Apologia pro Galileo, mathematico florentino.

Proaemium.
Absolutis iampridem quaestionibus duabus, hoc tempore 
necessariis, Utrum uidelicet liceat nouam cudere philo-
sophiam, et Utrum liceat expediatque, peripateticam se-
ctam et gentilium philosophorum autoritatem depri-
mere, et pro illis nouam philosophiam secundum do-
ctrinam sanctorum in scholas Christianas introducere: 
nunc ad controuersiam aliam specialem inuitor ab his, qui philosophan-
di rationem, a Galileo Florentino magnificatam, propterea abominan-
tur, quod sacris scripturis contraria statuere uideatur dogmata. Gratifi-
cabor, prout res meae ferunt. 
Quaeritur ergo :
Utrum ratio philosophandi, quam Galileus celebrat, faueat sacris scripturis, an uero aduersetur.
Rem totam quinque absoluam capitibus. Et primo quidem argumen-
ta adducam, Galileum impugnantia. Secundo subiiciam rationes, 
cum defendentes. Tertio hypotheses quasdam praestruam decisioni du-
plici subsequuturae. Quarto respondebo ad argomenta Galileum 
impugnantia. Quinto dicam, quo loco habendae rationes, eum defendentes.

Caput I. 
Argumenta contra Galileum.

Arguitur primo contra Galileum: uideri omnino theologica euerti 
dogmata ab eo, qui contra Aristotelis physiologiam et metaphysi-
cam, in quibus a Diuo Thoma et omnibus scholasticis theologica doctrina 
fundatur, nouitates introducere studet. 
2. Praeterea, opiniones ille promulgat, qui omnibus patribus et scho-
lasticis contradicunt. Docet enim, terram moueri, et extra mundi cen-
trum existere, solem uero et sphaeram stellatam stare. Patres autem, scho-
lastici, et sensus, contrarium contestantur dogma. 
3. Praeterea manifeste contradicit sacri scripturae. Dicitur enim Psalmo 
92 Firmauit orbem terrae, qui non commouebitur. Et Psalmo 103 Qui fundasti ter-
ram super stabilitatem suam: non inclinabitur in seculum seculi. Et Salomon Ec-
clesiastae 1 Terra autem in aeternum stat. 
4. Praeterea idem patet de motu solis. Dicitur enim, Ecclesiastae ibidem Terra 
in aeternum stat, oritur sol et occidit, et ad locum suum reuertitur: ibique renascens, 
gyrat per meridiem, et flectitur ad aquilonem: lustrans uniuersa in circuito pergit 
spiritus, et in circulos suos reuertitur. 
5. Praeterea Iosuae 10 ponitur pro stupendissimo miraculo, quod Iosue 
motum solis oratione fraenauerit.  Sol, ait, contra Gabaon ne mouearis, et luna 
contra uallem Aialon. Stetitque sol in medio caeli et non festinauit occumbere spa-
cio unius diei. Idem repetitur in Ecclesiastici capite 46 
6. Praeterea Isaia 38 in signum sanitatis recuperandae dat Deus Eze-
chiae portentum in horologio Achaz. Et reuersus est sol decem lineis per gra-
dus quos descenderat. Super quo portento interrogatur Ezechias a rege 
Chaldaeorum, qui, cum astronomiae operam daret, hanc solis conuer-
sionem animaduertit, ut ex 2 Paralipomenorum 32 potest agnosci. Quapropter si 
non uere Deus motum solis inhibuit, non uerum est miraculum. Ergo 
falsa scriptura, quae pro ueris miraculis ista duo narrat. 
7. Praeterea de caeli stellati motu uidemur in sacra scriptura admirari. 
Dicitur enim in cantico Deborae, Iudicum 5 Stellae manentes in ordine et cursu 
suo aduersus Sisaram pugnauerunt. Currunt ergo stellae. Ergo et caelum: 
in quo, sicut nodus in tabula, insunt. Item Iudas apostolus sydera errantia no­ 
minat. Mouentur ergo. Item 3 Esdrae 4 Magna est terra, et excelsum est cae-
lum: et uelox cursus solis conuertit in gyro caelum in locum suum in una die. Qua-
propter Galileus coelum stellatum immobile faciendo, aperte contra-
dicit scripturae Dei. 
8. Praeterea ponit Galileus in luna et planetis aquas: quod falsum est; 
quum sint incorruptibilis naturae, ut omnes scholastici cum Aristotele, 
et coeli perpetuitas et immutatio per tot secula, contestantur. Ponit et-
iam montes in luna, et terras ibi et in caeteris: quod uidetur nimis ange-
lorum domicilia uilificare, et spes nostras, in caelis positas, infrin-
gere. 
9. Praeterea ex opinione Galilei sequitur, plures esse mundos et tellu-
res et maria, sicut ponit Machometus; et homines in eis habitantes, si in 
syderibus sunt quatuor elementa, sicut in nostro mundo: si enim ex com-
pletis quatuor elementis quaelibet stella constat, erit sane quaelibet mun-
dus unus. Cum autem in scripturis non nisi de uno mundo sit sermo, et 
de uno hominum genere, uidetur contra scripturas sentire. Omitto, quod 
rediret haeresis, quod Christus mortuus sit pro illis hominibus etiam 
in aliis stellis: sicuti quidam olim Christum in altero hemisphaerio crucifi-
xum secundo putant, ut homines ibi habitantes, ibidem ut nostrates, sal-
uaret. Oporteret etiam ponere cum Paracelso haeretico, alios in aere, in a-
qua, et sub terra homines, participes beatitudinis, dubios an ad redemptio-
nem et ipsi pertineant; contra quem Martinus Delrius Iesuita scripsit in 
disquisitionibus magicis. 
10. Praeterea non uidetur posse absque ingenti scandalo de his disputa-
ri. Iam enim recepta est in scholis doctrina de caelestibus et de terra, con-
formis theologiae, uti scholastici docent. Igitur quicunque aliud docent, 
uidentur nouam, ad theologiae scholasticae euersionem, sternere uiam, et 
super alios superbire. 
11. Praeterea in scripturis admonemur, Altiora ne quaesieris; et Noli sapere 
plus quam sapere oportet; et, Non transilias terminos quos posuerunt patres tui; et, 
Scrutator maiestatis opprimetur a gloria. Contrarium autem uidetur efficere 
Galileus, caelestia suo supponens ingenio, totamque mundi architectu-
ram suo construens arbitratu. Rectius Cato praecepit, 
Mitte arcana Dei, coelumque inquirere quid sit, 
Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura.

Caput II 
Argumenta pro Galileo.

Sed contra opponitur, pro Galileo, autoritas theologorum, qui libros 
Nicolai Copernici de reuolutionibus orbium iuxta obseruationes e-
ius, ab anno 1525 factas, impressioni tradendos decreuerunt, eo quod ni-
hil contrarium catholicae fidei continerent. Quibus in libros de motu 
terrae, et fixione firmamenti, idest, coeli syderei, disputatur, et de solis in cen-
tro nostri mundi mansione. Nec Galileus aliquid noui praeter systemata 
alia pandit, nondum cognita. Ergo si libri Copernici non incommodant 
fidei catholicae, nec Galileus incommodabit. 
2. Item Papa Paulus III Farnesius, cui libros dedicauit illos Coperni-
cus, et Cardinales quidam (qui, antequam ederentur, transcribi suo sumptu 
eos sategerunt, ut apparet in epistolis prooemialibus), eosdem libros ap-
probarunt. Tempore autem Pauli III ingenia praeclarissima in ecc-
lesia uiguerunt; quando undique accersitos pontifex ille animo, uir-
tute et sanguine nobilissimus, dignitatibus decorauit fouitque. Unde mi-
rum si illi talpae fuerint contra Copernicum, contemporanei uero no-
stri, non tam magni nominis, Argo longe sint oculatiores in Galileum, 
certioribus nixis obseruationibus. 
3. Item post Copernicum scripsere, Erasmus Rainoldus, Ioannes Stadius, 
Michael Maestlinus, Christophorus Rothmannus, et alii plurimi, ean-
dem sententiam tuentes. Imo recentiores mathematici diffidunt se pos-
se ephemeridas rectas condere absque calculo Copernicaeo, et de caele-
stium motibus recte loqui absque principiorum mathematicorum cer-
tissimorum ruina, sensuum et nationum omnium testimonio, nisi ex the-
sibus Copernici: quae nec recentes sunt; sed Franciscus Maria Ferrariensis 
ante ipsum ex nouarum apparentiarum obseruatione nouam cuden-
dam esse astronomiam docuit; quam discipulus eius Copernicus fe-
cit. 
4. Item doctissimus Cardinalis Cusanus hanc sententiam amplexus 
est, et alios soles, aliosque in firmamento stellato circumgyrantes plane-
tas, agnouit. Et quidam Nolanus, et alii, quos haeresis nominare non per-
mittit, hanc sententiam tuentur. Sed in hoc condemnati non sunt tan-
quam haeretici; nec qui Catholici, a librorum editione prohibiti fuerunt. 
Inter quos fulget Ioannes Keplerus, mathematicus Caesareus, qui hanc 
sententiam in dissertatione super nuncio Galilei tuetur: et Guilielmus 
Gilbertus Anglus solertissimus, in libro de philosophia magnetica, cum 
aliis innumeris Anglis, quos subticeo. Item Ioannes Antonius Maginus, 
mathematicus Patauinus, qui ab anno 1581 usque ad praesentem 1616 in 
suis ephemeridibus protestatur, se calculum Copernici et Reinoldi am-
plecti, et positiones tuetur, et contra aliter sentientes obmurmurat in e-
pistolis plurimis. 
5. Item Reuerendus Pater Clauius Iesuita in ultima editione operum suorum, cum 
animaduertisset, Mercurium et Venerem circa solem in gyrum uagari, 
quamuis antea contrarium cum Aristotelis sectatoribus sensisset, admo-
net astronomos, ut de alio coelorum systemate prouideant. Quod docu-
mentum considerans mathematicus recens, Fictus Apelles, in suis obser-
uationibus nubecularum solarium, in Galilei et Copernici sententiam 
fertur. 
6. Praeterea hanc sententiam Galilei esse uetustissimam, tam de mo-
tu terrae, quam de solis in centro mansione, et de sistematis sydereis et a-
quis et elementis eorum, in fine docebimus, imo ab ipso Moyse ortam 
esse: etiam Pythagoram, genere Iudaeum, licet in Graeciae natum urbe, te-
ste Sancto Ambrosio, in Italiam attulisse ipsam, et in Graeciam, et Crotone Ca-
labrorum docuisse, ac inanibus rationibus ab Aristotele impugnatam es-
se, absque mathematica demonstratione, ex quadam morali ac rustica 
coniectura; quemadmodum etiam libros Moysis aspernatus est, propter-
ea quod eorum altitudinem et reconditas rationes et mysteria capere 
non potuit per suam logicam: et hoc ex Sancto Ambrosio et Pici Mirandulani 
monumentis haberi: et Galileum nostros maiores ab iniuria Graecorum 
uindicare. Eandem tenuisse sententiam Numam Pompilium, discipulum 
Pythagorae, et regem Romanorum sapientissimum, non modo Ouidius 
sed historici multi testantur, licet negent alii. Plinius, Pythagoram senatus 
Romani decreto sapientissimum inter philosophos fuisse, quando ei statuam 
dedicarunt (iubente oraculo Delphico, ut sapientissimo Graecorum statu-
am dicarent erigerentque) ueraciter enarrat. Quapropter et Italiae et 
Moysi et Romae iniuriam inferre ii uidentur, qui rationem philosophan-
di et dogmata Galilei insectantur, et Aristotelica Pythagoricis nunc an-
teponunt, quando iam sepulta ueritas elucescit: non sic autem maiores 
nostros peccasse, quoniam nondum terra noua, et systemata caelestia, 
nouaque phaenomena propalata fuere, nec concordia scripturarum cum 
huiusmodi philosophia. 
7. Tandem cum theologi, a tempore Casellae et Francisci Mariae Fer-
rariensis usque ad nos, hanc astronomiam non modo non condemnaue-
rint, sed imprimendam decreuerint, nec recentioribus sint minores; ui-
dentur non ex zelo doctrinae Christi; sed uel ex inuidia uel ex inscitia 
oppugnatores Galilei insurrexisse. 
8. Item uocatur in Sancta scriptura coelum sydereum Firmamentum, quia stat. 
Ergo terra mouetur. Ergo et sol centrum. Nam sic omnia phaenomena et 
principia mathematicorum saluantur, ut probat Copernicus, et sequa-
ces; imo Ptolemaei sequaces idem fatentur. 
9. Item nubeculae in sole, et nouae stellae in caelo sydereo, et cometae su-
per lunam, indicant palam, sydera esse systemata. 
10. Item non posse textum Moysis recte satis exponi, nisi sydera sint sy-
stemata, probabimus infra, ex doctoribus sanctissimis. 
11. Item Sanctus Iustinus, in quaestionibus ad orthodoxos, docet, inter Christianos et 
 gentiles esse controuersiam de coeli figura; his asserentibus esse sphaeri-
cam et mobilem; illis camerae instar et immobilem. Aliique doctores uo-
cant coelum Firmamentum propterea quod immobile est. 

Caput III 
Hypotheses tres praestruuntur decisioni duplici, postea sub-
sequuturae.

Argumentis utrimque propositis pro ueteribus et modernis theolo-
gi, Galileum defendentibus et oppugnantibus, respondebo, sed ia-
ctis heic prius solidis, probatissimisque fundamentis siue hypothesibus, 
ex sanctorum doctrina, et naturae decretis, et nationum consensu. 
Prima hypothesis. 
 Quicunque quaestionis, etiam ad religionem uel ex parte spectantis, 
iudices fieri uolunt, zelum Dei habere debent, et scientiam, ut do-
cet Sanctus Bernardus in apologia, ex dictis apostoli ad Romanos 10

