arte,
620 egrediturque suis uallatus cornibus. ardet
in medium, confisus equo ; pugnaeque pedestri
composuit solido iunctas umbone phalanges. 
sed propius tenuit munitis agmina castris, 
nec pedites uoluit tristes committere pugnas
625 longius, expertus totiens quid terror in armis 
et uirtus Romana potest. tamen ordine certo 
processit geminis acies Maurusia signis.
ante uolans sonipes totos concurrit in agros, 
Languantanque leuis campos collesque propinquos
630 atque cauas ualles siluasque et flumina complens 
it, Ierna comitante fero Brutenque superbo. 
ille secundus erat; Camalus quos deinde secutus 
ardet in aduersos multis cum milibus hostes. 
Hisdreasen Ialdasque ferox et Suietira feruens,
635 quosque referre parans comprendere nomina nullus 
mente potest, saeuasque uolens tot dicere gentes. 
his medius, fomes belli rectorque, Sidisan 
acer erat, dextrosque equites et signa regebat. 
at socians laeuo Carcasan agmina cornu
640 condensas acies campos effundit in omnes, 
Ifuraces in bella mouens; pariterque Melangus
signa regit, Gantal Guentanque, Alacanza, Iutungun 
dirus et Autiliten uelox fortisque Catubar, 
et quos mille duces misere in proelia Syrtes.
645 Iamque propinquabant aduersis hostibus hostes 
signaque compositis. arcus uolucresque sagittas 
depromunt pharetris, et ferrum missile uibrant. 
finierat spatium uacui pars obuia campi,
accessumque uiris acies aliena negabat,

[4,650] inque suis obstans uenientes fecerat hostes 
stare locis, pressisque haeserunt agmina frenis. 
prospiciens acies, uidit Guenfeius hostis 
ductorem Antalas media inter signa Iohannem, 
dignouitque procul celsa per tela suorum.
655 egrediens tunc fertur equo, magnique magistri 
transiit ante oculos, domini post terga reflectens 
cornipedem frenis. hosti tamen obuius iuit 
congressus uacuis ductor fortissimus armis. 
arripit ille fugam ; quem dux sic uoce secutus.
660 "quo fugis, Antalas ? haec sunt minitantia uerba ?
milite cum paruo ueniens uocat ecce Iohannes. 
quo uelox deflectis iter ? modo iudicet ille
qui caelum terramque mouet, qui fulmina torquet." 
talia narranti seseque in bella uocanti
665 erubuit, maerensque suis se immiscuit armis, 
cum magica taurus demittitur arte
Maurorum e medio, taures quem Ierna sacerdos 
atque idem gentis rectorum maximus auctor 
finxerat, Ammonii signantem numine Gurzil
670 omina prima suis. celsis tunc cornibus ille 
inter utrosque furit, dubius qua rumperet hostes. 
agmina dum trepidant, cursus per Syrtica rupit 
ingrediens iterumque ferox sua castra poposcit.
hunc sequitur Romanus eques, tremulumque sub armo
675 missile contorquens mediis prostrauit arenis. 
proelia raucisono cecinerunt cornua cantu. 
tollitur inde nouus fractis ad sidera clamor 
uocibus, et magnis ululatibus ardet Erinys. 
concrepat omne nemus : tunc omnis consonat echo
680 gentibus, et uarias imitatur reddere linguas. 
hinc Sinifere uocans acies Maurusia clamat 
Mastimanque ferum: Mastimau assonat echo. 
inde ferunt Gurzil: Gurzil caua saxa resultant. 
hinc Romana manus, conturbans uocibus aethram,
685 intonat, et quassis regemunt montana pharetris. 
uox ueneranda canit; clamatur nomine Christus, 
Iustiniane, tuis pugnet fortissimus armis :
"principis imperium nostri, pater optime, serua." 
ad nomen tremuere poli, tremuere gementes
690 concussa tellure; iugis et uertice siluae 
commotae paruere quati, montesque lacusque
rauca gemunt; orbis tremuit compage solutus, 
auctoremque suum linguis elementa fatentur.
Additus hinc furor est, animique in bella calescunt.
