http://www.classicitaliani.it/bembo/Bembo_De_Aetna.htm

Petri Bembi De Aetna ad Angelvm Chabrielem LIBER.

Edizione di riferimento
Petri Bembi, De Aetna, impressum Venetiis in aedibus Aldi Romani, mense 
febrvario anno .M.VD.

{101} Factum a nobis pueris est, et quidem sedulo Angele; quod meminisse te 
certo scio; ut fructum studiorum nostrorum, quos ferebat illa aetas non tam 
maturos, q[uam] uberes, semper tibi aliquos promeremus: nam siue dolebas 
aliquid, siue gaudebas; quae duo sunt tenerorum animorum maxime propriae 
affectiones; continuo habebas aliquid a me, quod legeres, uel gratulationis, uel 
consolationis; imbecillum tu quidem illud, et tenue; sicuti nascentia omnia, et 
incipientia; sed tamen quod esset satis amplum futurum argumentum amoris summi 
erga te mei. Verum postea, q[uam] annis crescentibus et studia, et iudicium 
increuere; nósq[ue] totos tradidimus graecis magistris erudiendos; remissiores 
paulatim facti sumus ad scribendum, ac iam etiam minus quotidie audentiores. {A 
102} Itaq[ue], quas pueri miserimus ad te lucubrationes nostras, numerare 
aliquas possumus; quas adolescentes, non possumus: quo in consilio nobis diutius 
permanendum esse non puto: nam ut interdum non loqui moderati hominis est; sic 
semper silere cum eo, quem diligas, perignaui: neq[ue] Hercule; si in officio 
permansimus in prima aetate; debemus nunc, tanq[uam] inexercitati histriones, in 
secundo, aut tertio actu corruisse. Praesertim cum aemulatio tuorum studiorum 
Angéle nos non excitare modo languentes possit, sed etiam incendere; quippe, qui 
multa, et praeclara habuimus a te semper, habemúsq[ue] quotidie et consuetudinis 
nostrae testimonia, et doctrinae tuae. Quare sicuti pueri scriptiunculas 
nostras, quasi lactentis ingenii acerbitatem, detulimus ad te; sic nunc deinceps 
etiam ad te adolescentiae nostrae primos foetus deferemus; non quo me ipse plus 
ames: nam iam id {103} fieri posse uix puto: sed plane quia ita debemus inter 
nos: neq[ue] enim arbitror cario rem fuisse ulli quenquam; quam tu sis mihi. Sed 
de his et diximus aliâs satis multa; et saepe dicemus: nunc autem; quoniam iam 
quotidie fere accidit postea, quam e Sicilia ego, et tu reuersi sumus; ut de 
Aetnae incendiis interrogaremus ab iis, quibus notum est illa nos satis 
diligenter perspexisse; ut ea tandem molestia careremus; placuit mihi eum 
sermonem conscribere; quem cum Bernardo parente habui paucis post diebus, quam 
rediissemus; ad quem reiiciendi essent ii, qui nos deinceps quippiam de Aetna 
postularent. Itaq[ue] confeci librum; quo uterq[ue] nostrum cómuniter uteretur: 
nam cum essemus in Noniano; et pater se (ut solebat) ante atrium in ripam 
Pluuici contulisset; accessi ad eum progresso iam in meridianas horas die: ubi 
ea, quae locuti sum inter nos, fere ista sunt. Tibi uero nunc orationem 
utriusq[ue] nostrum, tanq[uam] habeatur, {A ii 104} explicabo; non tanq[uam] 
recenseatur. Igitur; cum illum multa in umbra sedentem comperissem; ita initium 
interpellandi eum feci. 
PETRVS BEMBUS FILIVS. Diu quidem páter hic sedes: & certe ripa haec uirens; quam 
populi tuae istae densissimae inumbrant; & fluuius alit; aliquanto frigidior est 
fortasse, q[uam] sit satis.
 BERNARDVS BEMBVS PATER. Ego uero fili nuspiam esse libentius soleo; qum in hac 
cum ripae, tum arborum, tum etiam fluminis amoenitate: neq[[ue]] est, quod 
uereare, nequid nobis frigus hoc noceat, praesertim in tanto aestatis ardore: 
Sed fecisti tu quidem pérbene; qui me ab iis cogitationibus reuocasti; quas & 
libentissime semper abiicio, cum in Nonianum uenitur; et nunc quidem nobis 
nescio quo  pacto furtim irrepserant non modo non uocantibus, sed etiam inuitis.
 BEMBVS FILIVS . De rep[ublica] scilicet cogitabas aliquid, aut certe de 
trium{105}uiratu tuo: saepe enim ex te audiui (si fieri possit) uelle te, in 
agris cum esses; quoniam tibi id cum modice contingeret, tum etiam perraro; de 
iis, quae in urbe agantur, tanq[uam] lethaeo aliquo sumpto poculo, nihil omnino 
rcordari. 
 BEMBVS PATER Est ita, ut dicis: nam cum ab urbe propterea me, frequentiamq[ue] 
hominum; tanq[uam] a fluctibus, in hunc solitudinis portum recipiam; ut relaxem 
a curis, remittámq[ue] paulisper animum; méq[ue] ipsum restituam mihi, atq[ue] 
ad reliquos confirmem labores; ut in ludis athletae solent; qui cum aliquo in 
cursu desudarint , considunt parumper, reuocántq[ue] sese, ut sint ad reliqua 
postea certamina ualentiores; si tamen illae ipsae me rus etiam prosequuntur, 
quas fugio curas, et sollicitudines; profecto nihil ago: quod mihi quidem nunc 
ipsum euenit: qui cum solus in hac ripa consederim, ut dignum aliquid isto {A 
iii 106} silentio meditarer; ecce ita etiam unda illa ipsa resorbuit urbanorum 
nego tiorum; paulatimq[ue] in triumuiratus mei curas delapsus sum. 
B. F. Ita sane coniectabar: uisus es enim mihi iandudum nescio quid multa 
cogitatione commentari; neq[ue] eo uultu, quo esse hic soles, hilari, et soluto; 
sed, quo te in urbe conspicimus, contractiore interdum, ac graui.
B. P. Recte coniectabare: Sed ista tandem, quoniam nimis iam molesta sunt, 
obliuiscamur.
B . F. Vtinam ipse id possis páter; tibiq[ue] istud (quando ita te iuuat) tam 
facile factu esset, q[uam] mihi : sed omnes curae, quae quidem sint maximae, ita 
se habent; ut, si insequaris, non fugiant; si fugias, etiam insequantur: munus 
autem istud tuum cum est ipsum negotiosissimum per sese; quippe, a quo fere 
omnes reip[ublica]e nostrae partes pertractantur; quódq[ue] uniuersae ciuitatis, 
caeterarúmq[ue] urbium, {107} nostrarum aduocationem agit, et sustinet; tum uero 
illud etiam accedit; quod tu is es, qui maxime omnium tranquillitatem animi, 
requietémq[ue] déames; quo fit, ut magis etiam illa sentias, quae te premunt. 
B. P. Est fili, et sane causa illa quidem non leuis, quae mihi labores adauget 
meos: sed tamen (ut uerum fatear) aliud quiddam maius me mouet; quod ipsum nuper 
me in urbem reuocauerat, sic dum sederem; reuocátq[ue] saepissime. 
B. F. Quid illud tandem est?
B. P. Quod reip[ublica]e causa non commoueri neq[ue] uellem, si possem; néq[ue] 
possem, si uelim: nam cum ab ineunte aetate ita uitam instituerim meam; ut 
patriae adessem semper; prodessem, cum possem; potuerim autem non nunq[uam] uel 
iuuenis et domi, et foris; illa uero me saepe muneribus reliquis, saepe 
legationibus honestarit; eam ipse si deseram nunc, cum et ex pientia, et 
consilio, et auctoritate {A iiii 108} plusualeo; quid sit aliud, q[uam] si tu me 
iuuenis senem destituas, filius patrem?
