[0,0] CORIPPI IOHANNIDOS SEV BE BELLIS LIBYCIS LIBRI VIII. PRAEFATIO. 1 Victoris, proceres. praesumpsi dicere lauros. tempore pacifico carmina festa canam. scribere me libuit magnum per bella Iohannem, uenturo generi facta legenda uiri. 5 omnia nota facit longaeuo littera mundo. dum memorat ueterum proelia cuncta ducum. quis magnum Aeneam, saeuum quis nosset Achillem, Hectora quis fortem, quis Diomedis equos, quis Palamedeas acies. quis nosset Viixem, 10 littera ni priscum commemoraret opus ? Smyrnaeus uates fortem descripsit Achillem, Aeneam doctus carmine Vergilius. meque Iohannis opus docuit describere pugnas, cunctaque uenturis acta referre uiris. 15 Aeneam superat melior uirtute Iohannes, sed non Vergilio carmina digna cano. maxima ductoris, quod sum temerarius, acta uirtutesque uiri uictaque bella docent. nutat in angustum discors fortuna poetae ; 20 laureus inde furor, pallidus inde timor. concitat ad cantus series fidissima rerum. incalui gestis frigidus ingenio. doctorum ingenium docto non carmine canto, et retinet linguam torpor in ore meam. 25 quid ignarus quondam per rura locutus, urbis per populos carmina mitto palam. forsitan et fracto ponetur syllaba uersu, confiteor; Musa est rustica namque mea. nempe admittenda est dicendae gloria laudi. 30 fraudabor solus munere nulla canens concitat ora magis, pulsus de pectore, terror. laudibus emissis sit fauor ore meo. quos doctrina negat, confert uictoria uersus. carminibus fessum gaudia tanta leuant. 35 gaudeat in muftis sic si Carthago triumphis, sit mihi rite fauor, sit, rogo, uester amor. rustica Romanis dum certat Musa Camenis, ductorem nostrum fama per astra uehit. si placet, ut primi recitem mea dicta libelli, 40 tunc meritus iussis carmina prima cano. [1,0] LIBER PRIMVS. 1 Signa, duces gentesque feras Martisque ruinas, insidias stragesque uirum durosque labores, et Libycas clades et fractos uiribus hostes, indictamque famem populis laticesque negatos, 5 utraque letifero turbantes castra tumultu, turbatos stratosque cano populosque subactos, ductorem et magno signantem facta triumpho. Aeneadas rursus cupiunt resonare Camenae. reddita Pax Libyae bellis cessantibus astat. 10 certior et geminis fulget Victoria pinnis. iam Pietas caelo terras prospexit ab alto. Iustitia comitante simul Concordia mundum laeta fouens reficit, geminis amplexa lacertis. has inter medius solio sublimis ab alto, 15 Iustiniane, tuis princeps assurge triumphis. laetus et infractis uictor da iura tyrannis. inclita nam cunctos calcant uestigia reges, laetaque Romano seruit iam purpura regno, sub pedibusque tuis uictus prosternitur hostis, 20 et gentes fera uincla ligant, nodoque tenaci post tergum implicitas stringunt retinacula palmas. saeua superpositis plectuntur colla catenis. oraque per centum producant pectora cantus. non mihi sufficerent sensus, non omne canenti 25 ingenium, lati uolitans per deuia mundi. summatim illa canam. summis haec laudibus apta. Africa sub magno nutabat fessa periclo. nam fera barbaricis rabies exarserat arrmis, insidiis, ferro, flammis populisque superba, 30 omnia succendens direptae moenia terrae, captiuosque trahens cunctis e partibus Afros. iam nullum discrimen erat. non uatibus ullis parcere. nec senibus potuit concedere fessis: quisquis omis busti. iacuit tunc omne cadauer 35 confossum gladiis. natis fas non fuit ullis corpora caesa patrum congestae subdere terrae, uulnera nec lacrimis permissum infundere iustis. dum pater opprimitur, nati coniuxque trahuntur, diripiuntur opes. uirtus promit improba