695 exhortantur equos, effundunt tela lacertis 
spissa uiri, densisque iubar pallescit ab hastis. 
sub iaculis nox atra ruit carpitque tenebras,
et super arma diem ferrum disiunxit utrumque. 
obuia contortis densantur tela sagittis,

[4,700] alternaque hinc inde uolant. tunc tristior omnis 
obscurusque subit tantis hastilibus aer;
quantaque torserunt, totidem modo uulnera partes 
suscipiunt. mortem ueniens telum omne minatur, 
sed dispar fortuna regit : nam missile tortum
705 saepius aduersa uulnus, dum currit, in hasta 
inueniens, gemino consertum pondere campo 
corruit; ac duo rapta simul mors uulnera perdit, 
inque aliis mors ipsa rubet. tunc sanguine misto 
terra madet strident missis hastilibus aurae.
710 Mars furit, et media permistus caede uirorum 
exanimes conuoluit equos. coit improba uirtus 
alterna de parte ruens; caecique tumultu 
atque furore uiri aduersis dont pectora telis; 
quique aliis inferre parant, in uiscera ferrum
716 suscipiunt, dulcesque animas per uulnera fundunt.
Acer in obnixos rumpens Recinarius hostes 
irruit, aduersasque acies et signa fugauit 
Eilimare occiso, primus qui proelia miscens 
Romanas acies ausus tentare petebat,
720 fisus equo fretusque suis. hunc maximus heros 
excipit : opposito uenientis pectora ferro 
transfodiens, fractis rupit uitalia costis, 
hastaque per tergum magna uirtute cucurrit.
Vertit equos fugiens gelida formidine Mazax.
725 insequitur Romana manus turbatque premendo, 
dorsaque per latos feruens Maurusia campos 
comprimit, et uersos facili iam caede fatigat.
ut pedites socios stantes a fronte paratos 
fractus eques uidit, rediens in pectora uirtus
730 flectit equos; campumque feris clamoribus implens 
currit, et in medios aduersi militis ensis 
quaerit iter. summis ductor sed uiribus obstat, 
confirmansque suos dictis hortatur amicis. 
"Romani proceres, rerum nostrumque leuamen,
735 experti totiens belli portare labores,
optastis pugnam. tandem data copia pugnae est. 
unius puncti nutantis causa pericli.
hoc spatium summis impellite uiribus omnes : 
hic labor unus erit, nostrae uictoria parti
740 quo manifesta datur. summos portamus honores 
militibus, qui bella domant gentesque superbas 
frangunt Romanisque nouant sua gaudia rebus."
Dixit; et in medium dirumpens concitus agmen
pulsat equum, magnaque fremens it uoce per hostes.
745 consequitur densis acies fortissiina telis. 
puluere cuncta latent : at campis ferreus imber 
confluit, et neruis uolitans pulsatur arundo.
Mantisynan primum ductor transmisit ad umbras, 
ense caput rapiens : nec sensit uulnus acerbum

[4,750] magna uiri ceruix, nec tardus in ossibus ensis 
sanguine tinctus erat. iacuit per gramina uertex 
luminibus patulis: truncum leuis aequore portans 
currit equus, sanguisque micat qua colla metuntur. 
Laumasan inde ferit ualido per timpora ferro;
755 ossibus et fractis pariter per molle cerebrum 
ensis abit, galeamque simul pallamque secutus
luminaque et longos secuit cum fronte capillos. 
Guarsutiaeque leuem coniecta comminus hasta
fundit equum. laeuo tremuit confixa sub armo
760 fraxinus, et calido currens per uiscera ferro 
perque pedem dextrum domini conserta pependit. 
corruit ob uulnus sonipes, dominumque ruina
comprimit ipse sua et letali pondere quassat. 
Manzorasen medium rigido mucrone tremendus
765 diuidit; inque latus gemina defluxit utrumque 
parte cadens. iugulum rapiens deiecit Icirti 
armatamque manum: ferrum tenet illa retractans, 
frigidus ille cadit. terrae tremor ingerit ictus, 
excutiens calidis morientia brachia neruis.
770 Mazana prospiciens feruentem caede Iohannem, 
obuius, adducto tentans hastile lacerto, 
irruit; inque uirum ueniens ut missile torsit, 
flectit equum domitans. forcis sed uulnera ductor 
nulla pauens, clipeo contentam deuiat hastam
775 suscipiens; ipsumque petit non territus hostem, 
et ferit intrepidus. uirides cruor inficit herbas 
exsiliens, tantumque iacet per rura cadauer.