 B. F. Duas igitur causas praedicas páter curarum tuarum; duras tu quidem illas, 
et graues; uerum, quia te sciente a te ipso proueniunt, perferendas: nam qui te 
idem et actionibus tradidisti, quibus otio inimicius esse quid potest? et rus 
amas, secessúsq[ue] istos tuos; quae quidem, cum multo diutius ipsis careas, 
q[uam] fruaris, uitam sibi illam efficiunt molestiorem; dolendum tibi non puto; 
si te uel illis ipsis rebus condemnes, quas fugis; uel fugias omnino, quae te 
iuuant. Sed illud tamen quale est, quod te dixeras reip[ublicae] causa 
commoueri? an te fortasse mi páter motus ii Galliarum perturbant, qui feruntur? 
 B. P. Minime illi quidem: uerum admodum gaudeo te e Sicilia rediisse: nam si 
aliquid euenerit; malo te hic esse, ubi omnes sumus; q[uam] illic, ubi neminem 
habes tuorum. {109}
 B. F. Equidem adsum ac libens cum ea de causa, tum quia uobis omnibus carebamus 
iam nimium diu: caue tamen putes nobis hoc Siciliensi biennio quicquam in uita 
fuisse iocondius.
 B. P. Gaudeo et id quidem: ídq[ue] ipsum ex eo suspicabamur, quod nondum ad nos 
cogitabatis. Sed postea, q[uam] in eum sermonem incidimus, ut de Sicilia 
loqueremur; narra mihi quemadmodum ea se habent, quae de Aetnaeis ignibus et 
feruntur passim, et perleguntur: te enim accessisse illuc cum Angelo tuo, 
totúmq[ue] montem perlustrasse audiebamus: et nobis quidem certe nunc uacat: 
quid enim istoc aestu agamus meridiani? neq[ue] est, quod ego soleam libentius, 
q[uam] de naturae miraculis audire. 
B. F. Haec uero, ut libet; modo ualeam recensere: et quidem eiusmodi sunt; ut 
tibi audienti afferre uel magnam possint; mihi certe narranti semper aliquam 
afferrant uo{110}luptatem: quanq[uam] quidem iam hoc ipsum facimus nimis saepe: 
q[uam] enim multis nos eadem ipsa censes postea, q[uam] e Sicilia reuersi sumus, 
narrauisse? Sed consurge (si placet) ab hac umbra: nam in ripis quidem omnis 
quae fit accubatio, ea si longior est, esse admodum grauior solet: atq[ue] ad 
illa buxeta nostra (si tibi uidetur), sedésq[ue] pergamus. 
B. P . Periniquum tu quidem facis; qui de ignibus loquuturus ab umbra, et 
frigore decedendum putas: sed (quando ita uis) propter aquam potius in ripa 
deambulemus; et cum fluuio sermoni reliquo demus operam loquentes: ita mihi 
uidebor melius tuas illas flammas Aetnaeas (si me offenderint) Pluuici mei unda 
temperaturus
B. F. Illae uero neq[ue] te offendent, cum absint longissime; neq[ue] hic si 
adessent, restinguere illas posset Pluuicus tuus; cum mare ipsum etiam cedat 
illis uolentibus, atq[ue] earum ardoribus {111} contrahatur. 
B. P. Magnum exordium inceptas fili; ac iam planè uix credenda sunt ista, quae 
dicis: uerum, qui ita fiat, explana id etiam mihi.
 B. F. Faciam, ut iubes: sed opus est ánte, q[uam] illò ueniam; ut aliqua te 
praedoceam déq[ue] insulae, déq[ue] montis natura ; quibus cognitis ad ea, quae 
postu las, recta pergemus uia. 
B. P. Age, ut libet; modo ad illa etiam alíquando ueniamus: quin etiam mihi 
feceris gratissimum; si ea lege inceperis, ut nequod pulchrum praetereatur; siue 
uidisti aliquid, siue audiuisti, siue quid es ipse commentatus.
B. F. Ego uero (si placet) iter tibi nostrum omne ordine ipso, quo factum est, 
recensebo; téq[ue] a Messanae menibus usq[ue] in Aetnae cacumen perducam. 
B. P. Placet, et cupio: incipe igitur; uiámq[ue] ipsam omnem reminiscere, et 
tanq[uam] recurre, si potes. 
B. F. Agam se{112}dulo id quidem: ítaq[ue] (ne te teneam diutius) Quartusdecimus 
mensis agebatur; ex quo ego, et Angelus meus apud Constantinum praeceptorem 
graecarum litterarum studiis exercebamur: neq[ue] sane adhuc uacuum ullum tempus 
dederamus nobis laboris; ac ne unum interea integrum remiseramus diem. 
B. P. Nimium fuistis assidui uestris in studiis adolescentes, uel etiam 
superstitiosi: annum, et menses nouae linguae rudimentis incubuisse nullo 
intermisso die? mirum; si uos uel habitudo illa prior destituit, uel color: nos 
tamen e nauigatione traxisse uos pallorem istum, et maciem putabamus. 
B. F. Ita euenit: sed en tibi: iam tandem nos ipsos respeximus: placuit enim ut 
Aetnam uiseremus; atq[ue] interea, dum animi relaxarentur, quod efficere uel 
occupatissimi debeamus, tantum naturae miraculum etiam feriati nosceremus: {113} 
ita iocundis aliquot sumptis comitibus, qui nos perductarent, confesso equo 
Messanam reliquimus: sed iter facientibus nobis Taurominium usque memorabile 
nihil comspectum est: summa enim littora eraduntur. A leua statim Rhegium, et 
Brutii agri paruo primum, mox latiori maris interuallo aperientibus sese 
paulatim angustiis prospectantur; a dextra colles continui imminent, Bacchi tota 
feracissima plaga, et Mamertinis uinetis minus fortasse, q[uam] olim fuit, 
tanq[uam] ab ipsa uetustate contritis iam laudibus; sed tamen satis nunc etiam 
percelebris. In medio fere itineris, uel paulo amplius castellum Nisus ex aeria 
montis rupe uiatoribus late prospicitur; unde illud devectum. Ouidianum, 
Nisiades matres, sicelidésq[ue] nurus: Incolae uallem etiam omnem,quae subest, 
Nisi regionem uocant. 
B. P. Erit isto sane modo etiam aliquid infra Tau{114}rominium memorabile: nam 
de hoc poetae uersu (si recte memini) nobis pueris nondum inter grammaticos 
conueniebat: qua quidem in re adhuc illi arbitrum si quaerunt; plane uideo eam 
controuersiam posse dirimi a Niso tuo; a quo ne scio q[uam] blande caeteri 
hospites suscipiantur; te certe (ut illi dicerent) etiam elegantiorem remisit: 
Sed sequere. 