Martis, 40 et pia desertae linquuntur funera terrae. nobilis et pauper casu rapiuntur in uno. luctus ubique sonat, terror tristisque per omnes it metus, et duris turbantur cuncta periclis. quis lacrimas, clades, praedas, incendia, mortes, 45 insidias, gemitus, tormentum, uincula, raptus explicet, aut miseros possit numerare dolores? tertia pars mundi fumans perit Africa flammis. iamque pius princeps uoluebat pectore curas pensans, et nostras meditans quem uellet in oras [1,50] ductorem mandare ducum summumque magistrum militiae, tantam cupiens fulcire ruinam. cuncta reuoluenti solus uirtute Iohannes consilioque placens fortis sapiensque uidetur. gentibus ipse feris concurrere posse putatur 55 solus et infestas acer prosternere turmas. quippe uiri decus et praeclari signa laboris uictaque bella placent regni grauiora superbi, expulit ut Persas, strauit quo uulnere Parthos confisos turbis densisque obstare sagittis, 60 tempore quo lati manarunt Nitzibis agri sanguine Persarum, Parthoque a rege secundus congressus Nabedes, fretus uirtute feroci. amisit socias ipso superante cateruas. effugiensque suas actus formidine portas 65 claudere uix potuit, mediamque in Nitzibis arcem Romanos erupit eques, uictorque Iohannes Persarum excelsas concussit cuspide portas. principis ante oculos discurrunt cuncta fidelis fortia facta uiri. pensat uersatque labores, 70 Theudosiupolin ut denses uallauerat hostis obsidione graui ; noctis celer ille per umbras ut ueniens dubiae succurit moenibus urbis, hostes per medios portas ingressus arnicas territus utque pedem muris subtraxit ab illis 75 ingens Mermeroes, densisque ut saeuior armis ardua sidereo cingentem moenia muro inde Daras ausus, ductor qua signa regebat, appetere et bello Latias temptare phalangas. sed postquam primam uigilans ex hostibus urbem 80 eripuit ductor, fugientes inde secutus occupat ante uias atque omnes uindicat agros, ne popularet atrox aut quemquam laederet hostis. primus et obtinuit celsi rnunimina mari, nec passus differre diu, nam protimis hosti 85 fortior in medios ausus concurrere campos, perculit innumeras felici Marte cateruas egregiosque duces et iunctas foedere gentes. Parthorum dominum uictum uersumque fugauit Mermeroen. campis Romanum Persa sequentem 90 tunc metuens manibus gladios phalerasque nitentes quisque suas medios fugiens proiecit in agros. indecoris cunctis ensis fulgebat harenis uaginaeque leues, hastae clipeique comaeque, corporaque et mistus sonipes telisque superbi 95 armigeri iacuere ducis. iacuisset et ille prostratus campis, ni uiuum prendere uellet ductor magnanimus. uictus tamen ardua uidit moenia Mermeroes, paucis comitantibus intrans. tunc astans mediis dominum benedixit in aruis [1,100] Vrbicius sapiens, quem primum maximus orbis imperialis apex famulum rebusque fidelem tunc habuit lectum, quemque illas miserat oras noscere, quae saeui fuerant discrimina belli. hic ubi uictores Romanos feruere uidit 105 atque hostes uastos pauitantes ire per agros, extendens gemmas pariter cum lumine palmas ad caelum sic laetus ait. "tibi gloria semper, summe deus, uictos tandem post tempora Persas cernere quod merui nostri uirtute Iohannis". 110 hos uersans princeps animo tunc saepe labores, hunc solum Libyam oppressant defendere posse matura pietate probat. nec plura moratus iussit ab extremis acciri partibus orbis ductorem. placidus finis dimittit et hostis, 115 occiduas aditurus aquas, celerique iubentis impleuit praecepta die, uictorque recurrens aurea Romanae tetigit mox limina portae. principis ante pedes gaudens stetit ore sereno. respexit famulum. pedibus celer ille benignis 120 oscula laeta dedit. paucis hunc orbis Eoi acta referre iubet. iussus, quae bella peregit, auribus insinuat placidis. gauisus alumno imperialis apex optat sic uincere semper. ilicet auxilio Libyam defendere mittit. 