Probatur prior pars huius copulatiuae. Qui enim scientiam habent 
absque zelo Dei, hominibus in tribunali uel gymnasio regnantibus adu-
lantur; ac proinde pro ueritate definire non audent; ut Ioannis 12 dici-
tur: Ex principibus multi crediderunt in Iesum, sed propter Pharisaeos non confi-
tebantur, ut e synagoga non eiicerentur; dilexerunt enim gloriam hominum magis, 
quam gloriam Dei. Item Apostolus Romanorum 1, Philosophos condemnat, quod, cum Deum 
cognouissent, non tamen sicut Deum honorificassent: sed Diis falsis sacri-
ficassent, quoniam, ut Plato quoque in Apologia pro Socrate, et Xenophon, 
et Cicero et Plinius et alii narrant, timebant ne criminis haereseos accusa-
rentur apud senatum; multique eorum, tanquam impii interficiebantur. 
Alii uero, quoniam ex opinione, quam uulgus sectatur, pecunias lu-
crantur et honores, sic eam defendunt, ut uideantur publicae utilitati 
saltem consulere; nec pro ueritate et iustitia certant, aut laborant, sed 
pro gloriola et uentre ; et relicto proprio iudicio in crimen transeunt a-
lienum, ut dicit Leo Pontifex de Pilato; utque Apostolus ait, ueritatem 
Dei in iniustitia detinent; adeoque seipsos ita afficiunt, ut tandem uidea-
tur eis uera opinio, quam ore defendunt, et corde negabant. Sic fit pestis 
animorum, ut dicit Titus Liuius, et nos in Antimachiauellismo. 
Probatur posterior pars copulatiuae. Qui autem zelum Dei habent, 
et non scientiam, quamuis sanctissimi sint, nisi a Deo expressam reuela-
tionem acceperint, nequaquam de quaestione tali iudicare possunt. 
Unde Apostolus Romanorum 10 testimonium perhibet Iudaeis, quod perse-
quuti fuerint Christianos ex zelo Dei, sed non secundum scientiam. De seipso 
quoque testatur, quod putarit, se obsequium praestare Deo. Et quamuis 
esset litteratus et eruditus in lege secus pedes Gamalilaeis, et in doctrinis 
saecularibus, tamen ait: Ignorans feci, et in incredulitate mea: quia non per 
omnia argumenta examinarat fidem Christianorum, sicuti debebat. 
Praeterea Lactantius Firmianus et Sanctus Augustinus, cum essent sancti ac 
docti,  negauerunt antipodas, moti ex zelo Dei et scripturarum; sicut pa-
tet ex argumentis, quae inde educuntur; tum quia homines illi ex Adam 
non traherent originem, quod est contra scripturam; tum quia sit im-
possibile, ex nostris illuc migrasse per Oceanum impertransibilem: alii 
addunt, quia Christus heic et ibi crucifixus bis fuisset: quia scriptura di-
cat, coelum esse extensum sicut cameram, cuius basis tellus (ait Iusti-
nus) super qua aqua, et super hac coelum immobile. Nihilominus iam 
uidemus, falsas esse rationes hasce, ex defectu mathematicae et cosmo-
graphiae ortas; proptereaque scripturam quoque torqueri. Et sicut fal-
sa esse deprehenditur sententia Sancti Thomae, quod sub aequinoctiali non 
extet habitatio hominum, idque phisiologiae et geographiae itidem de-
fectu et ex zelo Aristotelis cui magis credere uoluit quam Alberti Magni 
et Auicennae rationibus: ita eodem zelo scripturarum Sanctus Ephrem, Ana-
stasius Sinaita, et Moyses, episcopi Syri, in altero hemisphaerio toto posue-
runt paradisum terrestrem: non enim, nisi in spatio bene magno, aiunt, 
quatuor illa paradisi flumina, et arbores tot tantaeque esse potuerunt. 
Nihilominus iam deceptos eos, ex nauigantium testimonio apparet. Re-
cte ergo diximus, quod sine scientia non recte iudicet etiam sanctus. Un-
de Diuus Thomas in opusculo contra impugnantes religionem capite 11 quia 
philosophabantur, ad hoc allegat glossam super Danielem 1 inquientem: 
Si quis imperitus huius artis aduersus mathematicos scribat, aut expers philosophiae 
aduersus philosophos agat, quis etiam ridendus uel ridendo non rideat? Et poeta 
Comicus de tali iudice ait: 
 Dii immortales, homine imperito nihil iniustius, 
Qui nil rectum, nisi quod placeat sibi ducit. 
Secunda hypothesis. 
Sex sunt, quae iudicem harum quaestionum scire oportet, ut possit 
recte iudicare. 
Primum, quod philosophia de rebus caelestibus et inferioribus neces-
saria sit theologo speculatiuo, contra sectarios disputaturo. 
Secundum, quod nondum a philosophis scientia de coelestibus per-
fecta sit. 
Tertium, quod neque sanctus Moyses, neque Dominus Iesus, nobis 
phisiologiam et astronomiam aperuerint, sed Deus tradiderit mundum di-
sputationi hominum, Ecclesiastae 1 ut inuisibilia Dei per ea quae facta sunt, intel-
lecta conspicerent; (Romanorum 2) docuerint autem nos beate uiuere, ac 
dogmata supernaturalia, ad quae natura non sufficiebat. 
Quartum, quod qui uetet Christianis studium philosophiae et scien-
tiarum, uetet etiam esse Christianos. Et, quod sola lex Christiana com-
mendet suis omnes scientias; quia de falsitate sui non timet. 
Quintum, quod, qui tamquam ex doctrina fidei Christianae phi-
losophos, ratione et experimentis dogmata sua probantes, impugnant, 
quando illa non sunt expresse contraria scripturis sanctis, expositionem 
non recipientibus per alios contextus; hic perniciose contra se, et im-
pie contra fidem, et irrisorie ad alios, se habeat: multo autem magis, qui 
scripturae sensum uni ex philosophis ita accomodat, ut alius incom-
modet. 
Sextum, quod non omnis falsitas ita contrarietur scripturis, ut haben-
da sit pro haeretica in ecclesia militanti, sicut fortassis est triumphanti, 
nisi sensum scripturae subito aut consequenter euertat: et quod, si theolo-
gi complexati sunt dogmata, scripturis Dei magis aut neque contraria se-
cundum apparentiam, non sit condemnandus aut a speculatione ulterio-
ri arcendus, qui, an ita se habeant dogmata quae adferuntur, inquirit, ani-
mo ueritatis aperiendae, non fidei impugnandae. 
Quas assertiones sex in Theologicis nostris probatas, prout praesenti 
quaestioni expedit, iterum probare non grauabimur. 
Probatur assertio Prima. 
Quanquam Christiano sufficit, nosse quae sibi credenda sunt ad salu-
tem aeternam consequendam, ut docet Diuus Thomas in 2 2 quaestione 8 et 9 et 
cum eo omnes theologi, non sufficit tamen theologo, cuius est  alios ex-
hortari in doctrina sana, et contradicentes arguere, ut docet apostolus, et cum 
eo omnes patres. Cum enim de omnibus rebus per altissimam causam, quae 
Deus est, iudicare habeat theologus, et non per causas modo inferiores, 
quemadmodum caeteri artifices, et sapientes; indiget omnes scientias 
pernosse, ut simul Deum, quod eius obiectum principale est, et omnia o-
pera Dei cognoscat; et si qua scientia, quae de Deo et de operibus Dei a-
pud homines tractat, contradicit scientiae diuinae, eam impugnare possit, 
et argumentis respondere. Neque enim uerum uero contradicit, neque 
effectus causae: ergo nec scientia humana diuinae, nec opera Dei Deo, ut 
ex Concilio Lateranensi sub Leone X admonemur. Quapropter Diuus 
Thomas in opusculo contra impugnantes religionem, propterea quod
fratres scientiae et eloquentiae seculari operam darent, ostendit, eos esse 
caecos, nec uidere, quam necessariae, nedum utiles sint scientiae theologo. 
Atque ideo quamuis theologia respectu sui non egeat probationibus ex 
scientia humana desumptis, tamen respectu nostri indiget, ut roboremur, 
et intelligamus ex sensibilibus et naturalibus supernaturalia. Et proba-
tur testimonio Augustini et Hieronymi et Dionisii et aliorum patrum, 
qui hoc faciendum docuerunt, et fecerunt. Ut nescias, ait Hieronymus in epistola 
ad Magnum, quid prius in illis admirari debeas, eruditionern seculi, an scientiam 
scripturarum: additque Apostolum Paulum propterea poetas et philoso-
phos legisse, quos etiam citat saepe. Et Gregorius in moralibus, illud Io-
bi, Qui facit arcturum et orionem, exponens, de sapientia astronomorum se-
cularium acceptum dicit. Idem probant patres et Diuus Thomas in 1 quaestione 1 ex 
dicto Salomonis: Vocauit sapientia, id est theologia, ancillas, idest scientias, ad 
arcem. Imo scientias esse in praecepto generi humano, non autem indiui-
duo huic uel illi, clarum est. Nam fecit Deus hominem, ut Deum cognos-
ceret, cognoscendo amaret, et amando frueretur: et propterea sensitiuum 
et rationalem. Si autem ratio ad scientias ualet, contra ordinem Dei na-
turalem facit homo, nisi hoc dono Dei ex instituto diuino utatur, ut solet 
arguere Chrysostomus plane sicuti pedibus ad ambulandum uti nollet. 
Unde Aristoteles, Omnes homines natura scire desiderant. Et Moyses Genesis 
1 posuit Deus hominem in paradiso, ut operaretur, et custodiret illum. Hoc autem 
non erat opus manuale, nec custodia ab animalibus; quum absque labore 
ex sponte nascentibus tunc uiueret, et cuncta animalia illi obedirent: sed 
erat opus speculationis rerum, et obseruatio coelestium ac naturalium, ex 
admiratione prodiens, ut, quia tenebatur Deum uenerari (quod sine co-
gnitione praeuia non potest fieri, quia inuisibilia Dei, per ea quae facta sunt con-
spiciuntur, teste apostolo) undique philosopharetur. Licet autem Adamo 
omnes scientiae fuerint infusae, experimentali tamen carebat. Et hoc prae-
ceptum, datum est illi, non ut persona erat, sed ut caput generis humani, 
ac propterea nobis, qui ex eo descendimus, ut patres testantur. Item Da-
uid ait: Quaerite Deum, et uiuet anima uestra non potest autem a nobis quae-
ri, nisi in rerum natura ab eo creatarum, ut causa in effectu inquiritur. Et 
alibi ait, Mirabilia opera tua, ideo scrutata est anima mea. Et Salomon, Ecclesiastae 1 
inuestigasse diligenter de omnibus quae sub sole sunt, declarat, quamuis 
infusa praeditur scientia: et Sapientiae 7se res omnes naturales, mathema-
ticas, astronomicas et logicas sciuisse pandit; et de cunctis rebus physicis 
disputasse perhibetur in 3 Regum 4 et scripsisse, ut alii uolunt,de herbis, uo-
lucribus et lapidibus et piscibus. Et propterea mundus uocabatur ab ini-
tio Sapientia Dei (ut reuelatum est sanctae Brigittae) et liber, ut omnes in 
eo legeremus. Unde Sanctus Leo, sermone 7 de ieiunio decimi mensis, Per ipsa, ait, 
elementa mundi, tanquam per publicas paginas, diuinae uoluntatis significationem 
accipimus. Et sermone 8 idem probat ex eo, quod coeli enarrant gloriam Dei, 
etc. et inuisibilia Dei per ea quae facta sunt etc. Et profecto etiam ut dicit Cy-
rillus in primo contra Iulianum, philosophia est catechismus ad fidem: qui i-
psam spernit, fidei aduersatur. Et propterea Bernardus in sermone Audiam 
quid loquatur in me Dominus, ait, mundum esse codicem Dei, in quo iu-
giter legere debeamus. Idem dixit Sanctus Antonius, teste Nicephoro, et Chry-
sostomus super illud Psalmi 147 Non fecit taliter omni nationi. Ut nemo possit ex-
cusari, quod legem non acceperit. In omnem enim terram exiuit sonus eo-
rum. 
Corollarium. Et quoniam, quae sunt mirificentiora et excellen-
tiora, magis Deum repraesentant autorem sui; maiori studio et ob hoc i-
psum inuestiganda sunt, et quia animae humanae diuinitas ex hoc studio 
comprobatur. Huiusmodi autem sunt coelum et stellae et maiora mundi 
systemata. Unde Anaxagoras factum esse hominem dixit, ut suspiceret 
coelum. Et Ouidius a theologis cunctis, praecipue a Lactantio, ob hoc di-
ctum ualde laudatur, dicens de Deo: 
Cum terram spectent animalia caetera prona, 
Os homini sublime dedit, coelumque uidere 
Iussit, et erectos ad sydera tollere uultus. 
Dauid autem causam reddens in Psalmo 18 canit: Coeli enarrant gloriam Dei, 
et opera manuum eius annunciat firmamentum. Et in Psalmo 8 Quoniam uidebo coe-
los tuos, opera digitorum tuorum, lunam et stellas, quae tu fundasti. Plato etiam in 
Epinomide, et in Axiocho (si tamen non est Xenophontis), ex caelestium 
cognitione, ut stellarum, aequinoctiorum, eclipsium, et huiusmodi, animae 
immortalitatem, hominis dignitatem et deificationem argumentatur: et 
nos plura in Antimachiauellismo: Ouidius autem contestatur, ad astro-
nomos loquendo, 
 Felices animae, quibus haec cognoscere primum 
Inque domos superas scandere, cura, fuit.
"Admouere oculis distantia sydera nostris: 
Aetheraque ingenio supposuere suo.x 
Quae laudes maxime prae caeteris Galileo conueniunt, ut alibi palam 
fecimus. Omitto quae Iosephus et Philo de scientiis physicis et caelesti-
bus dicunt, quaeque Berosus in Noe et Abrahamo hoc nomine notat: et 
quod Patriarcha Iacob per physiologiam se a Labani auaritia liberet et 
diuitem faciat, ut scriptura testatur: et quod per scientias antiqui patres 
diuturniorem uitam egerint. Item Deus signa aduentus sui primi posuit 
in coelo et in terra. Adhuc modicum, et mouebo coelum ac terram, et ueniet de-
sideratus cunctis gentibus, dixit in Aggaeo. Et nos, ita euenisse, ex excentri-
citatum et aequinoctiorum et obliquitatis et apogeorum tunc inceptis 
mutationibus, et nunc tandem patefactis, probauimus in prophetalibus 
nostris.Et de futuri aduentus signis, in sole et luna et stellis, clarum est e-
uangelium Lucae 21 Et quia ad non causas extorquent astronomi uete-
res ista signa, et, ut prophetarat Petrus apostolus, epistola 2 capite 3 quod uiri 
illusores, iuxta proprias concupiscentias ambulantes dicent in nouissimis (cum Ari-
stotelicis et Machiauellistis), Ubi est promissio aut aduentus eius? Ex quo enim 
patres dormierunt, omnia sic perseuerant ab initio creaturae: contra hos ego osten-
do, non perseuerare sicut ab initio, sed adesse signa in sole, et luna et stel-
lis. Quae et suo tempori proxima esse, per physicum argumentum, ex in-
feriorum immutatione, Sanctus Gregorius super Lucam 21 recte probauit. Qua-
propter qui uigilantiam, super coelestium mutationes et ueritates, pro-
hibent, hi uolunt, utdies Dei, sicut fur in nocte, nos comprehendat, sicut 
caeteros filios tenebrarum, ut Sanctus Paulus, 1 Thessalonicensium 5 docuit, et monet, ut ui-
gilemus, nec simus noctis filii. Vigilat autem, qui data signa in sole et luna 
et stellis contemplatur; non qui sunt sicut Iudaei olim spretis signis de 
stella Balaam incidentes in lapidem offensionis, ut Augustinus monet. 
Ergo sicut Apostolis prae caeteris credimus in scriptura, naturae libro pri-
mo, ita Dauid propterea de his dixit: In omnem terram exiuit sonus eorum; 
et non sunt loquelae etc.; et Paulus idemde Apostolis repetit, Romanorum 5. Con-
cordant enim codices Dei utrique alter alteri. 
Probatur assertio secunda. 
Nondum ab aliquo Philosophorum aut theologorum satis digne, aut 
certe satis, de coelorum naturis, ordine, situ, quantitate, motu et con-
figurationibus, deque uniuersi constructione dictum esse, imo nec exacte 
dici posse, probatur ex scripturis sacris, ac diuersitate hypothesium inter 
sapientes. Et primo Job 38 dicitur: Nunquid nosti ordinem caeli, et pones ra-
tionem eius in terra? Et paulo inferius: Quis enarrabit coelorum rationem? De-
inde Salomon quoque, Ecclesiastae 9 Mundum, ait, tradidit Deus disputationi eo-
rum, ut non inueniat homo opus, quod operatus est Deus ab initio usque ad finem. Et 
capite 8 eadem ac plura repetit. 
Quapropter delirant, qui putant, ab Aristotele constitutam esse ueri-
tatem de caelestibus, et nihil amplius inuestigandum. Aristoteles enim in 2 
de caelo, sicuti ab Aegyptiis acceperat, scribit, octo esse sphaeras, adnume-
rando stellatam; et hanc esse primum mobile, quod moueat 24 horis omnes 
sphaeras planetarum, contra ipsarum inclinationem ab ortu in occasum, 
motu uiolento, quando ipsae naturali motu feruntur ab occasu ab ortum 
itineribus paucissimis: nam luna non nisi 12 gradibus ex 360 quos absol-
uunt omnes sphaerae per uiolentiam in motu diario. Deinde in 12 meta-
physicorum non a prima sphaera alias rapi uult, sed quamlibet a sua intelligen-
tia; multiplicatque tot intelligentias, quod sunt apparentiae, et motus; nec 
tamen reddit causas apparentiarum, ut fatentur Sanctus Thomas et Simplicius 
et alii expositores: et ponit bellum inter Deum et angelos, quippe cum hi 
moueant contra motum illius, et dum imitari dicuntur contrarium faci-
unt: similiter inter angelos; nam alius ad ortum, alius ad occasum, alius ad 
boream, alius ad austrum, contra mouere nituntur: et alios mouentes po-
nit; et totidem reluctantes, ita ut nedum uiolentiam coelo, et etiam in an-
gelis, aut discordiam aut lassitudinem in mouendo ponat, sed nec, cur sur-
sum aliquando, aliquando deorsum magis moueri astra uideantur, nec 
cur stationarii, ueloces, retrogradi et tardi fiant planetae, nec de mutatio-
ne excentricitatum et apogaeorum et aequinoctiorum, ullam reddat, aut 
reddere possit causam, quum coelum de quinta essentia componat. Nec 
ergo cur Mars infra solis sphaeram descendere Tychoni acronychius spe-
ctetur, nec quomodo nubeculae in sole, et sydera noua in sphaera stellata, 
et cometae supra lunam possint fieri. Unde oportet omnino falsam esse eius 
astronomiam, quae ista non admittat, sensu et instrumentis certissimis 
comprobata. Indeque Sanctus Basilius et Ambrosius haereticos censent eos, qui 
coelum de quinta essentia cum Aristotele faciunt, et solem negant esse 
formaliter calidum, ut infra docebimus, et in nostris quaestionibus pro 
philosophia sanctorum demonstrauimus. Omitto, quod solem immedia-
te supra lunam ponit; quod Diuus Thomas, et sequaces ipsius Aristotelis, 
docent esse falsum. Aristoteles quoque fatetur, se nescire de coelestibus 
quicquam; et fortioribus in hac scientia curam committit inuestigandi; 
ut patet in 12 Metaphysicorum; quaeque ipse ponit, ea sese a Calippo et Eudoxo ac-
cepisse confitetur: nec addidit aliud nisi reuoluentes orbes, qui pugnam 
inter angelos accumulant. Omitto impietates, quae ex quinta essentia et 
aeternitate motus caeli sequuntur. Nam Diuus Thomas et expositores Chri-
stiani hoc facile declarant: et rationibus respondet ille in lectione 10 ubi fir-
missime aeternitatem motus, non problematice, tenuisse illic Aristote-
lem docet Diuus Thomas, alioquin non datur ipsi Deus: unde et Atheistas 
nos facit, qui aeternitatem motus negamus. Et Diuus Thomas respondet con-
tra. Quare non satis mirari queo quosdam theologastros, qui metas inge-
niis hominum ponunt scripta Aristotelis. Quod neque Ptolemaeus uerita-
tem sit assequutus, docent noua phaenomena, de quibus per eius dogma-
ta non potest reddi ratio, nec discordia inter caelestia tollitur. Omitto er-
rores a Copernico deprehensos in mathematicis, uidelicet quod fiat motus 
regularis in sphaera super alieno centro, et alia. Propterea Thebit et rex 
Alfonsus inuenerunt librationes et nouas sphaeras. Copernicus uero et hos 
deceptos demonstrat, et ad antiquorum Pythagoreorum dogmata recur-
rit, unde apparentiarum rationes melius redduntur. Galileus uero ultra 
haec deprehendit nouos planetas, et systemata, et passiones coeli ignotas. 
Quare insaniunt indoctissime, qui putant de coelestibus satis esse, quae pa-
tefacta sunt ab Aristotele; qui nihil de suo dixit, ut ipsemet fatetur, et alios 
inuestigare plura iubet: et posteriores incerti adhuc digladiantur. 
Appendix Sed dicet quis: Si pro dignitate et ueritate dari de coele-
stibus doctrina nequit, ut Iob ait: ergo melius est quiescere, quam ultra 
frustra inquirere. Verum dico, sed inquisitio haec ulterior non facit ho-
minem haereticum, uti uolunt, sed uanum fortasse. At quod non sit uana ul-
terior inuestigatio, docet naturale desiderium semper plura discendi. Item 
Sanctus Bernardus in 4 et 5 de consideratione ad Eugenium: Quamuis, inquit, quid sit Deus 
non inueniatur, tamen fructuosissime semper quaeritur. Studium autem in rebus coele-
stibus et propter Deum, quem semper inuestigare iubemur. Nam etsi perfecte 
Deum non attrectamus, ut ait Paulus ad Athenienses, quem quaerere debemus, tamen 
semper aliquid plus inuenimus, unde paulatim deificamur. Et praestat (ait 
Aristoteles in 1 de anima), pauca de magnis rebus scire probabiliter, qua 
multa de paruis demonstratiue. Unde plura inuenere Aegyptii post Chal-
daeos in coelestibus; plura postmodum Graeci; et nunc plura Germani 
et Itali. Indeque stupore est, quantas pandat Galileus scenas, in quibus Deus 
sapientiae et potentiae et amoris sui diuitias repraesentat. Et Sanctus Leo, An-
tonius, Bernardus, Chrysostomus et alii dicunt mundum esse codicem Dei, cui o-
porteat nos insudare. Unde in quodam sermone Bernardus, quibus non 
datur gratia inquirendi Deum in supernaturalibus, iis inquirendum eum 
esse docet in naturalibus: ex his enim ad illa erigimur. Idem probat lucu-
lenter Richardus de Sancto Victore in libris Beniamin; sermone de contempla-
tione. Ratio etiam id suadet. Si enim propter sui gloriam ista creauit Deus, 
ut ait Salomon, uult profecto nos ea admirari, laudareque; et celebrare ex 
his autorem Deum: sicut pictor et poeta sapiens suas ipsorum picturas et 
carmina legi uolunt, et artis excellentiam inde agnosci, artificemque lau-
dari. Adde quod in his animi diuinitas ostenditur magis, et acquiritur, 
ut dictum est. Non ergo uana inquisitio. Quapropter inuidi sunt, aut in-
genio et fide in Deum exigui, qui putant in Aristotele et aliis philoso-
phis antiquis esse quiescendum, nec ultra quaerendum, praesertim post e-
uangelii lucem et noui orbis ac stellarum inuentionem, qua prisci carue-
runt sicut et luce fidei; quae perficit in nobis naturam supra ethnicos, non 
deprimit sub eorum iugo; cum eorum philosophia sit catechismus, et no-
stra sit perfecta doctrina, teste Cyrillo: unde in mundo, qui est liber Dei 
et sapientia, melius legere poterimus, si gratiam, quae est in nobis, non ne-
gligamus: et hoc dico caeteris paribus. Non enim rusticum ingenium 
Christiani adaequamus ingenio Platonis; sed ingenia nasci, quale fuit in 
Platone et aliis, ostendimus; quae, post euangelium plus proficere in sci-
entiis ualent quam Plato et alii. Et hoc Plato in Hippia etiam dixit, quod 
recentiores non cedant priscis, nisi ob inuidiam uiuorum, et ueneratio-
nem mortuorum. At neque desistendum, iterum probatur ex eo, quod 
Deus bonus est quaerenti se, ut ait Hieremias; et semper noua reuelat, ut 
uisum est supra: et dixit Sanctus Bernardus: dum ista retines, aliud non accipies. 
Non ergo frustra semper quaerimus. Et Sanctus Leo ait: Qui putat se in-
uenisse, non reperit quaesita, sed in inquisitione 
defecit circa diuina.

