[Dedica]
Iohannes Boccaccius de Certaldo mulieri clarissime Andree de Acciarolis de Florentia Alteuille comitisse. 

Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti uulgo semotus et a ceteris fere solutus curis, in eximiam muliebris sexus laudem ac amicorum solatium, potius quam in magnum rei publice commodum, libellum scripsi. 

Verum, dum mecum animo uersarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus fauore, securior iret in publicum, aduerteremque satis non principi uiro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias uenit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et auorum fulgoribus, quam nouis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem deuotumque ante solium sue celsitudinis incidi. 

Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita fauillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, noua indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te uotum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque uerborum elegantiam mente reuoluerem, et cum his animi tui generositatem et ingenii uires, quibus longe femineas excedis, aduerterem uideremque quod sexui <in>firmiori natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris uirtutibus superinfuserit atque suppleuerit, et eo, quo insignita es nomine, designari uoluerit — cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent — te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam uetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum uetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse uelim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteuille comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem. 

Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea uirtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciua comperias immixta sacris — quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas — ne omiseris uel horrescas; quin imo perseuerans, uti uiridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia uel uirtute supereris ab extera; et, prouocato in uires ingenio, quo plurimum uales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia uirtute coneris; ut, uti corpore leta iuuentute ac florida uenustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coeuis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres — decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam. 

Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora uirum splendidum deferet, teque tuis cum meritis — cum minime possis ubique efferri presentia — presentibus cognitam faciet, et posteritati seruabit eternam. Vale. 

[Incipit]
Iohannis Boccaccii de Certaldo De mulieribus claris ad Andream de Acciarolis de Florentia Alteuille comitissam liber incipit feliciter. 

Scripsere iam dudum non nulli ueterum sub compendio de uiris illustribus libros; et nostro euo, latiori tamen uolumine et accuratiori stilo, uir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce uiros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in uirilem euaserint animum et ingenio celebri atque uirtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima uiris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, uenit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu uires ingenii et industria, aut nature munus, uel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec uolo legenti uideatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieue, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, uel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in uirtutem uideatur exire; quin imo in ampliorem sensum — bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi uulgato sermone notissimas nouero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, uiros illustres, seditiosissimos Graccos, uersipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos ciuilis sangui<ni>s Syllam Mariumque et eque diuitem et auarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Verum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignauos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus uenustatis opusculo demptum uidetur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta uirtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse uidear, ex quibus a fide dignis potuero cognouisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam uiris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur. 

Attamen uisum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conueniunt, nec equo incedere uidentur gradu. He quippe ob eternam et ueram gloriam sese fere in aduersam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam uestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere uel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, deuenere; uel, fortune urgentis inpulso, non nunquam grauissima pertulere. Preterea he, uera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime uiuunt, sed earum uirginitatem, castimoniam, sanctitatem, uirtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum inuictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis uoluminibus a piis hominibus, sacris literis et ueneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito uolumine speciali — uti iam dictum est — et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam ueram laudem scripsisse concedat. 

I. De Eua parente prima.
Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe uetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum ualle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut inualida, ceterorum ritu, uenit in uitam; quin imo — quod nemini unquam alteri contigisse auditum est — cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem soluisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam uiro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque uigilantis iam uiri sociam, et ab eodem Euam etiam nominatam. 

Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamuis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, paruo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda ueniet. 

Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi ciuis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum uiro loci delitiis frueretur auide, inuidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si aduersus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum leuitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, uirum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Vepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque uenere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est — uertente terram ligonibus uiro, colo nere adinuenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura deuenit in senium. 

II. De Semiramide regina Assyriorum.
Semiramis insignis atque uetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuuencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque uiribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui uiri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea uox; et in statura corporis nil, uel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuuantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque uelamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret nouitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam seruauit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis uiris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset inuidiam, non est uerita cuntis aperire que foret quodue etiam fraude simulasset feminea, quasi uellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum aduertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliauit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum uirili animo armis, non solum quod uir suus quesiuerat tutauit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos uehementia arma conuertit, ad quos nondum, preter uirum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, uetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar ciuitatem, restaurauit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambiuit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolΟentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse priuigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem preualidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam ciuitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis reuocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex nouo ciuitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo uetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est. 

Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque uiro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedauit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuuenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec aduersus hostes sudabat in armis. 

O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec euolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lasciuia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa uenerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii — ut quidam uolunt — prima usum femoralium excogitauit, eis omnes aulicas cinxit sub conclaui: quod, ut fertur, apud Egyptios obseruatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate prouectum in suos prouocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse seuitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis uotum aduocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; uerum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi uisum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expauesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit. 

III. De Opi Saturni coniuge.
Opis seu Ops, uel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et aduersa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Veste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos uenerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iouem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum eui illius, in claritatem precipue deitatis euasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum conualuit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus uiris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reuerentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, uelimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem uersa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande euum fere ab uniuerso orbe diuinis honoraretur obsequiis. 

IV. De Iunone regnorum dea*.
Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiuerint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non euaserit nomen. Verum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Ioue illo cretensi, quem decepti ueteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Ioui demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicauere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis uirginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam diuitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more ueteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri ueneratione ab Argiuis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Veiis Romam delata in Capitolio et in cella Iouis optimi maximi, non aliter quam uiro iuncta suo, locata, sub uocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo. 

V. De Cerere dea frugum et Syculorum regina.
Ceres — ut non nullis placet — uetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio ualuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boues domuit et iugo assuefecit et, adinuento aratro atque uomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excreuissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis siluestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et diuinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Ioue fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam uolunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes. 

Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis ciuitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse uolunt. Quas, eo quod uetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis uisum est. 

Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet uagos siluestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum uiuentes in meliorem euocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, uegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco uepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam uersum? Quis, rude seculum in ciuile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, uires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de nouo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inuenti cultique sunt, frumentarie artis adinuenta notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus. 

Demum uersa uice, quis laudet multitudinem spara sam siluas incolentem, glandibus pomisque siluestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et auibus, in molliores atque incognitos euocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus uitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arua, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum uenit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et priuate; hinc pauperies seruitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu euolauit inuidia; que egere ut uixdum curuate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios uerterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina uentris, ornatus uestium, accuratiores mense, conuiuia splendida, torpor et otium aduenere; et, que in dies usque illos friguerat, Venus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et — quod deterius forsan est — si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seua fames, nunquam siluis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque diuitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause. 

Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, uix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint. 

VI. De Minerua.
Minerua, que et Pallas, uirgo tanta claritate conspicua fuit ut non illi fuisse mortalem originem stolidi arbitrati sint homines. Aiunt quidem hanc Ogigii regis tempore apud lacum Tritonium, haud longe a sinu Syrtium minori, primo uisam in terris et cognitam; et quoniam tractu temporis multa facientem uidissent, ante non uisa, non solum apud rudes Affros, uerum apud Grecos, qui ea tempestate prudentia anteibant ceteros, absque matre ex Iouis cerebro genitam et e celo lapsam creditum est. Cui ridiculo errori tanto plus fidei auctum est quanto occultior eius fuit origo. Hanc ante alia uoluere perpetua floruisse uirginitate; quod ut pleniori credatur fide, finxere Vulcanum, ignis deum, id est concupiscentie carnis feruorem, diu cum ea luctatum superatumque. Huius insuper, incognitum omnino omnibus ante, lanificium inuentum fuisse uolunt; nam, ostenso quo ordine purgata superfluitatibus lana eaque dentibus mollita ferreis apponeretur colo atque demum digitis deduceretur in filum, textrine excogitauit offitium eoque docuit quo pacto internecterentur inuicem fila et tractu pectinis iungerentur et calce solidaretur intextum. In cuius opificii laudem pugna illa insignis eiusdem et Aragnis colophonie recitatur. Usum insuper olei, eo usque mortalibus inauditum, hec inuenit docuitque Acticos bachas mola terere trapetisque premere. Quod, quia multum utilitatis afferre uisum sit, ei aduersus Neptunum in nominandis a se Athenis attributa uictoria creditur. Volunt etiam huius fuisse opus, cum iam quadrigarum prima repperisset usum, ferrum in arma arte conuertere, armis corpus tegere, aciem bellantium ordinare et leges omnes, quibus eatur in pugnam, edocere. 

Dicunt preterea eam numeros inuenisse et in ordinem deduxisse, quem inhodiernum usque seruamus. Ceterum ex osse cruris alicuius auis, seu ex palustri potius calamo, eam tibias seu pastorales fistulas primam composuisse credidere easque in terras ex celo deiecisse, eo quod flantis redderent turgidum guctur et ora deformia. 

Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapientie numen attribuit. Quo intuitu tracti, Athenienses ab ea nuncupati; et eo quod ciuitas studiis apta uideretur, per que quisque fit prudens et sapiens, eam in suam sumpsere tutelam eique arcem dicauere et, ingenti templo constructo suoque numini consecrato, in eodem illam effigiauere oculis toruam, eo quod raro noscatur in quem finis sapientis tendat intem tum; galeatam, uolentes ob id sapientum tecta et armata significari consilia; indutam lorica, eo quod ad quoscum que fortune ictus semper armatus sit sapiens; longissima munitam hasta, ut comprehendatur sapientem in longinquo spicula figere; preterea cristallino egide, et in eo Gorgonis caput infixum, protectam, pretendentes ob hoc lucida sapienti omnia esse tegumenta, eosque serpentina semper astutia adeo premunitos, ut saxei eorum intuitu uideantur ignari; eiusque in tutelam noctuam posuere, firmantes, prout in luce, sic et in tenebris uidere prudem tes. Tandem huius mulieris fama atque numinis reuerem tia se adeo longe lateque diffudit tantumque fauit illi ueterum error, ut fere per uniuersum eius in honorem templa construerentur et celebrarentur sacra; eoque usque conscenderet, ut in Capitolio penes Iouem optimum maximum cella dedicaretur eidem et inter potissimos Romanorum deos, cum Iunone regina et ipsa dea pariter haberetur. 

Sunt tamen non nulli grauissimi uiri asserentes non unius Minerue, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero. 

VII. De Venere Cypriorum regina.
Venerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie uolunt filiam; quidam uero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iouis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inuentum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis uenustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Venerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iouis gremio lapsam. Et breuiter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem uocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes uariis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas euestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iouis filia et ex deabus una etiam uenerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, uetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est — nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que uiuens in prostibulorum uolutabatur spurcitie —; uerum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Veneris genetricis et Verticordie aliisque insignibus olim struxere. 

Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse uiris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo — ut placet aliquibus — ante Vulcano Lemniorum regi et Iouis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod uerisimilius michi uidetur quam si primum uirum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue uitio, seu regionis infectione, in qua plurimum uidetur posse lasciuia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse uideretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Vulcano, uiro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse uideretur et lasciuiendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima — ut aiunt — meretricia publica adinuenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Seruauere quidem diu mictere uirgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persoluisse uiderentur Veneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetrauit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses. 

VIII. De Yside regina atque dea Egyptiorum.
Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et uenerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argiuorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argiuorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres uiros uarietates argumento non carent, hanc inter feminas suo euo egregiam fuisse et memoratu dignissimam. 

Verum — omissis scriptorum discordantiis — quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete ueteres fingant ob uenustatem forme placuisse Ioui et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in uaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum uacceque a Iunone oestrum subpositum et eam deuectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie ueritate non discrepant; cum sint qui asserant a Ioue adultero oppressam uirginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse nauim, cui uacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo uento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum uiuentes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, uagos et fere siluestres in unum se redigere et datis legibus ciuili more uiuere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in uires ingenio, literarum ydiomati incolarum conuenientium caracteribus adinuentis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que — ut de reliquis taceam — adeo mirabilia insuetis hominibus uisa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia uenisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc diuinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam uenerationem euasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error. 

Porro huius tam clare femine uir fuit Apis, quem uetustas erronea Iouis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse uirum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iouis ex ea filius extimatus est. 

IX. De Europa Cretensium regina.
Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; uerum longe plures eam Agenoris, Phenicum regis, genitam dicunt; et tam mirabili formositate ualuisse, ut amore inuise cretensis caperetur Iuppiter. Ad cuius rapinam cum moliretur insidias potens homo, actum uolunt, lenocinio uerborum cuiusdam, ut ex montibus in litus Phenicum lasciuiens uirgo armenta patris sequeretur et, exinde rapta confestim atque naui, cuius albus taurus erat insigne, inposita, deferretur in Cretam. 

Vagari licentia nimia uirginibus et aures facile cuiuscunque uerbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit. 

Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iouem in taurum uersum natantemque in Cretam Europam uirginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Verum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam uolunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus conuenire uidetur. Hanc aliqui a Ioue oppressam simpliciter uolunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iouis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iouemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam uolunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie — nam Phenices, multis agentibus meritis, suo euo pre ceteris stematibus claruere maiorum — seu diuini coniugis ueneratione, seu filiorum regum gratia, uel ipsiusmet Europe uirtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem uirtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine <arbitror>, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini. 

X. De Lybia regina Lybie.
Lybia — ut uetustissimi uolunt autores — Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti uiro, cuius proprium nomen ad nos usque non uenit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperauit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit. 

XI, XII . De Marpesia et Lampedone reginis Amazonum. 
Marpesia — seu Marthesia — et Lampedo sorores fuere, Amazonum inuicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis uocauere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est. 

E Scithia igitur, ea tempestate siluestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus — ut aiunt — regii iuuenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, deuenere et, Cyriis occupatis aruis, raptu uiuere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent uiduate coniuges et in ardorem uindicte deuenissent feruide, cum paucis qui superuixerant uiris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amouere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes seruitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores uiderentur habuisse deos ceteris, he, quibus uiros a cede finitimorum fortuna seruasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore conuerso, quasi uirorum neces ulture, illos adeo contriuere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, uicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, euestigio reuertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, uirgines ad militiam cum diligentia seruabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum uocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis uirginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ue aliisque muliebribus abiectis offitiis, uenationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et uirile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupauere formidabilesque deuenere omnibus. Sane, ne uiribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos uiros instituere reginas, sub quarum auspitiis — ut premonstratum est — suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se prouinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic uicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Verum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini. 

XIII. De Tisbe babilonia uirgine.
Tisbes, babilonia uirgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure conuicinii quasi conuictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua uia possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc uisam comunis parietis inuenere in seposito rimulam; ad quam dum clam conuenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas feruores desideria et passiones omnes aperiebant uias, non nunquam etiam orare inuicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga iniuere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinuicem, si quis primus euaderet, in nemus ciuitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exiuit et, luna monstrante uiam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam uenientem aduertens, relicto inaduertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, deuenit in siluam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua deuoratam, plangore plurimo locum compleuit, se miserum incusans quoniam dilectissime uirgini seue mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero uitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse uideretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pauefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per uule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Verum cum nec uerbum aurire posset sensissetque nil pendi tam feruenti pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare uideret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex uulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen inuocauit Pyrami orauitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut inuicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate uirginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte grauatos aperuit et inuocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido inuida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit. 

Quis non compatietur iuuenibus? Quis tam infelici exitui lacrimulam saltem unam non concedet? Saxeus erit. Amarunt pueri: non enim ob hoc infortunium meruere cruentum. Florentis etatis amor crimen est, nec horrendum solutis crimen; in coniugium ire poterat. Peccauit fors pessima et forsan miseri peccauere parentes. Sensim quippe frenandi sunt iuuenum impetus, ne, dum repentino obice illis obsistere uolumus, desperantes in precipitium inpellamus. Immoderati uigoris est cupidinis passio et adolescentium fere pestis et comune flagitium, in quibus edepol patienti animo tolleranda est, quoniam sic rerum uolente natura fit, ut scilicet dum etate ualemus, ultro inclinemur in prolem, ne humanum genus in defectum corruat, si coitus differantur in senium. 

XIV. De Ypermestra Argiuorum regina et sacerdote Iunonis. 
Ypermestra, genere et dignitate clara, Danai, Argiuorum regis, filia et Lyncei coniunx fuit. Colligitur autem ex hystoriis antiquorum duos quondam in Egypto fuisse fratres, Beli prisci filios, spectabili preminentes imperio, quorum Danaus unus, alter autem Egystus nuncupatus est. Nec prolis ambobus fuit equa fortuna, esto numerus esset equus: nam Danao quinquaginta fuere filie filiique totidem Egysto. Sane, cum habuisset oraculo Danaus quoniam manu nepotis ex fratre occideretur, et clam angeretur timore plurimo, cum ex tam ingenti multitudine nesciret cuius suspectas deberet habere manus, contigit ut, iam pubescentibus utriusque filiis, peteret Egystus ut Danai filie omnes filiis suis iungerentur coniugio. Quod Danaus, seuo excogitato facinore, ultro concessit; desponsatisque filiabus nepotibus, cum nuptiale sacrum pararetur, eas omnes summopere premonuit ut, si salutem suam uellent, unaqueque uirum suum nocte prima, dum uino epulisque madentem somnoque illigatum graui cognosceret, ferro perimeret. Quod omnes cultris clam cubiculis suis illatis, marcentes externa crapula iuuenes iussu interfecere parentis; ast Ypermestra sola abstinuit. Apposuerat quippe uirgo iam animum suum in Lynum seu Lynceum uirum suum, ut moris est puellarum; euestigio, uiso sponso, illum diligere et ob id ei compassa, ingenti cum laude sua a nephasta cede abstinuit suasitque iuueni fugam; qua tutatus est. Verum cum ceteris mane ob patratum scelus trux pater applausisset, Ypermestra sola obiurgata et carcere clausa, pium aliquandiu fleuit opus. 

Heu miseri mortales, quam cupido animo, quam feruenti peritura concupiscimus et occasum intueri aspernantes, quam execrandis uiis, si prestetur, celsa conscendimus! <Quibus sceleribus conscensa seruamus>, quasi obscenis operibus arbitremur uolubilem firmari posse fortunam! Et, quod ridiculum est, quibus criminibus, quam scelestis facinoribus, uolatilem fragilemque uite huius dieculam, non dicam longare, sed perpetuare conamur, cum in mortem ire ceteros cursu uolucri uideamus! Quibus detestandis consiliis, quibus infandis operibus Dei irritamus iudicium! Ut alios sinam, testis infandus sit Danaus. Qui dum plurimo nepotum sanguine suos iam tremulos annos ampliare nititur, robusta se ac splendida nepotum nudauit acie et perenni labefactauit infamia. Arbitratus est homo nequam paucos frigidosque annos senectutis sue floridis adolescentie nepotum suorum preponendos fore. Quod forsan, tanquam utiliores, existimasset alius, dummodo seruasset honeste; uerum per uulnera iuuenum filiorum quesisse suum prolongasse ser nium, immane facinus iure uideri potest. Et, quod plurimum ignominie superaddit, non satellitum manus, sed filias armauit in scelus, ut non tantum nepotes auferret, sed ut scelere filias funestas haberet, quas habere pietate potuisset honestas; et dum uitam seruare hoc crimine cupit, non aduertit quantum audacie, quantum fraudis, quantum detestande enormitatis, futuris pernitiosis mulieribus infausti relicturus esset exempli. Fidem coniugii calcari fecit perfidia. Ubi sacras inferri faces thalamis pius iussisse pater debuerat, nephastus gladios imperauit; ubi in coniugalem dilectionem natas hortari consueuimus, is in odium animauit et cedem; et, quod in omnes homo ausus non fuisset, in singulos natas immisit; quod die non attentasset, nocte perfici uoluit; quod non presumpsisset in castris, thalamis mandauit impleri; non aduertens quia, quot annos uiridi iuuentuti nepotum auferebat per scelus et fraudem, tot sibi fedata ignominiosi sui facinoris secula reseruabat; et qui quinquaginta iure poterat habere generos hostis male merito letalis seruatus est tinus. Cuius tandem manus, Dei iusto uolente iudicio, truculentus senex euasisse non potuit quin ille nocuus effunderetur sanguis, quem tam multo nepotum sanguine redemisset. Qui tandem, seu pulsus, seu profugus, seu uocatus, transfretauit in Greciam et Argiuorum regnum ingenio et uiribus occupatum tenuit. Quo sunt qui uelint predictum facinus a Danao perpetratum; sed quocunque factum sit, a Lyno truculentie memore occisus occubuit et pro eo Lynus ipse regnauit Argiuis eductaque e carcere Ypermestra, eaque meliori omine sibi iuncta coniugio, regni participem fecit. Que non solum regina refulsit, sed, Iunonis argiue sacerdos effecta, candore splendoris duplicis ornata comparuit; et, cum sorores in turpem abiissent infamiam, ipsa ob commendabilem pietatem nomen suum laude dignum ad nos usque dimisit insigne. 

XV. De Nyobe regina Thebanorum.
Nyobes fere uulgo inter egregias notissima mulier, cum uetustissimi atque famosissimi Frigiorum regis Tantali nata fuisset et Pelopis soror, nupsit Anphioni, Tebarum regi ea tempestate clarissimo, tam quia Iouis proles quam quia precipua ualeret facundia; et ex eo, perseuerante regni gloria, septem peperit filios et filias totidem. Sane quod sapienti profuisse debuerat, superbienti fuit exitium; nam tam splendore conspicue prolis quam maiorum suorum fulgore elata, etiam in numina obloqui ausa est. Erant equidem iussu Manthonis, Thyresie uatis filie, solliciti dierum una Thebani circa sacrum Latone, matris Apollinis et Dyane, ueteri superstitione uenerandis numinibus; cum quasi agitata furiis, circumsepta natorum acie et regiis insignita notis, prosiluit in medium Nyobes, clamitans quenam illa esset Thebanorum dementia Latone sacra disponere et exteram feminam, Cey Tytanis genitam, duos tantum adulterio conceptos enixam filios, sibi, eorum regine, preponere, rege Tantalo nate, et que quattuordecim, eis uidentibus, illis ex coniuge peperisset genitos; sibique, tanquam digniori, cerimonias illas deberi. Tandem paruo temporis tractu factum est ut, ea uidente, letali peste nati omnes, pulchra iuuentute florentes, infra breue spatium assummerentur usque ad unum; et Anphion, quod ex patre quattuordecim filiorum repente orbus effectus esset, dolore inpellente, manu propria gladio transfoderetur, existimantibus Thebanis hec ira superum, ulciscentium numinis iniuriam, Contigisse. Nyobes autem, tot funeribus superstes, uidua mestaque in tam grandem atque obstinatam taciturnitatem deuenit, ut potius immobile saxum uideretur quam femina. Quam ob causam a poetis postmodum fictum est eam apud Sypilum, ubi sepulti fuerant filii, in lapideam statuam fuisse conuersam. 

Durum est et odiosum plurimum superbos, non dicam tolerare, sed spectare homines; mulieres autem fastidiosum et importabile; cum illos feruentis animi, ut plurimum, natura produxerit; has uero mitis ingenii et remisse uirtutis, lautitiis potius quam imperiis aptas, produxit. Quam ob rem mirabile minus si in elatas dei procliuior ira sit et iudicium seuius, quotiens eas sue debilitatis contingat excedere terminos, ut insipiens Nyobes fecit, fortune lusa fallacia, et ignara quoniam ample prolis parentem fore, non uirtutis parientis, sed nature opus esse, in se celi benignitatem flectentis. Satis igitur illi, imo debitum, erat Deo ex concessis egisse gratias, quam sibi diuinos qualescunque honores quesisse, tanquam sui fuisset operis tam numerosam prolem atque conspicuam peperisse. Que, dum superbe potius quam prudenter operata est, egit ut infortunium uiua fleret et post multa secula suum nomen posteritati foret exosum. 

XVI. De Ysiphile regina Lemni.
Ysiphiles insignis fuit femina, tam pietate in patrem quam infelici exilio et Archemori alumni morte atque subsidio natorum, oportuno in tempore repertorum. Fuit etenim hec Thoantis, Lemniadum regis, filia, eo euo regnantis quo rabies illa subiuit mulierum insule mentes, subtrahendi omnino indomita colla uirorum iugo. Nam paruipenso senis regis imp<er>io, adhibita secumYsiphile, unanimes in eum deuenere consilium ut sequenti nocte gladiis seuiretur in quoscunque masculos; nec defuit opus proposito. Sane, seuientibus reliquis, consilium mitius menti Ysiphilis occurrit; nam rata fedari paterno sanguine inhumanum fore, genitori detecto reliquarum facinore eoque in nauim demisso ut Chium effugeret publicam iram, euestigio; ingenti constructo rogo, se patri postremum exhibere finxit officium. Quod cum crederetur a cunctis, patrio imposita throno, loco regis, impiis mulieribus regina suffecta est. 

Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iustius, quid laudabilius quam his humanitate atque honore uices reddere, quorum labore inualidi alimenta sumpsimus, solertia tutati sumus et amore incessabili in prouectiorem etatem deducti et instructi moribus et doctrina nec non honoribus atque facultatibus aucti, et ingenio ualemus et moribus? Nil equidem! 

Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu ui uentorum inpulsus, seu ex proposito deuectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad auum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, seruato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et uix, conscensa naui, a furore seruata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in seruitutem deducta est; uariisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis paruuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum uacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argiuorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Verum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum uerbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbauit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi euentui mortique seruata est. 

XVII. De Medea regina Colcorum.
Medea, seuissimum ueteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum uires familiares habuit, ut nemo melius; nouitque plene cantato carmine turbare celum, uentos ex antro ciere, tempestates mouere, flumina sistere, uenena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi — quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur leuissimum. 

Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum uirtute iuuenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum uellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi uotum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuuenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem diuertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arua dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone deuenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta uictoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut reuocatus in floridam uideretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam seuit easque misere armauit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne uolatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem ueneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriauit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quoue sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse. 

Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus, splendores cognoscimus, inuidiam introducimus, concupiscentias attrahimus omnes; eis agentibus, excitatur auaritia, laudatur formositas, damnatur squalor et paupertas indigne; et cum indocti sint iudices et superficiebus rerum tantummodo credant, sacris ignominiosa, ficta ueris et anxia letis persepe preficiunt; et dum abicienda commendant et breui blandientia tractu, inficiunt non nunquam animos turpissima labe. Hi nescii a formositate, etiam inhonesta, a lasciuis gesticulationibus, a petulantia iuuenili mordacibus uncis capiuntur trahuntur rapiuntur tenenturque; et, cum pectoris ianua sint, per eos menti nuntios mictit libido, per eos cupido inflat suspiria et cecos incendit ignes, per eos emictit cor gemitus et affectus suos ostendit illeces bres. Quos, si quis recte saperet, aut clauderet, aut in celum erigeret, aut in terram demergeret. Nullum illis inter utrumque tutum iter est; quod si omnino peragendum sit, acri sont cobibendi, ne lasciuiant, freno. Apposuit illis natura fores, non ut in somnum clauderentur solum, sed ut obsisterent noxiis. Eos quippe si potens clausisset Medea, aut aliorsum flexisset, dum erexit auida in lasonem, stetisset diutius potentia patris, uita fratris et sue uirginitatis decus infractum: que omnia horum impudicitia periere. 

XVIII*. De Aragne colophonia muliere.
Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem ueteres lini usum eius fuisse inuentum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum euo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit aduersus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo uis tam finiuit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea uermis cum Aragne conueniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam uersam dixere et assidua cura pristino uacare seruitio. Alii uero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interueniente suorum; sed, artificio posito, dolore uacasse. 

Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat — dicat, si libet, Aragnes ipsa — an celum uertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata uidetur: stultissimum hercle. Vertit eterna lege natura celum et apta rebus uariis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio uehimur, esto non eadem solertia uel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu preualere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt. 

XIX, XX. De Orythia et Anthiope reginis Amazonum. 
Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia uirginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis ualuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum uirtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et nouem longis nauibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile uictoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Verum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, conuocatis auxiliis, bellum mouere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius inuenisse recordor. 

XXI. De Erytrea seu Eriphila sibilla.
Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum uaticinio ualuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente diuine, seu mente deum gerentes. Ex quibus uenerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore uaticinatam putent. Huius — ut quidam dicunt — nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta uis ingenii aut orationis atque deuotionis meritum in conspectu Dei, ut uigili studio, non absque diuino munere, meruerit — si uerum sit ab ea dictum quod legitur — futura tanta claritate describere, ut euangelium potius quam uaticinium uideatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque uarios paucis uerisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breue potius epythoma scripsisse uideatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum diuine mentis, non nisi per figuras ueterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas uerba, predictum, aperuit: incarnandiVerbi misterium, iam nati uitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non uenturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus uenerandam. Sunt qui asserant insuper eam uirginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est. 

XXII. De Medusa filia Phorci.
Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si uetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se uidendam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit uigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias seruauit diuitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui nouere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes euasit. Verum inter alios celebri rumore ad Argiuos delata est, quos inter Perseus iuuentutis achyue florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et uidendi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, naui conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili deuectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupauit et aurum; et opima honustus preda remeauit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinuenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines uersos in angues ira Minerue, eo quod templum eius Neptuni concubitu uitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum euolasse et Pallantei egydis usu superasse. 

Infelix auri possessio est; quod, si lateat, possessori nullius est comodi; si fulgeat, mille concupiscentium nascuntur insidie; et si stent uiolentorum manus, non cessant possidentis anxie cure; fugatur enim quies animi, subtrahitur somnus, timor ingeritur, fides minuitur, augetur suspicio et omnis breuiter uite usus impeditur misero; si uero casu quocunque pereat, anxietatibus excarnificatur, pauper factus, auarus, laudat liberalis, ridet inuidus, consolatur inops et omne uulgus dolentis canit in fabulam.

XXIII. De Yole Etholorum regis filia.
Yolem Euriti, regis Etholie, filiam, speciosissimam inter ceteras regionis illius uirginem, sunt qui asserant amatam ab Hercule orbis domitore. Cuius nuptias cum illi Euritus spopondisset, aiunt poscenti, suasione filii, postea denegasse. Quam ob rem iratus Hercules acre bellum mouit eidem eumque interemit, prouincia capta, et dilectissimam sibi Yolem surripuit. Que quidem, magis paterne cedis affecta quam sponsi dilectione, uindicte auida, mirabili atque constanti astutia, quem gereret animum ficto amore contexit; et blanditiis atque artificiosa quadam petulantia in tam feruentem sui dilectionem Herculem traxit, ut satis aduerteret nil eum negaturum quod posceret. At inde, quasi horreret tam hispidum habitu amantem, acri uiro ante alia ponere clauam, qua monstra domuerat, imperauit; ponere leonis nemei spolium, sue fortitudinis insigne; ponere populeum sertum, pharetras sagittasque fecit. Que cum non satis animo sufficerent suo, audacius in hostem inhermem precogitatis telis insiluit; et primo digitos anulis ornari precepit, caput asperum unguentis cypricis deliniri et hyrsutos pectine discriminari crines ac hyspidam ungi nardo barbam et puellaribus corollis et meonia etiam insigniri mitra; inde purpureos amictus mollesque uestes precepit indueret, existimans iuuencula, fraudibus erenata, longe plus des coris tam robustum hominem effeminasse lasciuiis quam gladio uel aconithis occidisse. Porro cum nec his satis sue indignationi satisfactum arbitraretur, in id egit mollitiei deditum, ut etiam inter mulierculas, femineo ritu sedens, fabellas laborum suorum narraret et, pensis a se susceptis, lanam colo neret digitosque, quos ad extinguendos in cunis, adhuc infans, angues durauerat, in ualida iam, imo prouecta etate, ad extenuanda fila molliret; equidem humane imbecillitatis et muliebrium astutiarum non minimum, intueri uolentibus, argumentum est. Hac igitur animaduersione artificiosa iuuenis, cum perpetua in Herculem ignominie nota, patris mortem, non armis, sed dolis et lasciuia ulta est; et se eterno dignam nomine fecit. Nam quotquot ex quibuscunque monstris Euristeo triunphos uictoriosus egit Alcides, ex tot uictrix ipsius Yoles gloriosius triunphauit. 

Consueuit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lasciuos ociososque persepe occupare iuuenes, cum grauitatis Cupido sit spretor et mollitiei cultor eximius; et ob id intrasse predurum Herculis pectus, longe magis monstrum est, quam que sepe domuerat ipse fuerint. Quod non modicum salutis sue sollicitis debet iniecisse timoris et torporis etiam excussisse, cum pateat quam ualidus, quam potens hostis immineat. Vigilandum igitur est et robore plurimo nobis armanda sunt corda; non enim inuitis incumbet. Obstandum ergo principiis, frenandi sont oculi ne uideant uanitates, obturande sunt, more aspidis, aures, laboribus assiduis est premenda lasciuia. Blandus quippe incautis sese offert et placidus intuitu primo; et si recipiatur spe leta, primo delectat ingressu, suadet ornatus corporum, mores compositos, facetias urbicas choreas cantus et carmina, ludos et commessationes atque similia. Postquam uero approbatione stolida totum occupauerit hominem et, libertate subacta, mentibus catenis iniectis et uinculis, differentibus preter spem uotis, suspiria excitat, premit in artes ingenia, nullum discrimen faciens inter uirtutes et uitia, dum modo consequatur optatum, in numero ponens hostium quecunque obstantia. Hinc exurentibus flammis infelicium pectora, itur rediturque et ambitu indefesso res amata perquiritur; et ex iterato sepius uisu semper noua contrahuntur incendia; et cum non sit prudentie locus, itur in lacrimas, dictantur preces mellitis delinite blanditiis, instruuntur lene, promictuntur munera, donatur, proicitur, et non nunquam falluntur custodes et septa uigiliis capiuntur corda et in concupitos quandoque deuenitur amplexus. Tunc pudoris hostis et scelerum suasor, rubore et honestate fugatis, parato uolutabro porcis, gannientes effundit in illecebres coitus; tunc sobrietate reiecta, Cerere et Bacho feruens aduocatur Venus noctesque tote spurcido consumuntur in luxu. Nec ob id furor semper extinguitur iste, quin imo persepe in ampliorem insaniam augetur. Ex quo fit ut in obedientiam illam detestabilem Alcides corruat, obliuiscantur honores, effundantur substantie, armentur odia et uite sepissime subeantur pericula. Nec carent ista doloribus, interueniunt rixe et paces tenues, rursum suspitiones et zelus, animarum consumptor et corporum. Ast si minus deuenitur in uotum, tum amor rationis inops, additis uirge calcaribus, exaggerat curas, desideria cumulat, dolores fere intollerabiles infert, nullo nisi lacrimis et querelis et morte non nunquam curandos remedio; adhibentur anicule, consuluntur Caldei, herbarum atque carminum et malefitiorum experiuntur uires, blanditie uertuntur in minas, paratur uiolentia, damnatur frustrata dilectio; nec deest quin aliquando tantum furoris ingerat malorum artifex iste ut miseros in laqueos impingat et gladios. 

O quam dulcis, quam suauis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus! 

XXIV. De Deyanira Herculis coniuge.
Deyanira Oenei Etholorum regis — ut quidam asserunt — fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate uirgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum uictori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluuio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obuium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi uoto potitus, cum transuadasset fluuium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, uestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu seruatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam seruulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, ueneno infectum, resoluisset porisque bibisset, uersus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto uiduata uiro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiauit. 

XXV. De Yocasta Thebarum regina.
Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, uirgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob aduersum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum euestigio deuoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate prouectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, uidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole uideretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur uirum, eum esse filium nouit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, uenere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe aduersum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis uulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et auia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium uirumque captiuum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum uita finiuit. Sunt tamen qui uelint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum uidisset Edypum oculos eicientem, illico in se seuisse. 

XXVI. De Almathea seu Deyphebe sybilla.
Almathea uirgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam uocant, ex Cumis Calchidiensium, Campanie ueteri oppido, originem duxisse creditur; et, cum ex sybillis extiterit una, troiane desolationis tempore floruisse atque in tam longum deuenisse euum, ut ad Prisci Tarquinii, Romanorum regis, usque tempus deuenerit, arbitrantur aliqui. Fuit huic, antiquorum testimonio, tanti uirginitas ut tot seculorum spatio nulla uiri contagione fedari passa sit. Et quanquam poetarum litere testentur hanc a Phebo dilectam et eius munere et longeuos annos et diuinitatem obtinuisse, ego quidem reor uirginitatis merito illam ab illo uero Sole, qui illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, uaticinii suscepisse lumen, quo multa predixit scripsitque futuris. Huic insuper in baiano litore secus Auerni lacum dicunt insigne fuisse oraculum, quod quidem et ego uidi audiuique quod seruet ab ea cognomen usque in hodiernum; quod etsi corrosum sit uetustate plurima et incuria semirutum etiam sit, in ruinis maiestatem seruat ueterem et admirationem prestat, adhuc intuenti, magnitudinis sue. Sunt preterea qui dicant hanc Enee profugo ducatum ad inferos prestitisse, quod ego non credo; sed de hoc alias. Qui autem illam plura uidisse secula uolunt, asserunt eam uenisse Romam et Tarquinio Prisco nouem attulisse libros, ex quibus, cum negaretur a Tarquinio precium postulatum, tres, eo uidente, combussit; et cum die sequenti ex sex reliquis illud idem pretium, quod ante ex nouem petiuerat, postulasset asseruissetque, ni daretur, tres euestigio exusturam, et die sequenti reliquos, a Tarquinio petitum suscepit. Quos cum seruasset, a posteris compertum est eos Romanorum fata omnia continere. Quam ob causam maxima cum diligentia post hec Romani seruauere et iuxta oportunitatum exigentiam de futuris consulturi ad eosdem, quasi ad oraculum, recurrebant. Michi quidem durum est credere hanc eandem extitisse cum Deyphebe; eam tamen apud Syculos clausisse diem legimus et ibidem diu eius tumulum ab incolis demonstratum est. 

Studiis igitur et diuina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et diuinitate peruigiles ualent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignauia, in ipsam quippe euaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues. 

XXVII. De Nycostrata seu Carmenta Yonii regis filia. 
Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo uersatilis fuit ingenii, ut ad uaticinium usque uigilanti penetraret studio et uaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Euandri, Arcadum regis, quem fabule ueterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio uolunt fuisse conceptum. Qui — ut quidam dicunt — cum casu eum, qui uerus erat pater, occidisset, seu — ut aliis placet seditione ciuium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus auito, suadente Carmenta matre, et magna uaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis nauibus, cum parte por pulorum secundo uento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deueniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominauit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere siluestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe diuina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas seruaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium iuit totis ingenii uiribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diuersas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, nouis ab ea adinuentis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinuenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex ueteribus amota. Cuius mulieris uaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inuentum adeo mirabile uisum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum uiuentem diuinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi uitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia uocauere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam ciuitatis, quam ibi, exigente necessitate, ciues construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine uocauere. 

Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia uenit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem ueteres excogitauere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesiuere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada deuenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent uolumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua seruantur memoria ut, que uidisse nequiuimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His uota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conseruamus. He Deum — prout fieri potest — nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his uigilans non possis percipere; harum breuiter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Verum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries uel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita uocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque uetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis seruant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro uiribus in eternam memoriam efferamus piissimum est. 

XXVIII. De Pocri Cephali coniuge.
Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti auaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et uiris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum uitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore uir et uxor iuuenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: — Penitebit te, Cephale, adeo feruide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo —. Quod audiens iuuenis, experiri auidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptauit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo mouisse nequiuere; eo tandem perseuerante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo friuolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in siluas abiit et se solitudini dedit. Iuuenis autem amoris inpatiens, ultro uenia data, precibus aspernantem reuocauit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie uires aduersus conscientie morsus. Agebatur Pocris in uarios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore uir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga ualliumque secreta uenatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter uallium herbida calamosque palustres latitans moueretur Pocris, credita a uiro belua, sagitta confossa periit. 

Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non uelis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem inuenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi uiderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte uirtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant. 

XXIX. De Argia Polinicis coniuge et Adrasti regis filia. 
Argia greca mulier, ab antiquis Argiuorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione deuenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, aduertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exorauit lacrimis precibusque, uerum et armauit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai uatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi uulgi cesique cadauera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aues occisorum hominum sequentes corpora, non circumuolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec — quod terribilius uidebatur — Creontis imperantis edictum, quo cauebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa deuolueret, ut parue facis auxilio ora tabentia dilectissimi uiri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat inuenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta puluereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti uultus sordes uxoris amouere potuerunt oscula, non uoces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe uitalem spiritum per oris oscula exquisisset lauissetque lacrimis fetidos artus et sepe uocibus in suos amplexus reuocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, seueri regis subire gladium et catenas expauit. 

Fleuere persepe plurime uirorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto seuerioris pauore. Quod etsi laudabile uideatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractauit cadauer, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic uerus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio uenit Argia. 

XXX. De Manthone Thyresie filia.
Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum uatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, uetustissimum Caldeorum, seu — ut uolunt alii — Nembroth inuentum, adeo egregie disceret, ut euo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognouit intuitu; traxitque sepissime — ut creditum est — suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in uoces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argiui reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon ciuitatis imperium, hec — ut placet aliquibus — regem nouum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum diuinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi uatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii uero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam deuenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam uocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset uacare liberius, seu uite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum ciuitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam uocitasse. Quidam uero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito uirginitatem seruasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque uero, cui dicanda est, uirginitatem seruasset. 

XXXI*. De coniugibus Meniarum.
Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coeuorum scribentium desidia, seu annositatis uitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non uulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam inuidenti fortune sic uisum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro uiribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur. 

Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis splendidissimi iuuenes; qui cum, peracta expeditione colchida, redissent in Greciam, ueteri relicto solo, apud Lacedemonios sibi delegere sedes. Quibus non solum a Lacedemoniis amicabiliter concessa ciuitas est, uerum inter patres et reipublice presidentes assumpti sunt. Cuius tam splendide munificentie successores minus memores, libertatem publicam ignominiose seruituti uelle subigere ausi sunt. Erant enim ea tempestate opulenti iuuenes, nec solum suo fulgore perlucidi, uerum et generosorum Lacedemonum affinitatibus septigemina fulgebant luce. Nam inter alia erant ei spetiosissime coniuges a nobilissimis ciuibus ducentes originem, non edepol pars ultima mundani decoris; cui et clientele addebantur ingentes, ex quibus non gratiam publice patrie felicitati sensere, sed suis ascribentes meritis, eo se fatuitati permisere euelii, ut ceteris se preferendos fore existimarent; ex quo in cupidinem corruere imperii; et hinc ad occupandam rem publicam temere conatus exposuere suos. Quam ob causam, detecto crimine, capti carcerique traditi et capitali supplicio, tanquam hostes, damnati sunt autoritate publica. Et dum nocte sequenti, Lacedemonum ueteri more, deberet illis a carnificibus mors inferri, meste flentesque coniuges pro liberatione damnatorum inauditum iniuere consilium; nec cogitato distulere operam dare. Squalidis igitur uestimentis uelatoque ore, opplete lacrimis, cum iam in noctem occumberet dies, quoniam nobiles essent femine, intrandi carcerem perituros uisure uiros, facile a custodibus obtinuere licentiam. Ad quos cum aduenissent, non tempus consumpsere lacrimis et ploratu, sed repente explicato consilio, cum uiris mutatis uestibus, uelatisque illis femineo ritu Eaciebus, flentes, deiectis in terram oculis fingentesque mestitiam, noctis etiam suffragantibus tenebris, et reuerentia, nobilibus feminis debita, deceptis custodibus, morituros emisere, ipsis damnatorum loco remanentibus; nec ante fraus comperta est quam, uenientibus suppliciorum ministris, ut damnatos in mortem educerent, pro uiris femine comperte sint. 

Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus uisum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris uires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, ueteri et indissolubili nexu firmato, non nulli uolunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et conuenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint uelintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide uel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et uigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suauissimus, etiam placido conuictu firmatus, coniugum Meniarum tanto feruore inpulit animos, ut, quas nequissent ante uidisse, periclitantibus uiris, ingenii pressis uiribus, decipulas inuenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos seuerosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, aduertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut uiros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnauerat autoritas, pudicus coniugalis amor absolueret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum uidebatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati uiteque donaret; et, quod permaximum uisum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius ciuitatis uoto frustrato, ut quod optabant impleretur non expauere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte uinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo ueros certosque fuisse uiros. Meniasque iuuenes, quas simulabant, feminas extitisse. 

XXXII. De Penthessilea regina Amazonum.
Penthesilea uirgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, uiribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium ualidum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, <eius> fuisse compertum. Hec — ut placet aliquibus — audita troiani Hectoris uirtute, inuisum ardenter amauit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium aduersus Graios facile prouocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et uirtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu uersas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia uiriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes uirago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto uulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii uero uolunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem — ut scribitur — acri in pugna cesam. 

Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in uiros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam uertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et uoluptas uertit in feminas seu lepores galeatos. 

XXXIII. De Polysena Priami regis filia.
Polysena uirgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut seuero pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis uiribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique — si maiorum literis fides ulla prestari potest — uidens acrem iuuenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido uultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moueret animos. 

Magnum quippe et memoratu dignum nequiuisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse uirginis animum et potissime sub uictoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum uirorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis paruipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna.

XXXIV. De Hecuba regina Troianorum.
Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor eximi<us> et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii uero Cipsei regis Tracie uolunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec uirgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et nouem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Verum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente aduersa fortuna, orbi toto longe deueniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora uiribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere euersam mestissime fleuit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captiuam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque fleuit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem uersam uolunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in seruitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, uidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu. 

XXXV. De Cassandra Priami Troianorum regis filia. 
Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem — ut uetustas asserit — uaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et aduentum Tyndaridis et longam ciuitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse uoce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus uerberibus castigatam uolunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec aut<em> nobili cuidam Corebo desponsata iuueni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiua Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius uerbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone deuenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est. 

XXXVI. De Clitemestra Micenarum regina.
Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, uirgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone uiro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuuenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et — ut placet aliquibus — Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum uenit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in uirum eumque uictorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et — ut quibusdam placet — cenantem et uino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, uestimentis uictoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret uestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu capiti<s> carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset uir quereretque circumuolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem uidente, percussus est. Quo facto regnum occupauit omne et cum adultero Egysto per septennium imperauit. 

Sane cum excreuisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam seruauerant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit. 

Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat uir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet uirtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores uerteretur scelus, effuso sanguine piaretur. 

XXXVII. De Helena Menelai regis coniuge.
Helena tam ob suam lasciuiam — ut multis uisum est — quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius — ut omnes aiunt ueteres greci latinique post eos — tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigauit enim — ut reliquos sinamdiuini ingenii uirum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis conuenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque uires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitauit se ex aliis plurium pulcherrimis formis diuinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis uiribus, uix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture uel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei uarios et decoros secundum uerborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob inuisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come uolatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque uocis suauitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex inuisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iouis in cignum uersi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis euocatus ante alios, uirginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiuerit, aliqualem tamen labefactate uirginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu — ut uolunt alii — a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura uiro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, euitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Venere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu — ut alii uolunt — postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda nauibus, regio comitatu sotiatus, transfretauit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum uidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lasciuientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus feruore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna fauit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem uisum ab Hecuba, portaret in patriam et uaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu — ut aliis placet — ex Citharea, ibidem uicina insula, dum <erat> in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam uigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deueniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris uniuersa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciuiam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque uiribus, cum mille uel amplius nauibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupauere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse ciuitatis uidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua uulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseueraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuuene, trucidato Paride, quasi paruum sibi uisum sit peccasse semel, Helena secundas iniuit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse uidebatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad uiri primi gratiam promerendam, in eandem uolens sciensque deuenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et noua letitia festisque epulis uictis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce reuocauit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post uigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi. 

Alii uero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a uiro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et aduerso uento agitatus plurimum, in Egyptum cursum uertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octauum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec uixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor. 

XXXVIII. De Circe Solis filia.
Circes, cantationibus suis in hodiernum usque famosissima mulier, ut poetarum testantur carmina, filia fuit Solis et Perse nynphe, Occeani filie, sororque Oethe Colcorum regis: Solis, ut arbitror, ideo filia dicta, quia singulari floruerit pulchritudine, seu quia circa notitiam herbarum fuerit eruditissima, uel potius quia prudentissima in agendis: que omnia solem, uariis habitis respectibus, dare nascentibus mathematici arbitrantur. Quo autem pacto, relictis Colcis, Italiam petierit, minime legisse memini. Eam Etheum Volscorum montem, quem de suo nomine dicimus in hodiernum usque Circeum, incoluisse omnes testantur historie; et cum nil preter poeticum legatur ex hac tam celebri mulieres recitatis succincte poeticis, quo prestabitur ingenio mentem excutiemus credentium. Volunt igitur ante alia quoscunque nautas, seu ex proposito, seu tempestatis inpulsu, ad dicti montis, olim insule, litora applicantes, huius artibus cantatis carminibus, seu infectis ueneno poculis, in feras diuersarum specierum fuisse conuersos; et hos inter uagi Ulixis fuisse sotios, eo, Mercurii mediante consilio, seruato. Qui cum euaginato gladio mortem minaretur uenefice, socios reassumpsisse in formam redactos pristinam et per annum conturbernio usus eiusdem, ex ea Thelegonum suscepisse filium dicunt; et ab ea plenum consilii discessisse. Quo sub cortice hos existimo latere sensus. Sunt qui dicant hanc feminam haud longe a Caieta, Campanie oppido, potentissimam fuisse uiribus et sermone, nec magni facientem, dum modo aliquid consequeretur optatum, a nota illesam seruasse pudicitiam; et sic multos ex applicantibus litori suo blanditiis et ornatu sermonis non solum in suas illecebras traxisse, uerum alios in rapinam et pyrraticam inpulisse, non nullos, omni honestate postposita, ad exercenda negotia et mercimonia dolis incitasse, et plures ob sui singularem dilectionem in superbiam extulisse. Et sic hi, quibus infauste mulieris opera humana subtracta uidebatur ratio, eos ab eadem in sui facinoris feras merito crederetur fuisse conuersos. Ex quibus satis comprehendere possumus, hominum mulierumque conspectis moribus, multas ubique Cyrces esse et longe plures homines lasciuia et crimine suo uersos in beluas. Ulixes autem, Mercurii consilio predoctus, prudentem uirum satis euidenter ostendit, quem adulantium nequeunt laqueare decipule, quin imo et documentis suis laqueatos persepe soluit a uinculo. Reliquum satis patet ad hystoriam pertinere: qua constat Ulixem aliquandiu permansisse cum Circe. Fertur preterea hanc eandem feminam Pici, Saturni filii, Latinorum regis, fuisse coniugem eumque augurandi docuisse scientiam, et ob zelum, quia Pomonam nynpham adamaret, eum in auem sui transformasse nominis. Erat enim illi domesticus picus auis, ex cantu cuius et motibus summebat de futuris augurium; et, quia secundum actus pici uitam duceret, in picum uersus dictus est. Quando, seu quo mortis genere aut ubi hec defuncta sit Circes, compertum non habeo. 

XXXIX. De Camilla Volscorum regina.
Camilla insignis et memoratu dignissima uirgo fuit et Volscorum regina. Hec ex Methabo Volscorum rege antiquissimo et Casmilla coniuge genita, nascens matri mortis causa fuit; nam cum enixa paruulam moreretur, a Methabo patre, una tantum ex materno nomine dempta litera, Camillam filiam nuncupauit in sui solatium. Huius quidem uirginis a natali suo die seuera fortuna fuit; nam paululum post matris funus, Methabus, Priuernatum ciuium suorum repentina seditione regno pulsus, nil, fugam arripiens, preter paruulam hanc filiam suam, sibi pre ceteris rebus dilectam, asportasse in exilium potuit. In quod cum solus pedesque miser effugeret et in ulnis sociam deportaret Camillam, ad Amasenum fluuium, pridiano imbre tumentem, deuenit; nec cum, onere infantule prepeditus, posset enare, in oportunum deuenit consilium, porrigente Deo qui celebrem futuram uirginem ignobili assummi fato nolebat. Illam igitur suberis cortice inuolutam iaculo, quod forte ferebat, alligauit atque Dyane deuouit, si seruasset incolumem; et uibratum totis uiribus brachio iaculum, cum filia, in ripam transiecit aduersam, quam euestigio nando secutus est; et cum illam Dei munere comperisset illesam, in miseria letus, siluarum petiit latebras nec absque labore plurimo paruulam educauit lacte ferino. Que cum in ualidiorem euasisset etatem, tegere ferarum corpus cepit exuuiis et tela uibrare lacertis fundasque circumagere, arcus tendere, gestare pharetras, cursu ceruos capreasque siluestres insequi atque superare, labores femineos omnes despicere, uirginitatem pre ceteris inuiolatam seruare, iuuenum amores ludere et connubia potentum procerum omnino respuere ac sese totam Dyane obsequio, cui pater deuouerat, exhibere. Quibus exercitiis durata uirgo, in patrium reuocata regnum, seruauit robore inflexo propositum. Tandem cum a Troia ueniens Eneas Lauinam sumpsisset in coniugem, et ob id bellum inter eum Turnumque rutulum esset exortum, congregantibus eis undique copias, Camilla, Turni para tibus fauens, cum grandi Volscorum agmine uenit auxiliatrix eidem; et cum sepius armata irruisset in Teucros et die una acriter pugnans multos occidisset ex eis, et nouissime Corebum quendam, Cybelis sacerdotem, armorum eius auida, sequeretur, ab Arrunte quodam ex hostibus, sagitta sub papilla letaliter percussa, maximo Rutulorum damno moribunda collapsa est; et sic inter amata exercitia expirauit. 