125 principis imperiis onerantur milite puppes, impensis armisque simul, pugnasque docendus mittitur auspiciis domiturus bella magistri tiro rudis magni. placidus iam tempore certo carbasa uentus agens maturas fecerat undas, 130 nauigiumque Thetis suadebat prospera nautis. maximus at princeps plena pietate magistrum edocuit, sic uerba movens. "res publica nostra praemia compensat merito condigna labori principe me. cunctosque iuuat gradibusque potentes esse facit, quoscunque uiros bene currere sentit pro terris populisque suis. nunc accipe dicta, et causas cognosce libens, ac mente teneto. Africa sub quantis iaceat miseranda periclis, auribus in nostris sonuit. succurrere fessae 140 compellit pietas. placnit, fortissime, nostris et uisum est animis Libyam te posse tueri. signa moue, et celsas uelox conscende carinas, ac miseros solitis releua uirtutibus Afros. Laguantanque acies armis prosterne rebelles, 145 sub nostris pedibus subiectum flectere collum, compressum uirtute tua. tu prisca parentum iura tene, fessos releua, confringe rebelles. hic pietatis amor subiectis parcere nostrae est, hic uirtutis honos gentes domitare superbas. [1,150] haec mea iussa tenens, ductor fidissime, serua. cetera Christus agat, noster dominusque deusque, in melius referens, et te per cuncta gubernet prosperitate sua. titulis melioribus auctos pro meritis nos rite tuos uideamus honores. 155 procidit ante pedes, diuinisque oscula plantis pressa dedit, lacrimisque rigans uestigia tinxit. ductorem ipse pater cernens discedere princeps condoluit, pietasque animos concussit heriles. inde petens classem nautas hortatur ouantes 160 magnanimus ductor. deducunt litore puppes. prima repercussis uerruntur marmora tonsis. soluunt uela citi, magnis clamoribus urguent, horrisonoque graues Iaxant stridore rudentes, expanduntque sinus. placidis iam carbasa flabris 165 aurae impulsa mouent. abscondunt alta carinae, et latet angustum centum sub puppibus aequor. prospera maturis crebrescunt flamina Coris, impelluntque rates. aeratis aequora proris proscindunt celeres, sulcantur marmora rostris, 170 spumea sub longis immurmurat unda carinis. classis Threicias angusto litore fauces, Seston Abydenis dirimit qua pontus ab aruis, Sigeasque uolat uentis secura per undas, et legit antiquae litus lacrimabile Troiae. 175 inclita tunc referunt Smyrnaei carmina uatis, significantque locos alta de puppe priorum. haec Priami sedes. domus haec Aeneia, longe arboribus quae saepta iacet. hic saeuus Achilles traxerat Hectoreum curru rapiente cadauer. 180 Demoleum hoc uictor prostrauit litore magnum Aeneas proauus, celsae quo moenia Romae nomen et imperii praeclarum auctore refulget, atque tenet latum dominantis foedere mundum. cunctaque gesta canunt Argiui proelia belli, 185 concidit Hectorea Patroclus fusus ut hasta, utque piger Memnon Pelidae uulnere uictus, fleuit ut Aurora ingentis pia funera nati, corruit ut mediis bellatrix uirgo cateruis Penthesilea suis, Rhesus qua nocte peremptus, 190 Troilus utque puer forti congressus Achilli, uictor Apollinea cecidit qua lege sagitta, quo Paris occubuit confossus uulnere raptor. ultima post referunt exhaustae incendia Troiae Aeneaeque fugam, tunc clarum nomine Iuli 195 ut puerum patremque amissa coniuge secum nauibus euexit, tot per uada caerula currens. audiit egregius narrantes proelia Petrus, audiit ut pueri praeclarum nomen Iuli, arsit amore nouo pectus puerile legendi, [1,200] noscere bella uolens. magna pietate mouetur. se putat Ascanium, matrem putat esse Creusam. filia regis erat. mater quoque filia regis. tunc pater Aeneas, et nunc pater ipse Iohannes. haec meditatur ouans. pertemptant gaudia mentem. 