Quod autem physiologiae et astronomiae metam nec Christus nec 
Moyses posuerint, postquam uidimus quod prisci philosophi id non 
praestiterint, nunc facile declaramus. Nam in euangelio Christus nun-
quam de physicis et astronomicis disputasse legitur, sed de moralibus; et 
promissionibus uitae aeternae: cuius uiam exemplo et doctrina et sanguine 
patefecit. Profecto etiam superfluum id fuisset. Si enim in origine mundi 
tradidit Deus mundum disputationi hominum, ut operarentur et co-
gnoscerent Deum per ea quae facta sunt; et ut hoc possimus, mentem ra-
tionalem nobis infudit, et uias inuestigandi quinque sensoria patefecit 
illi quasi fenestras, ut docet Petrus apostolus apud Sanctum Clemen-
tem, per quas mundum, Dei statuam, aspiceret et quae in ea sunt admira-
retur, et artificem Deum quaereret, quod et Chrysostomus super Psalmum 
147 et alibi saepe declarat, naturalia autem per originale peccatum non 
amiserimus, ut theologi omnes contestantur; ergo superfluum fuisset, 
eum qui uenit redimere nos a peccatis, docere iterum, quae per nos disce-
re debemus et possumus. Unde nec Apostolis ista docenda mandauit, sed 
baptizare et docere, quae ipse fecerat et docuerat, Matthaeo ultimo, et pro-
bare per miracula et martyrium, Marco ultimo. Unde Bernardus in sermo-
ne de Petro et Paulo ait: Non docuerunt apostoli piscatoriam artem, aut scenofa-
ctoriam, neque aliquid huiusmodi; non Platonem legere, non Aristotelis uersutias in-
uersare etc., sed uiuere me docuerunt etc. Item Sanctus Clemens in 1 recognitionumin-
troducit Barnabam interrogatum a philosopho Romano: cur exiguus 
culex sex pedibus a natura donatus sit, elephas autem tam magnus quatu-
or tantum; respondisse se a Christo in mandatis habere doctrinam regni 
coelorum non autem physicarum rerum quae naturaliter inuestigari pos-
sunt. Nec reprobarunt apostoli philosophiam, cum Christus potius com-
mendet Pharisaeos, quod ex coeli facie de pluuiis et serenitate prognosti-
carentur; licet condemnet, quod tempus Messiae ex scripturis non agno-
scerent eodem modo; ut etiam conqueritur Ieremiae 10. 
Quod autem nec Moyses praescripserit fines in scientiis humanis, nec 
Deus physiologiam per eum docuerit aut astronomiam, palam est. Quo-
niam Salomon ait, Deum tradidisse mundum disputationi hominum; et 
ipse inuestigauit diligenter de omnibus rebus, naturam inspectando, non 
saltem Moysis codicem. Qui Moyses de coeli et terrae et cunctarum rerum 
creatione et ornatu dixit aliqua summatim, quatenus legislatori, non 
physiologo, deseruirent. Ut enim ostenderet eundem Deum, qui sibi legem 
dederat, creatorem et gubernatorem mundi, a creatione incipit, et per 
gubernationem incedit, et ad particularem gubernandi modum per legem 
sibi datam deuenit. Idem probatur ex omnium patrum testimonio: qui 
insuper addunt Moysen populari stylo usum, non philosophico; et potius 
iuxta sensum plebis, quam iuxta philosophicum intellectum. Unde cum 
essetmirificus in omni scientia, diuina et humana, imbutus omni sapien-
tia Aegyptiorum, ut dicitur Actorum 7 et Philo ac Iosephus probant; sic popu-
lo satisfecit, ut tamen philosophis satisfaceret. Namque omnia non solum 
ex uerbis, sed ex factis, intelligenda dedit eis, qui mystice intelligunt: ut pa-
tet in constructione tabernaculi ad instar coelestium, et de candelabro u-
bi septem planetae, et de uestibus Aaronis ubi totus orbis terrarum et ma-
gnalia parentum figurata erant, ut dicit Salomon Sapientiae 18 et probat 
Paulus ad Hebraeos, et Rabbini. Quapropter Augustinus et Chrysosto-
mus docent, Moysen angelorum creationem tacuisse, quod rudes popu-
li non potuerint intelligere res incorporeas; ac, cum proni essent ad ido-
latriam; ne illos adorarent: interim, cum dixit faciendo coelum, fiat lux, 
de angelis intelligi posse apud sapientes. Item nec de materia plebi men-
tionem eum fecisse, sed aquae et terrae nomine apud doctos intelligi posse. 
Item posuit sex dies Moyses in creatione qui Augustino non sunt physi-
ci, sicut ceteris patribus, sed angelici. Item Diuus Thomas in quaestione 68 primae partis docet, 
 nec de aere mentionem fecisse Moysen, quoniam populo rudi nihil igno-
tum proponere uoluerit: est autem ignotum populo, an aer sit corpus, quo-
niam inuisibilis, sed per tenebras super faciem abyssi insinuari. Sic omnes 
patres textum Moysis ad philosophiam trahentes, pari consensu excu-
sant eius modum loquendi ex populi incapacitate. Unde Anastasius epis-
copus, ad sensuum allegoriam magis inspexisse Moysen, in suis allegoriis 
super Moysen ostendit. Tandem Chrysostomus, huius prudentiae Mosa-
icae praeco maximus, cum allegoriarum sit fere hostis, et ad literalem sen-
sum fere omnia reducat, et moralem; tamen in hoc libro fatetur, Moysen 
in cunctis fere uerbis rudi populo sermonem attemperasse; et praecipue, 
quando Moyses ait, Deum fecisse duo luminaria magna, quum enim luna 
stellis multis terraque sit minor, dicitur luminare maius propter effectum 
erga nos, et quia ad sensum maior apparet. Et Diuus Thomas in quaestione 70 articulo 1, o-
stendit, Moysen sequutum esse sensum heic uulgarem in loquendo, sicuti 
in caeteris, non autem rationem; ratio enim lunam minorem facit et idem 
dicit in stellarum et coeli motu; et quoniam motus luminarium sit sensui 
obuius, non autem sphaerarum, non dixisse de his quod moueantur; quod 
dicendum fuerat, si uera est Aristotelis sententia. Vide responsio ad 3 et ad 5 
Quamobrem qui uellet condemnare astronomos, quod ponant lunam 
plurimis stellis minorem, et tertiam telluris partem fere, et lucere lumine 
non propterea quod Moyses uocet eam luminare magnum; is ridiculus 
esset, et ignoranter impius, ut mox declarabimus in assertione quinta. 
Probatur assertio quarta. 
Quoniam omnis hominum secta, aut lex, quae naturalium rerum inue-
stigationem suis uetat sequacibus, falsitatis nomine suspecta haberi 
debet. Cum enim ueritas ueritati non contradicat, ut habetur in concilio La-
teranensi sub Leone X et alibi, nec liber sapientiae Dei creantis libro sa-
pientiae Dei reuelantis; qui timet a naturalibus contradictionem, propriae 
falsitatis est conscius. Propterea enim omnes fatemur, Machometanis ob 
id scientias esse prohibitas. Nam quando Mauri philosophabantur, plurimi 
eorum, detecta fraude, contra fidem Machometanam scripserunt, ut Auerroes, 
Auicenna, Alfarabius, Haly, Albenragel, Albumasar, et alii philosophi et 
astronomi, ut in Antimachiauellismo ostendimus. Propterea quidam rex 
Maurorum, ut Boterus narrat, scientias suis prohibuit, idemque seruant reges 
Turcarum. Item apud gentiles cautum lege erat, ne de diis inuestigatio curio-
sa fieret. Idcircoque Plato in Timaeo admonet, de diis sic loquendum, ut 
legislatores et dii uolunt; cum tamen eius tessera unum modo Deum uel-
let. Et Chrysostomus, super epistolam ad Romanos,condemnat Socratem, 
quod cum deorum falsitatem nosset, tamen moriens dixerit, Gallum debemus 
Aesculapio: de quo Plato in Phaedone. Item Athenienses Anaxagoram et 
Socratem et Aristotelem et alios philosophos persequuti sunt ad necem, 
quoniam de diis inquirere, quod lex uetarat, ausi fuere. Eos ueritatem de Deo 
agnouisse, apostolus testatur, et Cicero, et Cato apud Lucanum, et alii mul-
ti. Igitur qui uolunt lege Christiana uetari ueras scientias, et studia, et in-
quisitionem rerum physicarum ac coelestium; hi uel male sentiunt de 
Christianismo, uel, ut alii male suspicentur, sunt causa. Porro si ueraciter 
lex Christiana omnibus est plenissima ueritatibus, nullius mendacii par-
ticeps; non modo a contemplantibus nihil metuit, sed testimonium ab 
eis inuenit. Hoc diuus Thomas in 1 contra gentiles, et in opusculo contra im-
pugnantes religionem, contra eos qui philosophiam et alias scientias in 
monachis damnabant, dicere uidetur. Idem probat ratione in 1 quaestione 1 et i-
terum ex autoritate Salomonis, Prouerbiorum 9 quod sapientia, idest theolo-
gia, mittat ancillas suas, idest scientias, ut uocarent ad arcem etc. Non ergo 
fugat scientias, sed utitur eis ad conuocandos homines in regnum coelo-
rum; quoniam sibi sunt ancillae et ueraciter seruiunt, non contradicunt. 
Nam quae contradicunt, scientiae non sunt, sed phantasiae philosophorum 
uanorum, ut docemur ex concilio Lateranensi, et in Niceno 2 et in arti-
culis Lutetiae damnatis. Item quod iubeat, non uetet scientias, iterum 
probatur ex eo quod Christus, 1 Corinthium 3 est Dei uirtus et Dei sapientia. Ut 
autem dicitur Ecclesiastici 1 Omnis sapientia a Domino Deo est, et radix sapi-
entiae uerbum Dei. Qui ergo Christiani sunt, iidem sunt sapientes et ra-
tionales. Verbum enim Dei est ratio summa, a qua dicimur rationales 
per participationem. Et tales nos Christus esse uult, opere et ueritate sibi 
persimillimos. Quamobrem qui generaliter dicunt, non esse plus sapien-
dum, nec quaeritandum in ratiocinio, nisi quae ab aliis hominibus habe-
mus, ii Christiani quodammodo non sunt, et Christo contradicunt, eius-
que similitudinem nobis minuunt. Terminant enim opera sapientiae Dei 
intra pugillum cerebri unius hominis, et ingenio humano, non Christo, 
captiuant intellectum, ut uult Paulus, quiomnes tyrannos et sapientes 
huius mundi et omnem intellectum subiicit Christo, 2 Corinthium 10.In cu-
ius compedes nostros pedes iniicit Ecclesiasticus, et in torquem collum. 
Qui autem in Aristotelis aut Ptolomaei aut alterius compedes nos inclu-
dunt, ut Auerroistae, a quo non est innoxius Antonius Mirandulanus; pu-
tantes, meliora ingenia Deum non amplius facere, aut eorum dictis nos 
ligant, et scripturarum sensum ad eorum dicta torquem, et non ex rerum 
natura, quae est liber Dei, Dei scripturam longe melius declarans; hi Chri-
stiani uere non sunt. Latissima est sapientia Dei, non coarctata ingenio 
unius hominis: et quanto plus quaeritur, tanto plus inuenitur in ea; imo 
agnoscitur quod nihil sciamus, cum tot tantaque ignorare didicerimus. 
Et hanc scientiam Salomon in Ecclesiastico uidit, et Apostolus commendat, et 
Socrates in se intellexit. Nec, qui putant se scire, quoniam Aristotelem 
sciunt, aut aliqua noua de mundo, Dei libro, ut Galilaeus, hi sciunt, quo-
modo oporteat eos scire; nec uere sapientes sunt, nisi sciant, longe pluri-
ma sese ignorare, nec ab inuestigatione, quasi sciuerimus, desistendum; ut 
Sanctus Leo monet, et Ecclesiasticus capite 42 et 43. Quasi enim scintilla est quod 
scimus. Legitur ergo sapientia in toto Dei codice, qui est mundus: et sem-
per plus inuenitur. Ad illum igitur, non ad hominum codicillos, nos re-
mittunt scriptores sacri. Utimur tantum doctrinis gentilium, quatenus 
rationales sunt a ratione prima Christo. Et quamuis illi supernaturalibus 
non credant, non propterea in naturalibus non sunt participes Christi. 
Et idcirco auferendum ab eis, si quid boni dicunt (ait Augustinus 2 de doctrina 
Christiana)tanquam ab iniustis possessoribus; qui cum ueritatem cogno-
uissent, non honorificauerunt; ideoque meruerunt fidem non accipere 
supernaturalem. Agnoscimus tamen in eis quod Christi est: sed nostra-
tes praeferimus. Nam gratia perficit naturam, etiam in naturalibus, ut do-
cent patres, et Diuus Thomas 2 2 Ergo habiliores sunt Christiani ad ueritates 
inuestigandas, quam ethnici, si caetera sunt paria. Iniuriam itaque Chri-
sto facit, qui ethnico se subiicit. Sub omni ligno frondoso prosternebaris mere-
trix, dicit Propheta. Hoc Hieronymus intellexit de his, qui sapientiae se-
cularium se prosternunt. Propterea in epistola ad Pammachium, ex figura 
testamenti ueteris, Si amaueris, inquit, mulierem alienigenam, hoc est scientiam 
secularem gentilium, reseca eius capillos, et ungues laua etc. Et hunc modum in 
Concilio Lateranense docemur. Et in quaestione nostra, utrum expediat 
nouam cudere philosophiam, ostendimus, quod hoc tempore, quando 
superbit ancilla supra dominam theologiam, explodenda sit sicut Agar. 
Et quia filii Israel ex parte Iudaice, et ex parte loquuntur Azotice, abii-
ciendae sunt, ut iubet Esdras uxores alienigenae, et capiendae de filiis Iu-
da, hoc est, de doctrinis sanctorum; et de mundo, Dei codice, sunt refici-
endae scientiae, ut nos fecimus, et Galilaeus facere non cessat. Sanctus Thomas 
etiam 1 quaestione 1 ait, quod gentiles tanquam testes contra seipsos, non tan-
quam iudices, nec ut testes contra nos, citentur in scholis theologorum. 
Mirum igitur, quod pro magistris habentur (ut Bembus stupet) etiam 
theologorum. Absit hoc. 
Ergo qui uetant Christianis philosophiam, quid sit Christianum es-
se, non intelligunt; et sunt similes Iuliano Imperatori, qui ex fide aposta-
tauit, et interdixit Christianis omnes scientias; ut suis ancillis destituta 
theologia, non posset uocare homines ad moenia ciuitatis Dei. Et hoc 
etiam Diuus Thomas in eodem libello considerat. Quid nunc uocaret eos 
qui prohibent nos philosophari in libro Christi, qui est mundus, cum Iu-
lianistas faciat eos, qui monachis in libris secularium legere prohibitum 
esse uolebant? Excusationem non habent a scriptura Dei. Non enim illud, 
Nolite sapere plusquam oportet, et, Qui uidetur sibi sapiens esse, stultus fiat, est contra 
nos, sed pro nobis. Non equidem studium uetat philosophandi sed non phi-
losophandi ultra, quasi omnia sciuerimus, et sapientiam ex proprio arbitra-
tu supra reuelatam doctrinam se erigentem, et metientem suo modulo diuina 
dogmata, ut faciunt gentiles et haeretici et qui ponunt scripturarum lu-
cernam sub modio Aristotelico. Unde in libro Iob, contra prudentiam 
humanam multa dicuntur, et in Isaia contra Astrologiam. Constat au-
tem, prudentiam esse diuinissimam uirtutem, et astrologiam scientiam 
utilissimam, ut Hieronymus docet in prologo bibliorum. Ergo prohi-
betur prudentia humana, quando supra diuinam exaltatur Machiauellisti-
ce; et quando putat, se proprio studio assequi posse, quod supra naturam 
est, et non postulat a Deo: similiter et astrologia, quae supra prophetas in 
Babylone se erigebat, et praesumebat futura contingentia certo prae-
nuntiare; non autem quae prophetiae subiicitur, et sapit ad sobrietatem 
coniecturaliter de futuris. Et sic dicito de scientiis aliis. 
Appendix. Ad gloriam Christianae religionis non modo spectat, per-
mittere studium inueniendi nouas scientias, ueteresque renouandi, ita ut 
non indigeamus ungues et capillos alienigenarum resecare, sed etiam 
spectat facere, ne semper Machiauellus et Iulianus insultent nobis, quod 
Christi, sapientiae Dei spectatores cum simus, tamen scientias a gentili-
bus per nos damnatis mendicamus, quasi faciendo illos nobis meliores. 
Cui argumento supra ex Augustino respondimus; et prolixius in Anti-
machiauellismo, ubi etiam subiecimus, quod approbatio scientiarum in 
Christianismo sit uinculum magnum inter alia, quae me retinent 
in ecclesia Dei: credo quod et alios: cur illud 
nunc rumpamus.