B. F. Taurominii cum ueterum monumentorum reliquiae plures uisuntur, templa, 
sepulchra, acquaeductus: quin saepe temere graeca numismata passim effodiuntur 
affabre facta illa quidem, neq[ue] in aes modo insculpta; sed in argentum, sed 
in aurum; quod etiam Syracusis plurimum, et fere per totam insulam euenit: tum 
etiam coctile theatrum adhuc manet paulo, q[uam] id, quod Romae uidimus, minus; 
nisi quod illud amphitheatrum est: quae quidem omnia eò inspexi diligentius; 
quod te recordabar plurimum semper uete{115}rum hominum imaginibus, monumentís 
que, tanq[uam] uirtutum illorum, et gestarum rerum testibus , oblectari. Vrbs 
ipsa loco praecelso, atq[ue] edito sita , et montium angulo promissa in pelagus 
prospectum maris Ionii late hinc inde dominatur: theatrum ultimam anguli rupem 
insedit, qua collis conspicuus ante omnem urbem in circum planitiem ducens 
audentior procurrit in mare; atq[ue] hinc fluctibus, inde urbe medius ipse 
terminatur. E Taurominitano demissi iugo, et littore paulatim relicto, 
uallémq[ue]  ingressi; quam a leua Aetnae radices, a dextra Taurominitani montes 
efficiunt; per eam Randatium usq[ue] peruenimus nouum oppidum, et in Aetnae 
radicibus, qua parte mediterranea despectat, situm iter totum a Taurominio nobis 
quatuor, et uiginti milia passuum comfectum est uallis sonoro, et perpetuo 
flumine scinditur, et irrigatur. Platani numerosa {116} sylua utrasq[ue] ripas 
inumbrantes maximam sibi uallis partem egregiae incolae uendicarunt.
B. P.  Ain tandem [1], Platanos illae habent ripae?
B. F. Pulcherrimas illas quidem,et multissimas; ut non Platonem modo, aut 
Aristotelem, scholasq[ue] omnes mitiores suis umbris inuitare possint ad 
philosphandum; sed etiam Gymnosophistas durissimos illos quidem homines, et sole 
admodum delectatos.
 B. P. Quàm uellem; ut cum earum duabus possem ego, uel tribus arboribus etiam 
omnes illas fructiferas arbores quas in quinquuncem dispositas habemus, 
commutare. 
B. F. Vtinam illae tibi potius páter iis stantibus totum Pluuicum obduxissent: 
poterant enim uel uniuersum Nonianum: sed nescio, an isto sub coelo prouenirent. 

B. P. Equidem arbitror: nam illis postea, q[uam] in Italiam trauectae sunt et 
quidem ab ipsa Sicilia primum, multae urbes abundauere; quanq[uam] posteriorum 
{117} hominum negligentia deperierint: nos enim; dum Romae essemus; unam, quae 
in ima ripa speculi est Dianae Aricinae, pro miraculo uidimus. Sed nihil est 
profecto (mihi crede), nihil est fili (ut ego semper dicere soleo); quod effici 
ab homine cura, diligentiamq[ue] non possit: nos enim (ut de me ipso 
loquar);quibus tamen; ex quo hanc uillam exaedificauimus, iam inde ánte, q[uam] 
tu es natus, consumere hic nondum etiam licuit triginta integros dies; neq[ue] 
quando licebit scio, cupiam certe semper, et peroptabo; uides q[uam] multos tibi 
prosuerim ordines pulcherrimarum arborum uel nostratium, uel aduenarum? quod si 
etiam Platanos habuissem; nunq[uam] illae me uiuo periissent; et haberes tu 
quidem nunc, quo melius inuitare posses Faunus tuum; et ille, quo libentius 
accedere. 
B. F. Vellem equidem mi páter: sed (quando id effici non potest) oblecta te 
populis tuis: tum etiam (si {B 118} placet); sicuti matres filiorum nomina, qui 
desyderantur, in eos saepe transferunt, quos habent; ita et nos Platanos illas 
uocemus. 
B. P. Mihi uero placet illas populos semper uocari: atq[ue] haud scio, an etiam 
cum eas tempestas uetustasue consumpserit (ut ait ille de quercu Mariana), tamen 
erit in Noniano populus, quam Bembeam populum uocent: ita mihi quidem uidetur 
illas aeternitati conmendasse suis carminibus Aurelius noster. Quare;
 Quae uitreas populus arduo
 Bembeas ad aquas uertice tollitur
 Viuum cespitem obumbrans,
 Intonsa bicolor coma
sit semper populus: crescat; surgat altius uel aquila ista, uel poetae uersu: 
sed (ut ad Platanos redeam) non tam mea causa istud ipsum cupiebam fili, q[uam] 
tua: ego enim me oblectaui satis; tum experiendo illud didici, ut nequid 
admirarer: neq[ue]; si quid sero {119} aliquando, quod facio semper, cum licet; 
siue aedifico aliquid, aut paro; propterea id facio, uel quia illis omnibus 
rebus putem me esse usurum, cui me ipso uti iam meo ipsius iure non licet; uel 
quia non facile illa possem contemnere, quibus carerem: quid enim mihi potest 
iam ad eos dies, qui mihi reliqui sunt ad uiuendum, esse non satis? uobis ista 
parantur pueri; uobis ista (inq[uam] ) non mihi: scio enim q[uam] a parentibns 
quaesita ista dulcius accipere soleant filii, q[uam] ipsi facile comparare; siue 
quod in quaerendis rebus pleriq[ue] laborem fugimus, in partis omnes uoluptatem 
amamus; siue quod in iis, quae nobis a maioribus nostris relinquuntur, insit 
etiam memoria illorum, qui tradidere; quae illa nobis nescio quo pacto, cum 
sanctiora efficiat, tum certe facit multo etiam iocundiora . 
B. F. Mihi quidem pater et nunc ista carissima sunt, quae, qua es in nos amoris 
exuberantia, a te uideo dici {B ii 120} et erunt semper, dum uiuam, fixa animo 
et memoriae meae; cupioq[ue], ut ex iis ipsis rebus, quae mihi a te, quaemq[ue] 
fratri comparantur meo, longissimam ipse nobiscum percipias uoluptatem: sed si 
tibi nos unq[uam] naturae lege superuiuemus; habeo alia ego (ut de me tantum 
loquar: nam de fratre quanq[uam] multa possent dici, malo illi integram causam 
relinquere respondendi tibi), habeo alia (inq[uam]), quae mihi sanctissimam tui 
memoriam semper efficient etiam absq[ue] Noniano tuo; quippe, qui me puerum 
educaueris non diligenter modo; sed plane (quod uere mihi uideor esse dicturus) 
etiam religiose; habueris tecum in legationibus tuis; imbueris optimis moribus; 
omnibusq[ue] bonis artibus (quod in te esset) ita semper institueris; ut uerear, 
ne sim prorsus ingratissimus, ultra haec mihi a te si quid unq[uam] relictum 
optauero; tum si de iis ipsis tibi non ego semper maiores {121} gratias habuero, 
quam si mihi magnificas uillas costruxisses. Quare ista quidem de causa nihil 
est sane, quod labores
B. P. Ego uero ac multum: nam, qui tibi illa praeparauerim; quae sunt longe 
potiora meo quidem iudicio; et (ut uideo) etiam tuo; curandum est etiam mihi, 
ista tibi ut ne desint; quae, cum minora quidem sint, ualde tamen sunt 
necessaria: quemadmodum si te quis ad coenam uocet; ferculamq[ue] asserat cum 
uaria, tum sumptuosa; uina multifariam apponat; ministros adhibeat; calices 
quaerat, et uasa uel aurea, uel gemmata; nisi statuerit triclinium, aut mensas 
in hortulo disposuerit, ut tibi stanti coenandum sit; certe tu illum nihilo 
probes magis, q[uam] si tam multa omnino non parauisset: Ita mihi eueniet patri: 
nam quod te recte instituerim a puero;mécum habuerim semper; utramq[ue] linguam 
te docendum curarim id est ad coe{B iii 122}nam uocasse te satis dubiam, et 
sumptuosam; in qua depasceres animum tuum, téq[ue] ipsum conuiua elegans 
oblectares: conuiuae nanq[ue] sumus omnes, dum uiuimus; neq[ue] aliud est omnis 
uita nostra, qua sub ista mundi luce fruimur, q[uam] longa concoenatio, aut (ut 
iam uerius dicam) conuictio: quod si nec sedem ullam tibi, nec umbram aliquam 
praebuero coenanti; hoc est nisi uiuenti diuersorium, se cessúmq[ue] gratum 
aliquem parauero studiis, et camenis tuis; profecto non tam in illis laudabis 
diligentiam meam, q[uam] in his etiam culpabis negligentiam: neq[ue] tam pulchra 
ea tibi esse uidebuntur, quibus habundaueris; q[uam] fuisse illa, quibus 
carebis, necessaria, ita fiet; ut cum semel abiero; tu me saepius accuses, 
q[uam] probes.