205 haec patri, haec famulis, haec omnibus ipse ferebat per mare ueliuolum, genitoris gaudia magni, unica Romanis rebus spes altera, Petrus. labitur Aegaeum classis secura per aequor. haud secus Hadriacis undis uentisque secundis 210 ocius alta secat. Siculas mox attigit oras. deserit aura rates. uentisque silentibus omne immoto fluctu iacuit mare. lenior unda litora nulla quatit. siluit tunc Scylla biformis, latratus siluere canum. non ora luporum 215 compulit unda ciens ululantia reddere saxa , quamquam hic alternae coeant confina terrae, angustoque freto litus turbetur utrumque. immotos fluctus mmquam placata Charybdis continuit, liquidas reuomens nec sorbuit undas. 220 lintea laxa cadunt, nulloque tumentia flatu arboribus iunxere suis. tunc soluere funes praecipiens sociis `"portus intrate quietos" ductor ait. iussi celeres super omnia nautae armamenta uolant. currens hic uela resoluit, 225 colligit ille sinus. socios hortatur ouantes dulcibus ille sonis, et canto mulcet acuto. darnt animos clamore uiri. uox ipsa labores adiuuat, et uires nautis et gaudia praestat. Caucana Sicani iuxta iacet arua Pachyni 230 litora curua tenens. cuius tunc ancora portus Romanae classis morsu perstrinxit obunco. et iam stelliferas maris asperat Hesperus undas, inducens terris taetram caligine noctem. hic dux magnanimus securus puppe Iohannes 235 carpebat somnos, cautus cum forte magister ipse ratis placidos persensit surgere uentos. discurrit puppes pubes festina per omnes armamenta parans, soluuntque a litore funes non expectato iussu ducis. omnia nautae 240 uela leuant, totis pandentes lintea flabris. iam medium pelagus uentis impulsa tenebat classis. et extremo surgebat roscida caelo producens Aurora diem, cum tristis imago ductoris stetit ante pedes, cognata tenebris. 245 Maura uidebatur facies nigroque colore horrida et obductis contorquens lumina flammis. tunc sic orsa loqui. "quas classi tendis in oras? in Libyam transire putas"? cui uerba remittens ductor ait. `"cernis nostras transire carinas, [1,250] meque rogas*? uultu minitans tunc tristis imago, horrida sulfureis contorquens lumina monstris, "non transibis" ait. sensit, quod mente malignus angelus ille fuit. claro deiectus Olympo. nec timuit tamen ipso feras imitantia formas 255 ora uiri. sequitur fugientem. et prendere certat. ille manu densas aspergens ante tenebras. puluere commisto. taetrae caliginis umbra ductoris turbabat iter. sed rursus ab alto aspectu placidus senior descendit Olympo. 260 candida sidereis gestans uelamina peplis, ac stetit ante oculos quaerentis tela Iohannis, continuitque manum, sanctoque haec addidit ore. "non furor in tantas animos sic concitet iras. sperne malum bonitate tua. fuge : dira maligni 265 iurgia ne timeas". cui dux "pater optime" dixit `"uirque dei, cernis certantem aditusque uiarum claudere nitentem". senior tunc mente benigna haec ait. "o felix. uestigia nostra secutus me duce carpe uiam". sic fatus lumine magno 270 erexit placidus fulgentes lampadis ignis tunc uero omnis iners dubia stat mente magister, et uentis dat terga fugax ; uictamque fatetur artis opem nescitque miser quo flectere puppem. nec breuiata sinu sustentant lintea flatus. 