Viderat ingentem deiectum uulnere fratrem 
Gardius, exitiumque parans defendere fratris
780 ecce uolat, tectus clipeo telisque superbus, 
ductoremque petit. compellit conscia uirtus 
germanique dolor. ludit dum poplite flexo 
subsiliens, tremulam per costas accipit hastam 
tegmine transacto, ceciditque infixus arenae.
785 quem bonus affatur uictum iam morte Iohannes. 
"hoc erat, infelix, quod nos uirtute petebas, 
nescius ? an fratri potius comes ire parabas ? 
en perfecta tua est, consumta parte, uoluntas, 
dure magis; praedamque simul mortemque secutus
790 finibus a Libycis pariter cum fratre recedis."
Protinus aduersa Cullan petit arduus hasta, 
persequiturque dire. campos dat terga per omnes 
Maurus eques, magno fugiens conterritus hoste. 
perfurit ipse sequens, missis configit et hastis
795 terga uirum; multusque infundit sanguis arenas. 
corpora densa cadunt latum reuoluta per aequor. 
terror Languantan impellit Martius hostem :
agmina cuncta tremunt. inuadit pectora gentis 
insolitus uirtute pauor. mirantur et horrent

[4,800] effugiuntque uirum. sic contremuere tonantem 
fulmine deiecti, fracta ceruice, gigantes; 
sic Troiana manus fortem fugiebat Achillem.
Bruten ut expulsas campis iam uertere gentes 
terga fuga insolitumque suos auxisse timorem
805 uidit, et euersis acies succumbere signis, 
castraque tutu metu Mauros intrare fugaces, 
ultima fata suam credens concludere uitam 
euocat, errantesque instigat uoce cohortes, 
talibus et dictis timidos ad bella reducit.
810 "O miseranda manus, numquam quae uicta recessit, 
unde metus gelidas, aut qua uirtute, cateruas 
acer agit? quisquamne fuga defenditur ista? 
aut castris securus eris, quae Marte superbus 
rapturus iam uictor adest ? qua territa pugna,
815 Languantan gens dura, fugis? quo uictus ab hoste, 
Austur equo fidens, tanta formidine curris? 
non pudet, heu miseri ! campis cessisse relictis? 
o uirtus, o corda uirum ! nudosne reuerti 
desertosque libet? calidas sic cernere Syrtes
820 uaditis ? o fugitiua manus, uel prisca memento 
bella senum pugnasque truces et nobile robur. 
imperium uicere patres : `non uincere nostros 
Maximianus auos, Romani fortia regni
sceptra tenens, potuit. turbet nunc agmina perdens
825 militibus quantis aut qua cum plebe Iohannes, 
respicite; et tandem uestris succurrite natis."
Talibus exarsit dictis Maurusia uirtus,
atque acies conuersa redit, pugnamque resumit 
acrior, et densis conturbat nubile telis.
830 turbine uicta ratis cursu ceu saepe recussa 
fertur in aequoreas, Auster quo dirigit, undas : 
dum miseros turbant infensa pericula nautas, 
obuius optato ueniat si flamine uentus,
assurgit laetus magno clamore magister
886 exhortans socios, puppem conuertit et altam, 
uelaque placatis intendit prospera uentis. 
sic uictos populos praefectus uoce refecit, 
atque truces animos uerbis ad proella torsit.
Bruten in aduersum contorsit missile Paulum,
840 perque uiri calidum transiuit lancea pectus
acta tremens, rupitque uias pulmonis anheli, 
et ualido geminas confregit uerbere costas.
ense ferit Ialdas miscentem proelia Largum. 
Sinzora Crescentem, Seruandum mactat Ilasan;
846 Martianumque petens infausto Marte tribunum 
Hisdreasen summis excussam uiribus hastam 
torsit, et aduersi frontem ferit horridus ira 
fortis equi. sonipes letali uulnere uictus  
corruit, atque hastam nimio sub pondere fregit.