Probatur assertio quinta. 
Si ergo libertas Philosophandi plus uiget in Christianismo, quam in 
caeteris nationibus, ut probatum est; quicunque philosophantibus le-
ges et metas praescribit ex proprio arbitratu, tanquam ex Sanctae Scripturae de-
cretis, non aliter sentiendum docens ac ipse sentit, et scripturas uni tan-
tum sensui sui ipsius aut alterius philosophi subiicit et coarctat; is non 
modo irrationabiliter et perniciose, sed etiam impie se habet: quippe 
quia scripturas sanctas ludibrio philosophorum et irrisionibus gentilium 
ac haereticorum exponit; quibus etiam aditum ad fidem praecludit, nec 
uocat ad arcem, sed euocat ab arce fidei, infideles; et spiritui sancto simul 
iniuriam facit.Cuius sermo cum sit praegnantissimus et faecundissimus 
(teste Augustino de doctrina Christiana, et Chrysostomo super psalmos, 
Ambrosio et Origene in omnibus operibus ipsorum, et Gregorio 15 mo-
ralium) redditur hac de causa sterilissimus. Faecundissimus autem est non so-
lum in sensu mystico, sed etiam in litterali, ut Augustinus docet in 1 de trinite 
et Diuus Thomas in 1 quaestione 1, articulo 10 et Caietanus Cardinalis ibidem. Patitur e-
nim omnes sensus et expositiones, quae aliis scripturas textibus non con-
tradicunt directe uel indirecte, ut habetur in quaestione 32 articulo 4 
Huiusmodi praeterea multiplicis expositionis eam reddit causam Diuus 
Thomas opusculo 10 quaestione 18 quam pridem dixerat Augustinus 1 super Genesim ad 
litteram Multis, inquiens, exitibus sacrae scripturae uerba exponuntur, ut se ab irrisione 
cohibeant inflati literis secularibus. In libro uero de trinitate ut uariis uiis cauilli 
haereticorum eludantur, idem fieri docet. Item Diuus Thomas in eiusdem 
opusculi prooemio: Hoc in principio protestor, quod plures horum articulorum 
ad fidei doctrinam non pertinent, sed magis ad philosophorum dogmata. Multum 
autem nocet talia, quae ad pietatis doctrinam non spectant, asserere uel negare, qua-
si pertinentia ad sacram doctrinam. Dicit enim Augustinus in 5 Confessionum Cum 
audio Christianum aliquem ista (scilicet quce philosophi de coelo et stellis et de so-
lis lunaeque motibus dixerunt) nescientem, et aliud pro alio sentientem, patienter in-
tueor opinantem hominem: nec illi obesse uideo, quum de te, Domine creator o-
mnium, non credat indigna, si forte situs et habitus creaturae ignoret: obest au-
tem, si haec ad pietatis doctrinam pertinere arbitretur, et pertinacius affirmare au-
deat, quod ignorat. Quod autem obsit manifeste (subsequitur Diuus Thomas) mani-
festat idem Augustinus 1 super Genesim ad litteram. Turpe est, inquit, nimis et perni-
tiosum, ac maxime cauendum, ut ne Christianum de his rebus, quasi secundum Chri-
stianas literas loquentem, ita delirare quilibet infidelis audiat, et, quemadmodum 
dicitur, toto coelo aberrare conspiciens, risum tenere uix possit. Et non tam mole-
stum est, quod errans homo uideatur, sed quod autores nostri talia sensisse creduntur 
ab eis, qui foris sunt, et cum magno eorum exitio de quorum salute satagimus, tan-
quam indocti reprehenduntur. Unde mihi uidetur tutius esse, ut quae philosophi 
communes senserunt et nostrae fidei non repugnant, neque esse asserenda existi-
memus ut dogmata fidei, licet aliquando sub nomine philosophorum introducantur, ne-
que sic esse neganda tanquam, fidei contraria, ne sapientibus huius mundi contem-
nendi doctrinam fidei occasio praebeatur. Haec Diuus Thomas cum Sancto Augustino. 
Ex quibus patet, quam imperite, et contra patrum decreta, recentiores 
quidam Aristotelismum, quasi de fide esset, defendant, propterea quod 
Diuus Thomas Aristotelem exposuerit; quum hic omnino contrarium do-
ceat, ut in responsione etiam ad argumenta plenius uidebimus. Ergo Ulysses 
Albergettus de his est, uolens lunam proprio lucere lumine, quia scriptu-
ra dicat luna non dabit lumen suum, faciens uim in ly suum; quod multas ta-
men patitur expositiones. Sed quid mirum, quando et ipse Augustinus, 
et alii patres sic errauerunt, non in uniuersali quam docuerunt, sed in 
particulari huius syllogismi propositione deficientes. Lactantius Firmia-
nus enim prius in libro 3 capite 25 et Augustinus in 16 de ciuitate Dei constan-
ter affirmant, antipodas non extare, quia illi homines ex Adami non ue-
nerint origine, quod est contra scripturam, facientem ex uno omne ge-
nus hominum. Addunt et rationes physicas. Procopius Gazaeus anno 
Domini 500 contexuit catenam expositionum super Sanctas Scripturas ex o-
mnium patrum monumentis; et probat antipodas non extare. Et ex eo-
rum dictis et autoritatibus sacrae Scripturae Sanctus Ephrem in toto altero he-
misphaerio, a Columbo inuento, paradisum terrestrem ponit. Et quidem 
pro haereticis habentur apud patres quosdam, qui antipodas ponunt. Ni-
hilominus eorum assertio contraria ueritati per nauigantes panditur. Un-
de si uere contrarium scripturis Dei est, exstare antipodas, ut illi dixerunt, 
aut paradisum terrestrem illic esse aut inferos et purgatorium, ut Dan-
thes, Isidorus et alii opinati sunt; sequitur quod ueritas iam propalata per 
Columbum sit contraria scripturis Dei aut dissona. Praeterea idem 
Procopius et alii putabant, terram esse super aquas fundatam et eis 
innatare, quod olim Xenophanes philosophus dixerat: quam opinionem 
probant e scripturis, dicente Dauid: Qui firmauit terram super aquas, in Psalmo 
135 et in Psalmo 23 Super maria fundauit eam. Nihilominus nunc pensilis appa-
ret in medio mundi, seipsam sustentans et aquas, et non ab aquis susten-
tata deorsum, ut ipsi credebant. Neque enim datur deorsum secundum 
naturam; nisi centrum, secundum cuiusque systematis conseruationem, 
contendentibus partibus ad centrum, ut unio totius et conseruatio cele-
bretur: unde etiam partes solis ponderant ad centrum solis, et partes lunae 
ad centrum lunae. Quod anxie torsit Sanctum Ambrosium, ne motus coeli sit com-
positus ex eleuatione aut depressione, unde inclinabat ad quietem e-
ius cum Chrysostomo et aliis patribus. Quae tamen argumenta in mathe-
maticis parui sunt momenti. Vide, quam perniciosum sit ista affirmare, 
quasi sint de fide. Philastrius episcopus quaedam de fide esse pronunciat, 
quae contraria fidei; ut, quod tantus sit numerus annorum mundi 
quantus ab ipso ponitur; et quod, quando Deus inspirauit Adamo spira-
culum uitae, non dederit ei animam, sed spiritum sanctum; et tamen a ca-
tholicis et haereticis irridetur in utroque asserto. Cautior fuit Beda, quod 
hydropisis sit morbus ex uitio uesicae natus; et Diuus Thomas, quod sub aequa-
tore non possint habitare homines, Aristotelis autoritate motus, quam-
uis Albertus et Auicenna contrarium senserint nam non quasi de fide ista 
protulerunt, cum posset allegare Diuus Thomas gladium flammeum; et nunc 
geographia et medicina redarguit eos, sed absque periculo fidei. Foedius 
errarunt, qui zonam torridam esse gladium flammeum angeli custodien-
tis uiam paradisi docent; cum iam nihil impedimenti uiatoribus et naui-
gantibus zonam illam afferre compertum sit. Quid dicent Ethnici et Ma-
chometistae, quando ista, tanquam ex scripturis nobis posita, audiunt? Nos 
possemus in Machometum retorquere, quod sub ista terra ponat alias se-
ptem terras, et bouem, et piscem, cuius caput in oriente, et cauda in oc-
casu, sustinentes has tellures. Sed leuis est consolatio, aliorum errorem 
pandere, quando et ubi et nos etiam erramus. 
Quas ob res si Galileus uicerit, non modicam irrisionem comparabunt 
Romanae fidei nostri theologi apud haereticos, quum iam omnes hanc 
doctrinam et telescopium auide amplexati sint in Germania, Gallia, An-
glia, Polonia, Dania, Suecia, etc. Si autem falsa sit Galilei sententia, nil 
incommodabit theologicae doctrinae. Non enim omne falsum est contra 
fidem in ecclesia militanti, quemadmodnm fortassis est in triumphanti. 
Alioquin errores in physiologia sanctorum, deprehensi, eos haereticos esse 
probarent. Item si falsa inuenietur, non perdurabit. Quapropter arbitror, 
non debere hunc philosophandi modum uetari; tum quia auidius ab hae-
reticis amplexabitur, et nos irridebimur scimus, quantopere conquesti 
sint Ultramontani ob determinationes quasdam in Concilio Tridenti-
no factas. Quid facient, cum contra physicos et astronomos nos insurge-
re audient? Nonne statim acclamabunt, quod naturae, nedum scripturae, 
uim inferamus. Scit haec Cardinalis Bellarminus, tum quia Augustinus 
et Thomas sentiunt, ut probatum est, permitti debere, sicut permittitur, 
dicere coelum esse de quinta essentia, et dies a planetarum dominiis no-
minari, ut notat Diuus Thomas in opusculo 10 articulo 39 sicut in proeemio definie-
rat. 
Probatur assertio sexta. 
Sexta assertio non indiget alia probatione. Palam enim est, quod nisi e-
uidenter directe uel indirecte repugnet scripturis sacris, aut decretis 
Ecclesiasticis, non sit falsitas contra doctrinam catholicam, et ut Diuus Tho-
mas et Augustinus in assertione 4 allegata dixerunt, in his retinendis sit 
assensus, et non temere pronunciandum intra Ecclesiam. Ex dictis patet, 
quod doctores theologi multos errores amplexi sint ex philosophia gen-
tili, uillud de terra super aquas ex Xenophane; et quod antipodes non ex-
stent, et sol per boreales terrae partes noctu feratur et propter montes non ui-
deatur, ut Aristoteles 2 meteororum testatur; et quod sub zona torrida non sit habita-
tio; et quod paradisus terrestris sit in insulis fortunatis, aut in oriente apud 
Chinenses, aut prope lunam; et alia huiusmodi nec tamen sint haeretici 
post detectam falsitatem. Et falsitas in Galileo deprehendi non potest, 
quoniam ex obseruationibus sensatis in libro mundano procedit, non ex o-
pinione: neque loquitur tanquam de fide, ut deprehensus ipse irrideri et 
cum eo scriptura possit. Sed haec in solutione argumentorum, ubi, 
quam perniciosa magis ex Aristotele recepta sint, etiam do-
cebimus, absque fidei incommodatione.

Hypothesis tertia. 
Haec oportet scire pro fundamentis, quicunque iudex esse uelit in hac 
causa. Et quoniam de scripturae sanctae physiologia controuersia est 
praesens, qui iudex esse cupit, debet, ut ex praedictis habetur, modum ex-
ponendi scripturarum sanctarum sensus mysticos et litterales omnes cal-
lere, secundum sanctorum patrum expositionem et naturae codicem, per 
omnes scientias, praecipue physicas, et mathematicas obseruationes. Si-
quidem scriptura, quae est liber Dei, sacro libro Dei, qui est natura, non 
contradicit. Hunc autem per oculatissimum hominem, per omnes scien-
tias uersatum, oportet legi, ut utriusque libri concordias apparentes, et dis-
cordias latentes, examinare possit. Nec, prout Aristoteles aut alius decer-
nit, interpretari utrumque, sed omnium philosophorum dogmata scire, 
et sicut legimus, in utroque libro Dei, propriis sensibus et patrum spiritu et 
ecclesiae sanctae foecundissimo intellectu exponere debemus, ab omni in-
uidia et passione alieni, quae iudicium obnubilant et torquent: ne simus de 
illorum iudicum numero, quos Horatius sigillat, de contemporaneo pro-
pterea male sentiente: 
Aut quia nil rectum, nisi quod placuit sibi, ducunt; 
Aut quia turpe putant, parere minoribus, et quae 
Imberbes didicere, senes perdenda fateri. 

Et Sanctus Hieronymus in epistola ad Magnum, cum declarasset, omnium phi-
losophorum disciplinis fuisse adornatos scriptores sanctos, addidit: Quaeso 
ut suadeas eis (qui super praedictis eum reprehendebant), ne uescentium den-
tibus inuideat edentulus, aut oculos caprearum talpa contemnat. Non enim nisi ex 
inuidia, quod talia ipsi ignorent aut scire desperent, aut iterum fieri disci-
puli uerecundentur quum nunc uocentur magistri, sublimioribus incom-
modos modernis ingeniis sese efficiunt. 
Conclusio huius capitis tertii. 
Ergo probatum est, quod nec zelus Dei sine scientia, ut dicebat Ber-
nardus, nec scientia sine zelo Dei possit de his iudicare: ac quae sint sci-
enda; et quo pacto zelandum pro Deo, non pro homine, prae oculis 
habendo illud Numerorum 11 ubi Iosue, dum zelatur pro Moyse se ideoque aegre 
fert quod alii in castris prophetarent, audiuit, Quis det, ut uniuersus populus 
prophetet, et det illi dominus spiritum suum. Quod nunc diceret longe ma-
gis de se Diuus Thomas. Unde magis erubescamus, quod pro Aristotele, non 
pro Moyse, aut pro Diuo Thoma crasse zelantes, nostros Christianos prae 
gentilibus philosophari prohibeamus. 

Caput IV 
Respondetur ad argumenta, contra Galileum capite primo 
proposita.

