[2,48a] XLVIII. 
Inter praerogatiuas instantiarum ponemus loco uicesimo quarto Instantias Luctae; 
quas etiam Instantias Praedominantiae appellare consueuimus. Eae indicant 
praedominantiam et cessionem uirtutum ad inuicem; et quae ex illis sit fortior 
et uincat, quae infirmior et succumbat. Sunt enim motus et nixus corporum 
compositi, decompositi, et complicati, non minus quam corpora ipsa. Proponemus 
igitur primum species praecipuas motuum siue uirtutum actiuarum; ut magis 
perspicua sit ipsarum comparatio in robore, et exinde demonstratio atque 
designatio instantiarum luctae et praedominantiae. 
1. Motus Primus sit Motus Antitypiae materiae, quae inest in singulis 
portionibus eius; per quem plane annihilari non uult: ita ut nullum incendium, 
nullum pondus aut depressio, nulla uiolentia, nulla denique aetas aut 
diuturnitas temporis possit redigere aliquam uel minimam portionem materiae in 
nihilum; quin illa et sit aliquid, et loci aliquid occupet, et se (in 
qualicunque necessitate ponatur), uel formam mutando uel locum, liberet, uel (si 
non detur copia) ut est subsistat; neque unquam res eo deueniat, ut aut nihil 
sit, aut nullibi. Quem motum Schola (quae semper fere et denominat et definit 
res potius per effectus et incommoda quam per causas interiores) uel denotat per 
illud axioma, quod Duo corpora non possint esse in uno loco; uel uocat motum Ne 
fiat penetratio dimensionum. Neque huius motus exempla proponi consentaneum est: inest enim omni corpori. 
2. Sit Motus Secundus, Motus (quem appellamus) Nexus; per quem corpora non 
patiuntur se ulla ex parte sui dirimi a contactu alterius corporis, ut quae 
mutuo nexu et contactu gaudeant. Quem motum Schola uocat Motum "Ne detur uacuum": ueluti cum aqua attrahitur sursum exuctione, aut per fistulas; caro per 
uentosas; aut cum aqua sistitur nec effluit in hydriis perforatis, nisi os 
hydriae ad immittendum aerem aperiatur; et innumera id genus. 
3. Sit Motus Tertius, Motus (quem appellamus) Libertatis; per quem corpora se 
liberare nituntur a pressura aut tensura praeter-naturali, et restituere se in 
dimensum corpori suo conueniens. Cuius motus etiam innumera sunt exempla: ueluti (quatenus ad liberationem a pressura) aquae in natando, aeris in uolando; aquae in remigando, aeris in undulationibus uentorum; laminae in horologiis. Nec 
ineleganter se ostendit motus aeris compressi in sclopettis ludicris puerorum, 
cum alnum aut simile quiddam excauant, et infarciunt frusto alicuius radicis 
succulentae, uel similium, ad utrosque fines; deinde per embolum trudunt radicem 
uel huiusmodi farcimentum in foramen alterum; unde emittitur et eiicitur radix 
cum sonitu ad foramen alterum, idque antequam tangatur a radice aut farcimento 
citimo, aut embolo. Quatenus uero ad liberationem a tensura, ostendit se hic 
motus in aere post exuctionem in ouis uitreis remanente, in chordis, in corio, 
et panno, resilientibus post tensuras suas, nisi tensurae illae per moram 
inualuerint, etc. Atque hunc motum Schola sub nomine Motus "ex Forma Elementi" 
innuit: satis quidem inscite, cum hic motus non tantum ad aerem, aquam, aut 
flammam pertineat, sed ad omnem diuersitatem consistentiae; ut ligni, ferri, 
plumbi, panni, membranae, etc., in quibus singula corpora suae habent 
dimensionis modulum, et ab eo aegre ad spatium aliquod notabile abripiuntur. 