[4,850] consurgit uelox magna uirtute tribunus, 
amisso nec fractus equo campisque pedester 
constitit et galea celsus clipeoque refulsit. 
et feras Hisdreasen uisu tremefactus eodem 
continuit sese, solus tentare nec hostem
855 ausus retro redit. nudo tunc ense tribunus 
insequitur. domitum ferrata calce fatigans 
Hisdreasen contorsit equum, sociumque per agmen 
effugiens trepidus densis se miscuit armis. 
ut uero ille sequens auctorem attingere teli
860 non potuit, medium sternit mucrone Merasgun, 
Suartifanque super celerem, Montana, Gamasdrun 
eripuit; mortemque miser suscepit Isaguas. 
inde furens uictor uictis rapit hostibus arma 
turbidus, et sociis fugientes conserit hastis
865 acer et intrepidus. sternuntur corpora passim
densa uirum alipedesque simul, quos missile tortum 
inuenit, medios casu dum currit in hostes.
At procul Antalas celso de colle uidebat 
omnia prospiciens. nam se committere primis
870 noluit ante uiris, astu sed proelia tentans
auxilio uenturus erat. tunc caede tribunum 
non tulit ardentem. Mauris succurrere fessis
incaluit, sparsasque acies de colle petiuit. 
ergo inter socium dirumpit saeuior agmen
876 Martianumque petens turmas per prata sequentem, 
ut leo uenantum magno clamore coactus
montibus in mediis, stimulis et uerbere caudae 
aspera terga ciens in proelia suscitat iras, 
ore fremens, frangitque uiros uirtute potentes.
880 congreditur uiso nec territus hoste tribunus 
irruit, infensoque uirum mucrone petebat : 
ante sed oppositam transiuit lancea parmam, 
inque uiri costis lato stetit improba ferro.
Nascitur inde fragor : magnis montana resultant
885 uocibus, et fracto crudescit pugna tumultu. 
Antalae uirtus uenientis suscitat iras
spemque dedit uictis. iterum concurrere certant: 
agmina densantur contis, aciesque nouantur. 
ipse ut collectis firmauit robora turmis,
890 per medios enses quatiens acerrimus hastam 
irruit, et densos uolitans perfertur in hostes.
Obuius ardenti primus sese obtulit Ornus, 
Romulea non gente satus, quem Persica mater 
edidit ad bellum, rapuit tamen Africa matri
895 Antalae superante manu: namque arduus, hastam 
uiribus intorquens, clipeum transfixit et hostem. 
protinus infelix, fatis oblatus iniquis, 
Arsacia occurrit, crudo quem feruidus ense 
Antalas medium truncat, qua cingitur arcum,

[4,900] extaque per geminas secuit spirantia partes. 
inde ferit pauidum conuersa cuspide Malcum, 
Artemiamque furens et duro nomine Maurum 
transadigit, socioque infixus deiicit ictum.
Zudius eximiis longe praesumptior armis
905 contempto pedes ibat equo, turbasque tribunus 
hostiles sternebat ouans; iamque ille Nusantan 
fuderat et Tiseran: Tiseras de plebe rebelli, 
Mansitalas pinnatus erat. tunc mittit ad umbras 
immitem Sangrin; tumidum compressit Amarum,
910 et Garafin Tilifanque duos per uulnera fratres 
strauit humi. frater morientem uidit uterque 
germanum moriens. doluerunt pectora matris, 
tempora tam longo tristes passura dolores. 
hunc procul ardentem cernens a colle Sidafen
915 obuius ire parat. tunc Syrtica contrahit arma, 
magnanimumque petit, feruentem caede, tribunum, 
quem numerus uirtusque premit. circumfluit hostis 
densus, et iniectis perturbant undique telis. 
infigunt feriuntque uirum. tunc mille peremptum
920 hostes uulneribus media strauere per arua.
Verterat expulsis acies per deuia signis, 
impuleratque duces terror post terga redire. 
sed ductor properans, fidis comitantibus una 
armigeris, uictos socios uirtute leuauit.
925 hic primum ensipotens rumpens inimica Iohannes 
agmina, fulmneo Madden per pectora pilo 
transfodiens prostrauit humi fortemque Magargun 
et Taden et Meilan. tum toto corpore Fugen 
Ariarith ingentem detruncat uulnere, Mestan
930 ense rotat magnum, et uertens per gramina collum 
corruit Altiserae. uultus in pectora Zambri 
percussa ceruice ruunt; stomachoque peremptus 
flumina rubra uomit Roffas ; atque ilia pulsans 
extremis Athiman singultibus ore uocabat.