Ad primum. 
Ad primum ergo contra Galileum, respondebamus in quaestione prae-
cedenti ubi examinauimus, an liceat nouam cudere philosophiam, 
et Peripatecismum autoritate spoliare. Nunc autem breuiter dicimus, 
haereticum esse assertum, quod theologia fundetur in Aristotelismo, aut 
quod indigeat philosophorum doctrinis ad sui probationem ex parte sui; 
sed tantum ex parte nostri Aristotelem allegari; non ut sit iudex in theo-
logia, neque testis contra nos, sed testis contra gentiles suos et alios sophi-
stas, et quando ut testis eorum quae in mundo uidit, non ut opinatur, ad-
fertur; quod probatum est in secunda hypothesi ex Diuo Thoma 1 quaestione 1 et 1 
contra gentiles et opusculo 10. Et quando Diuus Thomas uidebatur esse nimius, 
contra proprium praeceptum, in allegando Aristotele, dum theologiam 
scribit, reprehenditur de hoc in articulis Parisiensibus. Potest tamen ex-
cusari non inepte, uti nos excusauimus in quaestione praedicta. Item si quis 
condemnat Galileum, quia Aristoteli aduersetur, condemnabit prius 
Augustinum, Ambrosium, Basilium, Eusebium, Origenem, Chrysosto-
mum, Iustinum, et alios sanctos Ecclesiaeque doctores, qui Aristotelem 
non modo in metaphysicis sed et in physicis dogmatibus fere cunctis con-
demnarunt, et Platoni potius aut Stoicis fauerunt; ut patet legentibus. 
Imo Sanctus Iustinus, cognomento philosophus et martyr librum scripsit, ad-
titulatum contra Aristotelem. Quapropter nesciunt, quid dicant, et im-
pie errant (ut probatum est in assertione quinta hypotheseos secunda)
qui putant, Aristotelis ruinam in theologiam uel tantillum redundare. 
Nos autem et contrarium probauimus. Nisi enim eius autoritas euerta-
tur, adhuc nos infestabunt haereses eius, uidelicet 1. quod motus sit ae-
ternus, cum alioqui non esset Deus; quod Aristoteles firmiter tenuisse 
libro 8 physicorum, et 12 metaphysicorum. etiam Diuus Thomas ibi, lectione 10 testatur, 
contraque ipsum pugnat, nedum Iustinus et patres alii. Item 2. quod a-
nima sit mortalis, uel una tantum immortalis in cunctis hominibus. 
3. quod Deus inferiora non respiciat. 4. quod contra Angelos moueat. 
5. quod post mortem non sit poena nec praemium. 6. quod inferi sint 
fabula. 7. quod Deus agat de necessitate. 8. quod fortuna rescindat 
seriem prouidentiae: et alia multa, quae dicit contra fidem, etiam teste 
Diuo Thoma, nedum Auerroe, et Alexandro, et caeteris Graecis atque A-
rabibus. Proptereaque a Sancto Vincentio, et Domino Serafino de Firmo, in 
expositione apocalypseos, uocatur Aristoteles phiala irae Dei super aquas 
sapientiae effusa a tertio angelo. Et Origenes dicit Aristotelem Epicuro 
peiorem et impium magis, in libro contra Celsum. Vide etiam quae et quan-
ta contra eum testentur Augustinus, Ambrosius et Iustinus, qui expo-
nunt Aristotelem in suo sensu. Quapropter miror, quomodo scio-
li fundari theologiam putent in Aristotele, et hoc Sancto Thomae impingant 
etiam nostri fratres aliqui, ex hoc ipsum laudantes, sicut imposuerunt o-
lim Theologi Parisienses, eum ex hoc reprehendentes ; cuius contrarium 
Diuus Thomas profitetur et testatur. Cur autem Aristotelem exposuerit, 
et eo usus fuerit in bonum fidei, faciendo de ueneno theriacam, in arti-
culo praecedenti dictum est. 
Galileus autem fidei fundamentis inhaeret; et de naturalibus loquitur 
sobrie, sicut testes obseruationum, non sicut opinator, uti facit Aristote-
les de cerebro suo. Quare propter hoc laudandus est. Infirmatio enim in-
fidelium dogmatum et mendaciorum gentilium, est roboratio Christia-
nismi, non euersio theologiae. Et hoc esse unum ex his, quae iudicem scire 
decet, praefati sumus. Quod autem haereses ex Aristotelismo prodierint, 
ex Nicephoro et caeteris historicis ecclesiasticis nos alibi ostendimus; ut 
et quomodo Aristoteles Auerroista sit officina Machiauellismi, et phi-
losophia, quae sumitur ex mundo Dei libro, ancilletur theologiae 
et contestetur, non quae ex opinante Aristotele aut quouis alio.