275 non opus est ullis. deponunt omnia nautae uela simul. uentisque rates undisque relinquunt. spargunter uario diuersa per aequora cursu, quo casus, quo uentus agens, nocturnus et error forte trahit. saeuum miseris fortuna minatur 280 naufragium. nullam credunt superesse salutem, desperantque suam per aperta pericula uitam. ingemuit ductor, mentemque ad sidera tristis erigit, aexilinmque dei pietate magistra, ut metus ipse dabat, lacrimis inquirit obortis, 285 pronus et exorans supplex his uocibus infit. "omnipotens uerbi genitor rerumque creator, principium sine fine, deus, te cuncta fatentur auctorem et dominum, et factorem elementa tremiscunt. te uenti nubesque pauent. tihi militat aer, 290 imperioque tuo nunc arduus intonat aether, magnaque concussi turbatur machina mundi. tu scis, summe pater, tu praescius omnia nosti. non auri cupidus, non ullo munere lucri in Libyam compulsus eo : sed scindere bellum 295 et miseras saluare animas haec sola cupido, hic animis amor omnis inest. huc iussio tantum principis alma trahit. noster te principe princeps imperat. ipse tibi meritum debere fatetur ordine seruitium. tu illi nos subicis omnes [1,300] et seruire iubes. tua sum praecepta secutus. aspice, sancte, fauens, et nostros cerne labores iam placidus, tantaeque pius succurre ruinae. sin sua peecantem damnant delicta Iohannem iudice te, quocunque alio me comprime leto, 305 pro! Petro nunc parce meo". quo nomine dicto haesit in ore sonus, tremuerunt pectora patris, frigidiora gelu ceciderunt crura manusque, membraque cuncta labant. lacrimas tunc fluminis instar fundit, et ingentes gemitus ad sidera tollit. 310 talibus orantis fletus et uerba recepit suscipiens dominus. ualidis mitescere uentis imperat, et clauso frangi sub monte procellae. effugiunt celeres tenuato uellere nubes. sol redit, et clam rutilanti lampade caelo 315 emicat alta dies. explanat marmoris undas iussio certa dei. uenti uenere secundi. consurgunt laeti tubantes omnia nautae, uocibus et placidis intendunt lintea malis, implenturque sinus. socias tunc undique naues 320 accipiunt. totoque refulgent carbasa ponto. iam propius propiusque uolant, et prospera cursu caerula sulcantes impellunt flamina puppes. prospexit tandem succensae litora terrae ductor, et indomitas Martis cognouit habenas 325 nec dubium (nam uera ferunt incendia) monstrum. uoluebant uenti crispantes uertice flammas, et fumo commista uolans super astra fauilla scintillas tenues summam spargebat in aethram. surgit et in medio feruet iam flamma profundum, 330 omnia conuoluens succensae robora terrae. uritur alma seges cultos matura per agros, omnis et augescit crescentem frondibus ignem arbor, et in cineres sese consumpta resoluit. uertuntur miserae caesis cum ciuibus urbes, 335 cunctaque diruptis conflagrant moenia tectis. haud aliter Phaethon cunctis e partibus orbis non bene concesso succenderat omnia curru flammiuomis raptatus equis, ni fulmine summo omnipotens genitor. terras miseratus, anhelos 340 disiunxisset equos, restinguens ignibus ignem. exarsit ductor miserae succurrere terrae, plus solita pietate tremens, largoque rigauit imbre genas. uirtus solitis flagrauit in amis, iraque praecipites dictabat tendere gressus 345 in medios fluctus. prohibet natura uolentem et mista uirtute modus. quo cuncta regendo, inclita cum paruis pensans, commissa gubernat. ocius adductas ad litora uertere proras imperat. et notae laetus successit