 B. F. O mi pater; mé ne tam impium unq[uam] futurum, ut te audeam accusare? ego 
te unq[uam] accusem pater? quid si non tu me saepe monuisses, et ego 
ali{123}quando scriptum legissem a summis ac sapientissimis uiris, animi bona 
esse, quæ beatos homines facerent sola ipsa per sese, quaéq[ue] opis externae 
non egerent? ea neq[ue] eripi posse cuiq[uam], nec aetate senescere, nec morte 
interire? caetera omnia manca esse, labilia, momentanea: quae quoniam fortuna, 
et casu regerentur; tanto esse magis quenq[ue], quantum illa contemneret, uel 
diuitem, uel etiam sapientem? animos nostros ex aetherea fede in hanc corporis 
labem profectos ea lege, ut ad illam ipsam purgati aliquando reuerterentur, quae 
hic essent, despicere; ad illa se intendere, quo properarent? me uero, quem ista 
quandoq[ue] docuisses; nisi mihi uillam reliqueris, syluámq[ue] platanorum; 
putas tibi esse succensurum? non est ita mi pater: ne putes. 
B. P. Non puto. 
B. F. Neq[ue] me tam dementem existimes uelim. 
B. P. Non existimo.
B. F. Quid ita igitur loquebare? 
B. P. {B iiii 124} Quia noueram mores hominum; tum etiam pertentare te prorsus 
uolui, q[uam] recte ista sentires. Sed omittamus haec iam tandem filí; atq[ue] 
ad eam partem sermonis, ex qua egressi sumus, reuertamur.
B. F. Immo uero pater nec reuertamur: quid enim amplius nobis cum platanis 
illis? de iis enim loquebamur. Sed (si placet) ad Aetnam potius, de qua sermo 
haberi coeptus est, properemus.
 B. P. Mihi uero pérplacet; ita tamen, ut ne festines: tibi enim ego omnes has 
pomeridianas horas dico. Sed quoniam me impellente nimium iam extra Aetnae 
terminos prouecti sumus, non committam, ut te interpellem saepius; nisi quid 
erit, quod de ea ipsa te rogem. 
B. F. Sanè mons ipse situ, forma, magnitudine, seritate, incendiis mirus; demum 
tota sui qualitate ac specie longe conspicuus, et sibi uni par est. Ab aurora 
mare Ionium bibit; et Ca{125}tanam sustinet imo in pede: cum sole descendit in 
insulam, qua Tyrrenum pelagus est; et quae Aeoliæ appellantur: laterorsus, in 
septentriones uergenti Pelorus obiicitur, et Italiae angustiae sunt: contra 
reliqua insula súbiacet, tractúsque ii omnes, qui cum Lilyboeo in Africam 
protenduntur. Ipsa Aetna radices suas fere in orbem deducit; nisi sícubi 
orientem , et meridiém uersus promisso cliuo paulisper extenditur: celebs degit; 
et nullius montis dignata coniugium caste intra suos terminos continetur, 
circumitur non minus, q[uam] centum milia passuum ascenditur fere per 
uiginti,qua breuior uia. Imi colles, ac omnis radicum ambîtus per oppida, et per 
uicos frequens inhabitatur; Baccho, Pallade, Cerere feraces terrae; armentorum 
omnis generi supra, q[uam] credas, feracissimae.  Hic amoenissima loca 
circunquaq[ue]: hic fluuii personantes: hic obstrepentes riui: {126} hic 
gelidissimae fontium perennitates: hic prata in floribus semper, et omni uerna 
die; ut facile quilibet puellam Proserpinam hinc fuisse raptam putet: hic 
arborum multiiugae species et ad umbram ualentium, et ad soecunditatem; in qua 
etiam tantum excellunt caeteras omnes arbores; ut mihi quidem magis huic loco 
conuenire uideantur ea, quae de Alcinoi hortis finxit Homerus, q[uam] ipsi 
Phaeaciae; in qua certe nos, cum e Sicilia rediremus, nihil eiusmodi uidimus, 
quod nos tanto pere oblectaret; ut etiam non inurbane Angelus meus interroganti 
eum cuidam ex Phaeacibus, qui nobis urbem omnem ostentaverant, quid nam illi 
uideretur, ita responderit. Ego Phaeaces debere uos quidem, inquit, Homero 
permultum existimo; qui uobis plura etiam tribuit, q[uam] ipsa natura . referam 
(si potero) latine; uel certe ut potero: nam aduerti propterea tum eti{127}tiam 
diligentius illum ipsum Homeri locum: ·
  Hic nemora in coelum late crescentia surgunt ,
 Punicei pomum grani, malúmq[ue], pirúmq[ue],
 Et dulces ficus, et magnae Palladis arbor .
 Non illis borealis hyems, non officit aestas
 Torrida; sed placidas zephyris spirantibus auras
 Arboribus totum superat foetura per annum:
 Et pomo insenuere recentia poma priori;
 Et noua iam miti superaduenit uua racemo .
 Medius mons nunc uariis arboribus late syluescit, et praecipue pinis, et fagis 
maximam in magnitudinem, multitudinémq[ue] crescentibus; quarum illae inferius, 
hae subli{128}miores sunt: nunc nudo latere arabiles in plagas extenditur; et 
saepe usq[ue] ad imum descendit, frumentis adeo foecundus; ut credita 
nonnunq[uam] in centuplam segetem cultoribus ferat. Itáq[ue] prudenter, ut 
multa, illud etiam prisci uiri; quod nobilissimum templum Cereris in Aetna 
constituêre: ubi enim potius dea segetum coleretur; q[uam] ubi fruges optime 
prouenirent? atq[ue] id quidem tantum de segetibus: uerum ab uniuersa Aetnae 
fertilitate (ut opinor) fabula etiam emanauit, Aristeum giganta eo in monte ita 
saluum esse, atq[ue] uiuere; ut neq[ue] ab Aetna prematur unq[uam], neq[ue] 
flammis coelestibus inuratur; quod optimi, et uberrimi essent fructus, qui per 
Aetnae loca nascerentur, nullo telluris uitio, nulla aeris offensi malignitate: 
nam et Aristeos graeci quidem illos uocabant, qui uicissent in certaminibus; 
quod uerbum ab optimo deductum é credo, quia nisi optimi non uincerét: et 
gigantas scimus esse filios telluris appellatos: ita. {129} quoniam fructus 
uniuersos tellus, quasi mater, parit; cum fructus Aetnaeos esse optimos, atq[ue] 
uberrimos uellent dicere; tamq[ue] caeteros superarent; fabulae datus est locus, 
non inuenuste quidem; si tibi ita uidetur: expecto enim etiam quid tu sentias 
scire abs te. 
B. P. Mihi sanè uidetur: ítaq[ue] redde caetera. 
B. F. Reddam pater; atq[ue] illa ipsa quidem, quae a principio postularas, et 
quorum causa ista omnia dicta sunt: uentum est enim ad id; ut iam de ignibus 
loqueremur. 