Hanc intueantur uelim puellule hodierne; et dum sui iuris uirginem adultam et pro libito nunc latos agros, nunc siluas et lustra ferarum accintam faretra discurrentem, labore assiduo lasciuias illecebris appetitus prementem, delitias atque molliciem accuratas offas et elaborata pocula fugientem et constantissimo animo coeuorum iuuenum, non dicam amplexus, sed uerba etiam respuentem uiderint, monite discant quid eas in domo patria, quid in templis, quid in theatris, in quibus spectantium multitudo et seuerissimi morum censores conueniunt, deceat; minus quidem honestis negare aures, os taciturnitate frenare, oculos grauitate compescere, mores componere et gestus omnes suos honestatis mole comprimere, ocia, commesationes, lautitias nimias, choreas et iuuenum uitare consortia; sentiantque quoniam nec optare quod libet, nec quod licet agere sanctum sit aut castitati cono forme; ut prudentiores facte et laudabili uirginitate florentes in sacras nuptias mature, maioribus obtemperantes suis, deueniant. 

XL. De Penelope Ulixis coniuge.
Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi uiri coniunx: illibati decoris atque intemerate pudicitie matronis exemplum sanctissimum et eternum. Huius quidem pudoris uires a fortuna acriter agitate, sed frustra, sunt; nam cum iuuencula uirgo, et ob uenustatem forme plurimum diligenda, a patre iuncta fuisset Ulixi peperissetque ex eo Thelemacum; et ecce in expeditionem troiani belli uocatus, imo ui fere tractus, Ulixes, ab eo cum Laerte patre iam sene et Anthyclia matre et paruo filio relicta est. Sane, perseuerante bello, nullam preter decennalem uiduitatis iniuriam passa est. Attamen, Ylione deiecto, cum repetentes domum proceres aut in scopulos tempestate maris illisos, aut in peregrinum litus inpulsos aut undis absortos, seu paucos in patriam receptos, fama monstraret, solius Ulixis erat incertum quo cursum tenuissent naues. Quam ob rem cum expectatus diu non reuerteretur in patriam, nec appareret ab ullo usquam uisum, mortuus existimatus est; qua credulitate Anthyclia genitrix miseranda, ad leniendum dolorem, uitam terminauit laqueo. Penelopes autem, etsi egre plurimum ferret uiri absentiam, longe tulit egrius sinistram mortis eius suspitionem. Sed post multas lacrimas et Ulixem frustra uocatum sepissime, inter senem Laertem et Thelemacum puerum in castissimam et perpetuam uiduitatem senescere firmato animo disposuit. Verum cum et forma decens moresque probabiles et egregium genus ad se diligendam atque concupiscendam quorundam nobilium ex Ythachia atque Cephalania et Etholia prouocasset animos, plurimum instigationibus eorum uexata est. Nam cum in dies spes uite Ulixis aut reditus eiusdem continuo uideretur minui, eo uentum est ut, abeunte rus ob fastidium procatorum Laerte, procatores ipsi Ulixis occuparent regiam et Penelopem precibus atque suasionibus pro uiribus, et sepissime, in suum prouocarent coniugium. Ast mulier, metuens ne forte sacri pectoris uiolaretur propositum, cum iam cerneret uiam negationibus auferri, diuino profecto illustrata lumine, terminis et astutia infestos, saltem ad tempus, fallendos esse arbitrata est; petiit instantibus sibi tam diu liceret expectare uirum donec telam, quam more regalium mulierum ceperat, perfecisse posset. Quod cum facile concessissent competitores egregii, ipsa femineo astu quicquid in die solerti studio texens uidebatur operi iungere, clam reuocatis filis, subtrahebat in nocte. Qua arte cum eos in regia Ulixis bona assiduis conuiuiis consumentes aliquandiu lusisset, nec iam amplius uideretur locum fraudi posse prestari, Dei pietate factum est ut ex Pheycum regno nauigans, post uigesimum sui discessus annum, solus et incognitus Ulixes Ythachiam ueniret pastoresque suos scitaturus rerum suarum statum adiret; et cum ex astutia pauper incessisset habitu, a Sybote iam sene porcario suo comiter susceptus, ab eodem referente fere omnem rerum suarum comprehendit seriem et Thelemacum a Menelao redeuntem uidit seque clam illi cognitum fecit et consilium suum aperuit omne; factumque est ut a Sybote incognitus deduceretur in patriam. Quo cum uidisset quo pacto rem suam traherent procatores atque pudicam Penelopem eorum renuentem coniugium, irritatus, cum Sybote subulco et Phylitia opilione suo atque Thelemaco Elio, clausis regie ianuis, in procatores conuiuantes insurgens, Eurimacum, Polibi filium, et Anthinoum, Anphinonem atque Clisippum samium, Agelaum aliosque, frustra ueniam exorantes, una cum Melantheo caprario suo, hostibus arma ministrante, atque mulieribus domesticis, quas nouerat cum procatoribus contubernium habuisse, occidit; suamque Penelopem ab insidiis procantium liberauit. Que tandem, cum uix eum recognoscere potuisset, summo perfusa gaudio, diu desideratum suscepit. Vult tamen Lycophron quidam, nouissimus poetarum ex Grecis, hanc suasionibus Nauplii senis, ob uindictam occisi Palamedis filii sui, fere omnes Grecorum coniuges lenocinio in meretricium deducentis, Penelopem cum aliquo ex procatoribus in amplexus et concubitum uenisse. Quod absit ut credam, celebrem castimonia multorum autorum literis mulierem, unius in contrarium asserentis, Penelopem preter castissimam extitisse. Cuius quidem uirtus tanto clarior atque commendabilior quanto rarior inuenitur et, maiori inpulsa certamine, perseuerauit constantior inconcussa. 

XLI. De Lauinia* Laurentum regina.
Lauinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura uidebatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuuene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, auia, desiderio nepotis fauebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in uotum; quin imo cum a Troia profugus aduenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per uulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lauinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo. 

Sunt tamen qui uelint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Lauiniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluuium rebus humanis subtracto, cum Ascanium priuignum regnantem timeret, secessisse in siluas et ibi postumum peperisse atque — ut uolunt aliqui — Iulium nominasse Siluium. Sane cum mitior credito esset in nouercam Ascanius et sibi Albam ciuitatem condidisset, ultro secedens Lauinie regnum patrium liquit, quod Lauinia, ueterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice uiuens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu seruauit donec Siluio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Volunt tamen aliqui eam a siluis reuocatam Melampodi cuidam nupsisse et Siluium ab Ascanio fraterna beniuolentia educatum.

XLII. De Didone seu Elissa Cartaginensium regina. 
Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in ueras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue uiduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis uulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium uenientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, euo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam uirgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo uel Sycarbe — ut dicunt alii — Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem inuicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis auaritia cognita, illud occultasset latebris. Verum cum famam occultasse nequiuerit, in auiditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognouisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut uix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi uocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita — ut placet aliquibus — Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberauit, ne forsan et ipsa auaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in uirile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod uirago latina, ante alia non nullos ex principibus ciuitatum, quibus uariis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim naualibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosuiri nouerat et quos fratri subtraxisse potuit, clam nauibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus inuolucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, uidentibus omnibus, easdem honerauit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici inuolucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desiderauerat, thesaurorum Acerbe summersione adinuenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab auarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere uellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seue mortis exterriti, in consensum exilii uenere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum uentum est, ubi uirgines Veneri in litore libamenta, suorum more, soluentes, ad solatium iuuentutis et prolem procreandam rapuit; et Jouis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura uaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intrauit, postea satis notum, quo tutam nauibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi aduenientibus uicinis desiderio uisendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam uideretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bouis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est. 

O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bouis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint uenditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam ciuitatem condidit, quam Cartaginem nuncupauit; et arcem a corio bouis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et priuata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma uiuendi, cum repente ciuitas euasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis inuise et inaudite uirtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam ueniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus ciuitatis sub belli atque desolationis surgentis ciuitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulauit. Qui cum nouissent uidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere uerbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; uerum eos ambigere quisnam ex eis tam grande uellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos uersa: — Egregii ciues — inquit — que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite ciuem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et paruo periculo uestro a patria ingens belli incendium remouete —. His regine redargutionibus uisum est principibus obtinuisse quod uellent et uera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine uisum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum aduersari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium iuit quod sue pudicitie oportunum uisum est dixitque se, si terminus adeundi uirum detur, ituram. Quo concesso atque adueniente Enea troiano nunquam uiso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione ciuium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta ueste et cerimoniis seruatis uariis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, ciuibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro uotis egisset, cultro, quem sub uestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori uocatoque Syceo inquit: — Prout uultis ciues optimi, ad uirum uado —. Et uix uerbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset uitalia, pudicissimum effundens sanguinem, iuit in mortem. 

O pudicitie inuiolatum decus! O uiduitatis infracte uenerandum eternumque specimen, Dido! In te uelim ingerant oculos uidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam uota transuolasse leuissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseueranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam uenerandissimum obseruantie propositum uiolari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: — Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum —. 

O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem ualens, cuius non arbitrabatur posse uiribus euitare illecebras, moriens, ea uia qua potuit euitauit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberauit, te de manibus aduersantium non possit auferre, si uelis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas uenientes expelle et immota uentos efflare sine: saluaberis. 

Insurget forsan et altera dicens: — Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et diuitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur —. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne diuitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusauit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi diuitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaueris; filios autem, non quales uolueris, sed quales natura concedet, habebis. 

Veniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne uiueret impudica; hec, ut pudica uiueret, connubium negare non potuit. 

Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: — Iuuenis eram; feruet, ut nosti, iuuentus; continere non poteram; doctoris gentium aientis: “Melius est nubere quam uri” sum secuta consilium —. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, uel non fuerit, dum firmauit animo castimoniam, iuuencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas uires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam feruori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco — ut eternum sinam — subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadauer exanime; et dum causam mortis eius excogitant, uultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint uestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque seruandus est amor, si adimplere uelint uiduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora uota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe carea<n>t. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Valeriam Messalinam, caueas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde diuertimus reuertamur. 

Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore ciues, non solum humanis, sed diuinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro uiribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque fauentis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere. 

XLIII. De Nicaula Ethyopum regina.
Nicaulam extrema — ut percipi potest — Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim — si fides datur antiquis — hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et — ut non nulli asserunt — Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi diuitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter diuitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile uisum sit; quod etiam sacre testari uidentur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam uocant, audita scientie Salomonis, suo euo florentis, fama, que celebris totum iam compleuerat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueuerint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu uenit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audiuisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum uersa uice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt. 

XLIV. De Panphyle Platee filia.
Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria uetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim noui, quantumcunque post factum uideatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum. 

Hanc igitur uolunt autores, quibus fides prestatur aliqua, primam ex arbusculis uolitantem bombicem collegisse et illam a superfluis purgasse pectine et purgatam apposuisse colo ac etiam ex ea filum trahere et inde texere docuisse et sic eius usum, eousque incognitum, induxisse. Cuius rei excogitata ratio ostendet facile quantum in reliquis agendis debuerit Panphiles ualuisse. 

XLV. De Rhea Ylia uestali uirgine.
Rhea Ylia generosi sanguinis precipua claritate inter Ytalos emicuit olim; nam per Siluios, Albanorum reges, successiue regnantes atque descendentes ab Enea, inclito Troianorum duce, traxit originem, Numitore ex dictis Albanorum rege prestante. Ea quippe adhuc existente uirguncula, factum est ut Amulius, Numitoris frater iunior, inpulsus regni cupidine, iure gentium paruipenso, Numitorem ui regno priuaret; in quem ne seuiret, fraterna intercessit pietas: contentus ut ruri relegatus priuato uacaret ocio. In Lausum uero adolescentulum, Numitoris filium, ut regni amoueret emulum, animo truci deseuit eoque ceso Yliam, Lausi sororem, adhuc puellulam seruauit. Verum ut illi auferretur connubii spes omnis et prolis, uestalibus uirginibus addidit eamque perpetuam uirginitatem profiteri coegit. Que cum in pleniorem deuenisset etatem, stimulis acta uenereis, quo pacto nescitur, eam tamen in amplexus deuenisse uiri turgidus patefecit uterus; nam pregnans effecta Romulum Remumque, romane urbis parentes uno et eodem partu enixa est. Quod ob crimen, quantumcunque regia fuerit femina, instituto ueteri regioque iussu expositi sunt filii et ipsa uiua infossa est. Sane etsi eius corpus terra obrutum sit, natorum opus egregium in sublime culmen ipsius nomen euexit egitque ut id posteritati uenerabile foret quod tyramnus lege sacra abolesse conatus est. 

Hanc dum mente intueor uideoque sacras uestes et sanctimonialium uelamentaVeneris aliquandiu tegere furta, quin quorundam insaniam rideam continere nequeo. Sunt quidam qui, ut auari portiunculam dotis natis subtrahant, sub pretextu deuotionis paruulas filias aut quandoque puberes sed coactas monasticis claustris, nescio utrum dicam, claudunt aut perdunt: aientes se Deo dicasse uirginem que intenta precibus rem suam deducet in melius morientique piorum lucrabitur sedes. O ridiculum stolidum! Ignorant ociosam feminam Veneri militare et summe publicis inuidere meretriculis earumque cellas suis preponere claustris; et dum secularia coniugia spectant, uestes ornatusque uarios, choreas et festos dies, se, nulla coniugii habita experientia, uere et ab ipso uite huius ingressu uiduas deflent, fortunam suam, parentum animas, uictas et claustra tota execrantur mente, nec alibi solature mesta precordia recurrunt quam in meditationem quo pacto in fugam carcerem erumpere possint aut saltem intromictere mechos, incestum querentes agere furtim quod palam illis sublatum est fecisse coniugio. He sunt, non dicam omnium, sed plurimarum, contemplationes in Deum precesque trascendentes ethera, quibus aucti saluique fient qui illas intrusere carceri. Heu miseri parentes et necessarii quicunque alii, dum alias <cogitant> posse perpeti quod ipsi nequirent et fugiunt miseri! Persepe flentur stupra turpissima, infames partus, nepotes expositi aut infanda morte necati, exclusiones ignominiose fugeque; et postremo dehonestatas oportet alere quas honestas potuisset auarus coniugibus iungere. Sentiant ergo dementes, si alienas uires suis metiri non uolunt, quoniam non inscie, non paruule, non coacte, Deo dicande sint uirgines, quin imo persancte ab infantia patria in domo nutrite, honestate et probandis moribus imbute, etate prouecte; et quid agant integra mente noscentes, sponte sua, non coacte, iugum subeuntes uirginitatis perpetue. Quas rarissimas inueniri arbitror; sed longe melius est talium paruum esse numerum quam multitudine illecebri Dei sanctuarium prophanare. 

XLVI. De Gaia Cirilla Tarquinii Prisci regis coniuge. 
Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen aut etruscam fuisse mulierem reor, et ueterum constat autoritate quoniam Tarquinii Prisci Romanorum regis fuerit gratissima coniunx. Hec cum esset prestantissimi ingenii femina, quantumcunque regia coniunx et in regia esset domo, ocio torpere passa non est, quin imo cum se lanificio dedisset (quod credam eo tempore apud Latinos honorabile) adeo erga illud egregiam opificem atque solertem fecit ut in hodiernum usque nominis sui fama protensa sit; nec euo suo publico caruit munere. Nam cum apud Romanos mirabilis et amantissima femina haberetur, nondum eis marcentibus deliciis asyaticis, instituto publico cautum est ut ab intrantibus nouis nuptiis primitus sponsorum suorum domos unaqueque rogaretur quo uocaretur nomine, rogataque se euestigio Gaiam uocari profiteretur, quasi ex hoc sumpture essent future frugalitatis omen. Quod quantumcunque apud insolentes modernorum animos uideatur perminimum, non dubitem quin apud prudentiores, illius seculi simplicitate pensata, optime et plurimum laudande mulieris uideatur inditium. 

XLVII. De Sapho puella lesbia et poeta.
Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum uidebimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse uel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere nouisse, ampliori feruore animi et ingenii suasa uiuacitate, conscenso studio uigili per abruta Parnasi uertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo peruagato nemore in antrum usque Apollinis euasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitauit; que quidem etiam studiosissimis uiris difficilia plurimum uisa sunt. 

Quid multa? Eo studio deuenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio ueterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Verum — si danda fides est — uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuuenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt uersus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, nouum adinuentum genus, diuersis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande uidentur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa mouisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt. 

XLVIII. De Lucretia Collatini coniuge.
Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum uetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos uiri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior uisa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam ciuitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in uiri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuuenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus uino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris — ut moris est — unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis uisisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuuenes regias Romam inter coequales ludentes inuenissent, uersis equis deuenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio uacantem et nullo exornatam cultu inuenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior uisa est. Collatinus autem reliquos iuuenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per uim potiundam, si aliter non detur, eiusdern uenustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte uenit Collatium. Ubi, eo quod uiri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intrauit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si uocem emicteret aut sue non acquiesceret uoluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impauidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus seruum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri uoluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, uictor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et uirum. Quibus aduenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub ueste texerat, educens inquit: — Ego me, si peccato absoluo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie uiuet exemplo —. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et uulneri incumbens, uidente uiro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit. 

Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta ui ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuuenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas. 

XLIX. De Thamiri Scitharum regina.
Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum — forsan ut clarius nosceretur Thamiris — in cupidinem regni scythici deueniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et siluestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse inuictos); hac ergo tractus auiditate, in Thamirim reginam uiduam egit exercitum. Cuius cum prenouisset aduentum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulauit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset nauato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obuiam pugnaturus procederet. Cyrus uero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens uenientem cum exercitu iuuenem, fraude quam armis uincere statuit; castrisque uino, quod nondum nouerant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que uacua cum intrasset iuuenis, quasi uictor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas inuitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superueniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus uictorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem uidua moueretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et uindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimauit; et locorum gnara, fugam simulans, auidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo uiarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conuersa, cum omni exercitu, fere deleuit; nec ipse Cyrus euasit quin cruenta morte uidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadauera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandauit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: — Satiare sanguine quem sitisti —. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium. 

L. De Leena meretrice.
Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse uelim. Nam — ut in superioribus dictum est — claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo uirtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, eleuemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam uiderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur uirtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod uirtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta uirtus, ut lasciuientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignauia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et uirtutem neminem dedignari uolentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur. 

Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuuenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque uenerabile nomen amicitie, pia uoluens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo uiolentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperauit suo; tandem, conualescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus uiribus, timens, uirilis femina, ne, debilitata uirtute corporea, etiam eneruaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum uiribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit. 

Quis dicet Leenam, nisi fortune crimine, fornices inhabitasse? Profecto non eam norat qui feminas dixit id tacere quod nesciunt. Hei michi! Non nunquam lasciuiens opulentia domus et parentum indulgentia nimia uirgines deduxit in lubricum; quarum petulca facilitas, ni austerulis coherceatur frenis et a matribus potissime obseruantia retrahatur uigili, aliquando, etiam non inpulsa, labitur; et si lapsus a desperatione decoris honestatis pristine calcetur, a nullis demum uiribus reuocatur. Hac ego puto Leenam desidia corruisse, non nature malitia; et potissime dum uirile eius robur circa cruciatus intueor. Quo equidem non minus, et muta prius et inde precisa eius lingua, splendoris consecuta est, quam florida persepe oratione apud suos ualens meruerit forsitan Demosthenes. 

LI. De Atalia regina Ierusalem.
Atalie efferata mens notiorem illam fecit Syris Egyptiisque quam oportunum fuerit dauitico generi; esto domus eius, undique cruore suorum ac multiplici cede feda, non minus nomini suo infauste claritatis addiderit quam fulgoris dyademata regum. Hec igitur Achab, regis Israelitarum, et Iezabelis regine, nequissime mulieris, filia fuit et nupta Ioram, filio Iosaphat regis Ierusalem. Et tandem Iosaphat atque Ozia filio natu maiore, in quem morte patris deuenerat regni successio, de medio sublatis, Ioram uir eius preter opinionem rex Ierusalem coronatus est; qui et hanc coniugem suam uoluit esse reginam. Cui splendori, Achab genitore defuncto, foram frater eius patri suffectus suo solio non modicum lucis iniunxit. Temporis uero successu, multis ante infortuniis agitata, uiro diem functo, Ocoziam filium suum uidit patris in throno sedentem, ut undique mulier regiis coruscaret honoribus. Sane cum et Ocozias sagitta ictus iuisset in mortem, trux mulier, in desiderium regni accensa, cum memorabile excogitasset facinus et animi satis ad perpetrandum collegisset, pulsa feminea pietate, non solum dare lacrimas exanimi filio omisit, quin imo in ampliores fletus, si femineum illi cor fuisset, progressa, madente adhuc nati terra cruore, in omnem dauitice prolis posteritatem expediuit gladios; ettamdiu in illam debachata est, donec ex masculis nullum omicteret quin per uulnera in necem compelleret. Solus quidem immanitati sue Ioas, Ocozie regis paruulus filius, subtractus est, ea minime aduertente. Nam Iosabe eiusdem filia et Ocozie olim soror, furtiue subtractum paruulum in domum Ioadam pontificis uiri sui, seruandum nutriendumque tulerat. Et sic per tot impie occisorum sanguinem mulier audax, tanquam in uacuam, suo opere, possessionem, regium conscendere solium ausa est et regalia disponere cuncta. 

Quid Atreum, quid Dyonisium, quid Iugurtam mirabimur, homines acris ingenii, si, regni cupidine tractos, per uulnera quorundam suorum imperii conscendisse apicem audiamus, postquam, ut eo perueniret, sobolem omnem regiam confodisse nec suis propriis pepercisse mulierem cernimus? Fulsit igitur dyademate regio Athalia, equidem magis purpureo respersa cruore spectabilis, quam regia nota. Sane sicuti ultro in innocuas dauitice stirpis animas gladio truculenta seuierat, sic in suos exasperatos alienos sensisse potuit. Ioram quidem Israel regem fratrem suum in agro Nabaoth iacentem et sanguinem per mille uulnera canibus exhibentem uidisse cupiens potuisset facile; sic et Iezabelem matrem regiis ornatam e turri celsa deiectam et discurrentium calcatam pedibus atque adeo calcibus et rotarum orbitis attritam, ut in cenum uersa nullum infausti corporis remaneret uestigium; sic et septuaginta fratres suos, una hora apud Samariam uictoris iussu percussos et circa Iezraelam ciuitatem, eorum palis infixa capita, egregii facinoris argumenta prestantia; sic et ceteros quoscunque cognatos ne unus euaderet quin eiusdem percussoris ferro confoderetur. Et postremo ne sanguinum scelesta mulier pertransiret impune, se, cum septem regnasset annis, opera Ioadam pontificis eleuato Ioas nepote suo in regem, quem ipsa cum reliquis arbitrabatur occisum, e regia sede ui detrahi uidit et, clamante in eam populo, seruorum atque lurconum manibus dedecorose ad portam usque mulorum frustra clamitantem atque minantem deduci ibique pro meritis trucidari, ut non alio tramite ad inferos pergeret nocua quam ire coegisset innocuos. 

Sic agit diuina iustitia, que, etsi differat, non obliuiscitur; agitque supplicio seueriori in quos diu expectatos mores mutari non uidet. Quod dum cogitare negligimus, credere nolumus nec emendari curamus et nos ipsos amplioribus flagitiis illigamus, dum minime arbitramur, absorti procella, dum non prodest, miseri commissa deflemus. Dira quippe preter ius regni concupiscentia est et, ut plurimum, occupatio truculenta. In quam raro itur ex casu, per fraudem aut per uiolentiam conscendas necesse est; si per fraudem, dolis insidiis periuriis proditionibus similibusque agiteris meditatione conueniet; si uiolentia, iactationibus tumultu rumoribus seuitia rabieque uexeris incumbit; et per quam mauis iturus uiam es, preparasse uires oportet. Que omnes scelestorum hominum habentur opere, quibus, nisi seruus efficiaris, regni dominus esse non possis. Quid tandem? Itur in thronum: obtures necesse est querelis aures, lacrimis sceleribus cedibusque auertas oculos, in saxum dures precordia, armetur crudelitas, pietas excludatur, negligatur ratio, colatur iniuria, potestas sacris legibus auferatur, prestetur libidini, accersatur malitia, simplicitas ludatur, rapacitas luxuria ingluuies commendentur, incliti regis prenuntie, diuinis nec humanis parcatur, sacra atque profana misceantur, et, misericordia pressa, per summum nephas eatur in sanguinem, sternantur pii homines, impii sublimentur, stuprentur uirgines, in abusum pueri trahantur ingenui, damnetur uirtus et ignoscatur uitio; et ubique pulsa pace triunphos agat discordia. O spectabilis regis accessus! Sed quid? In thronum per sanguinem et indigna facinora itum est: utinam, in quocunque modo quesitum, innocue uiueretur! Illico, urgente suspicione, primores pelluntur exilio, in pauperiem rediguntur diuites, relegantur amici ueteres, fratres filii nepotes parentesque, tanquam emuli, carcerantur, occiduntur; nulla fides, nulla sanctitas, iustitia nulla seruatur, anxie uigilatur, cum difficultate dormitur, nec cibus absque timore gustatur; pulsisque fidelibus, scelestis omnis uita commictitur. O pulchra, o appetenda, o laudanda, quesita curis possessio! Erat equidem satius gurgustiolum intrasse pauperis, pace plenum, securitate ualidum et sollicitudine uacuum. Hec ardua, quanto cum cruore queruntur, tanto cum timore tenentur; et qui fidos suspicantes emisimus, dum infidis, procurante crimine, nos ipsos commictimus, fit persepe ut, eorum opere, quales habuimus introitus, tales aut detestabiliores exitus habeamua et una, nostro cum interitu, subtrahatur hora, quod per multos infaustos dies nequiter fuerat congestum. Quod sero cognouisse potuit Athalia. 