harenae. [1,350] litora Byzacii paribus non alluit undis opposita tellure salum. pars lenior aestu plana iacet. curuis statio est concessa carinis, efficiunt portas nimium uada salsa quietos. hic uis nulla Noti placidos extollere fluctus 355 mota potest, uentus liquidum nec territat aequor. pars pelagi quassatur aquis, ripaeque relabens confractum scopulis latrat mare. peruia saxis unda sonat, nigramque super diffunditur algam. illic et Boreas tumidus grauiorque procellis 36o Eurus ab extremo conuoluunt aequora fundo. tunc pereunt miserae dirupto fune carinae et pelagi duros tabulae iacuere per agros saepe ratis putresque simul per gramina prorae. hinc est, quod metuunt fugiuntque pericula nautae 365 dira loci, portusque petunt uada tuta quieti. illo Romanae steterant in litore classes, tempore quo Libycas tetigit Belisarius oras, Vandalicas capturas opes. quos nomine portus alterna pro parte Caput dixere Vadorum 370 antiqui nautae. ueniens hic uela resoluit dux quoque magnanimus simili uirtute Iohannes. felix ille locus. statio quo tuta Latinis classibus atque secunda fuit. tunc ancora morsu fixa suo tenuit securas litore puppes. 375 agnouit portus ductor fortissimus illos, gauisusque locis digito monstrauit ab undis, et sociis sic laetus ait. "cum prima tenerent ultrices haec arua rates, hoc litore primus ipse solum tetigi, fretus iuuenilibus armis. 380 ex ducibus namque unus eram, cum sceptra tyrannus Geilamir in Libycis tenuisset perfidus oris. has Romana manus primo pede pressit harenas, hic Libycas potauit aquas, hoc margine fossas tunc posuit primis ueniens exercitus armis. 3S5 ille procul tumulus. uicinis proximus undis, cernitis ut molli congestus crescat harena mobilitate Noti ? ductor Belisarius illic altius imposuit cunctis tentoria signis, quem circum posuere duces mistique tribuni. 390 hoc ego, germano pariter comitante beato, castra loco tenui. sors, heu, durissima fati, humanis inimica bonis ! o gaudia fratrum quanta rapit subito ueniens mors saeua piorum ! qua uirtute fremens germanus perculit hostes 395 ille meus sociosque bonus qua mente regendo continuit, quantumque uirum res publica fleuit ! non belli rapuit fratrem fortuna potentem, cum totiens uictor saeuo remeasset ab hoste. heu. superas mors dura pios! genitoris imago [1,400] Pappus eras natique. mihi solacia tanti digna mali, uictor Stygias quod despicis undas. haec loca me fratris memorem fecere beati, et lacrimas mouere meas. quae bella peracta prisca uiri ! deus ipse mihi meliora seeundet. 405 sit locus hic felix, illo felicior anno prosperitate dei. tamen haec quo tempore castra imperfecta manent tanto in discrimine belli, quot populis subtracta salus ! Victoria signis si faueat per bella meis, ego coepta replebo 410 munimenta loci firmo solidata metallo". sic fatus doluit desertas ciuibus urbes et uacuas tacuisse domos, Libycasque ruinas ingemuit miserans, soluique a litore funes iussit, et optatis concessit lintea uentis. 415 tertia lux Tyrios oculis post tempora muros obtulit, et fessae ductorem reddidit urbi. litora uix primis figens uestigia plantis contigerat: campis acies exire iubebat, praecipit atque duces densas componere turmas, 420 signaque ferre iubet. summus dolor incitat iram. terrae quippe dolens, quam uiderat ipse, ruinam castra mouet. iussis parens excita iuuentus deposito torpore micat, omnisque resumptis bella petit miles gladiis. tunc aere recuruo 425 aspera raucisoni succendunt proelia cantus. iamque nouem latis erumpunt agmina portis, cunctaque ferratas effundunt moenia turmas. hinc equites ueniunt, peditum pars lenta mouetur mille uiis, cursuque pedum gemit arida tellus. 