Verum quia motus iste libertatis omnium est maxime obuius, et ad infinita 
spectans, consultum fuerit eum bene et perspicue distinguere. Quidam enim ualde 
negligenter confundunt hunc motum cum gemino illo motu antitypiae et nexus; 
liberationem scilicet a pressura, cum motu antitypiae; a tensura, cum motu 
nexus; ac si ideo cederent aut se dilatarent corpora compressa, ne sequeretur 
penetratio dimensionum; ideo resilirent et contraherent se corpora tensa, ne 
sequeretur uacuum. Atqui si aer compressus se uellet recipere in densitatem 
aquae, aut lignum in densitatem lapidis, nil opus foret penetratione 
dimensionum; et nihilominus longe maior posset esse compressio illorum, quam 
illa ullo modo patiuntur. Eodem modo si aqua se dilatare uellet in raritatem 
aeris, aut lapis in raritatem ligni, non opus foret uacuo; et tamen longe maior 
posset fieri extensio eorum, quam illa ullo modo patiuntur. Itaque non reducitur 
res ad penetrationem dimensionum et uacuum, nisi in ultimitatibus condensationis 
et rarefactionis; cum tamen isti motus longe citra eas sistant et uersentur, 
neque aliud sint quam desideria corporum conseruandi se in consistentiis suis 
(siue, si malint, in formis suis), nec ab iis recedendi subito, nisi per modos 
suaues ac per consensum alterentur. At longe magis necessarium est (quia multa 
secum trahit), ut intimetur hominibus, motum uiolentum (quem nos mechanicum, 
Democritus, qui in motibus suis primis expediendis etiam infra mediocres 
philosophos ponendus est, motum plagae uocauit) nil aliud esse quam Motum 
Libertatis, scilicet a compressione ad relaxationem. Etenim in omni siue 
simplici protrusione siue uolatu per aerem, non fit summotio aut latio localis, 
antequam partes corporis praeter-naturaliter patiantur et comprimantur ab 
impellente. Tum uero partibus aliis alias per successionem trudentibus, fertur 
totum; nec solum progrediendo, sed etiam rotando simul; ut etiam hoc modo partes 
se liberare, aut magis ex aequo tolerare possint. Atque de hoc motu hactenus. 
4. Sit Motus Quartus, motus cui nomen dedimus Motus Hyles: qui motus 
antistrophus est quodammodo Motui, de quo diximus, Libertatis. Etenim in Motu 
Libertatis, corpora nouum dimensum siue nouam sphaeram siue nouam dilatationem 
aut contractionem (haec enim uerborum uarietas idem innuit) exhorrent, respuunt, 
fugiunt, et resilire ac ueterem consistentiam recuperare totis uiribus 
contendunt. At contra in hoc Motu Hyles, corpora nouam sphaeram siue dimensum 
appetunt; atque ad illud libenter et propere, et quandoque ualentissimo nixu (ut 
in puluere pyrio) aspirant. Instrumenta autem huius motus, non sola certe, sed 
potentissima, aut saltem frequentissima, sunt calor et frigus. Exempli gratia: 
aer, si per tensuram (uelut per exuctionem in ouis uitreis) dilatetur, magno 
laboret desiderio seipsum restituendi. At admoto calore, e contra appetit 
dilatari, et concupiscet nouam sphaeram, et transit et migrat in illam libenter, 
tanquam in nouam formam (ut loquuntur); nec post dilatationem nonnullam de 
reditu curat, nisi per admotionem frigidi ad eam inuitetur; quae non reditus 
est, sed transmutatio repetita. Eodem modo et aqua, si per compressionem 
arctetur, recalcitrat; et uult fieri qualis fuit, scilicet latior. At si 
interueniat frigus intensum et continuatum, mutat se sponte sua et libenter in 
condensationem glaciei; atque si plane continuetur frigus, nec a teporibus 
interrumpatur (ut fit in speluncis et cauernis paulo profundioribus), uertitur 
in crystallum aut materiam similem, nec unquam restituitur. 