LII. De Cloelia romana uirgine.
Cloelia insignis uirgo romana, a quibus parentibus originem traxerit, aut posteris non reliquere priores, aut uetustate abolitum est; sed eam ex claris natam satis arbitrari potest, cum generositas testetur animi et quia pacis obses inter alios nobiles Romanorum, Porsenne Etruscorum regi, tempore belli Tarquinii Superbi, data sit. Cuius ut laudandam audaciam uerbis amplioribus explicem, aduertendum est quoniam, pulso Tarquinio Superbo ob scelus enorme in Lucretiam patratum, nec succederent temptanti reditum fraudes, in bellum patens uentum est. In quod cum uenisset Porsenna rex clusinus, precibus Tarquinii accitus et, probitate Oratii Coclitis pontem Sublicium defendentis, Etrusci amouerentur a transitu et, Mutii Sceuole audacia atque commento territus, uenisset in concordiam Romanorum et ad seruandam suscepisset obsides plures, factum est ut cum aliis uirginibus pluribus micteretur Cloelia. Cui cum forsan uideretur minus de republica apud exterum regem tot detineri uirgines, in audaciam uirilem uirgineum pectus armauit et, deceptis custodibus, equum, quem forte non ante conscenderat, pascentem secus Tiberim, nocte, cum multas eduxisset in ripam, conscendit, nec exterrita profunditate fluminis aut aquarum uertiginibus sospites in aduersam partem omnes eduxit suisque restituit. Quod a Porsenna mane compertum conquestus est; frequentique senatu iussum est ut transfugarum dux regi restitueretur poscenti, adiecto ut inuiolata suis in tempore redderetur a rege. Rex autem uirginis miratus uirtutem et delectatus audacia, non solum ad suos illi concessit reditum, sed potestatem fecit ut quos uellet ex obsidibus reliquis posset educere. Que ex omnibus solos sumpsit impuberes; quod et honestati uirginee commendabile uisum est et urbi fuit acceptissimum; eo quod eam potissime etatem liberasset que aptior uideretur iniurie. Quam ob causam a gratis ciuibus inusitati honoris genere decorata est eique concessa equestris statua fuit que, in summo uie Sacre apposita, diu permansit intacta. 

LIII. De Hyppone greca muliere.
Hyppo greca fuit mulier, ut ex codicibus ueterum satis percipitur; quam uix credam unico tantum optimo ualuisse opere, cum ad altiora conscendamus gradibus, eo quod nemo summus repente fiat. Sed postquam uetustatis malignitate et genus et patria ac cetera eius facinora sublata sunt, quod ad nos usque uenit ne pereat, aut illi meritum subtrahatur decus, in medium deducere mens est. 

Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte forma ualeret sentiretque predonum in se pudicitiamque suam teneri consilium, tanti castitatis decus existimauit, ut cum, nisi per mortem seruari posse cerneret, non expectata uiolentia, in undas se dedit precipitem; a quibus sublata uita et pudicitia seruata est. 

Quis tam seuerum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan uita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesiuit. Quod uirtutis opus procellosum nequiuit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore seruaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more uolutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum ueneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in seruati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis aduerse fortune tenebris lux possit obfuscari uirtutis. 

LIV. De Megulia Dotata.
Meguliam, quam Romani ueteres cognominauere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque — ut ita dixerim — sancto euo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est — ut arbitror — magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem uiro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo uisum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseueratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum ciuium morem doti superadderetur cuiquam uirgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur. 

O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum uideretur lasciuie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut uix cerdo, uix lignarius faber, uix mercennarius lixa uel uillicus ob tam paruam stipem comperies qui domum uelit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inuerecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: — Sic ampliati sunt animi dum nobis inuicem nimium cedimus —; an potius (quod uerissimum arbitror): — Nostro crimine sic exculta uitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium uota —. 

LV . De Veturia romana matrona.
Veturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in uiriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue uirtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Volscorum, eius inclita probitate captum uideretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis fauorem ut omnia uerbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, seuera oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Volscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim uirtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii uolsci fraude in bellum aduersus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Iuere tertio cum infulis uelati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intrauerat animos, cum ad Veturiam Coriolani matrem et Volumniam coniugem frequentes et querule uenientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari uideretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterua defuit. Cuius aduentum cum cognouisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris aduentu, e sella consurgens exiuit tabernaculum et suscepturus illam obuius factus est. Sane Veturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium uidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiuerat urbem, in hostium castra ueniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore uiribus inquit: — Siste gradum, infeste iuuenis; scire uelim, antequam in amplexus ueniam tuos, an matrem an captiuam hostem suscepturus aduenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus eui longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et natiue patrie reuerentia obuii facti sunt? Non acre pectus mouerunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam uenit: "Ibi domus et penates patrii mei sunt, ibi coniunx et liberi, ibi infortunio suo et opere meo infelix mater est"? Venere patres, uenere pontifices, nec saxeum pectus mouisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, aduerto fecunditatem meam patrie michique fuisse aduersam; ubi filium et ciuem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me uideo. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis uideris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa seruitus manet — Verba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus uerbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reuerentia nequiuerant, matris ueneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum uerteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium mouerentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex senatu<s> consulto eo in loco in quo Veturia filii iram molliuerat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi uetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat euum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus uel minimus usque ad illam etatem a uiris prestabatur honor, et assurgerent homines et uia cederent; quod nostra in patria ritu ueteri seruatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium uetusto orientalium mulierum insigni et purpurea ueste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque. 

Huius igitur meritum, uirisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, uirorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur uiri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Veturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseueratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum uidebatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem aduersum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseueratione seruantibus. Veturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a uiris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur. 

LVI. De Thamari Myconis filia.
Thamaris mulier euo suo pictrix egregia fuit; cuius uirtus, etsi forsan ueternositas plurimum abstulerit, nomen tamen egregium nec artificium adhuc abstulisse potuit. Volunt igitur hanc nonagesima olympiade filiam fuisse Myconis pictoris; uerum cuius, cum duos fuisse Mycones et ambo pictores et eodem tempore Athenis floruisse legamus, non distinguunt, nisi his paucis uerbis eam filiam fuisse Myconis cui minoris cognomen additum ferunt. Sane cuiuscunque fuerit, tam miro ingenio, despectis muliebribus officiis, paternam artem imitata est ut, regnante apud Macedonas Archelao, singularem picture gloriam adepta sit, in tantum ut Ephesi, apud quos honore precipuo Dyana colebatur, eiusdem Dyane effigiem, in tabula quadam mano eius pictam, tanquam celebrem seruauerint diu. Que cum in longissimam etatem perseuerasset, artificii huius testimonium tam grande prebuit, ut in hodiernum usque memorabile uideatur: equidem laudabile plurimum, si prospectemus fusos et calathos aliarum. 

LVII. De Arthemisia regina Carie.
Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque perrarissimi et integre uiduitatis exemplum posteris sempiternum. Hec, esto a quibus progressa parentibus nec ex qua fuerit patria in dies nostros uenerit, satis ad eius nobilitatis laudem est nouisse eam Mausoli, tum potentissimi regis Carie, fuisse coniugem. Quem adeo dilexit in uita, ut superstes mortuum obliuisci non posset. Cuius rei stetere diu insignia monumenta. Nam, si fides claris scriptoribus prestanda est, cum primum uir amantissimus clausisset diem, exquisitis eius cadauer honoribus extulit; nec passa est, post funebres ignes, collectos diligenter cineres aurea in urna seruandos condi, existimans tam amati coniugis omne aliud uas incongruum esse preter id pectus in quo ueteris amoris flamme longe plus solito, eo defuncto, flagrabant. Quam ob rem ut ibi quod terreum supererat consisteret, quo perpetua preterite uite memoria consistebat, collectos, donec explerentur, immixtos paulatim poculis exhauxit omnes, uita residua perpetuis dicata lacrimis, Et sic humore consumpto, se ad uirum ituram credens, leta deuenit in mortem; uerum uidua ingentia peregit facinora. Vetus fuit consuetudo uiris egregiis insignia sepulcra erigi; quod ut amori conforme appareret, opus Arthemisia mirabile nimis et sumptuosum, auaritia omni seposita, excogitauit; nec uno nec populari contenta artifice, Scopam Briaxem Thimotheum atque Leocarem, quos eo seculo totius orbis conspectiores predicabat Grecia, accersiri iussit fecitque iuxta eorum iudicium Mausolo magnificum designari mausoleum et paratis marmoribus construi, ut ob mirabile opus illud, si aliter non daretur, dilecti uiri nomen efficeretur eternum. Cuius quidem, eo quod tam arte quam inpensa omnia fere orbis edificia excesserit, et inter septem mundi miracula unum diu memoratum sit, singularem fecisse mentionem non erit absurdum; nam uirebit artificum fama et mulieris inclite flet magnificentia clarior. Architecti igitur apud Alicarnasum, precipuam Carie ciuitatem, regine iussu quadrata in forma firmauere bustum; et que austrum et arthos prospectant facies, sexaginta trium pedum in longitudinem deduxere; breuiores relique fuere; et illud in altitudinem centum quadraginta pedum extulere et ut omne cingeretur triginta sex columnis marmoreis uoluere. Ceterum eam partem que spectat Eoum Scopam sculpsisse dicunt; eam uero que in Boream uergitur Briaxem, cum eam que in occiduum uersa est celandam sumpsisset Leocares; quarta Thimoteo relicta; qui in sculpendis statuis et hystoriis aliisque operi contingentibus, tanta solertia uires ingenii expressere, cupientes singuli anteire magisterio reliquos, ut uiuos e marmore uultus eduxisse non nunquam a prospectantibus creditum; ac nedum tunc, sed multa post secula uisum sit pro gloria manus ibidem decertasse artificum. Nec contigit Arthemisiam opus tam celebre perfectum uidisse, morte subtractam. Tamen ob regine obitum non reliquere opus artifices, quin imo arbitrantes illud futurum suorum ingeniorum posteritati documentum certissimum, in finem usque quod ceperant deduxerunt. Sed et accessit et Yteron quintus artifex, qui altitudinem superioris pyramidis per uiginti quatuor gradus equauit; et his superadditus sculptor sextus Pithis, cuius opus fuit quadriga marmorea fastigio totius edificii superaddita. Huic tam eximio operi perfecto, a Mausolo rege pro quo factum fuit, Mausoleum nomen impositum est, a quo tanquam a digniori, sequentium regum sepulera mausolea denominata sunt. 

Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseueratio uiduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum uelis, seu Arthemisie pectus in quo poti uiri mortui cineres quieuere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie uirtus inclusa permansit; nam et uirili robore et audacia ac militari disciplina plurimum ualuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornauit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post uiri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita seruaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud uenere. Sane Alicarnasus ciuitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine ciuium, nedum exterorum, uidente, possint qui regiam seruant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia nouisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam <celauerat>, imperauit ciuibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris uocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum euestigio, quomodocunque factum sit, minime aduertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum uideret signo dato iam Rhodios, a ciuibus euocatos, relicta classe, tanquam uictores cursim in forum tendere, infestis nauibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata uacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique ciues suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis uidentes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque ciuitatis, non aduertentes uictricem hostem loco ciuium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia ciuitas occupata est; iussique a uictrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte uictorie signum in foro Rhodiorum mandauit erigi; actumque est ut due enee statue leuarentur in publico, quarum altera uictricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua uicte rhodie ciuitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, uectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum aduersus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis nauibus uenit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in nauale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce conuenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, uisa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras uertisset in fugam. Sunt tamen qui uelint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, nauale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus uirilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit? 

LVIII. De Virginea uirgine Virginii filia.
Virginea nomine et facto romana uirgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Virginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et seueri nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemuiris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuueni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum aduersus Equos sumpta, eo quod in eadem Virginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Virginie factum est ut Appio Claudio decemuiro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella uirgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in uaria labantem uoluisset animum, nec satis tutum uim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium uerteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando uirginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitiuum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante uirgine atque pro uiribus impuro homini obsistente, iuuantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et aduenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo uentum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, uix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne uenire Romam, si uocaretur, Virginius permicteretur a ducibus, euocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus uenit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Virginio a libidinoso preside, Virginia tanquam fugitiua serua adiudicata est. Quam cum capere uoluisset Marcus et multa in Appium dixisset Virginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris ueteris comperta ueritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie euasisset, sumpto lanii cultro, inquit: — Qua possum uia, dilecta filia, libertatem tuam uendico —; et omnemuirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix uirgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Virginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemuiri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupauerant libertatem linquerent. Nec multo post, Virginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Virginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piauit Virginie, laqueo seu gladio uel ueneno ibidem uitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit uia, nam fuga tutatus, defleuit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum. 

Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo peruertatur necesse est, legum potestas soluatur, uirtutis eneruetur opus, sceleri laxentur habene et breuiter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera seruam, ex uirgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, uerteretur pietas in seuitiam et, ne uoto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana. 

O preses inclitus et legum lator egregius! Quod in alios diro supplicio punisse debuerat, ipse perpetrare ueritus non est. Hei michi! Quotiens hac periclitamur peste mortales, quotiens in exitium immeriti trahimur et turpi premimur iugo, agimur spoliamur et occidimur, urgente nequitia! Quid hoc mali est? Non uerentur prefecti, quod in temperamentum libidinum adinuentum est, id nullo Dei timore territi, in licentiam uertere scelerum; et cum oporteat presidem oculos et animum eque pudicos habere, eloquium mite, graues sanctosque mores et manus a muneribus omnino immunes, non oculis tantum, sed insana mente lasciuiunt, nec legum sed lenonum secuntur iudicia; superbiunt nec mitescunt nisi meretricula imperet, aut iras leniat aurum; nec solum dona suscipiunt, sed exposcunt mercantur et subtrahunt et in uiolentiam usque, si aliter nequit fieri quod cupiunt, furore succensi prorumpunt. Et sic optime legum interpretes facte, hinc luxuria inde pecunia, incassum pro rostris ius poscitur, nisi ab his uel ab earum altera suffragia inpendantur. 

LIX. De Yrene Cratini filia.
Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; greca tamen creditur constatque eam Cratini cuiusdam pictoris fuisse filiam atque discipulam. Quam tantum laudabiliorem existimo quantum arte et fama uidetur superasse magistrum, cum eius adhuc in pluribus nomen uigeat, existente patre nisi per eam fere innominato, excepto si is fuit de quo legitur qui frondes atque radices herbarum omnium, ad earum prestandam notitiam, in forma descripsit propria, esto hic Cratinax non Cratinus ab aliquibus nuncupetur. Huius autem Yrene celebre fuit ingenium et artificium memorabile; cuius quidem magisterii in longum argumenta fuere: puella quedam apud Eleusinam ciuitatem diu tabula uisa est; sic et senex Calipso, preterea et gladiator Theodorus neenon et Abstitenes, suo tempore saltator egregius. Que, ideo quod officium est a femina, ut plurimum, alienum nec absque ui maxima ingenii consecutum, quod in eis tardissimum esse consueuit, dignum aliqua celebrari laude ratus sum. 

LX. De Leuntio.
Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, euo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam seruasset, cum ingenii eius permaxime fuerint uires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Veterum enim testimonio tantum in studiis literarum ualuit, ut aut inuidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere inuehendo ausa sit: quid, ego non uidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama deuenit, non minimum fuisse nec etiam parue facultatis inditium existimare possumus, esto inuidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis ualuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium su<b>lime surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, ueri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus uiris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices uersata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare uestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciuiis permictendo. 

LXI. De Olympiade regina Macedonie.
Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias — ut placet aliquibus — primo uocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc euasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias euasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commouit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, uerum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus uariis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuuenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi uiri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadauer depositum super reliquiis regi<s> Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperauit uerbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis uictoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam ueneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro uenientem intrare prohibentibus, fauore ueterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit uidua et regina; uerum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua ciuitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deueniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam aduertente se manu uenientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et uestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens uideratur inhonestum, nec orare passa est nec audita uoces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obuia facta paratum in uulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consueuere, ut plurimum, expauescere: actu illo confessa se uere extitisse imperatoris tam egregii genitricem. 

LXII . De Claudia uestali uirgine.
Claudiam uestalem uirginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob priuatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia uiolentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru euoluere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia uirgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque uictarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter cateruas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum. 

O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus uires imbecilli corpori prestitisse uirginis, quid religionis obliuionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, uotorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et prouectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam uirginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuuenis acriori animo fecisse nequiuerit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportauerit Veste.

LXIII. De Virginea Lucii Volupnii coniuge.
Virginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii uiri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo euo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem uitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu ueteri castissime peragerent, contigit ut Virginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Volumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, breuis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Virginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini uirgo nupsisset, et gesta uiri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit uerbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in uico longo, in quibus tunc una cum uiro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: — Vos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis uiros habere continuum de uirtute certamen, sic et inter uos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus uobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus uobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi —. 

O digna atque sanctissima matrone uerba! O indignatio laudanda et inuentum in astra leto plausu extollendum! Non in uirorum substantias, non ad ornamenta lasciuie capessenda a Virginea coniuratum est, quin imo in lasciuos petulantesque iuuenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque uiribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum uiro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, seruande castimonie causam atque studium iniecisse. 

LXIV. De Flora meretrice dea florum et Zephiri coniuge. 
Floram romanam fuisse mulierem testari uidetur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit. 

Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu diuitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuuentutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuuenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciuiis blanditiisque — ut talium moris est — substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas deuenisse diuitias. 

Alii uero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si uinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si uero Hercules uictor euaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Verum cum uicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo uisum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inueniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuueni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata. 

Verum sunt qui dicant hanc non Floram, sed Accam Laurentiam fuisse, que Romulum Remumque seu nutriuerat, seu nutriuit postea. Sane huius discordantie ego non coro, dum modo constet Floram meretricem et diuitem extitisse. 

Hec autem, ut eo tendam quo cupio, adueniente mortalis uite termino, cum nullus illi filius esset et nominis perpetuandi cupido, ut reor, femineo astu, in futuram sui nominis gloriam, romanum populum substantiarum suarum sibi dixit heredem; in hoc tamen parte diuitiarum seruata, ut, quod ex ea annuum susciperetur fenus, in anniuersarium natalis sui, ludis publice factis, erogaretur omne. Nec eam fefellit opinio. Nam cum gratiam romane plebis ex hereditate suscepta captasset, annuos in memoriam sui nominis fieri ludos obtinuit facile: in quibus, spectante uulgo, ad eius puto questum posteris ostendendum, inter alia turpia, nude meretrices mimorum officium, summa cum inspicientium uoluptate, gesticulationibus impudicis et uariis exercebant. Qua illecebri ostentatione actum est ut, seu ex fenore suscepto, seu ex ere publico, annis singulis cum instantia ludi huiusmodi, tanquam sanctissimi, a plebe, in libidinem prona, peterentur; et florales ab institutrice etiam dicerentur. 

Sane tractu temporis cum senatus, originis eorum conscius, erubesceret, urbem, iam rerum dominam, tam obscena maculari nota, ut in meretricis laudes concurreret omnis, aduerteretque illam facile deleri non posse, ad ignominiam subtrahendam, turpitudini detestabilem atque ridiculum superiniunxit errorem. 

Finxit quippe in splendorem Flore, inclite testatricis, fabulam, et ignaro iam populo recitauit: illam asserens iam dudum mire pulchritudinis indigenam fuisse nynpham, nomine Cloram, et a zephyro uento, quem latine fauonium dicimus, ardentissime amatam et postremo in coniugem sumptam; eique, ab eodem quem, stultitia sua, inter deos nominabant, dotalitio quodam munere, seu propter nuptias, ut fit, deitatem fuisse concessam: hoc cum officio, ut uere primo arbores colles et prata floribus exornaret eisque preesset; et inde ex Clora, Flora etiam diceretur; et quoniam fructus ex floribus sequerentur, ut, deitate eius placata ludis, illos ampla quadam liberalitate concederet et in fructum deduceret, eidem dee sacrum aras ludosque a uetustate fuisse concessos. 

Qua seducti fallacia, eam, que uiuens fornices coluerat, a quibuscunque etiam pro minima stipe prostrata, quasi suis alis zephyrus illam in celum detulerit, cum Iunone regina deabusque aliis sedere arbitrati sunt. Et sic ingenio suo Flora et fortune munere ex male quesita pecunia, ex meretrice nynpha facta est zephyrique lucrata coniugium et deitatis numen, apud mortales, in templis residens, diuinis honoribus celebrata, adeo ut, non solum ex Clora Flora, sed clara ubique locorum, ex insigni sui temporis scorto, facta sit. 

LXV. De romana iuuencula.
Romana fuit iuuencula, nec ex fece plebeia, ni fallor, traxit originem; cuius deperditum malignitate fortune nomen et parentum coniugisque notitia forsan aliquantulum meriti decoris surripuisse uidebitur. Sed, ne per me subtractum uideatur, si illi inter claras locum non dedero, apponere mens est et innominate mulieris pietatem inclitam referre. 

Fuit ergo iuuencule huic honesti generis mater, sed infelix; nam Rome apud pretoris tribunal, ob quod demeritum nescio, capitali supplicio damnata; et a pretore triumuiro, ut illi iam indictam sententia penam inferret, tradita; a triumuiro autem, in hoc idem, publici carceris custodi exhibita. Verum, quoniam nobilis esset, ut nocte necaretur iniunctum est. Custos autem, humanitate quadam inpulsus, dum ingenuitati mulieris compateretur, in eam seuire manibus noluit, sed uiuam clausamque, ut inedia consumeretur, omisit. 

Ad quam uisendam filia uenit et excussa prius egregie, ne quid cibi deferret introrsum, intrare carcerem a custode obtinuit esurientique iam matri lacte, quo recenti habundabat partu, opitulata est; demum, continuatis diebus plusculis, cepit mirari custos quod tam diu damnata mulier absque cibo traxisset spiritum; et clam quid cum matre ageret nata prospectans, aduertit quoniam, eductis mammis, illas sugiendas ori matris admoueret; miratusque pietatem et inusitatum nutriendi matrem nate compertum, triumuiro retulit; triumuir autem pretori; pretor publico nuntiauit consilio. Ex quo comuni consensu factum est ut pietati filie dono daretur meritum matri supplicium. 

Si seruanti in pugna uiribus ciuem, querneam coronam largiebatur antiquitas, qua, lacte seruantem in carcere matrem, genitam decorabimus? Non equidem tam pio facinori satis dignum sertum comperies inter frondes. Hec pietas non solum sancta, sed admirabilis fuit; nec tantum equanda, quinimo preferenda nature muneri, quo docemur paruulos natos lacte in firmiorem etatem deducere ac parentes morti subtrahere. 

Mirabiles ergo pietatis sunt uires; nam nedum feminea corda, que facile in compassionem trahuntur et lacrimas, sed non nunquam in efferata et adamantina, obstinatione durata, penetrat pectora; et, posita circa precordia sede, primo humanitate flexibili durum emollit omne, et oportunitatum indagatrix atque compertrix optima, agit ut lacrimas cum infelicibus misceant, egritudines atque pericula saltem desiderio subeant et non nunquam, si desint remedia, uicarias subeant mortes. Qui tam grandes effectus agunt ut minus miremur si quid pium filii in parentes agamus, cum eo potius uideamur uices reddere et quod alias sumpsimus debita restitutione persoluere. 

LXVI. De Martia Varronis.
Martia Varronis perpetua uirgo Rome iam dudum reperta est; cuius tamen Varronis inuenisse non memini, nec etiam qua etate. Hanc ego, ob seruatam uirginitatem, tanto egregiori laude extollendam puto, quanto sui iuris femina, sua sponte, non superioris coactione, integriorem seruauerit. Non enim aut Veste sacerdotio alligatam aut Dyane uoto obnoxiam seu alterius professionis implicitam, quibus plurime aut cohercentur aut retinentur, inuenio; sed sola mentis integritate, superato carnis aculeo, cui etiam prestantissimi non nunquam succubuere uiri, illibatum a contagione hominis corpus in mortem usque seruasse. Verum etsi hac tam commendabili constantia plurimum hec laudanda sit Martia, non minus tamen ingenii uiribus et artificio manuum commendanda est. 

Hec equidem, seu sub magistro didicerit, seu monstrante natura habuerit, nobis incertum est, cum hoc uideatur esse certissimum, quod, aspernatis muliebribus ministeriis, ne ocio tabesceret, in studium se picture atque sculpture dederit omnem; et tandem tam artificiose tanque polite pinniculo pinxisse atque ex ebore sculpsisse ymagines, ut Sopolim et Dyonisium, sue etatis pictores famosissimos, superarit; eiusque rei fuit notissimum argumentum, tabulas a se pictas ceteris preciosiores fuisse. Et, quod longe mirabilius, asserunt eam non tantum eximie pinxisse, quod et non nullis contigit aliquando, uerum adeo ueloces ad pingendum habuisse manus, ut nemo usquam similes habuerit. Fuerunt insuper diu eius artis insignia, sed, inter alia, eius effigies, quam adeo integre, lineaturis coloribusque seruatis et oris habitu, in tabula, speculo consulente, protraxit, ut nemini coetaneo quenam foret, ea uisa, uerteretur in dubium. 