B. P. Verebar sanè tu ne me longius prouecta res : quanq[ue] quid longum mihi 
esse hac in re, qua de nunc agimus, atq[ue] isto in otio potest? 
B. F. Curabo id quidem, ne fiat (si potero), q[uam] potero, diligenter.
B. P. Immo Hercle fiat potius; etiam id si facere ipse, ne fiat, potes: non enim 
impedio: illud autem ideo dixeram; quia te putabam ánte, q[uam] istuc 
accessisses, aliquandiutius erraturum. 
B. F. {130} Ego uero existimabam páter errauisse me sic etiam nimis diu. 
B. P. Non est ita: sed, ne nunc tandem erremus; perge de ignibus, ut 
proposuisti: uerum autem, quid tu haeres? 
B. F: Pergam equidem, ut iubes: sed scisne, quam in salebram inciderim? 
B . P . Nihil profecto minus. 
B. F. Dum tibi ad ignes festino, eam Aetnae partem; quae nobis una restabat de 
tribus (sic enim partiri soleo); et qua síne ad ignes ipsos perueniri non 
potest; penè omiseram suboblitus: ita Aetnam, quasi Chimaeram, caecideramus; et 
tanquam ream, capite mulctaueramus imprudentes: sed agam nunc tutius; ac de 
utroq[ue] simul loquar. Superior itaq[ue] montis pars (nam iam de iis, quae 
infra sunt, diximus) usq[ue] ad summum cacumen nuda uariam faciem praeostendit: 
nam alibi semiherbosi tractus sunt intersurgentibus tophis, qui etiam in {131} 
pedemontana regione passim uisuntur: alibi per summa ora exundans incendium 
saxis fluentibus totas plagas inoccupauit; alibi arenarum campi magnam in 
longitudinem, et latitudinem extenduntur. In supremo cratêres duo sunt, quorum 
alterum, qui minus altissimus est, ipsi uidimus in putei rotunditatem angustum, 
emissis ueluti gemina sponda hinc inde saxis sulfureo uirore fumigantibus: hunc 
lapidea planities ambítu angusto circúntenet; quo ut primum inscendimus, 
sulfureis statim nebulis, et suburenti fumo, ueluti e fornace, percussi ora penè 
retulimus gradum: mox increscente audacia, qua uentus perflabat, paulatim 
ingressi cratêrem ipsum tetigimus manu. Effundebatur inde, sícuti ex camino, 
fumus non intermissa exhalatione: is tamen etiam scissa per longa in{132}cendia 
montis cute, uentis intus furentibus; qui eo die imperiosius bacchabantur; 
multis in locis sibi faciebat excundi uiam: interdum quoq[ue] de repente ipsis 
sub pedibus exiliens manere nos uno in loco non permittebat: quin etiam illud 
accidit; ut quem locum maxime contemplabamur; quod erat saxis nuper effusis; et 
adhuc ignem, et sulfur retinentibus incrustatus; per hunc, qua parte concesserat 
in rimam, interflueret igneus riuus; ac pedes ipsos inter emissa ex riuo saxa 
urentia prosilirent. 
B. P. Quid ais? per eam, ni me totum commoues fili, atq[ue] etiam perterrefacis 
tua ista oratione. Quid autem saxa illa? an etiam quenq[uam] uestrum 
interlaesere?
B. F. Neminem profecto pater: quin etiam eorum duo, cum refrixissent, quae manu 
capi poterant, Messanam deportauimus sulfuris partem seruantia, caetera subnigra 
. 
B. P. Quid enim {133} uos tam ultra temere procedebatis?
B. F. Quia cum licere illic nobis tuto consistere putabamus; tum etiam 
perlustrandi studio, uel potius auiditate ferebamur.
B. P. An nesciebatis Plinium illum maiorem ita occidisse; dum nimium diligenter 
(ne dicam inconsulte) Veseuiana incendia pertentaret?
B. F. Quid, ni sciremus páter? uerum tanta nos delectatio illius spectaculi 
detinebat; tanta rei nouitas, tantus inuaserat stupor; ut sui ipsius iam nemo 
satis nostrum recordaretur. Sed missa haec faciamus; atq[ue] ad illam planitiem, 
de qua modo dixeram, reuertamur: quae quidem ita tamen perurebat ipsa; ut manus, 
nisi extemplo retulisses, offenderentur: pedes duplici calciamento ita propter 
ascensus difficultatem comparato tuebamur. Ab eo cratere, quem dixi, mons per 
fundae iactum insurgit ascensu difficillimo partim salebris impedientibus, {C  
134} partim tardantibus arenis; et cliuus statim etiam quoquóuersus impendebat: 
is uniuersi corporis uertex summus est; et tanq[uam] in urbem arx domina, sic 
ille in montem prominatur: ab eius inscensu detinuere nos potentissima uis 
ventorum, et exhalantes fumi: ítaq[ue] tibi de illo referre quidem aliud nihil 
possum; nisi tibi ea uis recenseri, quae ab Vrbano monacho accepimus postea, 
Messnae cum esset, homo ille quidem uerissimus, atq[ue] harum rerum 
cupientissimus sciscitator: is enim paucos antè nos dies per summam 
tranquillitatem totum uerticem perlustrarat. 
B. P. Immo uero cupio: noui enim ego illum, atq[ue] amo, quod te non latet; quo 
mihi futura sunt haec omnia illius etiam testimonio gratiora .
B. F. Aiebat ille igitur (quando ea tibi narrari postulas; quibus tamen ego tam 
accedo ut credam, q[uam] omnino si perspexis{135}sem) uerticem illum esse ab 
ingenti cratêre occupatum ambítu circiter quatuor stadiorum; eúmq[ue] non 
usq[ue] in imum descendere eodem hiatu; sed aluum sibi intus paulatim astringere 
eátenus, quoad in medio centro ad euomenda montis incrementa satis amplo ore 
foraminatur: tum esse in summa montis corona paruum tramitem, ubi pedes 
firmentur; ex eo si quis declinauerit, aut in cratêrem obrui, aut e monte 
deturbari: stetisse tamen se ibi tamdiu, quo bárathrum exploraret: eructasse tum 
montem magno strepore incendia caliginosa, et perurentes petras supra os, 
quantum sagitta quis mitteret, uel eo amplius, insurgentes: atq[ue] eum, uéluti 
corpus uiuens, non perflasse semper; sed emissa semel anima cessasse diutule, 
dum respiraret: tum se copiam intuendi habuisse, quae uellet: mox eiectasse 
iterum, atq[ue] iterum pari interuallo usquequaq[ue]: {C ii 136} interea 
ingemere intus cauernas auditas; intremere etiam tonitruis montem sub pedibus 
magno; et formidoloso iis, qui aderant, horrore: ex quo illud mirum uidetur; 
quod qui tum strepitus per tranquillitatem sentiebantur, eorum a nobis nihil 
auditum sit in tanta ferocia uentorum. 
B. P. Illud uero nec uideatur filí, neq[ue] plane ipsum est mirum: constat enim 
(quemadmodum scriptores tradidere) simul cum uentis Aetnae animam immutari: et 
quo flante fumos tantum, et caligines exhalet; eo ponente modo puras, modo 
crassiores flammas emittere pro surgentium uentorum qualitate: aliquando etiam 
effundi torrentes ignium uaria exundatione pro, ut intra montis uiscera pinguia, 
uel exilia incrementa sunt: quae cum ita se habeant, illud etiam posse fieri 
quis est, qui neget, lenissima unius uenti aura eos strepitus intra mon{137}tem 
excitari, qui uel furente altero non queát? non enim q[uam] perflet quis; sed 
q[uam] intret in montem, quámq[ue] se in cauernas illius, inq[ue] uiscera 
insinuet, est spectandum.