430 qualiter ille fauis pulchri regnator agelli castra mouens apium densas exire cateruas imperat et flauis agmen producere terris, siue parat pugnas aduersi concitus ira forte ducis, fucosue uolens arcere malignos 435 accelerat: iussisque fauens festina iuuentus per cunctos aditus crebris aluearia linquunt exitibus, raucisque acuunt stridoribus hostes : haud secus in campos tota Carthagine miles exit, et erectis gaudet procedere signis. 440 hinc seges aeratis horrescit spissa maniplis. hi pharetras arcusque ferunt, his lucida latis arma sonant umeris. hastae clipeique refulgent loricaeque graues et stantes uertice cristae. uoluitur inde nouus densa caligine puluis, 445 uentilat assiduas conculcans ungula terras, aera sublatae conuoluit fumus harenae. ipse inter primos, exhortans agmina, ductor fertur equo, solitisque duces succendit in armis, dum ueteres memorat gestas in Perside pugnas. [1,450] non aliter posset sensus flammare uirorum , ni Martis laudaret opus. sic Iuppiter ille, ut ueteres aiunt gentili carmine uates, saeua Giganteo cum staret Phlegra tumultu caelicolum turmas, quid uellent fata, monebat, 455 sternere terrigenas posset quo fulminis ictu ; cuspide qua Mauors transfixos funderet artus uerteret in montes uisa quos Gorgone Pallas, arcitenens crebris quis ferret fata sagittis, quosque leuis torto fixisset Delia telo. 460 iamque per extensos properans exercitus agros Byzacii carpebat iter, qua Antonia castra nomine dictus auis locus est. hic castra Iohannes mox posuit. legati et iam uenere tyranni. hos dux egregius iubet intra tecta uocari 465 atque referre uiros saeui mandata tyranni. tunc, cui Romanae fuerat facundia linguae iussus Maccus ait. "Laguantan gentis acerbae ductor magnanimus tibi nos, Guenfeius heros Antalas, haec ferre iubet. tu nempe, Iohannes, 470 quem nouit Massyla manus Solomonis iniqui tempore, dux nostris fueras qui proximus oris uicinaeque maris quondam seruator harenae, non Solomoniacas audisti Marte cateruas tot pariter cecidisse graui, qua flumina clade 475 impleret Romana manus, campisque perempti quot uestri iacuere uiri, ductoris et ingens exitium per bella tui? tu gentibus audes inuictis inferre manum ? non quantus Ilaguas notus Marte tibi, quem tantum fama perennis 480 prisca canit? cuius iam Maximianus in amis antiquos persensit auos. Romana per orbem sceptra tenens, Latii princeps? tu milite paruo, iam periture, meas audes uel cernere turmas? aut poteris sufferre manus faciemque uirorum 485 aspicies campis. ductor Romane, meorum ? quin potius couuerte pedem, uel sumpta retrorsum signa refer, mortemque caue. sin proelia mecum mittere posse putas, si te iuuat ire sub umbras. atque dies suprema uocat, cur signa fatigas? 490 uerba remitte mihi, quae sit tua certa uoluntas : et uenio quocunque uoles, nec fata morabor. haec mandata dedit ductor fortissimus ille. tu, quaecunque placent animo, responsa remitte". tunc placidus grauitate sua nec motus in hostes 495 ductor ait. "mihi nunc saeuo responsa referre non opus est hosti. certis sunt ista diebus maturanda mihi saeui mandata tyranni. post uobis mandata dabo". sic ore locutus ipsos priuato iussit custode teneri, [1,500] fortia facta parans. illis superesse salutem quis potuit sperare uiris? patientia magni quanta ducis ! quanta est pietas uirtusque regendi ! barbara corda tument insano accensa furore. hic clementer agit moderans grauitate Latina. 