Et inter ceteras, ut ad singulares eius mores deueniamus, ei fuisse mos precipue asserunt, seu pinniculo pingeret seu sculperet celte, mulierum ymagines sepissime facere, cum raro uel nunquam, homines designaret. Arbitror huic mori pudicus robur causam dederit; nam, cum antiquitas, ut plurimum, nudas aut seminudas effigiaretur ymagines, uisum illi sit oportunum aut imperfectos uiros facere, aut, si perfectos fecerit, uirginei uideatur oblita pudoris. Que, ne in alterum incideret, ab utroque abstinuisse satius arbitrata est. 

LXVII. De Sulpitia Fuluii Flacci coniuge.
Sulpitia, olim uenerandissima mulier, non minus, matronarum romanarum testimonio, laudis ob seruatam castimoniam quam cultro se perimens Lucretia consecuta est. 

Hec enim Seruii Patriculi filia et Fuluii Flacci coniunx fuit, nobiles ambo uiri. Et cum senatus, uisis a decemuiris more ueteri sybillinis libris, decreuisset ut Veneris Verticordie simulacrum consacraretur in urbe, ut uirgines cetereque mulieres non solum a libidine abstinerent, sed etiam facilius in laudabilem pudicitiam uerterentur, petiuissetque, iuxta decemuirorum mandatum, quo cauebatur ut castior ex romanis matronis dedicaret illud, ex ingenti multitudine qua tunc habundabat Roma, castiorem, feminarum iudicio, actum est ut, primo, eis agentibus, centum ex omni cetu que pudicitia clariores existimate essent selecte traderentur; inter quas una Sulpitia sumpta est. Demum, senatus iussu, earundem mulierum iudicio, ex centum decem etiam lucidiores subtracte; quas inter et Sulpitia numerata. Postremo, cum ex decem peteretur una, summo omnium consensu Sulpitia data est. Cui etsi pulchrum fuit ea tempestate Veneris Verticordie dicasse simulacrum, longe tamen pulchrius, tam ingentis multitudinis existimatione fuit quod castimonia prelata sit ceteris, eo quod non tantum assistentium oculis, tanquam quoddam celeste pudicitie numen, omnium admiratione conspecta sit, sed futurorum omni euo etiam ueneratione fere in inmarcescibilem gloriam nomen eius uideatur esse delatum. 

Sed queso, inquiet aliqua, si centum pudice electe sunt, quid huic uni aliarum magis pudicitie superaddi potuit ut ceteris merito preferatur? Palam est: hi uel he uideant que arbitrantur solum ab alieno quam uiri concubitu abstinuisse pudicitiam. Que quidem, si intueri saniori uelimus oculo, non solum consistit ab amplexibus exterorum uirorum abstinere, quod multe, etiam inuite, faciunt. Equidem oportet matronam, ut pudica integre dici possit, ante alia cupidos uagosque frenare oculos eosque intra uestimentorum suorum fimbrias coercere, uerba non solum honesta, sed pauca et pro tempore effundere, ocium, tanquam certissimum et perniciosissimum pudicitie hostem, effugere, a comesationibus abstinere, cum absque Libero et Cerere frigeat Venus, cantus atque saltationes, tanquam luxurie spicula, euitare, parsimonie ac sobrietati uacare, domesticam rem curare, aures obscenis confabulationibus obturatas habere, a circuitionibus abstinere, pigmenta et superuacaneos odores abicere, ornatos superfluos respuere, cogitationes appetitusque noxios totis calcare uiribus, meditationibus sacris insistere atque uigilare; et, ne per cuncta discurram pudoris integri testimonia, uirum solum summa dilectione colere, ceteros, nisi fraterna diligas caritate, negligere et uiri etiam, non absque frontis animique rubore, in amplexus ad prolem suscipiendam accedere. 

Que cum forsan omnia in ceteris non inuenirentur explicita, et in sola Sulpitia comperta, merito eam ceteris pretulere. 

LXVIII. De Armonia Gelonis syculi filia.
Armonia sycula iuuenis, Gelonis, fratris Yeronis, regis Syragusarum, fuit filia. Que, quanquam regio genere fuerit insignis, longe tamen magis pietate sua digna memoratu facta est. Hanc quidam, uirginem occubuisse uolunt; alii uero Themistii cuiusdam coniugem. Utrum horum magis placet summatur, cum nil ob diuersitatem opinionum ex eius pia fortitudine subtrahatur. 

Cum igitur, Syragusanorum ceca atque repentina seditione, in omnem regiam prolem seuiretur a populo, et iam, trucidato leronimo rege adolescentulo, atque Andronodoro et Themistio regiis generibus, et in Damaratam et Heracliam, Yeronis filias, et Armoniam Gelonis, multitudinis, expeditis gladiis, fieret incursus, actum est sagacitate nutricis Armonie ut, regio exornata cultu, uirgo quedam Armonie coeua pro Armonia interfectoribus pararetur. Que quidem uoto preparantis in nullo fuit aduersa, quin imo, cum in se infestis mucronum cuspidibus irruere multitudinem cerneret, nec illam exterrita aufugit, nec conditionem suam ferientibus professa est, nec latitantem etiam Armoniam, loco cuius occidebatur, accusauit, uerum tacita et immota, suscipiens letiferos ictus, occubuit. 

Felix pariter et infelix Armonia: felix fide, infelix perditione fidelis. Attamen cum ex oculto innocue puelle perseuerantiam et fortem in mortem animum ac manantem ex uulneribus uirgineum sanguinem cerneret Armonia stupens, cum, uirgine cesa iamque abeuntibus percussoribus, posset euadere, toto pectore admirari fidem cepit et, inclita pietate capta, effusis lacrimis, passa non est impune cruorem innocuum prospectare et uitam, tantopere ac aliena fide seruatam, in euum protelare longius, satius ducens ad inferos cum tam fida iuuene immatura morte descendere, quam canos cum infidis ciuibus expectare. 

O pietas, o prisca fides! Que euaserat, in medium prodiens, reuocatis in se cruentis gladiis, fraudem nutricis et occise fidem suamque conditionem confessa, sanguinem suum ultro inferias occise concessit et crebris lacessita uulneribus, in quantum potuit, secus cadauer premortue corruit. Cui quod pietas eui abstulit, dignissimum literis restituisse fuit; uerum difficile cernere cuius maior, an premortue fides an superuiuentis pietas fuerit: illa uirtutem prime, hec secunde nomen facit eternum. 

LXIX. De Busa canusina apula muliere.
Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam uocant, mulier fuit apula, origine canusina, quam ut ex generoso sanguine natam credam et aliis meritis pluribus splendidam, facit magnificum illud facinus quod unicum de ea posteritati reliquit antiquitas. 

Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello aduersus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum uicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset uires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per deuia ex multis dispersis uagisque circa decem milia Canusium deuenirent, que tunc ciuitas fidem romane societatis seruabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque uulneribus, non exterrita casu nec uictoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, uulneratos materna affectione curari fecit, nudis uestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem reuocatis abire uolentibus, ultro uiaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset. 

Alexandrum enim Macedonum regem et uniuersi orbis inuasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consueuere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, uerum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam uictis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime — ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander uir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec priuata mulier; ille, quod uiolentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode seruare nequibat, hec quod diu seruauerat et seruasse uolens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur. 

Sed cui uult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod auari faciunt dum archiuo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; uerum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum conuictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, uerum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus uiolentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare. 

LXX. De Sophonisba regina Numidie.
Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est. 

Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale uexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium uirgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat uir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium aduersus Romanos conuertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate fauente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, uerum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuuenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnauit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus uinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie ciuitatem, nec ante catenis onustus ciuibus ostensus est quam Massinisse ciuitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obuiam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem uestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius procliuis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: — Sic, rex inclite, deo uisum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que uelis possis omnia. Verum si permissum est captiue ut coram uictore et uite mortisque sue domino supplices uoces emictere possit eiusque genua atque dexteram uictricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris nouiter aduersa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque uisum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio uiua non tradar. Facile enim potes aduertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia — sino quod Syphacis coniunx — timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem uiua deueniam, precor et obsecro —. 

Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, uenustatem oris orantis inspiciens — addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici — motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum aduentasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, leuauit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac uia arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe inuenisse modum. Die demum sequenti Lelium uenientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac noua coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiua romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex seruis fidelissimum habebat, cui commiserat seruandum uenenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. seruaturum si posset; uerum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti uelit, scilicet ne in potestatem uiua ueniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod uideretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti uultu, nuntio dixit: — Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a uiro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem —. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est. 

Edepol annoso homini, cui iam uita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, uitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impauide occurrisse. 

LXXI. De Theosena Heredici principis filia.
Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate seuera inclitum de se futuris testimonium liquit. 

Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte uiris priuate sunt, unicuique ex uiro filio unico relicto superstite. Eis igitur uiduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius uiduitatem seruauit. Verum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus nouerce alterius uenirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum aduersus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum euacuasset, maximo regni sui motu, ueteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas ciuitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset uacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam seruari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed uicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque uirorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis deuenirent manus, non solum seuitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod euitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere uiro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis uigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam nauem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Vixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras uentus ex aduerso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat inuitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur nauales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii uero custodes ex portu laborantem nauem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, graui imperantes edicto ne qui mictebantur absque naui reuerterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit uenientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent uiribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum reuoluta facinus, euestigio uenenum poculo diluit et expediuit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: — Mors sola uindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont uie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuuenes generosos excitate animos et qui maiores estis uiriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors seuior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in uitam tendere estuosi maris impetus prohibet —. 

Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuuenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e naui. Que cum, quos pie educauerat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, seruitutem seruasse uideretur, egregio animo uirum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam uiuens feda seruitute tabescere, et sic, hostibus naue relicta uacua, solatium seuitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit. 

LXXII. De Beronice Capadecie regina.
Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan uideatur, longe magis non ob feruidum amorem in filium — quo, ut plurimum, matres uruntur — sed ob meritum insignis eius audacie in uindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne uideatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui aduersus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Verum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis uacuam, regni auidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem uiduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in ueram conuersa: pulso armorum uiribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis reuocatus regnare uideretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadauer indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pauore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus seruari existimabat, perueniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolueret funerale. 

O bone deus, o inexpugnabiles nature uires et amoris inuicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impauida mulier et armis induta, inpulsu penetraret uestro et, formidabilis regis despectis uiribus odioque, ad eum perimendum, cui uictoris munus et gratia seruabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur. 

Attamen hunc alii egritudine fatigatum puerum nature soluisse debitum uolunt et eum, quem a Mitridate cesum diximus, fuisse quem mater, eo quo potuit conatu, ulta est

LXXIII. De coniuge Orgiagentis gallogreci.
Orgiagontis Gallogrecorum reguli coniugis meritum decus et claritatis precipue premium uidebatur posse subtrahere ignoratum nomen quod barbaries, ydiomatis incogniti inuidia, nostris laudibus, reor, inter mediterraneos Asye saltus et speleas obruit Latinisque clausum subtraxit. Sed absit ut hoc infortunii crimen egisse potuerit quin illi, sub mariti titulo, quod nostre possunt literule splendoris meriti inpendatur. 

Superato igitur a Romanis, sub duce Scipione Asyatico, Anthioco magno, Syrie Asyeque rege, Gneus Manlius Torquatus consul, Asyam sortitus prouinciam, ne frustra transtulisse uideretur copias, seu ociosum haberet militem, purgatis hostium reliquiis circa maritimas oras, suo ex arbitrio in montanas abditasque regiones euectus Asye, aduersus Gallogrecos, efferatos barbarie populos, quoniam Anthiocum aduersus romana arma subsidiis iuuissent et non nunquam omnem turbarent discursionibus Asyam, acre bellum intulit. Verum cum iam diffiderent Gallogreci, oppidis relictis, in uertices montium, natura loci munitos, cum coniugibus filiisque et reliquis fortunis suis abiere et se armis a circumsidentibus hostibus, quibus poterant, tutabantur et uiribus. Attamen, duro militum romanorum robore superati ac per decliua montium deiecti cesique, qui superfuerant, deditione facta, uictoriam Manlii confessi sunt. 

Erat captiuorum utriusque sexus et etatis multitudo ingens; custodie quorum prepositus centurio, cum Orgiagontis reguli coniugem uidisset, etate ualentem et corporis formositate conspicuam, in eius lapsus concupiscentiam, romane honestatis immemor, aspernanti quibus poterat uiribus stuprum intulit. 

Quod mulier adeo grandi pertulit indignatione, ut non magis libertatem cuperet quam uindictam; sed cauta in tempus uotum silentio texit. Cum autem uenisset pro redimendis captiuis, pecunia pacta, excanduit innouata ira caste sub pectore mulieris; que, premeditata quid sibi faciendum instaret, soluta uinculis, cum suis se traxit in partem iussitque centurioni poscenti ponderari aurum. Cui operi dum centurio intentos animum tenebat et oculos, hec, ydiomate suo, Romanis incognito, seruis imperauit ut centurionem percuterent et caput euestigio preciderent mortuo; quod sinu seruatum illesa remeauit ad suos. Et cum in conspectu peruenisset uiri recitassetque quid captiue illatum sit, quod detulerat ad pedes eius deiecit, quasi pretium illati dedecoris et ruboris feminei, quod potuerat, purgamentum tulisset. 

Quis hanc, non dicam solum romanam, sed ex acie Lucretie unam, potius quam barbaram mulierem, non dicat? Stabant adhuc in conspectu carcer cathene et circumstrepebant uictricia arma et seui uindicis superimminebant secures, necdum satis erat mulieris libertas reddita, cum labefactati corporis indignatio in tam grandes uires honestum pectus inpelleret ut nec iterum, si oportuerit, subire cathenas, tetrum intrare carcerem et ceruicem prebere securibus expauerit animosa femina, inclita scelesti facinoris ultrix, quin seruorum gladios constanti iussu in caput infausti stupratoris adigeret. 

Quonam acriorem hominem, animosiorem ducem, seueriorem in male meritos imperatorem comperies? Quonam sagaciorem audacioremque mulierem adeas, aut matronalis honestatis magis peruigilem seruatricem? Videbat mirabili mentis perspicacia femina hec quoniam satius foret in mortem ire certam quam cum incerto dedecore domum uiri repetere nec, nisi per maximos ausus et discrimen, posse testari in corpore uiolato illibatam fuisse mentem. Sic ergo decus seruatur femineum, sic sublatum recuperatur, sic pudici cordis testimonium redditur. Et ideo prospectent, quibus inclite pudicitie cura insidet animo, quoniam non satis sit, ad cordis sinceritatem testandam, lacrimis et querelis se uiolentiam passam dicere nisi, dum possit, quis in uindictam egregio processerit opere. 

LXXIV. De Tertia Emilia primi Africani coniuge.
Tertia Emilia, etsi tam ex claritate familie Emiliorum, ex qua splendidam originem duxerat, quam ex coniugio strenuissimi uiri Scipionis primi Affricani perlucida sit, longe tamen ampliori lumine facinore emicuit suo. Nam cum is qui iunior quondam Luteio principi sponsam uirginem, primo iuuentutis flore ac spetiosissimi decoris spectabilem, cum thesauris a parentibus pro eiusdem uirginis redemptione oblatis, intactam restituit, senior factus se ipsum a damnate concupiscentie illecebris nequisset surripere, sed in dilectionem ancillule sue et concubitum incidisset; quod cum difficillimum sit honesti amoris animaduertentiam fallere, Tertiam latere non potuit; quinimo temporis tractu cuncta cognouit. Et quis dubitet quin egerrime tulerit? Asserunt enim non nulle, omni oris rubore seposito, nil iniuriosius, nil intolerabilius nupte mulieri fieri posse quam quod iure thori suum dicunt a uiro extere concedi femine; et ego edepol facile credam. Nam seu fragilitate sexus eueniat, seu minus bona de se opinione faciente, suspitiosissimum animal est femina. Arbitrantur enim euestigio, si quid in alteram uiro agitur, in detrimentum amoris sibi debiti operetur. Sed quantumeunque difficile uisum sit, constanti tamen pectore mulier inclita tulit tantoque cognitum uiri crimen oppressit silentio ut, nedum alter, sed nec uir ipse perpenderit eam sensisse quid ageret. Existimabat autem discreta uxor indecens nimium in propatulo sciri quod is qui uirtute inclita reges nationesque ualidas subegerat, ipse amori ancillule subiaceret. Nec sanctissime mulieri satis uisum hoc, Scipione uiuente, archanum seruasse; quin imo, eo iam defuncto, ad auferendam a uiri memoria illecebrem notam, si, quomodo crimen, alicunde expirasse potuisset et causa, ne ea que tam celebris uiri fuerat usa concubitu, aut a quoquam seruitutis improperio deturpari posset, aut minus decenti lasciuia cuiquam misceretur de cetero, qua labefactari uideretur amplissimi uiri concupiscentia, primo illam manumisit liberali animo, deinde liberto suo in coniugem dedit. 

O sacris in celum extollenda laudibus mulier, hinc equo atque tacito patiens iniurias animo, inde liberali in riualem sibi ancillulam defuncti uiri persoluens debita! Quod quanto rarius contigisse uidimus, tanto debemus arbitrari splendidius. Conclamasset altera et in concilium uocasset affines uicinas et quascunque cognitas mulieres easque longa dicacitate complesset onerassetque querelis innumeris se omissam, se relictam, se uilipensam, se in nullo pretio a uiro habitam eoque uiuente uiduam et ancillule seruule et deiecte sortis meretricule postpositam; abiecisset extemplo, imo sub corona uendidisset ancillam, uirum etiam publice infestasset lacrimis et questibus, nec curasset, dum ius suum garrulitate defenderet, numquid, honestissimi alias uiri, famam inclitam macularet. 

LXXV. De Dripetrua Laodocie regina.
Dripetruam Laodocie fuisse reginam et magni Mitridatis filiam legimus. Quam etsi commendabilem fecerit ea fides qua parentibus sumus obnoxii, plus satis, me iudice, illam inaudito goodam opere memorabilem fecit natura parens. Nam, si codicibus ueterum adhibenda fides est, hec, cum gemino dentium ordine nata, monstruosum de se spectaculum Asyaticis omnibus tribuit euo suo. Que etsi nullum in mandendo a tam inusitata dentium quantitate susceperit impedimentum, insigni tamen deformitate non caruit quam, ut iam pertactum est, laudabili fide compescuit. Nam superatum a Pompeo magno Mitridatem genitorem suum, nullis periculis aut laboribus indulgendo, semper secuta est et obsequio tam fideli testata nature crimina imputari parentibus non deberi. 

LXXVI. De Sempronia Gracci.
Sempronia filia fuit Titi Sempronii Gracci, suo tempore clarissimi uiri, suscepta ex Cornelia, olim maioris Scipionis Africani filia. Fuit et insuper coniunx splendidi uiri Scipionis Emiliani qui et aui cognomen ob deletam Cartaginem postea consecutus est, et soror insuper Tyberii et Gaii Graccorum, amplitudine et constantia animi a maioribus non degenerans suis. Huic enim post cesos fratres ob seditiones suas aiunt contigisse ut a tribuno plebis coram populo in iudicium traheretur, non quidem absque maxima consternatione mentis. Ibi autem, far uente multitudine et potestate tribunitia omni instante, ut deoscularetur Equitium, ex Firmo piceno hominem, tanquam nepotem suum et Tyberii Gracci fratris sui filium, eumque ex Sempronia familia susciperet cogebatur. Que quidem, etsi eo in loco consisteret in quo etiam principes tremere consueuerant, et hine inde dissonis clamoribus imperite multitudinis ageretur minareturue, ex aduerso torua facie sublimis tribunorum autoritas, in nichilo muliebris constantia fracta est; quinimo memor Tyberio fratri preter tres filios non fuisse, quorum alter iuuenis, dum in Sardinia stipendia mereretur, obierat et alter adolescentulus paulo ante patris ruinam Rome diem clauserat, et tertius infantulus, post genitoris cedem postumus natus, apud nutricem aleretur adhuc, constantissimo pectore et acri uultu nulla ex parte territa, extraneum temerariumque Equitium, clarum genus Graccorum mendaci demonstratione fedare conantem, a se ignominiose reiecit, nec ad id agendum quod iubebatur ullis imperiis aut minis induci potuit aut flecti. Qua tam animose Equitio data repulsa, et insani hominis proteruia frustrata, et a tribunis, accuratius exquisito negocio, cognita et generosi animi mulieris perseuerantia laudata est. 

Erunt forte qui dicant, esto iure maiorum suorum Sempronia meruerit, non tamen hanc ob constantiam inter claras fuisse ponendam, eo quod, quodam innato sibi more, mulieres in quocunque proposito obstinate opinionis atque inflexibilis pertinacie sint. Ego autem, dato non inficiar, eas tamen, si ueritati innitantur, arbitror laudandas; cui profecto Sempronia insistebat. 

Sunt preterea qui uelint hanc tam indomite fuisse ceruicis ut nil aduersus iudicium suum factum quod reliquerit, si daretur facultas, inultum; et ob id arbitrantur eam in mortem Scipionis uiri sui prestitisse consensum eo quod, diruta Numantia, rogatus sententiam dicere numquid iuste cesum existimaret Tyberium, nullo habito ad affinitatem respectu, seditiosi hominis truculentam laudauerit mortem. 

LXXVII. De Claudia Quinta muliere romana.
Claudia Quinta romana fuit mulier; quibus tamen orta parentibus, non satis patet; uerum insigni quadam audacia perpetuam sibi claritatem peperit. 

Hec cum assiduo ac uario et accurate plurimum uteretur ornatu ac oris cultu nimio incederet splendida, a grauioribus matronis non tantum minus honesta, uerum et minus pudica arbitrata est. 

Sane, Marco Cornelio et Publio Sempronio consulibus, anno scilicet quintodecimo belli punici secundi, factum est ut e Pesimunte deum mater Romam in faucibus Tyberis applicaret. Ad quam suscipiendam e naui, cum iuxta responsum oraculi Nausica, ab uniuerso senatu totius urbis uir optimus iudicatus, cum matronis omnibus eo usque concederet ubi propinqua nauis, contigit ut, uolentibus nautis litori propinquare, hereret uado fluminis ratis qua uehebatur simulacrum. Et cum nec trahente iuuenum multitudine posse moueri uideretur, Claudia aliis matronis immixta sue uirtutis conscia palam summissis genibus deam supplex deprecata est ut, si se castam arbitraretur, cingulum sequeretur suum. Et illico fidenter consurgens, id futurum sperans quod prece quesiuerat, nauim alligari cingulo iussit et ab ea iuuenes amoueri omnes; nec ante factum est quam, trahente Claudia, facillime nauem a uado euelleret et, mirantibus cunctis, eam in partem quam cupiebat traheret; ex quo tam mirabili successu secutum est euestigio ut omnium de minus seruata pudicitia, maxima Claudie laude, in contrarium uerteretor opinio. Et sic que ad litus turpi lasciuie nota maculata processerat, decorata insigni pudicitie splendore, patriam reintrauit. 

Verum etsi pro uoto Claudie cesserit, absit ut existimem sane mentis esse, quantumcunque innocue, similia audere. Velle enim, ut se quis ostendat insontem, id agere quod preter naturam sit, Deum potius temptare est quam obiecti criminis purgare labem. Sancte nobis agendum est, sancte uiuendum; et si minus boni existimemur, non absque bono nostro patitur Deus; uult quippe nostra firmetur patientia, auferatur elatio, exerceatur uirtus et ut nobiscum ipsi letemur, dum alios noscit indignos. Satis nobis est, multum est, imo permaximum, si Deo teste bene uiuimus; et idcirco, si minus bene de nobis sentiunt homines, dum bene fecerimus, non curemus, dum male, ut emendemur totis uiribus instandum est, ut eos potius male opinantes sinamus quam male agentes simus. 

LXXVIII. De Hypsicratea regina Ponti.
Hypsicrathea, quamuis eius originem ignoremus, magni tamen Mitridatis coniunx et Ponti grandis regina fuit, forma spectabilis et inuicti amoris in uirum adeo commendanda ut ex eo suo nomini fulgorem perpetuum meruerit. Mitridati quippe, diuturno atque sumptuoso et discriminibus uariis pendulo aduersus Romanos bello laboranti, esto illi barbarico more coniuges alie et concubine plurime forent, amoris eximii facibus incensa, seu regiones amplissimas peragranti, seu certamina ineunti, seu transfretationes paranti, semper fuit fidissima et inseparata comes. Hec equidem, egre ipsius absentiam patiens atque existimans neminem posse preter se rite obsequia inpendere uiro et, ut plurimum, infida ministeria fore seruorum, ut ipsa dilectissimo sibi posset oportuna prestare, etsi difficillimum uideretur, sumpsit tamen prosequendi consilium; et quoniam tanto operi muliebris habitus uidebatur incongruus et indecens lateri bellicosissimi regis incedere feminam, ut marem fingeret, ante alia aureos crines, quibus plurimum gloriantur mulieres, forcipibus secuit et syderei uultus sui precipuum decus, non solum una cum crinibus galea tegere passa est, uerum puluere et sudoribus ac armorum deturpare rubigine, armillas aureas et iocalia uestesque purpureas et in pedes fluxas ponere aut genutenus resecare et eburneum pectus lorica tegere atque tibias ocreis deuincire, abicere anulos et digitorum preciosissima ornamenta et eorum uice parmam hastasque gestare fraxineas et parthicos arcus et pharetras, loco monilium, cingere et adeo apte omnia, ut ex petulanti regina ueteranum factum militem credas. Sed forsan facilia hec. Assueta quidem regiis in thalamis ocio et molliciei et celum spectare perraro cum, eis omissis, animo uirili predita, equis insidere didicisset inuicta et armorum onusta, post uirum per aspreta montium et lubrica uallium die nocteque algores estusque superans, citato discurrere cursu persepe comperta est regalisque thori loco nudum quandoque solum et lustra ferarum, corpore durato, cogente somno, premebat impauida, uictori uiro seu profugo semper comes adiutrixque laborum et consiliorum particeps incedens ubique. Quid multa? Pios oculos uulnera cedes sanguinem, quem et ipsa pugnans spiculis fundebat, aliquando posse absque horrore conspicere docuit, et aures, cantibus assuetas, equorum fremitum militares tumultus et classica audire absque mentis obstupefactione coegit. Tandem cum multa pertulisset, etiam robusto militi grauia, Mitridatem, a Gneo Pompeio superatum atque fatigatum, per Armenos saltus Pontique latebras et efferatas quascunque nationes cum paucis ex amicis secuta est, nunc afflictum spe meliori recreans, nunc solatiis, quorum cupidum nouerat, demulcens adeo ut illi tantum consolationis attulerit ut, in quascunque solitudines ageretur, coniugali sibi uideretur in thalamo refoueri. 