5. Sit Motus Quintus, Motus Continuationis. Intelligimus autem non 
continuationis simplicis et primariae, cum corpore aliquo altero (nam ille est 
Motus Nexus); sed continuationis sui, in corpore certo. Certissimum enim est, 
quod corpora omnia solutionem continuitatis exhorreant; alia magis, alia minus, 
sed omnia aliquatenus. Nam ut in corporibus duris (ueluti chalybis, uitri) 
reluctatio contra discontinuationem est maxime robusta et ualida, ita etiam in 
liquoribus, ubi cessare aut languere saltem uidetur motus eiusmodi, tamen non 
prorsus reperitur priuatio eius; sed plane inest ipsis in gradu tanquam infimo, 
et prodit se in experimentis plurimis; sicut in bullis, in rotunditate guttarum, 
in filis tenuioribus stillicidiorum, et in sequacitate corporum glutinosorum, et 
eiusmodi. Sed maxime omnium se ostendit appetitus iste, si discontinuatio 
tentetur usque ad fractiones minores. Nam in mortariis, post contusionem ad 
certum gradum, non amplius operatur pistillum; aqua non subintrat rimas minores; 
quin et ipse aer, non obstante subtilitate corporis ipsius, poros uasorum paulo 
solidiorum non pertransit subito, nec nisi per diuturnam insinuationem. 
6. Sit Motus Sextus, motus quem nominamus Motum ad Lucrum, siue Motum 
Indigentiae. Is est, per quem corpora, quando uersantur inter plane heterogenea 
et quasi inimica, si forte nanciscantur copiam aut commoditatem euitandi illa 
heterogenea et se applicandi ad magis cognata, (licet illa ipsa cognata talia 
fuerint quae non habeant arctum consensum cum ipsis) tamen statim ea 
amplectuntur, et tanquam potiora malunt: et lucri loco (unde uocabulum 
sumpsimus) hoc ponere uidentur, tanquam talium corporum indiga. Exempli gratia: 
aurum, aut aliud metallum foliatum non delectatur aere circumfuso. Itaque si 
corpus aliquod tangibile et crassum nanciscatur (ut digitum, papyrum, quiduis 
aliud), adhaeret statim, nec facile diuellitur. Etiam papyrus, aut pannus, et 
huiusmodi, non bene se habent cum aere qui inseritur et commistus est in ipsorum 
poris. Itaque aquam aut liquorem libenter imbibunt, et aerem exterminant. Etiam 
saccharum, aut spongia infusa in aquam aut uinum, licet pars ipsorum emineat et 
longe attollatur supra uinum aut aquam, tamen aquam aut uinum paulatim et per 
gradus attrahunt in sursum.
Unde optimus canon sumitur aperturae et solutionum corporum. Missis enim 
corrosiuis et aquis fortibus, quae uiam sibi aperiunt, si possit inueniri corpus 
proportionatum et magis consentiens et amicum corpori alicui solido quam illud 
cum quo tanquam per necessitatem commiscetur, statim se aperit et relaxat 
corpus, et illud alterum intro recipit, priore excluso aut summoto. Neque 
operatur aut potest iste motus ad lucrum solummodo ad tactum. Nam electrica 
operatio (de qua Gilbertus et alii post eum tantas excitarunt fabulas) non alia 
est quam corporis per fricationem leuem excitati appetitus; qui aerem non bene 
tolerat, sed aliud tangibile mauult, si reperiatur in propinquo. 
7. Sit motus Septimus, Motus (quem appellamus) Congregationis Maioris; per quem 
corpora feruntur ad massas connaturalium suorum: grauia, ad globum terrae; 
leuia, ad ambitum coeli. Hunc Schola nomine Motus Naturalis insigniuit: leui 
contemplatione, quia scilicet nil spectabile erat ab extra quod eum motum cieret 
(itaque rebus ipsis innatum atque insitum putauit); aut forte quia non cessat. 