935 Haut procul inde Ziper medium currebat in agrum 
turbabatque uiros, cogens in castra redire. 
ille neci Ialdan Tusdrunque Arcanque Nadosque 
morte dedit uaria, sed ualle necauit in una.
his celerem coniunxit Ilan, contoque superbum 
940 Conunian mediis feriens effudit arenis.
Signiferum uocitans Vitulum Recinarius ardens 
compulit in medios signum committere Mauros. 
ipso uolans pariter densos uirtute per hostos 
effera castra petit. sequitur tunc cetera pubes,
946 defenduntque uias, et fossas rumpere tentant. 
quis dolor ille fuit, quo sic Recinarius ardens 
ibat in hostiles, prosternens agmina, montes, 
rumpere castra parans ? non sic uirtute tremendas 
Alcides miserae turbauit moenia Troiae,

[4,950] Laomedontiadas agitans regemque tremendum. 
persequitur mactatque uiros. hinc caede furentis 
missile dura ferit contorquens pectora Lanzi. 
tunc mucrone caput terrae deturbat acerbi 
Masguen, et rigida Nacusan ferit eminus hasta.
965 Macurasenis equum media prostrauit arena, 
uulnere confossum ualido; dominumque ruentem 
desuper ipse promit. ruptis praecordia uenis 
purpuream fundunt animam. tunc calcibus ipsam 
tundit humum moriens, herbasque et gramina quassat.
960 Hisbulun ut fortis densos inuaserat hostes, 
is mactat Cullen, concurrentemque Iutungun 
sternit humi. iugulat pressum mucrone Meurren, 
Laltin equo deiecit agens, fortemque Sinisgun 
Varinnumque ferit, quem nondum fata trahebant.
965 tegmina diuisit gladius, palmamque sinistram 
contigit, et summos dirupit uerbere neruos. 
uictus at ille fugit, pereunte per agmina parma, 
saucia dum digitis dependet laeua cruentis, 
currentisque cruor madidus uestigia pingit.
970 Geisirich ardentem Mificum campisque furentem 
deiicit, aduersumque ferit per pectora Ceucrum. 
pinnatum Antifan Dorotis arundine fixit.
protinus inflexum curuat fortissimus arcum, 
excussaque ferit fortem Maggite sagitta.
975 uoluitur ille cadens : cursus seruauit arundo 
pulsa suos, saeui fugiens per timpora Cambri. 
Cambrus ut infelix, alieno uulnere raptus, 
corruit in frontem, armigerum Barsippa petiuit 
protectus clipeo, et librata concitus hasta
980 subsiliens, dum ludit magnum umbone per hostem, 
pinnigerum Barsippa leuis per uiscera ferrum 
suscipit, et magno ad terram cum pondere fluxit. 
praecipitem Vulmir Zisacum, per bella ruentem, 
consequitur, missaque infixit comminus hasta.
985 hinc nigrum Manonasen agit, sternitque cruentum 
ense uirum. rapto moritur Vascina lacerto. 
Bulmizis mucrone ferox fortisque Tamazu 
sternitur, et duro confisus Martzara pilo.
Ast Tor acerba furens, germanus comprimit Arzen,
990 et Salius Meniden, Mestanque in rupe Iohannes. 
Tanala mactat Iten, Vitalis arundine Tizen, 
Fisculaque ingentem deiecit uulnere Frecten.
Iam grauis incumbens Mauors compulsa timore 
agmina cogebat fidis succedere castris;
995 miles et in mediis Mauros truncare camelis 
coeperat, obsessasque grauis dirumpere fessas. 
hic uero ingenti concurritur mutique pugna; 
Romanique simul fortes Maurique rebelles 
pacificique ruunt. frater nec cognitus ulli

[4,1000] puluere concretus, carum nec notus amicum
cernere tunc potuit, ciuemue agnoscere ciuis. 
miscuerant acies nullo discrimine turmas 
Marte graui, densisque incurrunt agmina telis. 
uix sinit obnixas confuso Marte cateruas
1005 turba mouere manus : confringunt pectore pectus 
et clipeis clipeos, et conis proxima quassant 
fortia colla uirum. iam nescius accipit hostis 
saeua per occultos confossus uulnera cultros.
mortua condensis stipantur corpora turbis,
1010 funera mille cadunt. sanguis perfundit arenas 
contiguo riuo, pedibus calcatur et amnis 
purpureus, rubroque madent uestigia luto.