O pectus coniugalis dulcedinis sacrarium, o inexhausta amicitie uirtus, quibus quamque sanctis uiribus muliebrem animum roborastis! Nulla profecto usquam uxor pro uiro similia, nedum grauiora, pertulit. Quo merito, si in eius perpetuam laudem antiquitas uersata est, minimum admirari iure posteritas poterit. 

Ceterum ex tot laboribus tantaque tanque inclita fide benemerita mulier a uiro non satis dignum retulit premium. Nam cum is senex iam filium ex ea susceptum iratus occidisset et, urgentibus Romanorum uiribus, non solum in regnum sed in regiam se recepisset, esto animo moliretur ingentia et legationibus uarias atque longinquas nationes in bellum aduersus Romanos suscitare conaretur, a Pharnace filio, ob eius seuitiam in filios amicosque rebellante, obsessus est. Quod cum cerneret et eum inexorabilem inuenisset, postremam rerum suarum arbitratus ruinam, cum reliquis tam coniugibus quam pellicibus ac filiabus, Hypsicratheam, que tot uite sue subsidia laborando prestiterat, ne illi superuiueret, ueneno assumpsit. 

Sane ingratum Mitridatis opus Hypsicrathee meritam gloriam minuisse non potuit; corpus mortale ueneno immatura morte sublatum est, nomen eius monimentis uenerandarum literarum ad nos usque et in perpetuum fama celebri uiuet et longa quidem posteritate fraudari non poterit. 

LXXIX. De Sempronia romana.
Semproniam, alteram a superiori, fuisse celebris ingenii feminam sepius legisse meminimus, sed, ut plurimum, ad nephanda procliuem. Hec, maiorum testimonio, genere inter romanas et formositate splendida fuit et tam uiro quam liberis fortunata satis. Quorum cum nomina minime teneam, in id ueniamos ut que in femina, laudari forte possunt seu ex quibus nomen eius effulsit. locum primum occupent. 

Fuit igitur hec ingenii tam prompti atque uersatilis ut et intelligeret illico et exequeretur etiam imitando quicquid aliquem dicentem aut facientem uidisset aliquando. Hinc cum non solum latinas sed et grecas literas didicisset, ausa est, nec muliebriter, quinimo adeo perspicaciter, uersus, dum uellet, componere, ut in admirationem etiam traheret qui legissent: egregium quippe et laudabile docto uiro. Fuit insuper tante tanque elegantis facundie ut modestiam suadere, iocos mouere, risum elicere, molliciem atque procacitatem excitare uolens posset et, quod maius est, tam lepidi moris in loquendo fuit, ut in quocunque sermonis genere uerteretur, illud facetie atque leporis plenum audientium auribus inferret. Preterea psallere eleganter et eque etiam saltare nouit: que quidem, si sane utantur, forsan commendande plurimum in femina dotes sunt. Ceterum pessimis imbuta facinoribus longe aliter usa est. Nam audacia nimia percita, non nunquam in uiriles damnandos nimium ausus euasit; et dum psallere et saltare, instrumenta profecto luxurie, in lasciuiam uteretur, urens libidine, ad eam exaturandam, fama pudoris matronalis omnino neglecta, homines sepius requisiuit quam requireretur ab eis. 

Cuius huius mali, quod in non nullis tam ualidum cernimus, existimes fuisse radices? Ego naturam absit ut damnem cuius, quantumcunque magne sint uires, circa rerum principia flexibiles adeo sont, ut eo fere quo uelis paruo labore ducas quod natum est; et sic, neglectum, semper uergit in peius. Nimia enim, ut arbitror, in adolescentulas maiorum indulgentia, uirginum sepe deprauata sont ingenia; quibus licentiose, ut sepius fit, declinantibus in lasciuiam, paulatim feminea cedit tepiditas et insurgit illico audacia, aucta a stolida quadam opinione qua asserunt id decere quod libet; et postquam semel eo itum est ut infectum sit uirginale decus et frontis rubor abiectus, ut retrahamus labantes in uacuum labores inpendimus. Hinc non solum libidini hominum mulieres occurrunt, sed prouocant. 

Post hec Sempronie fuit auri cupido permaxima et, uti ad adipiscendum turpi questui se auida ingerebat, sic in quibuscunque sceleribus erat in expendendo profusa, in tantum ut nullus illi esset in auaritia et prodigalitate modus. 

Exitiale malum est auri desiderium in femina et manifestissimum uitiati pectoris testimonium. sic et detestanda prodigalitas que, quotiens mentem sibi natura aduersam intrat, uti muliebris est, cui infixa tenacitas, nulla preter inopiam salutis spes haberi de cetero potest; de honestate eius deque suis substantiis actum est. 

Non enim ante subsistunt quam in extremum dedecus et in miseriam uenerint. Mulierum, parsimonia est: ad eas spectat intra limen cum fide seruare quod quesitum defertur a uiris. Hec, quantum auri damnanda cupido et immoderata profusio, tantum laudanda est, cum ipsa sit sensim substantiarum auctrix egregia, domestice rei salus, integre mentis testis, laborum solatium et inconcussa splendide posteritatis basis. 

Porro, ut in unum eius et extremum, ut arbitror, facinus omnia eius concludamus scelera, flagrante illa per stifera face seditiosissimi hominis Lucii Catiline et se iniquis consiliis et coniuratorum numero ad desolationem perpetuam romane reipublice in ampliores uires assidue extollente, facinorosa mulier ad pleniorem suarum libidinum captandam licentiam, id appetens quod etiam perditis hominibus fuisset horrori, coniuratis se immiscuit ultro, domus etiam sue penetralia seuis colloquiis patuere semper. Verum nequitiis obsistente Deo, et Ciceronis studio coniuratorum detectis insidiis, cum iam Catilina Fesulas secessisset, in aliorum excidium frustratam arbitror corruisse. 

Ex quo, esto eius ingenium laudare possimus et ob id illam extollere, turpe exercitium ut damnemus necesse est. Nam matronalis stola labefactata lasciuiis pluribus egit ut in suum dedecus euaderet nota Sempronia, ubi, si modestia<m> conseruasset, euasisse poterat gloriosa. 

LXXX. De coniugibus <Cymbrorum>.
Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numerus, pudicitie sacro et constanti proposito laudandus quin imo extollendus precipue. Nam quanto fuit quantitas amplior, tanto uidetur honoribus sublimanda maioribus; et hoc ideo, quia in castitatis obseruantiam deuenisse paucas persepe legimus, multas conuenisse nunquam audiuimus, aut rarissime. 

Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniurauerunt nomen et in unum primo conuenientes, ut eos in fugam uerti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere uehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate uidebatur, obuius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; aduersus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod aduertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non uirorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam ualli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, aduenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in uacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si uires, si sedes auitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent uia, libertatem et pudicitiam seruare suam. Et idcirco postulauere unanimes non fugientium uirorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam uirginibus Vestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum uisum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam uoti sui perseuerantiam per seuum iuere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram paruis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant uia, turpi seruitati subtraherent, nocte eadem intra uallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et uictorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem consciuere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadauera, auidis liquere militibus. 

Iuissent fractis hominum uiribus alie, non nulle supplices uictoribus obuiam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et — quod fuisset obscenius — non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conseruationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune seruauere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque seruitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non uiribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio superuiuere potuissent, uitam longissimam quesiuerunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conuentione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam deuenisse. 

LXXXI. De Iulia Gaii Cesaris dictatoris filia.
Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino. 

Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica progenita est. Qui Iulius ab Enea, inclito Troianorum duce, per multos reges et alios medios paternam duxit originem, maternam uero ab Anco, quondam Romanorum rege; gloria bellorum atque triunphorum et dictatura perpetua insignis plurimum homo fuit. Nupsit preterea Pompeio magno, ea tempestate Romanorum clarissimo uiro, qui in uincendis regibus, deponendis eisque de nouo faciendis, nationibus subigendis, pyrratis extinguendis, fauorem romane plebis obtinendo, et regum orbis totius clientelas acquirendo, non terras tantum, sed celum omne fatigauit diu. Quem adeo illustris mulier, esto iuuencula et ille prouectus etate, ardenter amauit, ut ob id immaturam mortem quesierit. Nam cum Pompeius in comitiis edilitiis sacrificaturus ab hostia, quam tenebat, ex suscepto uulnere se in uaria agitante, plurimo respergeretur sanguine, et ob id, uestibus illis exutus, domum alias induturus remicteret, contigit ut deferens ante alios Iuliam pregnantem haberet obuiam. Que cum uidisset uiri cruentas uestes, ante quam causam exquireret, suspicata non forsan Pompeio fuisset uiolenta manus iniecta, quasi non illi dilectissimo sibi uiro occiso superuiuendum foret, in sinistrum repente delapsa timorem, oculis in tenebras reuolutis, manibus clausis, concidit et euestigio expirauit: non solum uiri atque ciuium romanorum, sed maximo totius orbis ea etate incomodo. 

LXXXII. De Portia Catonis Uticensis filia.
Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, uictorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseuerantia degenerasse in aliquo uisa est. 

Hec autem — ut alia eius uirtutis preclare postponamus — cum, etiam uiuente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore. 

Que, quoniam eius in perpetuam euasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro. 

Quieuerat iam pestifer tumultus bellorum ciuilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum — ut satis animaduersum est — regnum affectantem senatus pars sanior coniurauit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris nouaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo uulnerauit. Sane astantes ancillule cum manare uidissent sanguinem, suspicate aliquid grauius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum reuocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: — Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro uotis cepta succederent, feci —. 

O inexhausti uigoris amor et uir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, euasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diuersa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non paruas copias aduersus Octauianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Aduersus quos cum Octauianus et Antonius eduxisse<n>t exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum uicte fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto uiro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii uulnus, confestim in uetus propositum uenit; et cum ad uoluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari uidebatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus uitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus uulnus nil merite laudis potuit auferre. 

LXXXIII. De Curia Quinti Lucretii coniuge.
Curia romana fuit mulier et, si nomini fidem dabimus, ex prosapia Curionum, si operibus, mire constantie atque integerrime fidei uetustatis splendidum specimen. Nam <cum> eo in turbine rerum, quo triumuirorum iussu noue proscriptorum in urbe apposite tabule sunt, Quintus Lucretius eiusdem coniunx inueniretur proscriptus una cum pluribus, ceteris fuga celeri patrium solum linquentibus, et uix tutam, inter ferarum speleas et solitudines montium, seu apud hostes romani nominis, latebram inuenientibus, solus ipse, amantissime uxoris usus consilio, intra romana menia, intra domestici laris parietes, intra coniugalis cubiculi secretum, in sino coniugis intrepidus latuit; et tanta uxoris solertia, tanta sagaci industria, tanta fidei integritate seruatus est ut, preter ancillam unam consciam, nemo etiam ex necessariis arbitrari, nedum scire, potuerit. 

Quotiens ad contegendum facinus arte credere possumus mulierem hanc, exoleta ueste, habitu sordido, mesta facie, flentibus oculis, neglecto crine, nullis comptam de more uelamentis, anxio suspiriis pectore, ficto quodam amentis stupore, in medium prodiisse et, quasi sui inscia, discurrisse patriam, intrasse templa, plateas ambisse et tremula ac fracta uoce, dum uideretur deos precibus uotisque onerasse, percontasse obuios amicosque numquid Lucretium uidissent suum, an scirent numquid uiueret, quorsum fugam ceperit, quibus sociis, qua spe; preterea se summopere desiderare fuge exiliique et incommodorum comitem fieri; et huiusmodi plura factitasse que infelices consueuere facere, latebris quidem uiri integumenta preualida; quibus insuper blanditiis, quibus delinimentis, quibus suggestionibus ancillule secreti conscie firmasse animum saxeumque fecisse? quibus demum consolationibus spem erexisse uiri trepidantis, pectus anxium animasse et mestum in aliqualem traxisse letitiam? Et sic, reliquis eadem peste laborantibus, et inter aspreta montium, maris estus, celi procellas, barbarorum perfidias, odia hostium infesta et manus quandoque persequentium misere periclitantibus, solus Lucretius, in gremio piissime coniugis tutus, seruatus est. Quo sanctissimo opere Curia non immeritam sibi claritatem quesiuit eternam. 

LXXXIV. De Hortensia Quinti Hortensii filia.
Hortensia Quinti Hortensii egregii oratoris filia dignis extollenda laudibus est, cum non solum Hortensii patris facundiam uiuaci pectore amplexa sit, sed eum etiam pronuntiandi uigorem seruauerit quem oportunitas exquisiuit, et qui sepissime in uiris doctissimis deficere consueuit. Hec autem triumuirorum tempore, cum matronarum multitudo, exigente reipublice necessitate, intolerabili fere onere pecunie exsoluende grauata uideretur, nec hominum inueniretur aliquis qui in rem tam incongruam prestare patrocinium auderet, sola ausa est constanti animo coram triumuiris rem feminarum assummere eamque perorando tam efficaciter inexhausta facundia agere, ut maxima audientium admiratione mutato sexu rediuiuus Hortensius crederetur. 

Nec infeliciter opus tam egregium a femina sumptum aut executum est; nam, uti nulla in parte fracta oratione aut laudabili sui iuris demonstratione defecerat, sic nec exoptato aliquid a triumuiris diminutum est, quin imo concessum libere ut longe amplior pars iniuncte pecunie demeretur, arbitrati quantum sub matronali stola in publicum taciturnitas laudanda uideatur, tantum, oportunitate exigente, ornato suo decora sit extollenda loquacitas. Quo tandem facto, non absque maximo Hortensie fulgore, reliquum, quod minimum erat, a matronis facile exactum est. 

Quid dicam uidisse tantum ueteris prosapie spiritus in Hortensia afflauisse femina, nisi eam merito nomen Hortensie consecutam? 

LXXXV. De Sulpitia Truscellionis comuge.
Sulpitia Lentuli Truscellionis coniunx equa fere beniuolentia sibi adinuenit indelebilem famam. Fuit enim hac eadem, qua supra, procella proscriptus a triumuiris Lentulus. Qui cum esset uolucri fuga tutatus in Syciliam et ibidem exul moraretur et inops, facta eius rei Sulpitia certior, in sententiam iuit labores una uelle cum coniuge pati, rata indecens esse letos honores et fortunam candidam ferre cum uiris has que eorundem erumnas, si oportunum ferre sit, fuga renuerent. Verum nec ad uirum pergere facile Sulpitia consecuta est: summa quippe diligentia, ne exilium sequeretur uiri, seruabatur a matre Iulia. Sed quas non ludit uerus amor custodias? Captato igitur tempore, seruili sumpta ueste, matre custodiisque deceptis reliquis, duabus tantum ancillulis et seruulis totidem sociata splendida mulier, natale solum patriosque penates linquens, exulem uirum secuta est: cum posset, lege non prohibente, infelici abdicato marito, nouas celebrare nuptias. Nec expauit, mulier inclita, per subterfugia et maris estus atque montana ytala incerta uiri sequi uestigia eumque per incognitas regiones exquirere, donec comperto seiunxerit: honestius rata per mille discrimina uite uirum sequi a fortuna deiectum, quam, eo exule laborante, in patria uacare delitiis et quiete. 

Inclite profecto mentis et prudentem uirum potius quam feminam redolentis, tale iudicium est. Non enim semper auro et gemmis splendendum, non semper indulgendum cultui, non semper estiuus fugiendus est sol, aut hyemis pluuie, non semper colendi sont thalami, non semper sibi parcendum; sed cum uiris, exigente fatorum serie, subeundi labores, exilia perpeti, pauperiem tolerare, pericula forti ferre animo: que hec renuit, coniugem esse non nouit. Hec uxorum spectanda militia, hec sunt bella, he uictorie et uictoriarum triunphi conspicui. Molliciem luxumque et angustias domesticas honestate et constantia ac pudica mente superasse, hinc illis est fama perennis et gloria. 

Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, leui soluuntur labore, nationes exteras horrent et expauent bouis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent. 

LXXXVI. De Cornificia poeta.
Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; uerum, testimonio ueterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octauiano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio uideretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem eui poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate ualuisse uerbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, uiri sanctissimi, temporibus — ut ipse testatur — stabant in pretio. Numquid autem in posteriora deuenerint secula, non satis certum habeo. 

O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum uatum applicuisse ingenium! Verecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare uelint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis uiribus, ingenio et uigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam uiris rarissimum et excellens. 

LXXXVII. De Marianne Iudecrum regina.
Mariannes hebrea femina, genere quam uiro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, ex Alexandra regina, Hyrcani regis filia, genita fuit, tante tanque inuise pulchritudinis clara ut, non solum eo tempore ceteras formositate feminas anteire crederetur, sed celestis arbitraretur ymago potius quam mortalis. Nec credulitati huic Marci Antonii triumuiri testimonium defuit. Erat autem Marianni frater ex eisdem parentibus, nomine Aristobolus, eque secum pulchritudinis et etatis. Cui cum Alexandra mater, defuncto Aristobolo genitore, principatum dari sacerdotii ab Herode, Mariannis uiro atque rege, summopere cuperet atque procuraret, Gellii amici suasione, amborum effigies optimi pictoris artificio in tabula delinitas, ad Antonium triumuirum, extreme luxurie hominem, ad eius in se excitandam libidinem et per consequens in desiderium suum trahendum, in Egyptom usque transmissas aiunt. Quam cum uidisset Antonius, primo in admirationem longiusculam constitit, deinde dixisse asserunt hos, quantum ad formositatem, profecto dei filios esse et subsequenter iuramento firmasse, se nunquam aut usquam, nedom pulchriores, sed nec similes aspexisse. 

Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem deuenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius uenustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis diuine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes euaderet Mariannes. Ad quod euitandum, primo dum uocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octauianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii aduersus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio uel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent. 

O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante uexari et inuidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat resciuit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulauit iras, uitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamuis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti uiro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi ueteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non uerita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil seuum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe grauis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa parauerat, propinaret, seu — ut uolunt alii — quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium prouocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se maliuolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitauit generosi animi ut, uilipensa morte, integro uultus sui seruato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristauit inuidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes. 

LXXXVIII*. De Cleopatra regina Egyptiorum.
Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu — ut aliis placet — Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno peruenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate uere claritatis nota, refulsit, cum e contrario auaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem ueniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis uisum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et uirum suum, quindecimum etatis annum agentem, ueneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra aduersus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adueniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes inuenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset — ut de Ptholomeo iuuene sileamus — ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciuiam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos uellet caperet, paruo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque — ut fere omnibus placet — filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupauit. 

Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella uertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris uenienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum preuenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio fauerat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, noui aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in uoluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium auida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, uerum et templa sacrasque Egyptiorum edes uasis statuis thesaurisque to ceteris uacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obuia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lasciuientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem ueneno necauerat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amouendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a nouo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores nouisset, uerita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum uideretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam ciuitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut uolunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Verum Herodes aduertens non solum ob Antonii reuerentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locauit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo uiget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde uero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena uinctum traheret, ut auidam in suos amplexus prouocaret, effeminatus uenienti captiuum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octauia, Octauiani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluuiosus homo epulis, in uerba uenit, quasi Cleopatre conuiuia extollere uellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciua mulier se cena una centies, si uelit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen uidendi auidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam uas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissoluit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus uictum esse Antonium protulit; et sic secundus seruatus est, uictrice regina. Qui quidem postea diuisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Veneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus. 

Ceterum cum insatiabilis mulieris in dies regnorum auiditas augeretur, ut omnia complecterentur in unum, temulento Antonio, et forsan a tam egregia cena surgenti, romanum postulauit imperium, quasi in manibus posse concedere fuisset Antonii; quod ipse, minime sui compos, minus oportune, suis romanisque pensatis uiribus, se daturum spopondit. 

O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O liberalis homo! Tot seculis, tanta cum difficultate, sanguine fuso et in morte tot insignium uirorum, tot etiam populorum, tot egregiis operibus, tot bellis uixdum quesitum imperium, postulanti mulieri, non aliter quam domuncule unius dominium, inconsulte, quasi euestigio daturus, concessit. 

Sed quid? Iam ob repudium Octauie belli seminarium inter Octauianum et Antonium uidebatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Verum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis uelis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obuiis hostibus inita pugna terrestri, cessere uicti et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi naualis belli fortunam. Aduersus quos Octauianus, cum Agrippa genero factus obuius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere uiderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua uehebatur naui et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum uires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam uictor Octauianus secutus eos pluribus secundis preliis uires exinaniuit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli uolunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta uero Alexandria, cum Cleopatra ingenio ueteri in uanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuuenem Octauianum illicere, indignans cum audisset se seruari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum uenis ypnales serpentes uulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, auaritie lasciuie atque uite finem sumpsit infelix, Octauiano conante, Psillis uulneribus uenenatis admotis, illam in uitam reseruare si posset. 

Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assueuisse. Quod cum aduertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornauerat, ueneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate inuitauit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire uoluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: — Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam nouis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est —. Tandem cum fraudem, ea monstrante, nouisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam uolunt. 

Prior uulgatior est opinio, cui additur ab Octauiano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari. 

LXXXIX. De Antonia Antonii filia.
Antonia minor clarissime uiduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumuiri ex Octauia — ut creditur — filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octauiani Augusti priuigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Liuillam), qui dum germanice expeditioni uacaret — ut quidam arbitrantur — Tyberii fratris sui opere ueneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate uireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias prouocari, quin imo reliquum uite spatium sub Liuia socru intra limites cubiculi uiri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes uiduitate celebri superaret. 

Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam prouectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lasciuie nota duxisse uitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuuenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in siluis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octauiani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lasciuie feruentissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed uirtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, seruantem? Edepol nil dignum satis relictum est uerbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia uires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse. 

XC. De Agrippina Germanici coniuge.
Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octauiani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe aui materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octauiani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuueni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptiuo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico uiro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris — ut pro comperto habitum est — ueneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuuenis uiri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et aduertisset ignauus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa uia tanque breui spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut uerberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seuiendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius uiolenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina uero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseuerans scelesti principis insolentiam moriens superauit, ostendens, cum multos posset facile, dum uellet, occidere, unum solum mori uolentem totis sui dominii uiribus uiuum seruare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiuerit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit. 

XCI. De Paulina romana femina.
Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis uenustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter uirum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota ueneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuuenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuuenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli uiro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret aduerteretque aperto calle sibi mulieris constantia uiam prerigi, in fraudes uertit ingenium. Consueuerat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus uisitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum nouisset iuuenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitauit; et ratus Anubis sacerdotes uotis suis plurimum posse conferre, eos adiuit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute uenerabilior, uenienti more solito Pauline placida uoce diceret noctu ad se uenisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se deuotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque uera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata uiroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu ueneratum fore, e celo suis precibus atque deuotione lapsum et in eius uenisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consueuissent misceri mortalibus. Cuieuestigio Mundus respondit posse, Iouemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina uiro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuuenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam auide in amplexus et coitum uenisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et auidam eque noctis futuram; et sic faciliori uia iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obuius dixitque uoce submissa: — Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis —. Verum longe aliter quam arbitraretur successit ex uerbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque reuocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad uirum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut uir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani uulgi uerteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis deuotione et seruata castimonia tam solerter. 

XCII. De Agrippina Neronis Cesaris matre.
Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit. 

Hec etenim Germanici Cesaris, optimi atque laudande indolis iuuenis, ex Agrippina superiori filia fuit, uocata Iulia Agrippina et Gaii Caligule principis soror nupsitque Gneo Domitio, homini ex Enobardorum familia fastidiosissimo atque graui, ex quo Neronem, insignem toto orbi beluam, premissis ex utero pedibus, peperit. Verum Domitio intercutis morbo assumpto, Nerone adhuc paruulo, cum formossima esset, Gaius frater eius, homo spurcissimus, turpi stupro ea abusus est; et sublimatus in principem, seu minus eius mores approbans, eo quod se Lepido dominii spe miscuerit, seu emuli alicuius inpulsu, eam fere bonis omnibus priuatam, relegauit in insulam. Quo tandem a militibus suis trucidato eique Claudio substituto, ab eodem reuocata est. Que tractu temporis, cum audisset Valeriam Messalinam, uariis agentibus meritis, confossam, spem euestigio intrauit sibi natoque potiundi orbis imperii; et celibem principem, esto Germanici patris sui fuisset frater, decora pulchritudine sua, aduersus Lolliam Paulinam, opitulante Calixto liberto, et Eliam Petinam, Narcisso fauente, opere Pallantis, Claudium in pregrande nuptiarum suarum desiderium traxit. Sed obstare uoto uidebatur honestas eo quod illi neptis esset ex fratre. Verum oratione Vitellii subornati, actum est ut in desiderium suum cogeretur precibus senatorum, eoque orante fieret a senatu decretum quo prestaretur patruos posse neptes inducere. Et sic Agrippina, uolente Claudio et orante senatu, eius uenit in nuptias. Que tandem Augusta dicta est et carpento in Capitolium ferebatur, solis sacerdotibus ante concessum, et in aduersos sibi seuire cepit suppliciis. Demum cum astutissima esset mulier, tempore captato, quanquam utriusque sexus filii essent Claudio, eum induxit, suadente illi Memmio Pollione, tune consule, et urgente plurimum Pallante liberto, qui ob stuprum Agrippine summe fautor erat, ut Neronem priuignum in filium adoptaret, quod ante in familia Claudiorum factum nemo meminerat; eique Octauiam, quam ex Messalina susceperat, et que Lucio Sylano nobili iuueni desponsata fuerat, sponderet in coniugem. Quibus obtentis, rata in casses beluam incidisse, non tantum Claudii assiduarum ingurgitationum affecta tedio, quantum ne ante patris mortem Britannicus Claudii filius in etatem solidam deueniret exterrita, Narcisso etiam pro Britannico multa perorante, quasi proposito suo futurum obicem arbitrata, in mortem Claudii facinus exitiale commenta est. 