B. F. Intra montem igi[t]ur tu, tanq[uam] intra pectus animam, sic accipi ab 
Aetna uentos putas; quibus illa modo spirat leniter, modo uehementius incitatur?
B. P . Sane quidem: nisi tamen ueriora illa sunt, quae de Typhóeo, déque 
Encelado poetarum fabulositas concinnauit. 
B. F. Verissima illa quidem fabella est: sed perge tu mihi; atque etiam páter 
huius incendii causas redde, si placet: nam ex incolis quidem inuentus est nemo; 
qui ea nobis paulo uerius explicaret . 
B. P. Pergam, ut libet: sed non prius id faciam; q[uam] mihi dixeris quómodo 
illud sit, quod tu uerissimam fabellam dixisti.
B. F. Quia sane ea demum uerissime fabula est; quae nihil habet {C iii 138} 
ueritatis. 
B. P. Pulchre ni mirum: atque isto modo ego etiam dicere historiam falsissimam 
possum; ut ea sit demum falsissime historia  quae falsi habeat nihil. 
B. F. Non sequitur istud páter: sed nos dialecticen e captiosis sophistarum 
circulis, coronisque ne auocemus: satis enim habet illic negoti. Quare age mi 
páter; explana potius illa nobis, quae petimus; ea incendia unde oriantur; et 
orta quomodo perdurent. 
B. P. Tu uero postulas etiam sine dialecticis philosophari: quod quidem ipsum 
fieri q[uam] possit, uel alio tempore ex te ipso cognosces; uel cum uoles, 
audies de me: nunc uero age, philosophemur: interea tamen paulisper hoc in 
cespite confidamus: neque enim ullis ad huc Nonianis legibus cautum est, ne quis 
temere quo quo in cespite considat: quem admodum olim urbanis, nequoquo in 
solio: et ego iam deambulando defes{139}sus sum. 
B. F. Tu uero quiesce, ut libet, et q[uam] diu libet: ego autem et stare adhuc 
possum libentius; et te ita melius auscultabo . 
B . P. Et quidem hoc etiam licet  sed quoniam ita uis; ut, quibus de ignibus ego 
te antea interroga[ve]ram, de iis tu me nunc audias differentem; breui expediam, 
quae sentio: neque enim nimis multa sunt. Tellus quidem omnis Bémbe fili, sicuti 
nostra corpora, foraminibus, canalibúsque distincta est, et tanquam uenis 
íternotata; siue quod omnino coire non potest quae specie quidem multum sibimet 
disserat intra se se; siue quod aut gignit ipsa semper aliquid, aut interimit, 
et immutat; neque unum idem omnis, atque eodem pérmanet; siue (ut alii 
tradidere, et quidem principes in philosophia uiri) quia plane uiuit ipsa; atque 
a mundi anima uitam trahens ab eadem mundi anima extra, intráque plustrat. Sed 
in omni tellure nuspiam maiores fistule,aut mea{C iiii 140}tus ampliores sunt; 
quam iis in locis, quae uel mari uicina sunt, uel a mari prótenus alluuntur: nam 
cum éxedit s[em] per mare, consumítque suopte contactu, suáque natura omnia; tum 
autem, si partem est nactum aliquam debiliorem, membráque non adeo robusta 
telluris; erôdit illa multo facillime; pergítque in uiscera ipsa, quam potest: 
ítaque cum in aliena regna sibi uiam faciat; uentis etiam facit: ex quo fit; ut 
loca quaeque maritima maxime terraemotibus subiecta sint, parum mediterranea. 
quod si etiam in sulfuris uenas uenti furen tes inciderint; tum incendia 
suscitantur sane non difficulter; quoniam et in sulfure concipiendi permagna 
ignis uis inest, et uenti etiam aliena succendunt ui sua: haec autem tu ut in 
Aetna accidant omnia, uide, quippe (ut modo tute dixisti), quae mare in 
radicibus habeat, quae sulfurea sit, quae cauernosa; seu quod natura ita fuerit 
semper ipsa; seu quod {141} salo aliquando subexesa uentos admiserit aestuantes, 
per quos idonea flammae materies incenderetur. Habes, unde incendia oriantur 
Aetnae tuae: habe nunc quómodo etiam orta perdurent: in quo quidem nolo ego te 
illud admirari, quod uulgus solet: magnum esse scilicet tantas flammas, tam 
immensos ignes post hominum memoriam semper habuisse, quo alerétur: quid est 
enim magnum ipsi magistrae rerum omnium, et parenti naturae? quid arduum; quid 
illa tandem non potest? qui stellas; qui solem ; qui coeli conuexa; qui terras 
omnes, ac maria; qui mundum denique ipsum, quo nihil est admirabilius, uel 
potius extra quem nihil est, quod admireris; saepe sine admiratione intuemur; 
iisdem nobis esse Aetna miraculum potest? caue sis tam imprudens fili; ut tu id 
putes: nam si naturam respicimus; nihil in Aetna est, quod mirum uoces: si rem 
{142} consyderamus ipsam; nónne tibi etiam mira uideantur cum alia loca 
permulta, tum uel Aponi nostri fontes, calidaéque illae purissimae; quibus 
natura non tantum ut calefacerent dedit, quod erat tamen ab aquis alienum; sed 
multum de iure quoque rerum omnium concessit, multum de nostro, tum aliquid de 
deorum etiam, et suo; ut morbis scilicet mederentur non modo sine ullo aegri 
dolore, qua de causa graeco uerbo Aponus nomen inuenit; sed etiam cum uoluptate? 
itaque, qui curantur,  Non uenas referant (ut ait ille); nec uulnere uulnera 
sanant;
 Pocula nec tristi gramine mista bibunt:
 Amissum lymphis reparant impune uigorem;
 Pacatúrque aegro luxuriante dolor:
 Nam morbos quidem expellere hominum plane est rerum usum multarum {143} recte 
callentium : hoc autem uel sine dolore id efficere; uel (quod multo est maximum) 
etiam cum uoluptate deorum mihi quidem uidetur esse proprium, ipsiúsque 
principis omnium, et parentis naturae. Quod si cum uno Aponi fonticulo, et 
canali profunda illa comparaueris, inundationésque omnes Aetnae tuae; fortasse 
non uerear, ne noster hic colliculus tuo illo monte sit minor. Sed faciam, ut 
tibi pollicitus sum; et Aetnae incédia quómodo alátur, docebo. Quoniam igitur 
(ut scis) humore, et calore omnia concipiuntur; cum et semper ardeat mons, et 
semper a mari perlustretur; habes iam duobus istis uerbis, quod petis: ignis 
enim; qui detrahit semper aliquid, atque consumit; gignit etiam semper ali quid 
sibi, quod consumat, suo ipsius calore humectantibus undis telluré, sempérque 
igni materiam sufficientibus, quo alatur: nam et bitumen maxime, quod sulfuri 
{144} simillimum est, fit ex terra et limo exudante tellure; tum et eiusdem fere 
generis halumen; quod quia ex salo et terra coficitur, ita uocatur. 
B . F. Vnde autem saxa, et pumices páter, et eiectamenta illa, quae uomit? quid 
illa tandem sunt? an sulfur tantum, bitumen , halumen omnia? 
B. P . Nequaquam filí: sed tanta est uis ignium, praesertim inclusorum, et 
uentis intus furentibus; ut non uiscera imbecilla modo; sed plane nerui etiam 
fortiores corripiantur telluris; et saxa ipsa durissima liquefiant . 
B . F. At ea ipsa saxa non aliquando defecisse, montémque sibi non subsedisse, 
nónne illud est mirum pátet?