Ad secundum. 
Ad 2 respondeo, negando quod Galilei dogmata scholasticis omni-
bus atque patribus aduersentur. Nam etsi aliquibus eorum non con-
sonant ad litteram, consonant tamen secundum intentionem. Ipsi enim 
ueritatem sibi anteponendam esse uoluerunt; nec de Philosophicis tan-
quam testes, sed tanquam opinatores et recitatores loquuti sunt. Un-
de testes illis praeferri debent: sicut Christophorus Columbus nunc prae-
fertur Lactantio, Procopio, Ephremo, aliisque sanctis doctoribus; et Ma-
gellanes Sancto Thomae, et Antonio et aliis. 
In hoc ego insuper ostendam, primo quod theologi quidam amplexa-
ti sint Philosophorum dogmata magis pugnantia cum scripturis et san-
ctis doctoribus, quam sunt dogmata Galilei secundo, quod plerique ex 
patribus et scholasticis cum Galileo sentiant: tertio et scripturam illi ma-
gis fauere, quam eius aduersariis. 
Primum probatur. Nam coelum non esse quintam essentiam, sed ex e-
lementis aut igne solo constitutum, praesertim sydera, omnes philoso-
phi olim docuerunt, et sancti, Augustinus, Ambrosius, Basilius, Iustinus, 
Cyrillus, Chrysostomus, Theodoretus; Bernardus in sermone Mulier a-
micta sole, et magister sententiarum. Et hoc ex scripturis probat Ambrosi-
us in hexaemeron libro 4 ubi dicitur, Coeli peribunt, et omnes sicut uestimentum uete-
rascent. Idem facit Philoponus, pro Christianis exponendo libros de Coe-
lo Aristotelis contra Aristotelem. Nihilominus scholastici multi absque 
scripturarum, ut dicunt, damno, coelum de quinta natura faciunt. Quod 
innumeris in locis Ambrosius, tanquam fictitium, et diabolicum inuen-
tum, detestatur: ut et Iustinus et Basilius. At Sanctus Thomas, qui Aristotelem 
exposuit, in 1 tamen textum Moysis de operibus sex dierum exponit ad 
utramque partem, et de sententia philosophorum ac patrum, et de senten-
tia Aristotelis, sed illam textui magis conuenire semper docet in quaestionibus 65, 66 
67, 70, 71, Aristotelicam uero magis repugnare; quod scioli non animad-
uerterunt. Praeterea solem esse formaliter calidissimum et lucidissimum, 
scriptura Dei testatur. Nam 1 Genesis fit luminare maius; de calore uero e-
ius habetur in Psalmo 18 item Sapientiae 2 et Ecclesiastici 43 et alibi pluries; et in Sapientiae 17 
datur illuminatio igni, et stellarum limpidis flammis. Hoc autem ita se ha-
bere, et haeresin esse, contrarium sentire, docet Ambrosius in hexaemeron libro 4 et Ba-
silius idem sentit; imo Augustinus quoque et Chrysostomus et Iustinus et Bernardus et Orige-
nes, et Philoponus, et omnes quotquot legi patres. Et ecclesia canit in 
hymmo Ambrosiano, Iam sol recedit igneus. Nihilominus quod sol non sit 
calidus formaliter, sentiunt alii scholastici absque haereseos labe; nec eccle-
sia id prohibet sentire. Ipse quoque Aristoteles autor positionis, nec lucem in 
sole ponit, ut patet ex 2 de coelo, textu 42 ubi lucem et calorem fieri ex ae-
ris attritione docet; et Simplicius contestatur, sic Aristotelem sentire, ut et A-
lexander. Item Auerroes in libro de substantia orbium caelestium Aristotelem lucem 
et calorem soli abstulisse perhibet; sed a recentioribus, doctrinae Aristo-
telis non acquiescentibus, lucem esse restitutam. Et profecto si lux resti-
tui debet ne scripturis aduersemur, debet et calor. Propterea enim abstu-
lit Aristoteles lucem; ne sol sit igneus. Et tamen contra Aristotelem et li-
teram scripturae multi modernorum sentiunt aliter, nec uetantur. Gali-
laeus uero sua ex sensu probat dogmata, et uetatur obseruare codicem Dei? 
Omitto alias opiniones, quae a maioribus retentae, tanquam de fide, iam 
per communem experientiam ostenduntur esse falsae; ut, quod antipodes 
non exstent, quod non sit habitatio sub aequatore, quod paradisus aut in-
feri sint in altero hemisphaerio aut in insulis fortunatis; item quod Proco-
pius, Eusebius et alii terram super aquas fundarint ex scriptura, cuius con-
trarium ostendentes alii, non damnati sunt, et nunc ab experientia de-
fenduntur. Quae militant pro Galilaeo. 
Secundum probatur. Et primo an terra sit in centro mundi an extra, non 
modo nihil pertinet ad dogma fidei, ut dicebat Diuus Thomas in 4 assertio-
ne; sed asseritur etiam posterius a patribus et scholasticis. Imprimis La-
ctantius lib. 3 c. 23 Procopius, Diodorus Episcopus Tarsensis, Eusebius 
Episcopus Emissenus, Iustin. in q. ad orthodoxos, et alii existimant, non 
esse terram in centro mundi, nec caelum esse rotundum. Idem sentit Chry-
sostomus in homilia 6 et 13 super Gen. et in homilia 31 super epistolam ad Roman. ubi sit 
gehenna, ignotum esse putat mortalibus: quod et Augustinus docet lib. 
22 de ciuit. Dei, c. 16 et Magister in 4 dist. 44 et D. Thom. opus. 11 art. 15 
Gehenna autem esse in centro uel loco terrae nostrae ex inferni uocabu-
lo scitur, et quia Apostolus Ephes. 4 dixit, Christumdescendisse ad inferio-
res partes terrae. Ergo ibi est infernus: nisi alias terras ponamus, et Dauid di-
cit de Christo ad inferiora profecto, ut exponit Petrus apostolus, Acto-
rum 2 Non derelinquas animam meam in inferno. Ergo utrum terra sit in 
centro mundi, est ignotum. At si tenebras infernales, exteriores a Christo 
uocatas, extra mundum quis ponat, ut aliquando suspicatur Origenes su-
per Matthaeum, et Chrysostomus opinatur super epistolam ad Roma-
nos: sequeretur, quod sint alia systemata extra mundum nostrum;quod cen-
sores in Galilaeo damnant; quia scripturam et sanctorum patrum codices 
scrutati non sunt. At extra controuersiam Chrysostomus super 1 ad Thessalonicenses 
homilia 7de terra hoc tantum sciri posse dicit, quod sit frigida et sicca et ni-
gra, ultra nihil; et praecipue, quis locus eius et situs in mundo, etc. Ergo 
non docet nos scriptura, quod sit in centro potius quam in circumferen-
tia. Uti et Chrysostomus incertum esse docet, an moueatur, an uero stet. 
Nam ultra tres primo dictas conditiones, uidelicet frigiditatem, siccitatem 
et nigredinem, nihil sciri posse, definit. Cum Chrysostomo autem Theophy-
lactus est, et alii, ut Lactantius, Augustinus, Procopius, Diodorus et Eusebius: 
et Iustinus contendit, non esse in centro. Nescio ergo, cur nostri nunc 
theologi, absque praeuiis demonstrationibus mathematicis aut experi-
mentis, et sine reuelationibus, se pro certo scire arbitrantur, quod terra sit 
in centro mundi et immobilis, et contrarium esse contra patres et scho-
lasticos, quos non uiderunt. At si uera sit sententia eorum, qui infernum 
in centro terrae nostrae ponunt in quo ignis cruciet damnatos, ut Grego-
rius et alii uidentur sentire; tunc oportebit terram esse mobilem. Nam 
Pythagoras, teste Aristotele, qui ponit in centro terrae locum poena-
rum, et ignem motus causam, ponit terram mobilem et animatam, 
ut Ouidius quoque sentit in 15 metamorphoseon et Origenes super Ezechie-
lem, et Alexander Aphrodisaeus, et Plato. Sed Diuus Thomas opusculo 11 
articulo 24 quia sit contra naturam, nec possit miraculo tribui, ponit infer-
num alibi, et ignoratum. Oportet ergo, si est in centro terrae, terram esse 
intus calidam, et mobilem secundum Gregorium et alios poni ex ratio-
ne Sancti Thomae. Non ergo repugnat positio Galilaei Sancto Gregorio, sed A-
ristotelismo. 
Quod uero coelum stellatum sit immobile, docent Procopius, Diodorus, 
Eusebius et Iustinus, et Chrysostomus ibidem et in homilia 12 ad populum 
Antiochenum, et in homilia 14 et 27 super epistolam ad Hebraeos, probat ex 
scripturis et rationibus, quod caelum sit immobile. Nam dicit Apostolus Hebraeorum 
8 loquens de coelo, quod sit tabernaculum sacerdotis Christi, quod fixit 
Deus et non homo: ubi fixum pronunciatur coelum et non mobile, sicut et in capite 
12 Augustinus uero in 2 super Genesim ad litteram capite 10 narrat,a mathematicis 
sui temporis, certissimis demonstrationibus esse probatum, quod coelum 
sit immobile: nec debere philosophos in his repudiari, nec satis ample-
cti, ne derisioni theologiam et nos ipsos demus. Praeterea praefati patres 
putant, coelum non esse mobile nec rotundum, quia alias contradicatur 
prophetis et Moysi, et Psalmo 103 qui iuxta litteram Chrysostomi ait, Sta-
tuit caelum tanquam testudinem, et extendit ipsum tanquam tentorium. Et hanc 
fuisse olim controuersiam inter Christianos et gentiles, Iustinus memorat. 
Copernicus autem hoc probat ex nomine, quia omnia caelat. Nos etiam 
cum Basilio, quod sit caloris opere extensum. Praeterea Beda et Strabus et 
praedicti patres dicunt, coelum stellatum esse id, quod Moyses uocat fir-
mamentum, ex quo uocabulo probant illi, quod sit firmum et stabile. Ete-
nim et Paulus ait, fixit illud Deus: Et Dauid: Verbo Domini coeli firmati sunt. 
Quod si moderni contradieunt, non propterea erit haeresis. Unde mirum, 
quod dogma Galilei putant esse contra omnes patres, cum contrarium 
patres senserint. Imo fuisse hanc ipsorum opinionem communem, testa-
tur Sixtus Senensis in bibliotheca sancta. Tandem Petrus Lombardus, 
magister omnium scholasticorum, qui doctrinas patrum callebat, 2 sententiarum 
distinctione 14 Cuius, inquit, figurae sit coelum, spiritus sanctus dicere noluit. Mox quae-
rens, utrum sit fixum an mobile, utrumque dici posse ex scriptura affirmat; 
prius quidem, quia uocetur firmamentum; posterius, quia stellae in eo, non 
ipsum, moueri uideantur, possitque stare coelum, et stellae moueri, quum 
non sint sicut nodus in tabula. Et ita uisui, uidenti motum stellarum et textui, 
ponenti firmitatem, ut potest, satisfacit. Ergo inclinat ad sententiam Ga-
lilei. Non ergo apud patres est determinatum, nec apud scholasticos, quod 
terra stet, et coelum moueatur, ut dicunt aduersarii. 
Tertium probatur. Sanctus Thomas super librum 2 de coelo, a lectione 20 usque ad ex-
tremam, ubi Aristotelis hanc, de motu terrae et stabilitate firmamenti, o-
pinionem examinat, nunquam dicit, quod sit contra scripturam, ut in a-
liis dogmatibus philosophorum et Aristotelis annotare semper solet: nam 
et huius rei causa suscepit onus exponendi Aristotelem. Imo in opusculo 10 
articulo 16 ubi erat locus hoc docendi, utrum sit contra scripturam (quaerebat 
enim, utrum terra circulariter moueatur aut possit moueri ab angelo), ait 
hoc non nisi contra Aristotelem esse, non contra scripturam. Non enim, 
si ordo uniuersi positus a Deo non uariatur, propter aliquod dogma de 
situ et non motu elementorum, illud est contra scripturam, ut bene Diuus Tho-
mas aduertit. At quicunque theologi dicunt, firmamentum stare, aut non 
esse contra fidem affirmare quod stet; hi terram moueri, aut non esse con-
tra fidem affirmare eius motum, adstruunt per necessariam consequen-
tiam. De quorum numero est Magister sententiarum, et Chrysostomus, 
et Lactantius, et Procopius, et Augustinus. Unde recte Sixtus Senensis 
libro 5 etiam contendit, non esse firmitatem coeli contra scripturam, ut pu-
tant indocti. Sed firmamentum esse caelum sydereum, affirmant sancti, 
Beda, et Strabus. Et qui sentiunt, firmamentum esse aliud (nescientes di-
stinguere quomodo stellae uideantur moueri, si sint in firmamento, ut di-
stinguit Magister, qui non ponit eas quasi nodos), coguntur dicere, quod 
sit illud extra coelum quod uidemus, et sine stellis ; quum tamen Moyses 
stellas locet in firmamento. Ergo Beda et Strabus, laudati a Sancto Thoma, 
sensum scripturae melius assequuntur, quod firmamentum sit coelum stel-
latum. Cum autem patres dicunt, ad saluandam apparentiam, qua sydera appa-
rent moueri, quod possint moueri sydera, non autem firmamentum, uerum 
esse potest de planetis, ut Diuus Thomas et Sixtus exponunt: olfecit enim Sanctus 
Thomas, hoc quasi absurdum esse. Nam innumerabiles stellae sunt in fir-
mamento, praesertim in galaxia, quae semper eundem situm, ordinem et 
motum inter se seruant in suis asterismis, licet quoad aequatorem et zodiacum 
uarient latitudinem et situm. Non potest autem seruari perpetuus ordo in tan-
ta multitudine: Nam cum sint aliae a terra remotiores, aliae uiciniores, aliqua 
parallaxis fieret saltem uarians situs ordinem uidentibus. Nec item om-
nes moueri eodem motu possunt, quum sint aliae magnae, aliae paruae, et 
uiribus inaequales; sicut nec planetae: unde indigerent uariis motibus, sicut 
planetae uarios habent propterea quod sunt magnitudine et uiribus uarii, 
siue a se siue a sole moueantur. Eadem ratione utitur Simplicius ad pro-
bandum, quod coelum non sit igneum; quia sydera mouerentur sicut pisces in 
mari, multa cum uarietate et inaequalitate et non perpetuo in eodem situ. 
Sed nostra ratio melior, quam Simpliciana. Ergo si firmamentum stat se-
cundum patres, stant et sydera in eo. Ideoque Chrysostomus et alii patres 
praedicti, et Magister sententiarum, qui consentaneum fidei catholicae es-
se putant fixum firmamentum, multo magis de syderibus idem dicant o-
portet. Ergo et hoc sequitur, quod terra circumferatur ut nauis, et syde-
ra appareant circumferri ut turris in littore, et insula. Ergo haec est causa 
apparentiarum, satisfaciens scripturae de fixione firmamenti, ubi stellas po-
suit Deus, absque ulla extorsione aut absurditate, quam Diuus Thomas olfe-
cit et tegit, ut solet, uerenda patrum, ut in opusculo 1 de seipso testatur. Pa-
tres ergo, et scholasticorum magistri, Thomas et Petrus Lombardus, sunt 
magis pro Galileo, quam contra eum, et istis scriptura magis, quam cen-
soribus Galilei, fauet. 
Ad tertium. 
Ad 3. respondeo, quod in Psalmo dicaturfirmatus orbis terrae quoad si-
tum et ordinem quem seruat firmum et perenniter sibi consimilem: 
ut et similiter cum dicitur in alio, Fundauit terram super stabilitatem suam, non 
inclinabitur in seculum seculi, hoc intelligendum, nisi quandocoeli mouendi 
sunt, et terra in fine, ut ecclesia canit cum propheta, quam expositionem 
aduersarii concedant oportet. Ipsi enim qui firmamentum moueri statu-
unt, argumento respondeat, propterea dici firmamentum, quia seruet ean-
dem ordinis firmitatem etiam in motu. Praeterea in Iob legimus, quod 
 coeli solidissimi quasi aere fusi sint; et tamen Basilius docet, ex subtilissimo 
igne factos, per autoritatem Isaiae; et firmitatem eorum aliter exponit. 
Praeterea pro Galileo dicitur et pro Chrysostomo illud Prouerbiorum 8 Quan-
do praeparabat coelos, aderam; quando certa lege et gyro uallabat abyssos; quando aethe-
ra firmabat sursum, et librabat fontes aquarum. Ubi aethereum coelum firma-
ri a Deo habemus, et fontes libratos, ut infra etc. Et Dauid, Verbo Domini 
coeli firmati sunt. Ergo non plus de firmitate terrae, quam de firmitate coeli, 
in scriptura legitur. Nec propterea contrarii dicuntur scripturae Dei, qui 
caelum mobilitant: ergo neque, qui terram: nam utrumque sensum pati-
tur. Praeterea in Psalmo 135 scriptum est, Qui firmauit terram super aquas. At 
impugnatores Galilei negant uere ly super aquas: eadem ratione negat 
Galileus ly firmari; sed apparenter dici itidem contendet. Illud autem, ter-
ra in aeternum stat, sine dubio de statu contra mortem dicitur. Nam alia 
moriuntur, alia generantur, ait Salomon; terra autem stat, nec interit un-
quam interitu totali; uel stat in ordine suo. Nam si gehenna est in centro ter-
rae, ut plurimi credunt et est uulgaris sententia, oportet quasi de fide (si ualet 
ratio Diui Thomae) terram in centro suo calidam ponere extra centrum mundi, et 
mobilem, qualis est ignis et animatae rei natura. Propterea si Diuo Thomae in 
opusculo 11 articulo 24 non uidetur gehenna esse in centro terrae, quoniam pu-
tat terram esse frigidam, et ad eius centrum omnia pondera mundi ten-
dere, et uniuersum non posse suo fine fraudari; nec potest miraculum da-
ri, quoniam hoc fuit in constitutione (Praeparata est enim ab heri Tophet, di-
citur Isaiae 30); in constitutione autem non fit miraculum, sed natura, te-
ste Augustino. Ergo debet Sancto Thomae uel terra esse calida, mobilisque et-
iam in peripheria, uel infernus non est in ipsius centro. 
Ad quartum. 
Ad quartum, ut ex dictis patet et textu Salomonis, eximitur ibi terra a 
motu corruptionis per ly stat, siue ab interitu, non autem a motu lo-
cali. Dicit enim, Generatio praeterit, et generatio aduenit; terra autem in aeternum 
stat, idest, non interit. E contrario enim dicitur in Iob de homine corrupti-
bili, nunquam in eodem statu permanet. Illud uero, quod de ortu et renascen-
tia solis et gyro per aquilonem additur in textu Salomonis, plures reci-
pit sensus, sine scripturarum euersione. Augustinus enim et Lactantius et 
alii exponunt, quod non sub terra gyret, sed a latere terrae aquilonaei, et 
obiectu magnorum montium a nobis illic non conspiciatur: sicut antiqui 
philosophi et Xenophanes, negantes exstare antipodas, dixerunt (ut A-
ristoteles narrat in 2 meteororum), quos Augustinus approbat, quoniam 
antipodas itidem nullos agnoscit. Diuus Thomas opusculo 10 articulo 28 interpre-
tatur de spiritu angelico mouente solem, ad mentem Ptolemaei. Idem fa-
cit in opusculo 11 articulo 6. Et tamen ait ibidem, quod, quo plures habeat scri-
ptura expositiones in hoc textu et aliis, eo plus euadat irrisionem phi-
losophorum secularium. Quapropter hunc textum possem ego aliter ex-
ponere ad euadendum irrisionem Germanorum, qui iam pro comperto 
habent, terram moueri et solem in centro stare; ut Copernicus, Reinol-
dus, Stadius, Maestlinus, Rothmannus, Gilbertus, Kepplerus, et innumeri 
Angli et Galli; ex Italis autem Franciscus Maria Ferrariensis, Ioannes Anto-
nius Maginus, Cardinalis Cusanus, Colantonus Stelliola et alii; ut dixi-
mus capite 3, 2 hypothesi: ex antiquis uero Pythagoras et omnes sequaces, 
item Heraclitus et Aristarchus et Philolaus etc. quorum opinionem non 
damnat ut haereticam Diuus Thomas, ut patuit in responsione ad secundum. 
Nec, si damnaret, subito haeretica esset. Nam Sanctus Chrysostomus dicit hae-
resin esse contra scripturam et ecclesiam asserere plures coelos et orbes. 
Philastrius haereticos facit, qui secum de mundi aetate non sentiunt. Am-
brosius haeresin esse putat, asserere solem non formaliter esse calidum. Et 
quidam modernus haereticum facit qui lunam mutuatitio lumine lucere 
dicit. Et Procopius eum, qui terram super aquas fundatam neget. Nec 
propterea tamen sunt haeretici scholastici, qui in his omnibus contrariam 
habent sententiam; cum ecclesia non determinet, et scriptura sensus plu-
res patiatur. Licet ergo Galileo aliter hunc textum exponere, uidelicet quod 
sol moueatur quoad sensum et apparentiam. Nam eodem modo Diuus Tho-
mas, in 1 quaestione 20 articulo 1 ad 3 Moysen dicit loqui de his secundum quod sen-
sibiliter apparent, iuxta sensum popularem non philosophicum. Et in re-
sponsione ad 5 ibidem, respondet cum Chrysostomo, quod luna uocetur 
luminare magnum a Moyse propter effectum respectu nostri, et secundum 
sensum nostrum, cum sydera multa sint maiora luna. Et profecto si quis 
homo habitaret in Iouis actro, is diceret: Fecit Deus quinque luminaria ma-
gna, Solem luminare maius, et Medicaea sydera quatuor luminaria minora: sunt e-
nim illa sydera Medicaea ad sensum habitantium in Ioue, quanta et sicut 
est luna ad sensum nostrum qui habitamus in tellure. Unde et lunae Iouis 
quatuor a mathematicis ponuntur, et duae lunae circa Saturnum, uti Ve-
nus et Mercurius circa solem. Sic igitur tota scriptura (ut probauimus in 
2 hypothesi ex dictis Chrysostomi, Augustini, Thomae, Origenis, Bedae 
et omnium patrum), sermonem suum in grammatica et sensu exteriori 
sensibus popularium adcommodat. Tradidit tamen disputationi homi-
num Deus mundum, primam suam scripturam: sic disputationi sapien-
tum sensus alios secundae suae scripturae, intra tamen ecclesae limites. Sic 
Christus, Dei sapientia incarnata (ut docebat Origenes), hominem se 
rudibus et pueris, prophetam doctoribus, Deum uiris spiritualibus osten-
debat. Mundus autem est sapientia creata materialiter, et ostensiones habet 
plures, pro plurimorum capacitate. Sic scriptura sapientia scripta. 
Ad quintum et sextum. 
Propterea ad 5. et 6. respondeo negando, quod ex solis mansione in cen-
tro miracula illa duo Iosue et Ezechia; destruantur. Dicitur enim sol 
stetisse et reuersus esse ad sensum nostrum; cum uerum sit, terram stetisse 
et reuersam esse tunc per miracula uera. Nec enim maius est miraculum, 
solem stetisse, quam terram. Et sicut, cum ecclesia canit, Iam sol recedit i-
gneus, glossas tu absque haeresi ly igneus, id est, secundum nos et aequiuoce; 
sic glosso et ego ly recedit et reuersus est, id est aequiuoce secundum nos, non 
secundum se sicut Virgilius ait, Prouehimur, terraeque urbesque recedunt, 
cum nos tamen recedamus, non urbes. Et quidem glossa mea minus dis-
sona textui est. Hymnus enim iste a Sancto Ambrosio est compositus, ut patet ex 
ultimo tomo operum ipsius. Ambrosius autem, formaliter, et secundum se 
solem esse igneum, probat in hexaemeron et contrarium sentientes habet 
pro haereticis aut stultis, et Aristotelicos in hoc ualde flagellat; quod et-
iam patres citati in responsione ad 2 fecere. Tamen quia ecclesia hunc 
hymnum facit suum, sicut symbolum Athanasii fecit suum, et ipsa pluri-
bus abundat interpretationibus, sensuum foecundissima, non approbat 
quod sint haeretici qui solem formaliter calidum esse negant, dummodo 
affirmantem non condemnent. Sic ergo si quis diceret, non fuisse mira-
culum in Iosue et Ezechia, nisi secundum sensus hallucinationem, is 
contrariaretur scripturae. Nos autem dicimus aeque miraculum esse: 
sicuti aeque eadem fit apparentia moto uisu ac uisibili, ut perspectiua do-
cet. Miracula enim nobis sunt miracula, non Deo; cui nihil mirum et 
propter nos, non propter Deum fiunt; imo propter incredulos tantum, 
ut probatur ex apostolo. Clarum est autem nobis, quod cesset moueri sol 
ad Dei nutum eo modo, quo nobis est mobilis, etc. Eodem pacto Deus di-
citur fecisse lunam luminare magnum: nec propterea, qui dicit eam non 
esse talem nisi respectu nostri, ut facit Chrysostomus est contrarius actioni diui-
nae, aut palliator ueritatis: nec illo melior erit Epicurus et Lucretius, qui 
sydera tantae quantitatis esse ponit, quantae apparent. Ergo lunam uere 
magnum luminare dicemus: acceptabimusque sic Epicuri impii non ma-
thematici expositionem, ut Chrysostomi expositionem ex mathematicis ortam 
renuamus, quo sensui populari adplaudamus? Sensus quoque arcum coe-
li fieri in nube rorida, radios solares aduersos excipiente ac foedante, iu-
dicat, ut palam est in physiologia. At scriptura Dei Genesis 9 dicit, quod 
Deus hoc signum, quotiescunque pluerit, positurus sit in nubibus, in me-
moriam sibi, et securitatem nobis, quod non amplius terram aquis dilu-
uii delebit. Si quis propter hunc textum negaret physiologiam, zelans, 
ne forte soli, non Deo, iris tribuatur, is insanire uideretur et scripturas i-
gnorare. Quicquid enim facit natura est opus Dei. Etenim ipsa est lex et 
praeceptum diuinum, ut probat Chrysostomus et Ambrosius in hexaemer. Si 
ergo Deus solem dicitur sistere, ne moueatur, in Iosue, qui declarat ho 
fieri per gyrationis telluris fraenationem, non tollit miraculum, sed decla-
rat: sicuti non tollit iridem a Deo fieri physiologus, sed declarat, quomodo 
fiat a Deo, quibus instrumentis, et natura, et ratione. 
Ad septimum. 
Ad septimum facile respondetur. Debora enim et Iudas loquuntur 
de cursu et errore planetarum, non omnium syderum, qui non sunt 
in coelo sicuti nodus in tabula, ut putabat Aristoteles, sed per se mouen-
tur, ut Magister sententiarum et patres omnes cum Augustino sentiunt. 
Et Diuus Thomas quaestione 70 articulo 1 Ptolemaeo potius consentit quam Aristoteli, ob 
Chrysostomi autoritatem, quod non sint ut nodus in tabula, ut omnes Py-
thagorici cum eo dicebant: ubi etiam monet, quod firmamenti pars infe-
rior sit, in quo planetae dicuntur moueri, non autem superior. 
Ad Esdram, concedimus, quod sol conuertat coelum. Sed ibi non dici-
tur quod sol moueatur, uerum quod conuertat (ut et hoc potest intelligi 
eo sensu, quo sol mouet planetas in gyrum suo lumine, quod Plinius 
etiam probat libro 2) et una cum planetis sphaeras eorum conuertat, uel po-
tius aerem et uaporem, qui circulum uaporosum circa planetas faciunt, 
ut Galileus et Pythagorici probant; et Copernicus de orbe magno tellu-
ris loquens insinuat. Chrysostomus autem responderet, satis esse si sydera conuer-
tat, ut possit dici conuertere coelum cui insunt ipse enim totum fixum esse 
uult. Et profecto mathematici, qui tempore Augustini certissimis, ut i-
pse ait, demonstrationibus probauerant, coelum esse fixum, non potue-
runt hoc nisi de stellato coelo probare, et hic stellis fixis, non de planetis. 
Nec enim ullo pacto potest mathematice probari, quod coelum sit stabi-
le, nisi ex fixarum ratione ad terram et planetarum; sicut procedit Coper-
nicus, et Galileus, et Pythagoraei. Ergo per ly certissimis satis insinuat Au-
gustinus, huius esse sententiae, licet non satis esset mathematicus: tamen 
ibidem monet nos, ne contrarium tanquam ex fide asseramus, ut dictum 
est in hypothesi 2 et in responsione ad secundum. Vide Augustinum 2 
super Genesim 10