Ierna premit miseros urgens in proelia Mauros 
Antalasque fremens: compellunt agmina castris
1015 e mediis exire suis, murosque per omnes 
arma ferunt. misti senibus densantur ephebi: 
omnis ad obsessas aetas concurrere fossas 
cogitur, et crescens succendit bella tumultus. 
Romanis uirtus, Mauris locus addidit iras.
1020 insidiis Martem fallax agit undique Mazax. 
currit, et in mediis intrantes castra camelis 
obseruat, fugiensque ferox modo comminus hostes 
missile contorto, nudo modo percutit ense, 
implicitosque premit. facto nunc agmine muris
1025 egreditur fortesque intentat pellere turmas. 
horrida nec solum uolitans dat uulnera ferrum. 
nunc lapides torresque cadunt, modo missile robur 
spargitur; inde sudes et fracto monte molares 
in galeis clipeisque tonant; modo pondere plumbi
1030 corpora dant animas. cernuntur fulminis instar 
saepe faces rutilis ardentes currere flammis, 
alterna quae parte uolant. stat robore summo 
miles, et inuicti fretus uirtute magistri
castra aduersa premit. certat tamen hostis acerbus,
1035 expugnatque uiros, et fossas uindicat arcens. 
et socios ductor pulsans firmansque Iohannes 
uoce tonante iuuat. conturbans territat hostes 
ille sonus; faciemque uiri uocemque tremescunt. 
horrificos ueluti cum luppiter excitat ignes
1040 aethere commoto, et tonitru conterritat orbis
omne genus, fractisque tremunt praecordia membris, 
Marmarides acies sic magni uoce Iohannis 
conturbat gelidus, quassato pectore, terror.
agmina mota pauent: conuertunt terga retrorsum.
1046 insequitur Romanus agens, sternitque per ipsos 
corpora densa locos. hortatur rumpere fossas 
ductor ouans, laetisque incendit pectora dictis. 
"uicistis, socii. faciles nunc rumpite muros 
ensibus, et gentes gladiis truncate cruentis,

[4,1050] uindictae dum tempus adest, dum letifer hostes 
terror agit, uirtus animis dum maxima uestris. 
nunc tempus : pretium, iuuenes, deposcite belli. 
hostibus extinctis praedam sperare licebit. 
iussa per imperii (uideam sic lumina Petri
1055 incolumis dilecta mei; Carthaginis arces 
cernere sic uictor merear!) mercede laborum 
omnia militibus donamus castra uolentes. 
non mihi, non ulli ductorum auferre licebit 
de praeda sociis. habeat sua gaudia raptor
1060 miles, et in propriis laetetur fortior ausis.
eia agite, o iuuenes! hominem, pecus, obuia quaeque 
impediunt, mactate truces, et limite largo 
implicitas planate uias. ego primus inibo, 
quod uidet, ut faciat securus miles in hoste,
1065 exemplo iam quisque meo." sic fatus, et ipse 
castra petens primus magnum ferit ense camelum, 
qua pedibus uis iuncta feri latet insita neruis.
tunc per utrumque femur unlnus transiuit acerbum, 
et geminas secuit conciso robore coxas.
1070 retro ruit reuolutus humi atridore camelus 
horribili, geminosque impressit pondere Mauros, 
ossaque contriuit quassis male mista medullis, 
qui ducis horrifico celsam terrore sub aluum 
condiderant sese. cecidit resupina duobus
1075 cum genitis Gaetula, supraque cadentes 
sarcina laxa ruit. cecidit calathusque lapisque, 
quo Cererem frangit. dirupit uincula pondus
dissoluitque moras. turbantur castra repente, 
atque uno scissi patuere uulnere muri,
1080 subductis ueluti moles excelsa columnis 
cum sonitu deiecta cadit, resolutaque saxis 
fabrica magna iacet latos diffusa per agros.
Gentius aduersas alia de parte cateruas 
sternit humi, et ruptos condenso milite muros
1085 turbat acerba furens.. Imiter Putzintulus ardens 
horrida fulmineis sternebat corpora telis. 
ceu duo turbantes currunt armenta leones, 
persuadet quos dura fames, sic saeuus in hostes 
ibat uterque, suam dirumpens uulnere partem.