Delectabatur quidem Claudius boletis plurimum illosque cibum dicebat deorum et ideo absque semine sua nasci sponte. Quod cum aduertisset Agrippina, studiose coctos infecit ueneno eosque, secundum quosdam, ipsa apposuit temulento. Alii uero dicunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Alotum spadonem pregustatorem suum ab Agrippina corruptum appositos. Verum cum uomitu et alui solutione uideretur salus Claudii secutura, opere Xenophontis medici illitis ueneno pennis ad uomitum continuandum porrectis, eo itum est quo cupiebat uxor. Ipse tandem in cubiculum reductus, ignaris omnibus preter Agrippinam, mortuus est. Cuius quidem mors non ante ab Agrippina palam nuntiata est quam, amicorum suffragio, omisso Britannico tanquam iuniore, Nero iam pubescens sublimaretur in principem. Quod adeo gratum fuit Neroni ut matrem illico, tanquam bene meritam, in cunctis, tam publicis quam priuatis, preponeret uidereturque sibi titulum, matri uero principatum sumpsisse. Et sic especula romani principatus Agrippina toto effulsit orbi. Ceterum splendor iste tam grandis turpi macula labefactatus est; nam cede plurium atque exiliis aliquandiu debachata est. Preterea creditum fuit, ea patiente, preter naturalem et debitam dilectionem in matrem, amore illecebri a filio fuisse dilectam, cum is meretricem ei persimilem inter pellices assumpsisset et concubitum testarentur persepe macule uestibus iniecte, quotiens cum eo lectica delata est; dato uelint alii eam in facinus hoc filium attraxisse, desiderio recuperandi dominii a quo deiecta uidebatur, eo quod in Neronem quibusdam ex causis multum oblocuta fuerat; quod firmari uolunt ob id quod de cetero Nero sit assuetus fugere eius contubernium et solitudines collocutionum. 

Attamen que patruum in coniugium suum allexerat, boleto peremerat, ineptum iuuenem fraudibus et uiolentia sublimarat imperio, in detestabilem, quanquam meritam, mortem deducta est. Nam cum in multis filio grauis esset, eius meruit odium ex quo omni honore et augustali maiestate ab eo priuata est. Que indignans et femineo irritata furore, eidem, uti procurauerat, sic se subrepturam imperium minata est. Quibus exterritus Nero, cum eam et oculatam nimium nosceret et ob memoriam Germanici patris amicorum subsidiis plenam, ueneno ter illam surripere conatus est. Sed discreta mulier antidotis offensam uitauit. Demum cum et laqueos ceteros, quos in necem eius tetenderat, uitasset, intellexit Nero cautiori fraude agendum fore eique exposcenti ab Aniceto prefecto classis apud Misenum olim a pueritia nutritore suo, ostensum est nauim posse componi fragilem in qua suscepta Agrippina doli ignara periclitari posset. 

Quod cum Neroni placuisset, eam ab Antio uenientem, quasi preteritorum odiorum penitens, ficta filiali affectione, suscepit in ulnis et usque domum prosecutus est. Inde apparata naui in suam pernitiem, ad cenam itura illam conscendit, comitantibus Creperio Gallo et Acerronia libertis; eisque per noctem nauigantibus dato signo a consciis, cecidit tectum nauis plurimo plumbo graue et oppressit Creperium. Deinde nautis agentibus ut tranquillo mari nauis uerteretur in latus, auxilia Acerronia inuocante, contis remisque occisa est et Agrippina, humero saucia et in mare tandem deiecta, a litoralibus suffragantibus in Lucrinum lacum uillamque suam deducta est. Inde, ea iubente, ab Agerino liberto Neroni quoniam euasisset nuntiatum est; qui detineri illum iussit, quasi saluti sue insidiaturus uenisset, missique sont Anicetus et Herculius tetrarcus et Obarius centurio classiarius ut illam perimerent. Et cum esset ab Aniceto circundata domus et ancillula, qua sola sotiata erat, Agrippina fugisset, introgressi ministri ad eam, primus Herculeus caput eius fuste percussit; inde cum ipsa cerneret centurionem ferrum in mortem eius expedientem, protenso utero clamauit ut uentrem ferirent. Et sic occisa nocte eadem cremata est et uilibus obsequiis terra contecta, leuem demum tumulum sui<s> in uia prope Misenum et Cesaris Iulii uillam eidem apponentibus. 

Alii uolunt a Nerone conspectam post cedem et ex membris aliqua ab eodem damnata, aliqua laudata, et demum sepultam. 

XCIII. De Epycari libertina.
Epycaris extera potius quam romana creditur femina, nec tantum ullo generis fulgore conspicua, sed a liberto genita patre libertina mulier fuit; et, quod longe turpius est, nullis delectata bonis artibus; circa tamen uite exitum, sibi generosum fuisse animum patefecit uirili robore. Crescentibus quidem apud Romanos et Ytalos omnes Neronis, Romanorum principis, insolentiis lasciuiisque, eo itum est ut, Lucio Pisone principe, in eum non nulli senatorum aliorumque ciuium conspirarent, dumque rem in finem trahere uariis temptarent colloquiis, quo pacto nescio, sed in notitiam Epycaris predicte deuenere omnia et coniuratorum nomina. 

Verum cum iudicio suo nimium protraheretur opus, quasi tedio affecta, in Campaniam secessit; et dum apud Puteolos forte resideret, ne tempus sineret abire uacuum, Volusium Proculum chynolarcem classisque romane prefectum et olim Agrippine interfectorem conuenit, rata multum emolumenti addere coniurationi si eum trahere posset in partes; et ostensis longo ordine Neronis flagitiis fastidiis ineptisque moribus et insolentiis et inde eius in eum ingratitudine, quod ob tam grande facinus, Agrippine scilicet cedis, in re nulla, tanquam bene de se meritum promouisset, coniurationem aperuit totisque uiribus conata est eum coniuratis addere sotium. Sed longe aliter quam arbitraretur Epycaris secutum est. Nam Volusius experturus numquid obsequiis in se principis gratiam Rectere posset, quam cito illi Cesaris copia concessa est, Epycaris dicta reserauit omnia, esto non egerit quod rebatur; nam ambiguo adhuc homini astuta mulier nullum cospirantium nomen ediderat. Ea autem accita, fieri non potuit ut ex rogatis quicquam aperiret rogantibus. Tandem cum seruaretur sub custode, coniuratione per coniuratos ipsos casu patefacta, iterum in examen reuocata, quasi suppliciorum hominibus inpatientior, facilius ab ea quod optabatur extorqueri posset, post longos cruciatus, carnificibus etiam inferentibus ultro, ne superari uiderentur a femina, nullum constantissimi pectoris reserauit archanum. Tandem in diem reseruata posterum, cum pedibus ire non posset, timens si tertio uocaretur non posse subsistere, solutam pectori fasciam arcui selle, qua uehebatur, implicuit et facto laqueo gucturi iniecit suo et, cum omnem illi corporis dimisisset molem, ne conspiratis obesset, uiolentam sibi mortem consciuit, ueteri frustrato prouerbio, quo docemur tacere quod nesciunt mulieres; et sic Neronem uacuum trepidumque reliquit. 

Quod quidem, etsi maximum uideatur in femina, longe tamen spectabilius est, si spectetur eiusdem coniurationis egregiorum hominum inconstantia, quorum, aliunde quam ab Epycari cognitorum, nemo tam robuste iuuentutis fuit qui, nedum pati pro salute propria, quod pro aliena femina passa est, sed nec audire tormentorum nomina pateretur, quin imo percontanti confestim que nouerat de conspiratione narraret. Et sic nemo sibi amicisque pepercit, cum cunctis, nisi sibi, femina pepercisset inclita. 

Oberrare crederem naturam rerum aliquando, dum mentem mortalium corporibus nectit, illam scilicet pectori infundendo femineo quam uirili immisisse crediderat. Sed cum Deus ipse dator talium sit, eum circa opus suum dormitari nephas est credere. Summamus ergo perfectas omnes arbitrandum est; numquid tamen seruemus, ipsum indicat opus. Erubescendum nempe hominibus reor dum, nedum a lasciua femina, sed etiam a constantissima quacunque laborum tolerantia uincuntur. Nam si preualemus sexu, cur non ut et fortitudine preualeamus decens est? Quod si non sit, cum ipsis effeminati, iure de moribus transegisse uidemur. 

XCIV. De Pompeia Paulina Senece coniuge.
Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; utrum autem romana an alienigena fuerit, legisse non recolo. Attamen, dum spiritus eius generositatem intueor, credidisse malim romanam fuisse potius quam forensem. Cuius etsi certa careamus origine, certissimo tamen piissimi eius amoris in uirum exemplo illustrium uirorum testimonio non caremus. Credidere quidem ex honestissimis illius eui hominibus quam plurimi seuitia Neronis potius quam crimine Senece eum Senecam, senem atque celeberrimum uirum, pisoniane coniurationis labe notatum, si labes iure dici potest in tyramnum agere quid aduersum. Qua sub umbra, ob uetus, imo ob innatum in uirtutes odium, ab ipso Nerone seuiendi in Senecam uia comperta est; esto arbitrati quidam sint, inpulso Poppee atque Tigillini, unicum imperatori crudelitatis consilium, eo itum sit ut indiceretur per centurionem Senece ut sibi mortem deligeret. Quem, cum se ad executionem accingentem uidisset Paulina, sepositis consolatoriis uiri ad uitam blanditiis, quibus hortabatur, castissimi amoris inpulsu mortem, et illud idem mortis genus, forti animo capessere una cum coniuge disposuit, ut quos iunctos honesta uita tenuerat, iunctos mors una dissolueret. Et cum impauida tepentem intrasset aquam, et eadem hora cum uiro, ad effundendum spiritum, uenas aperuisset, iussu principis, cuius in eam nullum erat particulare odium, ad opprimendam paululum infamiam innate crudelitatis, renitens a seruis morti subtracta est. Verum non adeo cito sanguis consistere coactus est, quin pallore perpetuo testaretur mulier optima plurimum uitalis spiritus emisisse cum uiro. Tandem, cum paucis annis uiri memoriam laudabili uiduitate seruasset, cum aliter non posset, nomine saltem Senece coniunx clausit diem. 

Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac uenerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam uitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, seruare? 

Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est — sed sextum, septimum et octauum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et nouorum uirorum thalamis inferre faces, ut uideantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est <per>noctando nouos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt uultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium. 

Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui uiri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consueuere ueteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, uiduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis uariis. 

XCV. De Sabina Poppea Neronis coniuge.
Sabina Poppea romana et illustris fuit femina, T.Ollii, non equidem extreme nobilitatis uiri, filia, quanquam non ex eo nomen sumpserit, sed a materno auo Poppeo Sabino uiro inclito, atque triunphalis decoris et consolatu insigni; nec ille cetere muliebres defuissent dotes si honestos affuisset animus. 

Fuit enim formositatis inuise et matri, suis annis ceteras Romanas pulchritudine excedenti, persimilis. Preterea erat illi sermo blandus et laudabili sonorus dulcedine, ingenium egregium atque uersatile, si eo honestis artibus fuisset usa; mosque illi fuit assiduus palam modestiam preferre, clam autem uti lasciuia, comune mulierum crimen; et cum illi rarus esset in publicum egressus, arte tamen non caruit. Nam, cum intellexisset callida mulier intuitu oris sui multitudinem et primores potissime delectari, semper eius parte uelata egressa est, non quidem ut absconderet quod concupisci desiderabat, uerum ne intuentium oculos liberali nimium demonstratione satiaret, sed potius quod occultauerat uelo uidendi desiderium linqueret. Et ne per mores omnes suos discurram, cum nunquam fame parceret, eo libidinem flectebat suam quo paratior ostendebatur utilitas, nullum faciens inter maritos mechosque discrimen. His insignita notis femina obsequentem satis fortunam habuit. Nam, cum sibi abunde facultates ad gloriam generis sustinendam suppeterent, primo Rufo Crispo romano equiti nupsit. Et cum iam ex eo peperisset filium, suggestu Othonis, iuuentute luxuque ualentis, potentisque Neronis contubernio, eidem adhesit adultera, nec diu et coniunx effecta est. Sane is, seu amoris feruore minus cautus, seu iam nequiens petulce mulieris tolerare mores et ob id eam in Neronis concupiscentiam trahere conaretur, seu, sic exigente fortuna Poppee, ex conuiuio Cesaris surgens auditus dictitare consueuerat se ad illam rediturum cui a superis omnis penitus fuisset concessa nobilitas elegantia morum et diuina formositas, in qua consisterent omnium uota mortalium atque gaudia uoluptatesque felicium. Quibus facile irritata Neronis libido, adinuenta non longa cunctatione per intermedios adeundi uia, in amplexus principis uolens cupiensque deuenit. Nec multum distulit, et artificiosis femine delinimentis adeo irretitus est Nero, ut arbitraretur ea esse uerissima que dictitare consueuerat Otho. Quod cum nosceret sagacissima mulier, dissimulans quod optabat, captato tempore, fictis perfusa lacrimis, aiebat aliquando se amorem suum omnino quo cupiebat inferre non posse, cum et ipsa Othoni coniugali iure obnoxia esset et principem teneri gratia Attis ancillule pelicis aduertebat. Ex quibus secutum est ut Otho, sub specie honoris amotus, prefectus Lusitanie prouincie micteretur et Attis excluderetur omnino. Inde in Agrippinam principis matrem inuehi cepit Poppea, dicens aliquando principem, nedum imperio, sed nec libertate gaudere, eum esse pupillum, et tutricis arbitrio trahi. Quibus obstante nemine, ob odium fere omnium in superbiam Agrippine, actum est ut Neronis iussu misera mater uiolenta morte subtraheretur et paulatim subtraherentur emuli plures, Tigillino opitulante castrorum prefecto. Tandem cum principem in sui dilectionem ardentissimum cerneret, et obstacula desiderii sui cuncta fore sublata, in coniugium Neronis explicare retia cepit; et cum illi iam peperisset filiam unicam, Memmio Regulo et Virginio Rufo consulibus, quam summo cum gaudio Nero susceperat, eamque Augustam Poppeam nuncuparat, iam audaci oratione instare cepit, dicens nemini geminam concessisse noctem quin euestigio sequeretur connubium, neque se fore degenerem, et fecunditate uteri atque formositate corporis imperatoris mereri nuptias; et cum iam flagrantem principem in desiderium traxisset connubii, primo Octauia coniunx, olim Claudii Cesaris filia, in Pandateriam insulam innocua relegata est; et demum, uigesimo etatis sue anno, inpulsu Poppee, Nerone mandante, occisa, et Poppea Cesari iuncta coniugio. Sed non diu longis artibus quesito atque potito culmine gauisa est. Nam, pregnans iterum facta, fortuita Neronis ira calce percussa, diem obiit. Cuius aboleri corpus igne romano more Nero prohibuit, sed exterorum regum ritu magnifica exequiarum pompa deferri publice iussit, illudque refertum odoribus Iuliorum tumulo condi. Ipse autem pro rostris illam, et potissime formositatis precipue, longa et accurata oratione laudauit, non nulla fortune seu nature dona, quibus insignita erat, loco clarissimarum uirtutum illi attribuens. 

Erat michi inter has Poppee fortunas quid dicerem in molliciem nimiam, in blanditias petulantiam lacrimasque mulierum, certissimum atque perniciosissimum uirus credentium animorum. Sed ne uiderer satyram potius quam hystoriam recitasse, omictendum censui. 

XCVI. De Triaria Lucii Vitellii coniuge.
Triaria, mulier nullo alio sui generis splendore cognita, nisi quia Lucii Vitellii, fratris Auli Vitellii, Romanorum principis, coniunx fuit: Cuius seu ob feruidum in uirum amorem, seu ob insitam animo natura atrocitatem, tanta fuit ferocitas, quod ob aduersum muliebribus morem memoratu digna uisa sit. 

Discordantibus igitur ob principatum Vitellio Cesare atque Vespasiano, actum est ut, cum intrassent Tarracinam, Volscorum oppidum, non nulli gladiatores sub Iuliano quodam duce, et remiges etiam plures romane classis, haud longe a Circeo monte sub Apollenario prefecto morantis, et ab his, cum Vespasiano sentientibus, per negligentiam et socordiam teneretur, serui cuiusdam indicio factum est ut nocte illam Lucius intraret. Qui dum in semisopitos arma arripientes hostes atque oppidanos infestos ferro seuiret, Triaria, que per noctem secuta uirum ciuitatem intrauerat, in coniugis uictoriam auida, accinta gladio et uitellianis immixta militibus, nunc huc nunc illuc, per medias noctis tenebras, inter clamores dissonos et discurrentia tela sanguinem morientiumque singultus extremos, nil militaris seueritatis omictendo, irruebat in miseros adeo ut, recuperato oppido, crudeliter nimium atque superbe in hostes egisse relatum sit. 

Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt uires: nulla illis, dum modo uiri gloria extollatur, formido, nulla pietatis memoria, nulla feminei sexus erubescem tia, nulla temporum qualitatis existimatio. Potuit Triaria in decus uiri, omnia facili labore subire, que, nedum feminas, quibus, ut plurimum, mos est etiam diurno muris murmure in sinu coniugis exanimari, sed robustos iuuenes atque bellicosos horrore <solent> quandoque corripere. Et si tanto cum impetu se tulit hec in arma nocturna mulier, quis credet eam hoc tantum facinore fuisse conspicuam, cum non consueuerint, seu exitiose sint seu celebres, sole mortalium pectora subire uirtutes? 

Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam. 

XCVII. De Proba Adelphi coniuge.
Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis — et ex coniectura, credo — eam fuisse romanam (alii uero clarissimi uiri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione. 

Hec igitur — sub quocunque preceptore factum sit — liberalibus artibus ualuisse liquido potest percipi. Verum, inter alia eius studia, adeo peruigili cura uirgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse uideatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animaduertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Veteris hystoriam et Noui seriem placido atque expedito et succipleno uersu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte uersus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, seruata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit aduertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in ueteribus atque nouis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et euangelistam facile credat fuisse Virgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum uoluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat euo dolentes nouimus. 

Voluit insuper egregia femina labore suo compositum opus uocari Centonam; quod ipsi persepe uidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius <ingenium> huic tantum acquieuisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores uite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque deuenisse nequiuere. 

Que inter — ut non nullis placet — fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Virgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas nouisse literas ut latinas. 

Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent uiri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri uoluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem uite Christi passis uerbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine. 

Erat huic satis — si femineos consideremus mores — colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere uoluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen euasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo uoluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis friuolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciuiendo uacare! Aduerterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadauere sepelire, et, tanquam non uixerint, e uita discedere. 

XCVIII. De Faustina Augusta.
Faustina Augusta, que et inter diuos postea relata est, glorie plurimum uiuens moriensque, uiri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperauit una cum uiro et consulto senatus Augusta appellata est, non parua eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis uiris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum inuenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid diuinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuuencula et etate prouectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color uiuidus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum. 

Creditum quidem est hanc non uno, preter uirum, contentam fuisse amasio, quin imo in amplexus plurium deuenisse ex quibus quorundam nomina detexit infamia. Nam Vetilus quidam inter eius adulteros habitus est; sic et Orphitus et post hunc Moderatius; sed qui ceteros anteiuit, Tertullus nominatus est, quem etiam aiunt ab Antoni<n>o secum in cena compertum. Et his superadditus Marcus Verus, non obstante quod eius esset ex Lucilla filia gener. Et, quod omnium horum turpius est, aiunt eam gladiatorem quendam adeo amasse ut ob desiderium eius incurreret egritudinem fere letalem et sanitatis desiderio Antonino concupiscentiam detexisse suam eumque, medici consilio usum, ad feruorem sedandum languentis gladiatorem occidi fecisse et eius adhuc tepenti sanguine omne delinisse corpus egrote et sic ab impetuoso amoris esto ac etiam morbo liberasse coniugem. Quod quidem remedium fictum credidere prudentes, cum temporis in processu Commodus Antoninus ea tempestate conceptus, non definiti sanguinis, sed habiti potius cum gladiatore concubitus, scelestis operibus suis, quibus potius gladiatoris quam Antonini credebatur filius, testimonium ueritati prestaret. Quibus in Faustine ignominiam personantibus, Antonino ab amicis suasum est ut illam occideret seu saltem, quod humanius uidebatur, abdicaret. Verum Antoninus cum esset mitis ingenii homo, esto egre ferret adulteria coniugis, recusauit in consilium ire et ne in maius euaderet dedecus perpeti maluit. Nec aliud suadentibus respondit amicis quam oportere repudiatis dotes restitui, uolens et ob id intelligi quod ob Faustinam teneret imperium. Sed ista sinenda sunt (sepissime quidem etiam intuito minimo, minus etiam aduertenter facto, labefactari honestiores consueuere) et e nebulis redeamus in lucem. 

Antonino autem apud orientales reges magnifice rem publicam curante, actum est ut Faustina in uico Alalee, in radicibus Tauri montis, egritudine diem clauderet extremum. Quam Antonini precibus senatus inter diuos extulit et de cetero diua Faustina appellata est: quod apud Romanos mulieri nulle ante contigerat. Et cum eam iam castrorum matrem appellasset Antoninus, ei templum eo in loco in quo decesserat construi fecit insigne et eidem statuas iussit apponi sui nominis conspicuas instituitque puellas sacerdotes templo quas faustinianas uocitari precepit; et sic loco dee per tempus ibidem celebris habita est Faustina ut quod subtraxisse claritatis uidebatur luxuria, deitas resarciret. 

XCIX. De Semiamira muliere messana.
Semiamira greca fuit mulier, ex ciuitate Messana; quo tamen patre genita, non constat, cum clarum sit Variam quandam messanam, Iulie stiline, coniugis olim Seueri Pertinacis imperatoris, feminam, eius fuisse matrem. Inhonesta quidem aliquandiu fuit mulier, sed post hec, filii claritate et senatus etiam principatu, conspicua facta est. Hec, ut prisca sinamus probra, mater fuit Varii Helyogabali primo Phebi sacerdotis, inde romani principis. Quem ex Antonino Caracalla imperatore, cuius aliquando contubernio usa fuerat, affirmabat genitum, tantaque uulgati corporis laborauit infamia, ut Helyogabalus adhuc puer, non ab auia Varia, ut putauerunt aliqui, sed eo a condiscipulis uocaretur Varius, quia ex uariorum hominum concubitu, quibus continue miscebatur mater, uideretur genitus. Ceterum cum is esset spectabilis forma et ob sacerdotium plurimum cognitus et creditus assertione matris a militibus prouincialibus Caracalle filius, factum est, auie pecunia, quam plurimam penes Iuliam imperatricem sagacitate cumulauerat sua, ut, conquerentibus de Macrino imperatore militibus, eorum in eum, si quid in Macrinum attentaretur, deueniret consensus. Nec difficulter: erat enim eo tempore tante autoritatis apud romanos exercitus Antoninorum nomen atque familia, ut nil magis quam ut ex eis aliquis principatum teneret optaretur a cunctis. Nec diu, cum in Macrinum coniurassent, Helyogabalus haud longe Antiochiam imperator salutatus est et Antoninus nominatus. Quod cum in Antiochia audisset Macrinus, miratus Varie mulieris audaciam, cuius opus hoc, ut erat, ratus est, dum Helyogabalum obsideri curat, Iulianus, in hoc missus, occiditur et eius milites in fidem Helyogabali transitum fecere et cum ipse Macrinus aduersus Helyogabalum descendisset in pugnam, uictus atque fugatus est; et post paululum in Bithinie uico, una cum Dyadumeno filio, occisus. Ex quo Helyogabalus, quasi Caracalle patris mortem ultus, opere Varie auie sue indubitanter principatum adeptus est; et Romam ueniens a cuncto senatu, maximo cum desiderio expectatus atque susceptus est. Ex qua repentina prouectione Semiamira usque ad astra fere delata est et, Augusta nuncupata, ex fornicibus, romani principis aule dominium consecuta refulsit, hac una fulgidior causa. Nam dato scelestus esset Helyogabalus, cognoscens se auie facto principem et per consequens filie genitricis sue, in tantum illam, quasi loco retributionis, honoribus pretulit, ut nil fere, nisi ea disponente, perageret; et cum eadem die, qua Romam intrauerat, senatum habuisset, iussit matrem rogari ut in senatum accederet. Que a console rogata concessit; eique, ibidem ubi reliquis senatoribus, apparato subsellio, more ceterorum, de agendis sententiam dixit; quod mulieri alteri contigisse, memoria nulla est. 

O ignominiosum spectaculum, inter grauissimos uiros uidisse, e lupanari pridie euulsam, meretriculam sedisse; et ubi de regibus agebatur, inter lenones assuetam, dicentem audisse sententiam! O libertas uetus, o prisca sanctitas, o marorum indignatio ueneranda, qua minus graues homines ex tam celebri collegio pellebantur, nota deturpati censoria, ubi es? Spectasne infamem mulierculam Curionum Fabritiorum Scipionum Catonumque loca fedantem? 

Sed quid mulierem senatoriam queror, cum hostes reipublice et illecebres iuuenes exteri atque incogniti urbis et orbis teneant principatum? Quid tandem? Nunquam postea senatum Helyogabalus intrauit quin una secum intraret sanctissima mater. Cui hoc insuper fecit ceca felicitas ut tam grandis existimationis haberetur uulgo et Sybillis etiam preponeretur omnibus. Preterea, cum fastidienda sint dicta, quod sequitur ridiculum est. Tante enim fuit hec mulier apud ignauum filium dignationis, ut in Quirinali colle, facto ab eo loco quem senaculum appellauit, ubi iam dudum solemnibus diebus matronarum quandoque consueuerat esse conuentus, ordinatis mulieribus que eum conuenirent statutis diebus in locum, iussit eas senatorio more de moribus et agendis circa statum matronarum consulta facerent legesque instituerent; et huic tam discreto senatui Semiamiram principissam constituit, a qua senatus consulta plurima, quanquam ridenda, manasse compertum est. Sancitum quippe eo in collegio fuit quo uestitu uti et quibus ornamentis fas esset unicuique; cui etiam cedere, cui assurgere, cuius etiam ad osculum uenire unaqueque matrona deberet; insuper et que pilento et que equo aut carpento mulari seu sella uehi deberet; et huiusmodi. Que etsi potius, uti erant, uiderentur inania et ludo quam ueritati similia, et potissime muliebri uanitate pensata, et inepto uulgi iudicio, eo tamen tempore permaxima uisa sunt. 