B . P. Neque id filí quidem mirum: tellus enim semper soecunda est sui ipsius ; 
semperque semet ipsa párturit: nisi tamen malis tu cum Pythagora sentire; qui 
quidem apud Ouidium ita praecipiens inducitur {145} ut audeat affirmare Aetnaea 
incendia non esse usquequaquam duratura. 
B. F. Ego uero, quid sentiam; non sat scio: quanquam equidem mallem Pythagoram, 
quam Empedoclem imitari: ille enim quae naturae consentanea uidebantur, credebat 
asserens mutari quidem omnia, nihil tamen omnino interire: hic; dum curiosius 
naturae causas perscrutatur; etiam se ipsum imperscrutabilem facit. 
B. P. Sed ualere nos illos sinamus filí: et quoniam nos tibi, Aetnae incendia 
unde fiant, diximus; id uelim ego scire item ex te, ipsa ista quomodo fluant.
B. F. Iam istud quidem fieri sine ullo negotio potest uel una Hesiodi 
comparatione; qua ille in sua theogonia fluxisse ait tellurem, ubi eam post 
fulminatum Typhoeum igne correptam describit, isto (ni fallor) modo: ex quo sane 
libet mihi suspicari etiam pastorem illum Ascraeum aliquando Ae{146}tnam 
conscendisse; atque inde sibi sumpsisse; quod de universa tellure scriptum 
reliq[ui]t: 
Vritur ipsa ingens tellus; aestúque furente
 Liquitur, albentis quondam ceu lamina plumbi
 Arte uirum , flammísque caua fornace liquescit:
 Seu ferrum (quanquam hoc maternae uiscera rupis
 In duras aluere uires); cum ferbuit olim
 Vulcani domitum manibus, terraéque fatiscit .

 Et quidem propterea illum ego plumbi, et ferri exempla posuisse crediderim; ut 
alteri ea compararet, quae igne facilius corripiuntur, et fluunt; ut sulfurea 
tellus omnis, et eae telluris partes, quae tenuiores sunt; alteri autem cum saxa 
omnia, tum ea, quae flammae resistunt magis, et sunt suapte natura duriora .
B. P. Mihi {147} haec quidem certe non displicent ipsa per se: atque etiam 
delectauit me non nihil poetae ingenium; qui tam apte descripserit fluentem, et 
ardentem tellurem: sed tamen tu filí nimium perparce respondes ad illa, quae 
peto: non modo enim istud ita simpliciter cupio, ea incendia quómodo fluant, 
scire abs te: sed etiam, ubi descenderint, quam faciem capiant; tum si perdurant 
eadem semper, an aliquando immutentur, audire.
BEMBVS. FIL. Geram tibi morem páter; et ea, quae postulas ut potero, explicabo. 
Pleno iam partu (ut maturior est omnis foetus, quicunque in Aetnae matris utero 
coalescit) nisu parientis expellitur, et eiectatur, quacunque prius rimam 
inuenerit, aut uiam sibi parauerit ui sua: saepe tamen exit ex cratere, quem 
ipsi uidimus; nunquam ex superiore; quod uel eo inscendere grauis materia non 
queat; uel, quia inferius alia {148} spiramenta sunt, non sit opus. Despumant 
igitur flammis urgentibus ignei riui pigro fluxu totas delambentes plagas: ii 
paulatim recedente calore priorem sibi naturam reposcentes in lapidem 
indurescunt fragilem sane flammis eneruantibus, et si complectas, putrem. Stat 
ea confluuies, ueluti glacies, concreta usque, ut alteri descendant riui: ii 
nanque non supráfluunt; sed inter montis arenosam cutem, et priora concreta 
fluenta insinuantes sese cursum sibi medium quaerunt: sic, que prius 
induruerant; quia friabilia sunt (ut dixi); nouis incendiis cedentia crepant, et 
in partes disiecta prosiliunt, quacunque unda deurgens intérfluit: déinde 
conglaciantem eam altera subiit illuuies; atque ipsa tantundem facit: tum altera 
item, et altera: non enim continuato fluore mons; sed per intermissos spiritus 
(ut supra commemorauimus) eructatur: atque ita nouissimis semper 
uincen{149}tibus, multiplicatóque in immensum incendio ex igneis fluminibus 
fracti lapides altissimo congestu magnam partem montis inocuparunt: atque ii, 
quo recentius fluxere, eò et nigriores sunt, et firmiores: aetate et pallescunt, 
et resoluuntur: inde ego esse arenarum plagas omnis, quae circa cacumen 
uisuntur, existimo. Materies omnis aridissima est; atque ideo minus multo, quam 
uiui lapides, ponderosa; scabra adeo, ut breui mora, tanquam a lima, 
inscendentibus calcei exedantur.
B. P. Atqui ego sane in eo mallem Empedoclem imitari; qui ascensurus amyclis 
aereis utebatur: sed sequere.
B. F. Ea infra paruum craterem circúmuersus totum montem complexa est; et 
cumulum eum, in quo maior crater est, sustinet: demittitur inde alícubi per 
interualla imum in montem obliquis fluxibis; quamque Catana iacet, usque in 
mare; lata saepe, qua uisus patet; hor{D 150}rendum sane spectaculum modo alueis 
hiantibus, modo impendentibus ripis. Inter maxima profluuia longe memorabile 
illud est; quod paulo ante nostram aetatem usque intra Catanam decurrens non 
paruam urbis partem incendio depopulauit: neque sane descensus is minus, quam 
per CC. stadia conficitur. Quin etiam portum eum, de quo ait Virgilius
  Portus ab accessu uentorum immotus,et ingens
 Ipse; sed horrificis iuxta tonat aetna ruinis, ita impleuere fluenta Aetnaea; 
ut iam errasse Virgilium putes, quod portum ibi esse ingentem dixerit, qui pene 
nullus siet . 
B. P. Istud nimirum est,quod a principio dixeras cedere illis uolentibus, atque 
eorum contrahi ardoribus ipsum mare. 
B. F. Est ita quidem, ut dicis: sed (ut ad propositum reuertamur) reptare per 
eas crepidines, quas dixi, duobus milibus passuum necesse {151} est quem uis 
cratêrem uisuros: reliquum iter in equis conficitur . reptationis eius labor 
haud facile credas, quod durus est, quamque indigens uirentis genu; quippe, quia 
degrauante uiatore temere ingesti lapides concedunt; et in ascensu raptissimo, 
ni probe posueris pedem, dimoto uno tota congeries deuoluitur, et in te ipsum 
ruit: adde, quod etiam, si in plano cecideris laedunt scabritie sua; et manus 
crebro contactu, nisi contexeris: offenduntur. Magna haec fortasse uidebuntur 
pater audienti tibi: magna enim sunt (ut mihi quidem uideri solet); uerum 
nusquam adeo, ac nobis uidentibus fuere: nam Aetna quanta est, nemo quidem scit, 
qui non uidet. Ex summo uertice contemplari totam insulam licet, termini eius 
longe esse multo minus uidentur, quam sunt. Brutia ora ita tibi sub oculis 
iacet; ut eo posse traiicere pene quidem iactu lapidis putes: serena tempestate 
Nea{D ii 152}politani etiam tractus extimantur. Niuibus per hyemem fere totus 
mons canet: cacumen neque per aestatem uiduatur.