1090 Fronimuth oppositum scindens ruit impiger agmen, 
castraque cuncta mouet. densis Marcentius armis 
ardebat mediis prosternens agmina fossis; 
atque simul ferrens roseo furit ense Iohannes. 
aduersas alia truncabat parte cateruas
1095 Cusina Romanis consanguinitate propinquus 
atque fide : largum fundens super arma cruorem, 
corpora per latos sternit Maurusia campos 
densis missilibus; duro rotat ense lacertos,
collaque multa uirum neruosque obtruncat equorum.

[4,1100] rescindunt fossas omni de parte tribuni. 
Tarasis in medios contra furit arduus hostes, 
pectora dux : fractis undantia costis
uiscera rupta natant, calidoque in sanguine torpent. 
fortis Ifisdaias summis cum uiribus ardens
1105 ibat, et aduersas acies per prata necabat, 
Syrtica prosternens feruenti funera ferro. 
accendit socios ductorum maxima uirtus, 
conceptusque furor gladiis tunc cetera miscet. 
dirumpunt mactantque uiri, rapiunt feriuntque,
1110 efficiuntque uias sternuntque cadauera passim,
atque truces carnmt feriunt discrimine nullo. 
non aetas animos, sexus non mitigat insons: 
omnia prosternit Romanus corpora miles. 
fit sonus armorum : fractis montana resultant
1115 tegminibus. gemitus raptis dant pectora membris, 
mistaque per latos densantur funera campos, 
qualiter, antiquae sternentes robora siluae, 
innumeri agricolae steriles succidere plantas 
certatim insistunt. tot per nemus omne bipennes
1120 congeminant ualidos siluis regementibus ictus. 
sic fera dirupit Maurusia castra Iohannes
cum sociis. cunctis stridunt de partibus enses 
atque cruore rubent. animas in uulnere reddunt 
cum gemitu; mistique ruunt per prata cadentes
1125 nunc senibus iuuenes, nunc pressae pondere matres 
ardua cum natis inter pecuaria paruis.
innumeros fundunt gladiis feruentibus hostes; 
sternit et innumeras morientum lapsa ruina. 
crinibus adductae pauitant fera uulnera Maurae,
1130 dum trahit hostis ouans. infantes ille reportat 
direptos ex hoste uolans, mandatque ministris, 
et redit ad medias conculcans funera fossas. 
Ille camelorum gaudet dirumpere uincla, 
diripit ille boues, ouibus redit ille reductis,
1135 hic pulsat tardos conuersa cuspide asellos. 
omnia iam pereunt Maurorum tarua nusquam: 
solus eques currit iam campos nudus apertis.
Effugit ille ferus confracto robore Ierna, 
et simulacra sui secum tulit horrida Gurzil.
1140 huius et auxilio sperans se posse tueri, 
cornipedem infelix geminato pondere pressit 
impediens, mortemque sibi miser ipse resumit. 
quisquis is est quem, uane, colis, quod gentibus ille 
praesidium, quae digna tibi solatia praestat ?
1145 dum tu morte cadis, dum frangitur ille per hostes,
dum conflat nitidum flamma soluente metallum, 
Syrtica per latos fugiebant agmina campos, 
quae circumfusus densis exercitus armis 
insequitur, sternens uariis per deuia fatis.

[4,1150] nec potuit quisquam Romanos ferre sequentes, 
morte grauis, faciemue fugax oculosue retraxit. 
proiiciunt enses gelido terrore subacti,
praecipitesque cadunt. facili iam caede trementes 
miles acerbus agit. Solomonis signa retollunt
1155 prisca uiri, Iernaeque simul captiua reducunt. 
horrida per cunctos sternuntur funera campos :
per ualles scopulosque ruunt. iam flumina complent 
corporibus densis, supraque cadauera calcant 
quadrupedes, quassisque rubet leuis ungula membris.
1160 dant gemitus miseri. sanguis per gramina currit, 
in manibusque uirum concretos glutinat enses 
aspersus super arma cruor: ferrum omne rubescit. 
occubuit princeps multa inter milia Ierna. 
Marmaridum rex ille ferus quondamque superbus
1166 confossus iacuit mediis bene nudus arenis.
Ille dies cunctis supremus gentibus esset,
si mora praecipitem tenuisset prospera solem,
fecit ut ante semel. iam pronior ordine certo
axis, in occiduis summenus flammiger undis,
1170 ex oculis gentesque fuga bellumque tenebris 
1171 eripuit, fortesque acies in castra reduxit.