De cursu ueloci solis in Esdra sufficit ut intelligatur motus circumgy-
rationis in ipsum, quem Telesius probauit sensatis experimentis et Ga-
lileus ex nubecularum in sole circumuolitantium motu. Mouetur ergo 
sol in se, non circa terram: et hoc satis: uel dicas, ut supra, apparen-
ter. 
Ad octauum. 
Ad 8. respondeo. Tantum abest ut sit contra scripturas, ponere aquas in 
coelestibus, ut potius contrarium sit contra scripturas et fidem catho-
licam. Ergo et terras ibi esse oportet, cum aquas non nisi in terrae soliditate 
contineantur, non autem in tenuitate caeli subtilissimi, nec in stellarum 
calore, dissoluente eas in fumum, quamuis glaciatas eas quidam theolo-
gi propter hunc metum ponant. 
Porro Moyses ait Genesis 1 quodfirmamentum diuidat aquas quae sub 
firmamento sunt, ab his quae super firmamentum. Et Dauid in Psalmis 
ait, Extendens coelum sicut pelles; qui tegit aquas superiora eius: et alibi, Aquae, ait, 
quae super coelos sunt, laudent nomen domini, et Daniel in cantico idem repe-
tit, et tota scriptura. Unde Origenes, quiaquas super coelos inter-
pretatur angelos aqueos, oppugnatur a Sancto Basilio. Et Sanctus Augustinus, 
qui id semel sic exposuerat libro 13 confessionum, se retractat libro 2 re-
tractionum 6. 
Sanctus Thomas in 1 quaestione 68 triplicem ponit opinionem de substantia firma-
menti. Primam Empedoclis et Pythagoraeorum caeterorum, quod ex qua-
tuor elementis illud componant: et secundum hanc sententiam plane et 
sine difficultate haberi docet sensum scripturae in duabus positionibus 
Moysis, uidelicet et de aquis realibus in coelo ac syderibus, et quod firmamen-
tum sit factum secundo die, quamuis coelum dicatur a principio factum, 
et firmamentum die secundo factum uocatur a Deo coelum. Secunda est 
Platonis, quod sit de natura ignis. (Ego tamen in Timaeo uideo senten-
tiam et rationem Platonis, quod sit ex quatuor elementis: licet et Fici-
nus flores elementorum ibi interpretetur, uidelicet aquae transpicuitatem, 
terrae soliditatem, aeris mobilitatem, sed ignis tantum ueritatem in calo-
re et luce. Diuus Thomas uero Platonem ipse non legit, ut ipse fatetur; nondum enim 
uenerat in latinum). Sed secundum hanc sententiam textus Moysis in duobus 
non consonat, ait Diuus Thomas. Primo, quoniam secundum intentionem 
Platonis facere firmamentum, est facere elementum ignis. Productio 
ergo elementorum est opus creationis, quae intelligitur tota cum dicitur, 
In principio creauit Deus coelum et terram. In diebus enim solum de ornatu est 
sermo, secundum omnes patres. Unde sequitur inconueniens, quod fiat 
secundo die. Sic enim erit opus ornatus et non creationis. Item si utro-
bique pro eodem sumitur, erit nugatio quia ponitur fieri elementum i-
gnis post factum elementum ignis. Secundo, quoniam aquae super coelos 
non recte de ueris aquis possunt exponi: quomodo enim igneum firma-
mentum compatiatur secum aquas. Et propterea Basilius et Chrysosto-
mus, qui hanc de igneo caelo sententiam tuentur, respondent his Diui 
Thomae obiectionibus. Et ad primum quidem Chrysostomus, quod ui-
delicet Moyses primo in genere dixerit, fecit Deus coelum et terram; deinde 
sigillatim, quomodo facta sint. Basilius uero respondet, quod primo fit 
sermo de caelo empyreo immobili, in altero uero die de sydereo. Rursus 
respondet ad secundum, quod aquae super firmamentum, sint ad tempe-
randum calorem empyrei, et sint glaciatae, propterea nec defluant. Et i-
terum, quod firmamentum possit intelligi aer crassus, et quod aquae plu-
uiales super ipsum fiant, ideoque dictum, aquae super caelos etc. Nihilomi-
nus contendit ipse et Ambrosius et Magister, esse ueras aquas. Idem facit 
Sanctus Bonauentura, idem Beda, et plurimi ex patribus: qui etiam coelum sy-
dereum de aquas factum fuisse putant, et glaciales aquas super ipsum es-
se. Augustinus uero, qui 2 super Genesin capite 3 concedit,sydera de igne 
facta esse, et coelum sydereum esse igneum, mox rapitur ad opinandum, 
quod aquae super coelum minutatim cum uaporibus crassis super aerem, 
quod potest etiam dici firmamentum, eleuentur. Et Magister sententia-
rum hanc opinionem recitat, nec reprobat. Unde uariis modis torquen-
tur patres et scholastici ad saluandum textum Moysis ab absurditatibus, 
quae sequuntur, si coelum sydereum ponatur mobile, non ex elementis 
compositum. Tertiam opinionem adducit Diuus Thomas, quae est Aristote-
lis, quod scilicet coelum sit quinta essentia inalterabilis. Et secundum hanc fa-
tetur quod longe minus possit saluari textus scripturae. Nam firmamen-
tum dicitur factum ex materia prius existente, die secundo, materia au-
tem in die primo. Vel potius, ut Diuus Thomas ait, ante omnem diem facta 
est, cum dicitur, In principio creauit Deus coelum et terram: terra autem erat 
inanis et uacua; et spiritus Domini super aquas. Ubi Augustinus per terram 
et aquam intelligit materiam, quae populo rudi non poterat declarari, 
nisi sub forma corporali, ut etiam ait Diuus Thomas in quaestione 68 articulo 1. Ac sequ-
itur Thomas argumentum in quaestione 68 articulo 1 coelum, secundum Aristotelem, 
est de sui natura incorruptibile: ergo habet materiam quae non poterat 
subesse alteri formae: ergo impossibile est quod firmamentum sit factum 
secunda die. Praeterea non potest dici, quod ueras aquas super firmamen-
tum ponat Moyses; cuius contrarium docet scriptura et patres. Nec ue-
rum est quod dicunt aquas minutatim super firmamentum ab inferiori 
mundo ascendere. Alii dicunt pro Aristotele, aquas super firmamento 
esse coelum empyreum, quod a diaphaneitate aquis persimili dicatur a-
queum. Alii uocant ipsum crystallinum ob hoc ipsum: quod et faciunt 
immobile. Diuus Thomas uidens, aegre sententiam Aristotelis defendi posse, 
defendit omnes: et pro hac sententia tandem respondet, quod firmamen-
tum diuidat aquas ab aquis, id est materiam primam, quae aquae nomine 
designatur secundum Augustinum, si firmamentum sit de quinta essentia. 
Sed omnes istae sententiae, quae ponuntur ad concordandum senten-
tiam Platonis cum Moyse, et Aristotelis cum Moyse, plenae sunt difficul-
tatibus inextricabilibus, et torquent textum ad sensum mysticum: imo ad 
nullum. Augustinus autem, in libro de doctrina Christiana, docet,quod ubi 
sensus literalis possit haberi, non sit refugiendum ad mysticum, nisi prius 
literali praesupposito et declarato. Et in 2 super Genesin,laudat sententiam 
Basilii de firmamento aereo, propterea quod non sit contra fidem; et in 
promptu posito documento credi possit. Nos quoque eandem sententiam 
in quaestionibus approbauimus prae caeteris; quoniam meliorem non ha-
buimus. Telesius uero approbauit, quoniam suae positioni de coelo toto 
igneo incommoda non est. At nunc, si Galilei obseruationes uerae sunt, i-
terum uideo difficultates in praefatis sententiis maiores. 
Primo quod dicit Chrysostomus, praeterquam quod multis id patribus 
aduersatur, non uidetur uerisimile, quod Moyses facit in 2 die, id esse re-
capitulationem eorum, quae ante dies: omnes enim patres in his diebus 
ornatum ponunt, ante diem uero creationem, ut Augustinus et Thomas 
docent et Magister. Responsio Basilii, quod ante dies sit creatum empyreum 
immobile, secunda die sydereum, non placet omnibus; nam ponitur illud absque 
scripturae testimonio, ad tuendum positionem tantum. Item Augustinus in 10 de ci-
uitate Dei,ponit coelum empyreum idem cum sydereo, ex dictis Porphyrii, et 
dici ait empyreum, id est, igneum: sydera autem ex igne sunt. Et Sapientiae 18 dicun-
tur stellarum limpidae flammae. Item dicitur aethereum ab inflammatione se-
cundum Augustinum, non a uelocitate motus, ut Aristoteles putabat. Praeter-
ea empyreum est igneum: ignis autem est, moueri semper, ut in quaestionibus 
physicis probauimus, unde priuatus motu exstinguitur secundum Auer-
roem, et propterea fertur coelum in gyrum, quia igneum est nec potest tor-
pere, ut Plotinus 2 enneade dicit, et Zenocrates et Porphyrius, respon-
dentes Aristoteli, qui putauit, in sua sphaera naturaliter quiescere; sed contra 
naturam a coelo moueri in gyrum. Igitur non recte ponitur empyreum, id est, i-
gneum, aliud a sydereo coelo, quod prae omnibus calore et luce manifesta ui-
get. De illo supra sydereum posito nescimus an luceat, nedum an calefaciat: 
cum ad nos non transeat lux, et sit imaginarium. Propterea nec Basilius con-
fidit positionem hanc tueri posse idcirco per firmamentum deinde aerem 
commentatur. Sed hoc ad fugiendum argumenta pulcrum est; non tamen 
satis ad textum Moysis. Non enim aquae sunt super aere nubilosae ullae, nisi 
uapores, qui de terra eleuantur. Vapor autem non est aqua, licet de ipso ge-
nerari possit aqua. At etiam de aere generatur secundum Diuum Thomam et 
Aristotelem; qui etiam fontes in cauernis terrae ex aere generat, et perpe-
tuat. Ergo non uere aquas super firmamento ponit Moyses: sed materiam, 
de qua non magis aqua, quam aer et ignis generari potest secundum Diuum 
Thomam et Aristotelem. Ergo non diuidit aquas ab aquas, sed quodlibet 
firmamentum a quolibet, et quilibet posset fingere quicquid uellet, et uo-
cabulis abuti, uocando ignem lignum, et aquam uaporem, etc. Aut erit 
generatio, non transmutatio, sed segregatio, ut antiqui docuere, quos A-
ristoteles et Diuus Thomas condemnat: de quorum sententia uide quaestio-
nes nostras, et metaphysicam. Item nec super aerem crassum sunt uapo-
res aquei, sed in ipso crasso: quare non diuidit aquas ab aquis. Eisdem pre-
muntur incommodis, qui caelum ponunt diaphanum, et ideo persimile aquis 
et crystallo. Non enim haec similitudo dat esse, quod nomen aquae signifi-
cat. Et aer enim et sol diaphani sunt; nec tamen propterea aquei. Videtur 
etiam ficta sententia, ex autoritate scripturae non habens ortum, sed ex difficul-
tate, quam incurrimus dum nolumus exponere Moysen secundum Pytha-
goricam philosophiam, sed secundum Aristotelicam et Plotinicam: nam Plato Py-
thagorae subscribit, Plotinus uero ad igneam dumtaxat naturam coelum reduxit.
Quod uero adducunt remedium de ueris aquis glacialibus, non ualet, 
nisi ponantur sydera esse systemata, in quibus sunt aquae naturales, sicut 
in tellure; quae propter aquas et aeres, lucem reflectentes, uidentur acco-
lis aliarum stellarum esse sydus, ut luna nobis. Mirum praeterea quod cum 
igne, absque ordine systematis, stet aqua glacialis adhaerens, nec liquescat, 
soluaturque in ignem: miraculum enim Augustinus heic non admittit. 
Miratur et ipse Basilius, sed putauit meliora non posse inueniri. Quae au-
tem adducuntur ad saluandum textum ex sententia Aristotelis, longe 
absurdiora sunt, ut fatetur Diuus Thomas. Nam primum argumentum con-
tra Aristotelem putatur a Diuo Thoma insolubile, si sex dies naturales ac-
cipiantur, et non angelici, ut uniuersi patres, Chrysostomus Beda, Hieronymus, 
Origenes, Gregorius, Ambrosius, Basilius, Procopius, et omnes reliqui, 
excepto Augustino, secundum quem per dies angelicos aegre concor-
datur Aristoteles cum Moyse. Ergo ne omnes patres condemnabimus 
imperitiae et impietatis, quod admiserint impossibilia et pugnantia et fal-
sa, ut Aristotelem defendamus et in cathedram Christi ponamus super 
sanctos doctores? Absit tantum scelus et stultissima caecitas. Item non 
potest secundum Aristotelem poni aqua super coelos ullo modo, nisi ad 
aequiuocationem, si ponantur spirituales aquae. Sed hoc exploditur ab 
omnibus patribus: nam etiam corporales uniuocas oportet ponere, si ue-
limus Christiani esse et non Aristoteli. Et pro nobis sunt etiam Rabbi-
ni Hebraei, et Pythagorici philosophi; nedum Basilius et Ambrosius cum 
aliis patribus et scholasticis. Item contra utrasque sententias remedia ea-
rum parui pendens Diuus Thomas ait, impossibile esse uapores e terra super 
coelum sydereum eleuari, si sit de quinta essentia aut igneum: imo etiam, 
si esset de natura quatuor elementorum, tum ob distantiam, tum quia 
mutantur in aliud ens, et non sunt minutiae aquarum, nisi apud Anaxa-
goram et Empedoclem: de quibus alibi disputauimus. At si horum opi-
nionem sectemur, sufficit eleuare ex syderibus ipsis uapores, si sunt syste-
mata quale nostrum, ex quatuor elementis. 
Tandem quod addit Diuus Thomas ex Augustino pro Aristotele tuendo, 
non satisfacit. Non enim Moyses per firmamentum diuidit materiam 
primam, sed aquas ueras, ut omnes patres testantur. Et absurdum uidetur 
dicere Dauid Qui tegis aquis superiora eius, id est, materia prima tegis coe-
lum: et iterum, Aquae super caelos laudent nomen Domini. Quomodo enim ens 
informe et prope nihil, laudet Deum, nisi uel proprie rationale sit, ut a-
queus angelus secundum Origenem, uel ornatum pulchritudine nimia, 
unde laus Dei manifestetur, et dicatur laudare per prosopopaeiam, ut ex-
ponit Basilius? Praeterea quid miri narrasset Moyses, aut quid docuisset, 
cum per firmamentum diuidit aquas ab aquis, si materiam a materia? 
Palam est etiam, quod, quae sub firmamento, uerae sunt formatae aquae, ut 
maria: ergo aliquid tale super firmamentum. Distinctio enim inter res 
eiusdem generis est, non inter lineam et albedinem. Unde cum Diuus Tho-
mas inclinet ad Empedoclem, quoniam planus ab eo est Christianae 
scripturae sensus, uidetur haec pro sua modestia coaceruasse, ut docto-
ribus et philosophis satisfaceret, et pluribus sensibus scriptura abundaret. 
Quod autem non modo Moyses faueat Empedocli et Galileo, sed et-
iam Salomon et experientia, patet. Ille dixit 7 Prouerbiorum Quando aethera fir-
mabat sursum, et certa lege uallabat abyssos, et librabat fontes aquarum. Aether 
autem caelum stellatum ab inflammatione dicitur Augustino et Por-
phyrio: Abyssi sunt aquarum immensitates, quas plures in pluribus syste-
matis uallatas intelligere nihil uetat; quoniam a telluribus continentur, 
ut mare nostrum nostra tellure, non a congelatione ficta. Librati autem 
fontes aquarum dicuntur forsan qui in stellis sunt: omnia enim systemata 
propriam habent in suo centro librationem. Scio dari alios sensus, sed 
ante inuentionem apparentiarum. Praeterea manifeste circa solem uoli-
tant nubeculae, quas ex nostra terra non posse eleuari, Diuus Thomas et ratio 
ipsa docent. Similiter facta est anno 1572 stella absque parallaxi in sedili 
Cassiopeae noua ex uaporibus, ut Tycho et innumeri mathematici scri-
pserunt, qui uiderunt et obseruarunt: ergo sunt uapores in stellis. Item 
cometae fiunt supra lunam, ut probant instrumenta, quod Aristoteles ne-
gauit uapores autem e nostra terra eousque ferri non possunt: ergo sunt 
aquae et tellures in syderibus; cum praesertim alii cometae aliis syderibus 
haerere obseruentur, item guttae minutatim, quas Augustinus et Ambro-
sius eleuant, non possunt e terra nostra educi: ergo ex illis quae in stellis. 
Item, secundum Petrum Apostolum,caeli calore soluentur: et secundum 
Dauidem peribunt et ueterascent. At si sunt de quinta essentia, aut de solo 
igne, non potest hoc absque torsione scripturae intelligi. Sanctus Clemens et 
Hilarius et Catherinus, de caelis superioribus hoc intelligunt, non de 
aereis, ut Augustinus: ergo etc. Item Galileus ostendit in luna montes: et 
Genesis 49 et Deuteronomii 33 fit mentio pomorum et montium et collium in cae-
lestibus: ergo conuenit illi. Quapropter quia sacra scriptura ad literam 
in suis textibus omnibus cum solo Empedocle conuenit, cum aliis uero 
non nisi mystice aut uiolenter, Empedocles autem Pythagoraeus fuit, uti 
Galileus; ergo Galileus laudari debet, qui post tot secula uindicat scriptu-
ram per sensatas experientias ab irrisione et torsione; ostenditque, sapi-
entes huius mundi insipientes fuisse, et sacram scripturam non illis, ut us-
que modo, sed illos sacrae scriptura obsequentes fieri debere. Nec uilifi-
unt sic domicilia nostra. Homines enim super sydera eleuabuntur cum 
Christo capite, supraque omnes coelos. Hinc ergo elucescit nos illis esse 
meliores. 
Ad nonum. 
Ad 9. Negatur consequentia. Non enim plures mundos ponit Gali-
leus, sed omnia systemata sub uno et intra unum athera fere immen-
sum. Theologi uero ponunt tres mundos, primum elementarem, secun-
dum coelestem, tertium super coelestem seu spiritualem, cum Sancto Basilio et 
Clemente. Horum instar fabricatum esse Moysis tabernaculum triplex, 
ostendunt Philo, Iosephus, Clemens Alexandrinus, Hieronymus, et Six-
tus Senensis. Galileus autem de his nihil theologice tractat, sed per mi-
rabilia instrumenta stellas, olim occultas, nunc manifestat, docetque, pla-
netas persimiles lunae esse, et accipere a suo sole lucem, et alios rotari cir-
ca alios, et in coelo mutationes elementorum fieri, et uapores ac nubes in 
stellarum ambitu, multaque systemata inueniri: ita ut quasi manibus palpe-
mus, uera retulisse Moysen de coelis caelorum et de aquis et montibus et 
de aliis rebus in syderibus; ac sciamus, iuxta literam absque uiolentia et 
tortura et fictis imaginibus scripturam exponere, et a philosophorum ca-
lumniis uindicare, qui quia ista non credebant, inde cogebantur recurre-
re ad sensum mysticum, uti nunc facit haeresis Persiana in exponendo 
Machometis impossibiles fictiones de coelis et diuinis rebus. Praeterea 
sciendum, quod nullibi inueniatur decretum in canonibus ecclesiae, non 
esse plures mundos. Nec Diuus Thomas dicit hoc esse contra fidem in 1 quaestione 
47 articulo 3 ubi hoc inquirit. Locus autem Ioannis, Mundus per ipsum factus est,
non negat, quod alii mundi et secula per ipsum facta sint, sed tantum affir-
mat quod mundos noster per ipsum factus est. Probat autem recte Diuus Tho-
mas, quod plures mundos absque ordine ad unum ponere, ut fecerunt De-
mocritus et Epicurus, error sit in fide. Nam ex hoc sequitur, casu fieri mun-
dos, ut illi uolunt, absque ordinatore Deo. Sed ponere plura systemata 
parua intra unum maximum, ordinata ad Deum, nequaquam est contra 
scripturam, sed tantummodo contra Aristotelem. Nam etiam ratio Sancti 
Thomae (quod non sit possibile esse aliam terram in aliis mundos praeter 
istam, quoniam illae terrae ad istam uenirent et suos reliquerent locos), 
ex Aristotelis libro 1 de coelo est deprompta, et nihil ualet. Non enim cor 
meum uadit ad locum cordis tui. Omnia suo in centro constabiliuntur, 
et propria partium consimilitudine seruantur et gaudent. Ad centrum 
lunae lunaria, ad Mercurii Mercuralia contendunt extra circulum suum 
non olfaciunt aliquod melius pro se. Et cur, si stellae sunt eiusdem natu-
rae in Peripato, non tendunt altera in alteram, et partes huius ad il-
lius. 
Praeterea Uniuersitas Parisiensis inter articulos correctione dignos in 
Diuo Thoma ponit hunc, quod uidelicet non possit esse alia terra. Sic enim li-
gatur potentia Dei. Non enim de naturali, aiunt, sermo est in theologia, 
sed de diuina. Sed profecto nec Diuus Thomas hoc, ut illi impingitur, de po-
tentia Dei intellexit (et si omnino, uti debebat, se non declarauit), quum 
alibi contrarium statuat, posse uidelicet Deum facere plures mundos et ter-
ras, sed ex ordinaria philosophia Aristotelica, ut notat etiam Caietanus. 
Imo in 1 de coelo, ubi hoc examinat Aristoteles, ibi Diuus Thomas docet, 
 nequaquam esse contra fidem, sed contra Aristotelem hoc dogma. Illud etiam 
de pluribus hominum speciebus, et quod Christus sit alibi mortuus, non se-
quitur ex dictis Galilei: nec ualet consequentia contra alios. Non enim ue-
rum est, quod sit mortuus in altero hemisphaerio, quod propter hoc argu-
mentum extare negabatur a multis theologis, etiam ab Augustino, contra 
quam experientia hodie ostendit. Nec homines, si qui essent in aliis syde-
ribus, peccato Adae, a quo non habent originem, infecti, ut redemptione indi-
geant, fuisse possunt, nisi alio peccato laborent; unde cogeremur exponere 
illud Ephesium 1 et Colossensium 1 reconcilians in sanguine suo, siue quae in coelis, siue quae in 
terris, etc. Sed haec ignoramus; ideo stamus in antiqua expositione Patrum. 
At uero Galileus, in epistolis de solaribus maculis, expresse negat homines 
in stellis aliis esse posse (quod nos in quaestionibus argumento physico 
comprobauimus), sed posse entia ibi esse alterius naturae, nostris analoga 
entibus, non uniuoca; quicquid colludendo et iocose Keplerus in disser-
tationibus dicat, ex hypothesi tantum. 
Praeterea si falsum est hoc de pluribus mundis, Galileum non tangit, 
quippe qui non plures mundos, sed plura systemata in hoc mundo, sensu, 
non imaginatione, detegit, ordinata ad unum. Unde cessat ratio Aristo-
telis in 12 metaphysicorum de pluribus primis motoribus. Et Cardinalis Cusa-
nus et Keplerus et Nolanus et alii dixere idem ante Galileum. Nec quia 
scriptura Dei hoc tacet, propterea non est uerum: locus enim ab autori-
tate negatiuus, est fallax in dialectica. Nec enim de altero hemisphaerio 
quippiam dixit; ergo ne autem sentiemus cum atheistis, qui propter hoc 
argumentum condemnant Moysen, nihil de antipodibus loquutum, 
quamuis Augustinum habeant, propter hoc quod Moyses de illis non 
est loquutus, antipodas negantem? Profecto ea ratione dicemus cum 
Luthero quoque non fuisse unquam Petrum Romae, propterea quod 
Lucas in actis de hoc mentionem non fecerit. Valeant nugatores insul-
si indoctique. Quantopere insana Paracelsi sententia a Galileo absit, pa-
lam est: neque est quod immoremur. Moyses quidem haec omnia ta-
cuit, quia legem nostro mundo datam, non physiologiam systema-
tum cunctorum scribebat, imo nec nostri, nisi quantum legi opus e-
rat. 
Ad decimum. 
Ad 10. nego, scandalum actiuum, quod solummodo uetatur in euan-
gelio, oriri ex Galileo. Non enim uacat ipse rei illicitae, sed indagini 
ueritatis, quam mandat et iubet Deus, ut patet ex hypothesi secunda 
in tertio capite huius quaestionis; et ex euangelio, ubi Christus talentum 
a se datum sub paenis maximis defodi uetat. Et Sanctus Gregorius super Ezechi-
elem ait, Si de ueritate scandalum sumitur, utilius nasci permittitur scandalum, quam 
quod ueritas relinquatur. Et cum scandalizarentur ab hoc Pharisaei, dixit Chri-
stus Matthaei 15 Sinite eos, coeci sunt et duces coecorum. Quod autem dicitur, rece-
ptam esse sententiam Aristotelis a scholasticis de coelestibus et mundi constructione, 
ut conformem theologiae, et non ultra insudandum, error est, ne dicam haeresis.
Omnes namque patres Aristotelismo contrariantur in iis, quae de coelo 
et constructione mundi dixit, ut ex 2 hypothesi et ex responsione ad 1 et 
8 iam patuit. Scholastici uero, quorum principes sunt Petrus Lombar-
dus et Diuus Thomas Aquinas, manifeste pandunt dogmata Aristotelis non 
posse cum doctrina Moysis et patrum in his stare (ut patuit ex responsione 
ad 2 et 8 et ex aliis iam dictis in hoc articulo). Inuenta autem Galilaei con-
cordare cum sacra scriptura, eamque a tortura theologorum et irrisionibus 
philosophorum uindicare ; et philosophos esse fallaces; patrumque testi-
monia ueraciora quam philosophorum. Nescio cur libeat caecutire, et si-
ne doctrina falso zelo furere, aut sine zelo doctrinam sensatam im-
pugnare. 
Ad undecimum. 
Ad 11. responsio est in tota assertione prima hypotheseos secundae 
et in corollario, ubi dicitur, quam sit Deo gratum philosophari in li-
bro eius, et quomodo coelestia inquirere non sit uanum, sed utile ad glo-
riam Dei manifestandam, et fidem de animae humanae diuinitate et im-
mortalitate astruendam; et quod uersus Catonis non aequiualeant uersi-
bus Ouidii contrariis diuinioribusque; et quod insuper Dauid hoc stu-
dium, ut sublime, non ut superbum, commendet. Adde, quod ratio Cato-
nis est contra fidem. Cum enim sis mortalis, quae sunt mortalia, cura. Quod 
non de solo corpore, sed de animo quoque dicitur, esse oportet. Si enim 
animus immortalis et deificabilis est, non debet ab inquisitione diuino-
rum alienari. Unde Dauid, Quaerite Deum, et uiuet anima uestra. Et alibi, 
Quaerite faciem eius semper. Et de coelestibus, Coeli enarrant etc. Et uidebo coe-
los tuos, etc. Et alibi, Mirabilia opera tua, ideo scrutata est anima mea. Quomodo 
autem terminum in his non posuerint patres nostri, patet ex assertione 2 et 
3 et quomodo, ulterius inquirere si quis uetet, erraret, ex assertione 4 
et quomodo sapiendum ad sobrietatem, etc. Sed in 
theologicis nostris de his abundanter.