B. P. Quid, quod hyemare tantum eas meminit Strabo?
B. F. At experientia ita te docet, usque ipse auctor (quod quidem uenia illius 
dixerim) non deterior. Quare illud mi páter etiam, atque etiam uide; ne quid te 
moueat, si aliqua ex parte huius nostri de Aetna sermonis cum uetustis 
scriptoribus dissentimus: nihil enim impedit fuisse tum ea omnia, quae ipsi olim 
tradidere, quorum permáserint plurima in nostram diem; quaedam se immutauerit; 
aliqua etiam surrexerint noua: nam (ut caetera omittam); quod cinerosa partim 
esse summa cacumina dictauere; eius rei nunc uestigium nullum apparet: cinis 
enim, qui queat conspici, toto móte nullus est: neque id tamen omnibus annis 
fuit: nam multorum testimonio accepimus, qui uidere, annos ab hinc quadraginta 
tan{153}tos ex Aetna cineres euolasse; ut per totam eam insulae partem, quae 
uersus Pelorum iacet, uniuersam oleam abstulerint; eos etiam in Italiam uentis 
ferentibus latos. Sed (ut ad niues illas redeamus) addebat idem Vrbanus Kalendis 
Iuniis ascendente se satis largiter, abundemque ninxisse; tum iterum, qui 
septimus fuerit post eum diem, dum ipse Randatii moraretur, in uniuersam 
montanam plagam niues fere in pedis altitudinem descendisse: in quo ipso licet 
et Pindarum suspicias scite cognomento usum; qui Aetnam niuium nutricem 
appellarit. Quo latere subest Catana, media fere inter ipsam, et cacumen regione 
purissimus, et perennis fons erumpit dorico uocabulo Crana ab incolis appellata: 
caeterum toto monte supra radices nullae aquae sunt; nisi quae uel ex niuibus 
emanant; cuius quidem rei etiam Theocritum testem habemus; in quo dum Galateae 
{D iii 154} Cyclops enumerat diuitias suas, haec etiam interserit,
 Est glacialis aquae riuus mihi, quem syluosa
 Nectareum in potum niuibus fluit Aetna solutis;
 aut si quae intra fagorum truncos pluuiis descendentibus relinquuntur. At qui 
res, et locus me monuere ut quod ibi uidimus pulcherrimum natura opus et mirati 
fuimus maxime, non praeterirem. Altissima in specula; qua sylua deficiente 
liberior prospectus in insulam, et Tyrrhena fluenta dominatur; herbidus campus 
leni decumbit cliuo: hunc pini procérae pari distantes interuallo ducta corona 
circunsepiunt: in medio fagus densissima quadrifido robore se subiiciens, 
celsior quam caeterae, ueluti regina ipsa consurgit: ea non statim ex imo 
discriminatur; sed a tellure per spatium cubitalem uno trunco contenta est: inde 
{155} se in ramos consimiles aequalibus interuallis dispartitur: interne usque 
ad imas radices arbor deficiens undis pluuialibus urnam ex sese facit: illae 
montano purgante aere, ac umbris solem arcentibus et fontanis gelidiores sunt, 
et putealibus puriores. Ambigeres ibi tu quidem páter si quid eorum tibi 
laudandum esset; quid nam potissimum laudares, an prospectum eius loci, an 
locum; tum an arborem, an undas: ita scite in alteris decorandis (quasi quidem 
id agerent; ut quid magis pulchrum esset, ambigeretur) et Hamadryas, et Nais 
conuenere: in honestandis uero alteris ad mirabile quidem est, quantum gratiae, 
uenustatísque sibi inuicem afferant Iupiter Genio, et genius Ioui: quo fit; ut 
in utrisque multum Venus etiam permista sentiatur.
B. P. O pulchras naturae delicias, uel etiam Deorum (ut poetis placet); si qui 
sunt, qui eum montem colant.
B. F. Sunt páter (ut aiunt); {156} atque incolunt illo ipso quidem in loco.
B. P. Mirabar; si haec temere dicerentur prouenire, praesertim a Siculis; quos 
quidem constat propter sermonis impunitatem, et licentiam etiam trilingues 
uocatos: sed quis inhabitat Deus?
B. F. Fauni esse fontem illum dicunt. 
B. P. Fabellam te uideo inchoare: sed quoniam in Faunum incidimus, sequere: 
detineri enim me ab illo facile patior; cum quo te scio libenter etiam 
carminibus ludere interdum solere. istud autem qui sciunt? an ita fortasse 
coniectantur? 
B. F. Videre se aiunt pastores ipsum Deum passim errantem per syluas, et pascua; 
tum etiam sedentem sub illis arboribus coronatum pinu, et tacentem saepius; 
interdum tamen etiam fistula solantem amores. Sed continebo potius me hic páter 
leuia enim ista sunt; et mihi loqui tecum, nisi reuerenter, non licet: quanquam 
quidem; si pergerem; face{157}remus ipsi hac in re; quod facere etiam reges in 
coenis solent: qui quidem inter apros, et pauones; quibus habundant quotidie; 
interdum tamen et allium poscunt, et betas. Neque sane animus noster uacare 
semper rebus seuerioribus potest: neque; si uacet; tamen ex illis tam plenam 
capit iocunditatem; quam si ea ipsa remitteret interdum, et mox non longo 
interuallo intermissa reuocaret. Ita nos quidem nunc grauia illa philosophiae 
studia; quibus quidem certe id omne tempus soles, quod tibi per rempublicam 
licet impertire; melius etiam fabellis istis leuioribus condiremus: et quidem 
licet maxime uel in Noniano fabulari.
B. P. Sane quidem licet; dum illud tamen, semper teneatur; ut cerato remige 
Sirenas, quod aiunt. Et profecto poeta ille sapientissimus nunquam Vlissi 
concessisset, quem prudentissimum semper facit; {158} ut Sirenarum cantus 
audiret; nisi liceret etiam grauibus, et sapientibus uiris; quorum tamen in 
numero me non pono; minus seriis adesse interdum rebus, et lusus captare non 
adeo seueros; modo ne remiges audiant; hoc est, ne sensus pateant uoluptatibus; 
quibus et demulcentur ipsi semper; et, nisi ratione occlusi sint, saepe etiam 
facillime capiuntur: quod tibi esse faciundum in uita maxime semper censeo Bémbe 
fili: nam nisi te ita informaris, ut uoluptatum illecebris animum imperuium 
geras; non possum dicere, quam multae tibi occurrent species earum; quae te non 
adolescentem modo (ut es nunc) demulcere possint, et delinire, ac iam etiam 
debellare, et deuincere; sed planè etiam uirum. Itaque illis aut magnanimiter 
imperandum est; quod fecerunt uiri omnes magni, et boni, et ii, quos propterea 
deos etiam ap {159} pellauere; uel omnino turpiter deseruiendum, in quo quidem 
tu (si me audies) non committes; ut reiecta continentia, atque ipso amore 
uirtutis ex illorum sis grege, de quibus praeclare Oratius,
Nos numerus sumus, et fruges consumere nati,
 Sponsi Penelopes, nebulones, Antinoíque
 In cute curanda plus aequo operata iuuentus;
 Quis pulchrum fuit in medios dormire dies, et 
Ad strepitum citharae cessantum ducere curam .
Sed quoniam iam aduesperascit, procedamus in atrium: nugae autem pastorales 
istae tuae sub umbris sunt potius, et inter arbores; quam intra penates 
recensendae. Quae cum dixisset, et iam in atrium peruenissemus, {160} ego finem 
loquendi feci; ille cogitabundus in bibliothecam perrexit .

IMPRESSVM VENETIIS IN
AEDIBVS ALDI RO
MANI MENSE FE
BRVARIO AN
NO . M .
.VD·
Nota
________________________
[1] - Ain tandem: Ma davvero?


      Biblioteca
      Introduzione
      indice© 1996 - Tutti i diritti sono riservati
      Biblioteca dei Classici italiani di Giuseppe Bonghi
      © 1999 -Ultimo aggiornamento: 28 luglio 2011