505 noluit ulcisci praesenti morte superbos, sed uoluit saluare humiles fractosque leuare. sic uirtus Romana manet semperque manebit. corripit et saluat. ueniam promittit ab ira. extulit ut radiis rutilantes Lucifer igues 510 Oceani prolatus aquis. tunc castra moueri cuncta iubet ductor densasque exire phalangas. signa canens gemit horrendos fera bucina cantus aere cauo, dulcesque expellit pectore somnos. dant animos socii (clamor tentoria miscet) 515 hortanturque parem. famuli tunc fixa reuellunt uela solo, alipedes ducunt praesepibus altis ornatos phaleris, atque omnia tela resumunt. ast ubi compositis coepit procedere turmis uictricesque aquilas acies ostendere campis. 520 sic bene sollicito dispensans pectore ductor admonet ipse duces, causas referensque docensque. "o Romana manus, spes o fidissima rerum, o uirtus orbisque decus summumque leuamen, imperiique fides et nostri palma laboris, 525 certa licet uobis, quae sit fiducia genti, est, ipse tamen memorem insidias fraudesque dolosque, et metuenda canens et, quae peragenda, reuoluens. proelia dura dolis nunquam caruere malignis. bella per insidias acies Maurusia gessit 530 semper, et obscuris fidens subsedit in armis. solaque Massylas seruat fallacia uires, et timidos bellare facit, dum saxa latebras montibus in summis aut altis flumina ripis praestant, aut ubi glauca nemus distendit oliua, 535 arboris aut altae frondoso uertice robur efficit occultis acies subsidere campis. fraudibus his certat committere proelia Maurus, ut celer incautum subitans exterreat hostem ambiguumque premat, fretus numeroque locoque 540 et domitis confisus equis. tunc belliger astu mittitur, in planos rarus qui proelia campos prouocet et uisos fugiens exaggeret hostes. ille leui cursu praefixo hastilia ferro uibrat, et incuruo nec cessat flectere gyro 545 cornipedem domitum. sed cum properauerit hostis, arte fugit, comptas ut spargat callidus alas, dum sequitur numerosa manus uictrixque putatur esse sibi, et totos agmen diffundit in agros. his agit in bellis fingens certamina Mazax [1,550] insidiis, donec medios perducat in hostes hostile obsessis conclausum uallibus agmen. tunc dolus ille patens saeuas effundit habenas, absconsasque ciet tota de parte cateruas. quem metus acer agit, primo fugit ille tumultu. 555 hunc premit elatus saeuo sub uulnere Maurus, quem impauidum timor ipse facit. sin robore firmo constiterint tunc forte uiri, non ulla sequetur audentes pugnare manus, sed colla reflectunt mollia quadrupedum uersi. sic bella relinquunt, 560 sic acies fugitiua cadit, sic firma resistet. nam timidos fortuna premet, cantosque iuuabit audacesque simul. multos nam saepe reuisit. et quanti ex ipsis palmam sumpsere periclis ! ut decet esse duces. cauti fortesque trucesque 565 pandite quisque suas belli in discrimine uires. sit labor ille animis. acies componite turmis, cunctaque dispositis ineedant signa maniplis. haec sit praecipue summi cautela laboris. has uigiles seruate uices. his uincitis hostes. 570 ordine quisque suo praecedant castra tribuni, interdumque duces, suspectas quaerere ualles et faciles praestare uias. exercitus omnis his securus erit, cautum nec praeuenit hostis uallatumque. suis at si Maurusia bellum 575 fraudibus occultis acies assueta parabit, nuntius ante leuis nostras deportet ad aures uectus equo, cautasque facit properare cohortes. hoc seruate, duces. ueram sperate sahitem". dixerat haec ductor, latum cum uocibus agmen 580 consequitur festis. laudant plauduntque fauentque exultantque animis et laeti iussa facessunt.