Caput V 
Quo loco habenda argumenta, capite secundo pro Galileo adducta.
Rationes pro Galileo propositas, opinor, aegre nunc solui posse om-
nes. Cum enim ego pluribus annis coelum esse igneum opinatus sim, 
ipsumque coelum ignium omnium fontem, astra uero ex igne etiam consti-
tuta, sicut Augustinus Basilius et alii patres senserunt, et recens Telesius noster; 
conatus sum in quaestionibus et in metaphysicis rationes omnes Copernici et 
Pythagoraeorum soluere. Sed post obseruationes Tychonis et Galilei, qui 
in coelo stellato nouam stellam, et cometas ibidem, nedum supra lunam, 
fieri conuincunt, et nubeculas circa solem; non omnia astra ignea esse su-
spicor: quam suspicionem Lunae et Veneris augmentum ac decrementum, 
et Lunae, ac Iouis maculae magis confirmant. Illud etiam argumentum, 
quomodo stellata sphaera in uno momento tot millia milliarium peragret, 
licet a nobis solutum sit, adhuc tamen ancipitem me tenet. Stellae insuper 
Mediceae et Saturniae, circumeuntes Iouem et Saturnum, non permit-
tunt forte solem unicum, nec centrum amoris unicum, idest, solem, et al-
terum odii, idest, tellurem, ut nos dicebamus in physiologia, colores fixa-
rum persimiles planetarum alii aliorum coloribus, suspectam faciunt et-
iam Galilei et aliorum de Solibus opinionem. Quapropter suspendo iu-
dicium; et ad Galilei argumenta respondeo, paratus obedire mandatis 
Ecclesiae et meliorum iudicio. 
Ad primum, secundum, tertium, quartum, quintum et septimum. 
Ad 1 2. 3. 4. 5. et 7. eadem est responsio, quod probabilis sit, non uera, 
sententia Copernici et Galilei, a tot theologis approbata; cum haec
non sit determinatio in Concilio generali facta, neque ex motu proprio 
summi Pontificis Pauli 3 ex Spiritus sancti assistentia, sed solum permis-
sio ut imprimantur libri hanc opinionem continentes, tanquam fidei 
non repugnantes. Neque enim cum Papa approbat sanctorum theolo-
gorum doctrinam, tanquam de fide adprobat totam, sed tanquam uti-
lem et lectione dignam, ut docent Parisienses doctores in articulis, quos 
in Diuo Thoma adnotarunt. Alioquin Papa Gelasius etiam errores Cypri-
ani et Hieronymi et multorum quos ibi distinctione 15 capite Sancta Romana, suscipit 
approbatque, approbasset. Ad aliud dico, quod probabile est, non esse ali-
quid contra scripturas in his dogmatibus propter praedictorum theolo-
gorum et Papae authoritatem permittentis; non tamen necessarium. Quod 
enim illi nondum uiderunt, possunt moderni theologi uidere, si praeser-
tim scripturas et coelum operosius et ingeniosius obseruent, prout in cor-
pore huius articuli ego faciendum proposui, aut reuelationem nouam 
habeant. Ego tamen fateor, me non uidere, unde iactura autoritatis scri-
pturarum sanctarum fiat ex Galilei dogmatibus: imo lucrum fieri arbi-
tror, ut ex dictis patet. 
Ad octauum, nonum, et decimum. 
Ad 8. 9. et 10. nescio an demonstrationes sint pro Galileo, cum eua-
dant theologi per sensus mysticos et coelos aequiuocos, ut 1 Diui Tho-
mae apparet; sed tamen demonstrationes contra Aristotelem sine du-
bio. Nos autem responsionibus pro Galileo omne id quod dicunt theo-
logi, examinauimus; et huic fauere scripturas non minus, quam illis ex 
doctrina aliorum philosophorum loquentibus, uere intelligimus; parati 
meliori intellectui cedere. In metaphysices, parte 3 libro 1 omnia Galilei et 
Pythagoraeorum dogmata, et Copernici examinauimus, et his argu-
mentis satisfecimus ut potuimus: similiter in quaestionibus omnibus 
physicis, ubi longe plura ex naturalibus argumenta contra Copernicum 
contexuimus. Nunc ex theologicis modo procedimus: ibi uideat physi-
cus, sed ecclesia sit iudex, an sit permittendum Galileo de his scribere et 
disputare. 
Ad sextum. 
Ad 6. nescio quid negem. Picus enim, comes Mirandulanus, tan-
quam ueram historiam inducit, quod Aristoteles, scripta Moysis de 
Deo libere mundum creante in temporis initio legens uel recitari audiens 
spreuerit tanquam rustica et sine probatione exarata; quod etiam Por-
phyrius fecit, ut narrat Eusebius. De Pythagora autem, quod fuerit Iu-
daeus genere, testatur Ambrosius, non memini, utrum in sermonibus an 
in epistolis; libros enim nunc non habeo. Sed tamen hoc sic esse memi-
ni. Imo scholiastes Ambrosii dubitans, quonam modo Pythagoras fue-
rit Hebraeus cum alii de Samo Graeciae eum faciant (sed de Samo Cala-
briae, olim magnae Graeciae, facit Gabriel Barrius Francicanus), respondet, 
absque certa historia id non protulisse. Et quidem sanctitas, et grauitas 
Ambrosii hoc uolunt, ut et argumenta. Pythagoras enim ciborum de-
lectum, Dei unitatem, licet Angelos deos secundos dixerit, et omnia nu-
meris docet (sicut Moyses in constructione tabernaculi, et Salomon o-
mnia numero, pondere et mensura creata ponit), et Moysen in legisla-
tione aemulatur; qua de re uide metaphysicam nostram: haec autem so-
lemnia Iudaeis fuisse constat. Potius autem genere Iudaeus natus esse in Sa-
mo, ut etSpartani in libris Machabaeorum de genere Abrahae esse perhi-
bentur: Iudaei enim per plurimas mundi partes ex Abrahami et Moysis et 
Iudicum temporibus dispergebantur. Pythagoras autem hanc mirabi-
lem philosophiam apud Gentiles de telluris motu, et systematis in coelo, 
et quod sol sit in centro, et luna sit altera tellus, et quatuor elementa ne-
dum aqua in syderibus, primus promulgauit, testibus Laertio, Plutarcho, 
Aristotele et Galeno. Quapropter ex Moyse accepisse uidetur: non enim 
tanta sapientia illi absque praeuia reuelatione esse potuit. Sicuti et Coper-
nicus ex praeuiis Pythagoraeorum monumentis ista excogitare coepit, 
obseruationibus Francisci Mariae excitus: Pythagorae discipulus, Ti-
maeus Locrensis nostras, motum terrae diarium mathematice demon-
strauit: Philolaus uero Crotoniata, annuum librationis uidetur Co-
pernicus adiunxisse (ut in quaestionibus physicis docui), Thebiti Baby-
lonici et Alfonsi regis Hispanorum motus exemplo; quas etiam deside-
rari, Diuus Thomas in 12 metaphysicorum ex dictis Simplicii insinuat. At etiamsi 
Iudaeus non sit Pythagoras, ut patriae philosophiae ista docuerit; tamen 
ex historiis nouimus, cum sacerdotibus Aegyptiis, cum Pherecide Syro, 
et cum Iudaeis in Iudaea contermina Syriae Aegypto, inque ipsa Syria et 
Aegypto esse conuersatum et ab illis audiuisse legem, et philosophiam 
de aquis et montibus et terris in coelo, et de montibus lunae, ac similibus, 
quae in hac quaestione probauimus in sacris Bibliis haberi. Aristoteles autem 
sicuti irrisit Moysen Iudaeum, ita et Pythagoram Iudaeum aut Iudaizan-
tem. Quapropternostri Christiani, spiritualiter Iudaei secundum apo-
stolum, uindicant sacram philosophiam Mosaicam ab iniuriis ethnico-
rum per certissima instrumenta et rationes. Cur murmuramus, sicut o-
lim Iudaei contra Moysen uindicem suum ab iniuriis Aegyptiorum? 
Rabbini prisci, quorum libris nunc careo, eadem fere docent. Imo Ma-
chometus in dialogo cum Abdia Iudaeo, et in Alcorano, cum esset et-
iam Ismaelita et a Iudaeis edoctus, quos secum ducebat ut ex multis hi-
storiis elicit exstaticus doctor Dionysius Carthusianus in libris contra 
Machometum; ponit in coelo multa maria, et spatia aerea, et montes, 
et sub terra nostra septem alias terras, et bouem sustinentem eas. Quae a 
Iudaeis et Thalmudistis accepisse uidetur (Sixto Senensi et Dionysio Car-
thusiano et aliis et ipsa re testantibus). Sed cum esset indoctissimus, lo-
quutus est quicquid in buccam ueniebat, tanquam arreptitius, ut uidere 
est in responsionibus eius. Confunditque uera falsis, ut facit etiam in hi-
storia Iosephi, Dauidis, Salomonis, et Iesu Christi domini nostri. Imo 
metaphorica nesciuit distinguere a propriis: unde ponit columnas te-
nentes mundum, et fluuios uini et butyri in paradiso,sicut in Iob nomi-
nantur, et alia id genus; et quod coelum, ne ruat, sustineatur a monte Caf, 
a quo etiam subuiridem colorem mutuetur: et hoc ab his accepit primis 
Christianis, qui montem, in quo putant esse terrestrem paradisum, us-
que ad coelum eleuant, ut expertes adhuc geographiae; unde quaerit A-
nastasius Sinaita, quomodo inde descenderint homines. Omitto, quae 
dicit ab his Beda. Hoc solum ex his habe, quod Machometus a Rabbinis 
acceperit plures terras et maria et systemata super coelum nostrum. 
Cum igitur antiquissimis expositionibus sacrae scripturae et modernis 
concors sit obseruatio Galilei et Empedoclis qui a Pythagoricis doctri-
nam habet, plusquam caeteri philosophi, teste Diuo Thoma; sacrae scriptu-
rae in rebus coelestibus est commodus. Cumque Pythagorici a Iudaeis 
doctrinas habuerint, quibus nunc maxime consentit Galileus, non leui 
opinione motus, sed sensatis obseruationibus; arbitror cum Diuo Thoma et 
Augustino, ut in 2 hypothesi nos docuerunt, non absque periculo irrisio-
nis scripturarum uel potius suspicionis, quasi nos contra scripturas cum 
ethnicis sentiamus, uel sublimibus ingeniis inuideamus (praesertim cum 
haeretici nihil hoc tempore in theologis Romanis non reprehendant, te-
ste Bellarmino), studium Galilei prohiberi posse, scriptaque eius sup-
primi: imo hoc fore in causa, ut inimici nostri eadem auidius amplexen-
tur celebrentque. 
In his autem dictis et scriptis et scribendis, semper censurae Sanctae Matris 
Romanae ecclesiae, meliorumque iudicio me submitto. Vale 
Illustrissime Cardinalis Caietane, patrone uirtutum Italicarum.