Sane cum nil uiolentum durabile, hec facile dissoluta periere in auras. Nam cum potius meretricio quam matronali ritu in principis aula sese haberet Semiamira, uacante etiam filio, obscenis atque profusis libidinibus eo usque itum est ut Helyogabalus pro meritis occideretur a suis et cum eo Semiamira, umbratili splendore relicto, cesa in cloaca iaceretur et inde una cum cadauere filii traheretur in Tyberim, ne cursus iuuentutis eius differre uideretur ab exitu, quod et nos, uiuentes misere. minime cogitamus. 

C. De Zenobia Palmirenorum regina.
Zenobia Palmirenorum fuit regina, tam eximie uirtutis femina, priscis testantibus literis, ut ceteris gentilibus inclita fama preponenda sit. Hec ante alia genere fuit insignis. Nam a Ptholomeis Egyptiorum regibus claram uolunt originem habuisse, parentibus tamen memorie non concessis. Dicunt autem hanc a pueritia sua, spretis omnino muliebribus offitiis, cum iam corpusculum eduxisset in robur, siluas et nemora coluisse plurimum et accinctam pharetra, ceruis capriisque cursu atque sagittis fuisse infestam. Inde cum in acriores deuenisset uires, ursos amplecti ausam, pardos leonesque insequi, obuios expectare, capere et occidere ac in predam trahere; et impauidam, none hos nunc illos saltus et prerupta montium discurrere, lustra perscrutari ferarum et sub diuo somnos etiam per noctem capere, imbres, estus et frigora mira tolerantia superare, <amores hominum et contubernia spernere> assuetam et uirginitatem summopere colere. Quibus fugata muliebri mollicie adeo eam in uirile robur duratam aiunt ut coetaneos iuuenes luctis palestricisque ludis omnibus uiribus superaret. 

Tandem, instante etate nubili, amicorum consilio, Odenato, iuueni equis studiis durato et longe Palmirenorum nobiliori prmcipi, nuptam uolunt. Erat hec speciosa corpore, esto paululum fusca colore; sic enim, urente sole, regionis illius omnes sunt incole; preterea nigris oculis niueisque dentibus decora. Que cum cerneret Odenatum, capto a Sapore rege Persarum Valeriano Augusto turpique seruitio damnato et Galieno filio effeminate torpescente, ad orientale occupandum imperium intentum, non immemor duriciei pristine armis formositatem tegere et sub uiro militare disposuit; et cum eo, sumpto regio nomine et ornatu, atque cum Herode priuigno, collectis copiis, in Saporem, late iam Mesopotamiam occupantem, animose progressa est; et, nullis parcens laboribus, nunc ducis, nunc militis officia peragens, non solum acerrimum uirum et bellorum expertum uirtute armorum superauit, sed creditum eius opere Mesopotamiam in iurisdictionem uenisse et Saporem, castris eius cum concubinis et ingenti preda captis, usque Thesiphontem pulsum atque secutum. Nec molto post Quietum, Macriani filium, qui patrio sub nomine orientis imperium intrauerat, ut opprimeretur curauit uigilanti studio. Et cum iam omnem orientem ad Romanos spectantem una cum uiro pacatum obtineret, et ecce a Meonio consobrino suo Odenatus una cum Herode filio occisus est; et, ut quidam asserunt, ob inuidiam, existimantibus aliis, Zenobiam in mortem Herodis prestitisse consensum, eo quod sepius eius damnasset molliciem et ut filiis Herenniano et Thimolao, quos ex Odenato susceperat, successio cederet regni. Et imperante Meonio aliquandiu quieuit. Verum Meonio breui a militibus suis trucidato, quasi possessione uacua derelicta, generosi animi mulier in predesideratum imperium intrauit continuo et, filiis eius adhuc paruulis, imperiali sagulo humeris perfusa et regiis ornata comparuit, filiorumque nomine, longe magis quam sexui conueniret, gubernauit iraperium. Nec segniter; nam in eam nec Galienus, nec post illum Claudius imperator aliquid attemptare ausi sunt. Similiter nec orientales Egyptii neque Arabes aut Saraceni, uel etiam Armeni populi, quin imo eius timentes potentiam suos posse seruare terminos fuere contenti. 

Fuit enim illi tanta bellorum industria et adeo acris militie disciplina, ut eque illam magni penderent sui exercitus et timerent. Apud quos nunquam concionata est nisi galeata; et in expeditionibus uehiculo carpentario perrarissime utebatur, equo sepius incedebat et non nunquam tribus uel quattuor milibus passuum cum militibus pedes signa precedebat: nec fastidiuit cum ducibus suis quandoque bibisse, cum esset alias sobria; sic cum persis et armenis principibus ut illos urbanitate et facetia superaret. Fuit tamen adeo pudicitie seuera seruatrix ut nedum ab aliis abstineret omnino, sed etiam Odenato uiro suo, dum uiueret, se nunquam exhibere, preter ad filios procreandos, uoluisse legimus; hac in hoc semper habita diligentia, ut post concubitum unum, tam diu abstineret ab altero, donec aduerteret utrum concepisset ex illo; quod si contigerat, nunquam preter post partus purgationes a uiro tangi patiebatur ulterius; si autem non concepisse perceperat, se ultro poscenti uiro consentiebat. 

O laudabile iudicium mulieris! Satis quidem apparet arbitratam nil ob aliud a natura mortalibus immissam libidinem quam ut prolis innouatione continua conseruetur posteritas et reliquum, tanquam superuacaneum, uiciosum. 

Perrarissimas quidem buiuscemodi moris comperies mulieres. Hec tarnen ne a mente differrent ministeria, ad oportuna domestica preter eunuchos, etate atque moribus graues, neminem unquam, uel perraro, admicti uoluit. Vixit preterea ritu regio et magnifico sumptu usa, ea qua reges utuntur pompa; persicoque more uoluit adorari et ad instar romanorum imperatorum conuiuia celebrauit, in eis uasis usa aureis gemmatisque quibus olim usam Cleopatram acceperat; et quanquam seruatrix thesaurorum permaxima esset, nemo, ubi oportunum uisum est, ea magnificentior aut profusior uisus est. Et si plurimum uenationibus armisque uacasset, non obstitere hec quin literas egyptias nosceret et sub Longino philosopho preceptore grecas etiam disceret. Quarum suffragio hystorias omnes latinas grecas et barbaras summo cum studio uidit et memorie commendauit. Nec hoc tantum; quin imo creditum est illas etiam sub epythomatis breuitate traxisse et preter suum ydioma nouit egyptium eoque, cum syriacum sciret, usa est. 

Quid multa? Tanti profecto fuit hec ut, Gallieno atque Aureolo et Claudio Augusto sublatis, et Aureliano, integre uirtutis homine, in principatu suffecto, ad ignominiam romani nominis expiandam et ad ingentem gloriam consequendam, in se traxerit. Nam, marcomannico bello peracto, et Rome rebus compositis, Aurelianus cum omni cura zenobianam expeditionem assumpsit, et multis egregie, aduersus barbaras nationes eundo, confectis, cum legionibus tandem haud longe Emessam ciuitatem deuenit, quam penes Zenobia, in nullo perterrita, una cum Zaba quodam, quem belli susceperat sotium, cum exercitu suo consederat. Ibi inter Aureli<an>um et Zenobiam de summa rerum acriter et diu pugnatum est. Ad ultimum, cum romana uirtus uideretur superior, Zenobia cum suis in fugam uersa Palmira sese recepit. In qua euestigio a uictore obsessa est. Quam cum aliquandiu, nullas uolens conditiones deditionis audire, mira solertia defendisset, in penuriam oportunarum rerum deducta est. Hinc nequeuntibus Palmirenis Aurelianorum obsistere uiribus, interceptis etiam ab eodem Persis Armenisque et Saracenis auxilio Zenobie uenientibus, armorum ui ciuitas a Romanis capta est. Ex qua cum Zenobia uecta dromonibus cum filiis in Persas aufugeret, ab aurelianis militibus secuta et capta cum filiis, Aureliano uiua presentata est. Ex quo non aliter quam si maximum superasset ducem et acerrimum reipublice hostem, Aurelianus gloriatus est eamque triunpho seruauit et adduxit cum filiis Romam. Inde ab Aureliano celebratus <triunphus>, spectaculo Zenobie admirandus, in quo, inter alia egregia et memoratu dignissima, currum duxit, quem sibi ex auro gemmisque preciosissimum Zenobia fabricari fecerat, sperans se Romam uenturam, non quidem captiuam, sed rerum dominam atque triunphaturam et romanum possessuram imperium; quem et ipsa cum filiis precessit. Verum ipsa catenis aureis collo manibus pedibusque iniectis corona et uestimentis regiis ac margaritis et lapidibus pretiosis honusta, adeo ut, cum roboris inexhausti esset, pondere fessa persepe subsisteret. Sane consumato triunpho thesauro et uirtute spectabili, aiunt illam priuato in habitu inter romanas matronas cum filiis senuisse, concessa sibi a senatu possessione apud Tiburtum, que zenobiana diu postmodum ab ea denominata est, haud longe a diui Adriani palatio, quodeo in loco est cui Conche ab incolis dicebatur. 

CI. De Iohanna anglica papa.
Iohannes, esto uir nomine uideatur, sexu tamen femina fuit. Cuius inaudita temeritas ut orbi toto notissima fieret et in posterum nosceretur effecit. Huius etsi patriam Maguntium quidam fuisse dicant, quod proprium fuerit nomen uix cognitum est, esto sint qui dicant, ante pontificatus assumptionem, fuisse Gilibertum. Hoc constat, assertione quorundam, eam uirginem a scolastico iuuene dilectam, quem adeo dilexisse ferunt ut, posita uerecundia uirginali atque pauore femineo, clam e domo patris effugeret, et amasium adolescentis in habitu et mutato sequeretur nomine; apud quem, in Anglia studentem, clericus existimatus ab omnibus et Veneri et literarum militauit studiis. Inde iuuene morte subtracto, cum se cognosceret ingenio ualere et dulcedine traheretur scienties, retento habitu nec adherere uoluit alteri, nec se feminam profiteri, quin imo studiis uigilanter insistens, adeo in liberalibus et sacris literis profecit ut pre Ceteris excellens haberetur. Et sic, scientia mirabili predita, iam etate prouecta, ex Anglia se Romam contulit; et ibidem aliquibus annis in triuio legens insignes habuit auditores; et cum, preter scientiam, singulari honestate ac sanctitate polleret, homo ab omnibus creditus. Et ideo notus a multis, soluente Leone quinto pontifice summo carnis debitum, a uenerandissimis patribus comuni consensu premortuo in papatu suffectus est nominatusque Iohannes; cui, si uir fuisset, ut octauus esset in numero contigisset. Que tamen non uerita ascendere Piscatoris cathedram et sacra ministeria omnia, nulli mulierum a christiana religione concessum, tractare agere et aliis exhibere apostolatus culmen aliquibus annis obtinuit Christique uicariatum femina gessit in terris. 

Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presideri populo tanque infausto ercore decipi a femina passus non est et illam indebita audentem nec sinentem suis in manibus liquit. Quam ob rem suadente dyabolo qui eam in tam scelestam deduxerat atque detinebat audaciam, <actum est> ut, que priuata precipuam honestatem seruauerat, in tam sublimi euecta pontificatu in ardorem deueniret libidinis. Nec ei, que sexum diu fingere nouerat, artes ad explendam defuere lasciuiam. Nam adinuento qui clam Petri successorem conscenderet et exurentem pruriginem defricaret, actum est ut papa conciperet. 

O scelus indignum, o inuicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non uocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diuerticula uicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere. 

CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice.
Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator uocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex uiro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino paruulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis — ut placet aliquibust — a societate remouit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi auida, cum in discordiam deuenisset cum filio, femineo quodam astu iuuenem, uiribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio seruari iussit in carcere; soliumque a quo uniuersus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperauit. 

Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a uinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum uiribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter aduersus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio mouere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit seuitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas euulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbauit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam euestigio coronauit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen seruauerat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant Constanti<n>um filium caperent luminibusque priuarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, fauentibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen aduertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegauit in exilium, in qua iam senex uitam clara terminauit mulier. 

Alii tamen de fine huius aliter sentire uidentur. Dicunt quidem, matre et filio discordantibus, et uicissim sese imperio priuantibus, Romanos ab eis desciuisse et in Karolum magnum, Francorum tunc regem, suum imperium transtulisse eumque temptasse ut in unum, quod diuidi uidebatur, imperium redigeret Yrenis nuptiis eique Yrenes hesisse. Quod cum aduertisset Eutitius patritius, confestim sublimauit Nycephorum et obsidione Yrenem ad intrandum monasterium, dimisso imperio. coegisse et in eodem demum eam consenuisse. 

CIII. De Enguldrada florentina uirgme.
Enguldrada ex Rauennatum olim clarissima ciuitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui. 

Hec enim cum in templo, olim Marti, postea uero Deo sub Iohannis Baptiste uocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam uenerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiua templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et ciuium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla uarietate distinctum honestatemque eius et grauitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex ciuibus etate atque nobilitate uenerabilem uirum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem uerba conuertit inquiens: — Quenam queso uirgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? —. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: — Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum uelis, te deosculetur, si iussero —. Que uerba dum percepisset auribus uirgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et uirginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, eleuatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, uoce infracta, humili tamen dixit: — Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si uiolentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est —. 

O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi uiro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex uerbis animo uirginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate uirginis indignationem laudasset et uerba, Guidonem quendam nobilem iuuenem accersiri iussit et, ne diu careret uirgo cui posset honestum, si uellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, uiro maturam, a se dotatam egregie, antequam moueretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum uirginis in archano consistere, sed ab ampliori uirtutis fomite ui merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam. 

Sic igitur que uirgo templum intrauerat, ob integritatem pudice mentis in domum patriam, maxima genitoris et suorum alacritate, desponsata rediit; et in processu, fecundos enixa partus, ornatam generosa et in hodiernum usque amplo uirorum numero perseuerante prosapia, diem claudens, uiri splendidam domum liquit. 

Hec dixisse placuit in dedecus modernarum, quarum tanta animi leuitas est et effrenati sunt mores, ut oculis gestibusque irruere in quorumcunque intuentium uideantur amplexus. 

CIV. De Constantia Romanorum imperatrice et regina Sycilie. 
Constantia e summo orbis cardine terris Romanorum imperatrix effulsit. Verum, quoniam iam multis comune decus admirationem intuentium minuisse uidetur, alia claritatis causa nostro euo apparere uolentibus querenda est; que huic non defuit. Nam si ullo alio non detur merito, unico saltem partu undique conspicua facta est. 

Fuit hec Guilielmi, optimi quondam Syculorum regis, filia. Cuius in ortu cum adesset, ut aiunt plurimi, Ioachin quidam calaber abbas, prophetico dotatus spiritu, Guilielmo dixit natam regni Sycilie desolationem futuram. Qua prefatione stupefactus rex atque perterritus, cum prestitisset uaticinio fidem, secum cepit anxia meditatione reuoluere quo pacto posset contingere istud a femina; nec aliter uidens quam a coniuge uel a filio, regno compatiens suo, auertere, si posset, istud consilio statuit; eamque, ut connubii atque prolis auferretur spes, uirgunculam monasticis clausam claustris egit ut Deo perpetuam uirginitatem uoto promicteret. Nec aspernandum, si profuisset consilium. Sed quid aduersus Deum, iuste mortalium scelesta facinora expiantem, stolidi imbecillesque conatus exponimus? Minimo equidem et unico frustramur inpulsu. Hec autem cum, sanctissimo patre Eratreque extinctis, nemine, se preter, legitimo regni herede superstite, iuuentutem omnem peregisset iamque facta uideretur anus, sumpsissetque post obitum Guilielmi regni dyadema Tancredus regulus, et post eum Guilielmus filius, iuuenculus adhuc, eoque itum esset, seu crebra seu minus digna regum innouatione, ut, factionibus procerum undique bellis scaturientibus, ferro igneque regnum omne in exterminium trahi uideretur; quam ob rem quibusdam compatientibus infortunio menti incidit quod postmodum subsecutum est, Constantiam scilicet alicui insigni principi in coniugem dari, ut eius opere et potentia pestiferi sedarentur tumultus. Nec absque dolo atque labore ingenti obtentum est, summo consentiente pontifice, ut in eam Constantia deueniret sententiam, scilicet ut nuberet, cum immobilis staret in professionis sue proposito, et annosa etiam uideretur etas obsistere. Sed cum, ea etiam renuente, res adeo processissent ut commode nequirent retrahi, Henrico Romanorum imperatori, olim Frederici primi filio, desponsata est. Et sic rugosa anus, sacris omissis claustris positisque sanctimonialium uictis, cultu ornata regio, nuptaque et imperatrix deuenit in medium; et que Deo uirginitatem dicarat perpetuam, thalamum principis intrans nuptialemque conscendens thorum, eam inuita deposuit. Ex quo factum est, non absque audientium admiratione, ut quinquagesimum et quintum etatis sue annum agens, annosa conciperet. Et cum tarda penes omnes conceptionis huiusmodi fides esset dolusque crederetur a pluribus, ad auferendam suspitionem prouide actum est ut, propinquante partus tempore, edicto Cesaris matrone regni Sycilie uocarentur omnes uolentes futuro partui interesse. Quibus conuenientibus etiam ex longinquo, positis in pratis extra ciuitatem Panormi tentoriis et, secundum alios, intra urbem, percipientibus cunctis, imperatrix decrepita infantem enixa est, Fredericum scilicet, qui postea in monstruosum euasit hominem et Ytalie totius, nedum regni Sycilie, pestem, ut non euacuaret calabri abbatis uaticinium. 

Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, preter hunc, nullus sit nostris auditus temporibus. Quid nostris dico temporibus? Non ab aduento Enee ad Ytalos, unum preter, tam annose mulieris compertus, Helisabeth scilicet coniugis Zacharie, ex qua, Dei singulari opere, Iohannes natus est cui, inter natos mulierum, secundus non erat in posterum surrecturus. 

CV. De Cammiola senensi uidua.
Cammiola uidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; uitam autem apud Messanam, Sycilie uetustissimam ciuitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et uiro unico, dum uixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias diuitias consecuta est; eaque honestatis decore<m> seruante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei uoluntarii, ad armorum gloriam consequendam, consce<n>dere proceres. Obsederat enim oppidum strenuus uir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc naualis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitauerat ut proxima speraretur deditio. Sane cum nouisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, reuocatis in unum nauibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis euestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem euocauit; quod cum ardentissimi uir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naues et cetera et, apparente aurora, oratione feruenti suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras uertit in Syculos. Iohannes uero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum nauigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naues; ardorem et apparatum uenientium hostium uidens, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino uideretur exanguis, reuoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente uenienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere nauigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi uero iam diffidentes, qui potuere, reuolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret uictoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naues, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium uirtute incolumes abiere. Eo uero in conflictu cecidere pauci, uulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui uoluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque naualia signa et regium pregrande uexillum, quod in pretoria uehebatur naui; et cum in deditionem uenisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et seruati carceribus. 

Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuuenis forma ualens et probitate corporea; qui, cum captiuorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis seruabatur captiuos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie nauali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captiuo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole ueniret in mentem. Que cum illum a fratribus uideret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, uelle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue seruato, nulla alia monstraretur uia, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto uellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni seruata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsauit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam diuertit quam si nullum ex connubio factum uerbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Verum ne uideretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem conuenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum uirorum conuicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his uerbis allocuta est: — Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem fauente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori seruare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Verum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut paruo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero uidere fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem uinculis eripuisse iuuenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me uideo. Nec uelim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; mouit memoria benefitiorum ueterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego uix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis uiduam regium habere uirum, robustum iuuenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Verum uelim, si iure potes, respondeas: "Dum ego te meo munere fecisse meum credidi, dum amplissimum aurum in libertatem tuam solui, ubi splendor tunc regius erat? Ubi inexhaustus uigor, ubi nitens oris decus? Obscura cauee caligine, qua angebaris, tegebantur hec omnia. Squalor rubigine cathenarum, pallorque lucis inuise et tetri carceris pedor, quibus inualidus marcebas fetidus et neglectus ab omnibus, has dotes, quas nunc elatus extollis, represserant. Tune tu me non Solum regio iuuene, sed celesti Deo dignam dicebas. O quam facile, quam cito, homo scelestissime, uiso preter spem celo patrio, uertisti sententiam, immemor, postquam tui iuris factus es, quoniam ego Cammiola sum, que sola tui memor fui, que sola infortunio tuo miserta sum, que sola pro salute tua substantias exolui meas! Ego Cammiola sum que te e manibus capitalis hostis maiorum tuorum, e cathenis, e carcere, ex extrema miseria pecunia mea te eripui, te iam desperatione labantem in spem substulite in patriam redegi, te in regiam, te in lucem pristinam reuocaui, te ex captiuo debili turpique regium robustum spetiosumque iuuenem feci. Quid ego in mentem tuam reuoco que meminisse debes et negare non potes? Tu uero pro benefitiis tam memorandis has rependisti gratias ut ausus sis sponsum negare matrimonium, honestis sanctisque testimoniis tabulisque signatis uallatum et redemptricem tuam despicere ac floccifacere et turpi, si potuisses, suspitione maculare. Erubescebas insane mentis homo uiduam ex equestri uiro natam habere coniugem. O quam satius erubuisse fuerat euacuasse fidem prestitam, Dei paruipendisse sanctum et terribile nomen, et execrabili ingratitudine tua quam abundans uitiorum sis ostendisse! Fateor me non regiam feminam, sed, cum ab incunabulis apud regias uirgines nurus et coniuges uersata sim, mores et animum sumpsisse regios mirum non est quod satis est ad nobilitatem assummendam regiam. Sed quid multa? Ego tibi in hoc facilis ero in quo tu michi difficilis fuisti pro uiribus. Negasti meum esse cum esses. Verum te meum esse cum uicerim, ne meus sis sponte concedo. Tua sit regia claritas, infidelitatis tamen nota fedata; tuum sit iuuenile robur, tua caduca formositas. Ego de cetero mea uiduitate contenta consistam; et quas michi prestitit fortunas Deus, quam ex te genitis, honestioribus relinquam heredibus. Vade igitur, infauste iuuenis; et quoniam me habere te indignum fecisti, tuis disce sumptibus quibus artibus quibus fallaciis alias ludas feminas. Michi sat est quoniam semel a te decepta sum, ob quod nunquam una tecum esse michi mens est, uerum celibem seruare uitam, quam tuis amplexibus longe preponendam censeo" —. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoueri proposito. 

Rolandus autem confusus et sero ignauie sue penitens, ab omnibus paruipensus, deiecto uultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere. 

Generosum autem mulieris animum miratus est rex et proceres ceteri illumque miris extulere laudibus, incerti quid commendabile magis: an quod aduersus tenacitatem femineam Cammiola tam grandi pecunia redemerit iuuenem, an quod redemptum atque conuictum. tanquam immeritum animosa spreuerit atque deiecerit. 

CVI. De Iohanna Ierusalem et Sycilie regina.
Iohanna Ierusalem et Sycilie regina preter ceteras mulieres origine potentia et moribus euo nostro illustris est femina. De qua, ni uideretur omisisse odium, satius erat tacuisse quam scripsisse pauca. 

Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti celebris memorie Roberti, Ierusalem et Sycilie regis, ac Marie, Phylippi regis Francorum sororis, filia prima. Cuius parentum, si uelimus auos proauosque in finem usque exquirere, non subsistemus antequam per innumeros ascendentes reges in Dardanum, primum Ylionis auctorem, uenerimus, cuius patrem Iouem dixere ueteres. Ex qua tam antiqua tanque generosa prosapia tot hinc inde preclari manauere principes ut nullus christianorum regum sit qui huic non ueniat consanguineus uel affinis; et sic nulla diebus patrum nostrorum nec nostris orbe effulsit nobilior. Hec etiam, Karolo patre, ea adhuc infantula, immatura morte subtracto, cum nulla esset Roberto auo melioris sexus proles altera, iure factum est, eo etiam sic mandante, ut eidem morienti superstes regnorum efficeretur heres. Nec equidem ultra torridam zonam aut inter Sauromatas sub glaciali polo illi pregrandis cessit hereditas, quin imo inter Adriaticum et Tyrrenum mare ab Umbria et Piceno ac ueteri Volscorum patria in syculum usque fretum sub miti celo; quos inter fines eius parent imperio Campani ueteres, Lucani Bruttii Sallentini Calabri Daunique et Vestales ac Samnii Peligni Marsique et alii plures, ut maiora sinam, ut puta ierosolimitanum regnum, Sycilie insulam et in Cisalpina Gallia Pedimontis territorium, que illi ab usurpantium quorundam occupantur iniuria; sic et qui septimanam prouinciam inter narbonensem Galliam Rhodanum Alpesque incolunt et Focalcherii comitatum, suis eque iussis parent eamque sibi fatentur dominam et reginam. 

O quot his in regionibus ciuitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot naualia, quot lacus, quot medici fontes, quot silue nemora saltus amenique recessus et pinguia arua! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad uictum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile. 

Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc auorum indolem seruat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, uirtute insurgens ualida, adeo purgauit, nedum ciuitates et domestica loca, uerum Alpes, saltus deuios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solueret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequiuit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo uelit tutus iter arripere; et — quod non minus salubre — insignes uiros Regnique proceres tanta frenauit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia ueteri, qui reges olim paruipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leuiter flectas in uacuum: quod satis monstrauere iam dudumin eam fortune seuientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta uario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, liuores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto inuictoque omnia superauit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac preualido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expΞicare uelit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile uisum. 

Conclusio*.
In nostras usque feminas, ut satis apparet, deuenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eua, prima omnium parens, inchoauit. 

Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem — ut primis cum humilitate respondeam — omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes uidere potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes uolenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant uolo quia non me inaduertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Vidi equidem innumeras et earum facinora noui, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes uelle describere; quin imo — ut ab initio opusculi huius testatus sum — ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, superuacanea restat obiectio. 

Reliquis uero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per uenerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum uigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus inuidorum depereat.