Nec mirum: semper enim praesto sunt coelum et terra; cum e contra causae et 
origines plurimorum ex reliquis motibus interdum absint, interdum adsint. Itaque 
hunc, quia non intermittit sed caeteris intermittentibus statim occurrit, 
perpetuum et proprium; reliquos ascititios posuit. Est autem iste motus reuera 
satis infirmus et hebes, tanquam is qui (nisi sit moles corporis maior) caeteris 
motibus, quamdiu operantur, cedat et succumbat. Atque cum hic motus hominum 
cogitationes ita impleuerit ut fere reliquos motus occultauerit, tamen parum est 
quod homines de eo sciunt, sed in multis circa illum erroribus uersantur. 
8. Sit Motus Octauus, Motus Congregationis Minoris; per quem partes homogeneae 
in corpore aliquo separant se ab heterogeneis, et coeunt inter sese; per quem 
etiam corpora integra ex similitudine substantiae se amplectuntur et fouent, et 
quandoque ad distantiam aliquam congregantur, attrahuntur, et conueniunt: ueluti 
cum in lacte flos lactis post moram aliquam supernatat; in uino faeces et 
tartarum subsidunt. Neque enim haec fiunt per motum grauitatis et leuitatis 
tantum, ut aliae partes summitatem petant, aliae ad imum uergant; sed multo 
magis per desiderium homogeneorum inter se coeundi et se uniendi. Differt autem 
iste motus a motu indigentiae, in duobus. Uno, quod in motu indigentiae sit 
stimulus maior naturae malignae et contrariae; at in hoc motu (si modo 
impedimenta et uincula absint) uniuntur partes per amicitiam, licet absit natura 
aliena quae litem moueat: altero, quod arctior sit unio, et tanquam maiore cum 
delectu. In illo enim, modo euitetur corpus inimicum, corpora etiam non admodum 
cognata concurrunt; at in hoc coeunt substantiae, germana plane similitudine 
deuinctae, et conflantur tanquam in unum. Atque hic motus omnibus corporibus 
compositis inest; et se facile conspiciendum in singulis daret, nisi ligaretur 
et fraenaretur per alios corporum appetitus et necessitates, quae istam 
coitionem disturbant. 

[2,48b] Ligatur autem motus iste plerumque tribus modis: torpore corporum; fraeno 
corporis dominantis; et motu externo. Ad torporem corporum quod attinet; certum 
est inesse corporibus tangibilibus pigritiam quandam secundum magis et minus, et 
exhorrentiam motus localis; ut, nisi excitentur, malint statu suo (prout sunt) 
esse contenta quam in melius se expedire. Discutitur autem iste torpor triplici 
auxilio: aut per calorem, aut per uirtutem alicuius cognati corporis eminentem, 
aut per motum uiuidum et potentem. Atque primo quoad auxilium caloris; hinc fit, 
quod calor pronuntietur esse illud quod separet heterogenea, congreget 
homogenea. Quam definitionem Peripateticorum merito derisit Gilbertus; dicens 
eam esse perinde ac si quis diceret ac definiret hominem illud esse quod serat 
triticum et plantet uineas: esse enim definitionem tantum per effectus, eosque 
particulares. Sed adhuc magis culpanda est illa definitio; quia etiam effectus 
illi (quales quales sunt) non sunt ex proprietate caloris, sed tantum per 
accidens (idem enim facit frigus, ut postea dicemus), nempe ex desiderio partium 
homogenearum coeundi, adiuuante tantum calore ad discutiendum torporem, qui 
torpor desiderium illud antea ligauerat. Quoad uero auxilium uirtutis inditae a 
corpore cognato; illud mirabiliter elucescit in magnete armato, qui excitat in 
ferro uirtutem detinendi ferrum per similitudinem substantiae, discusso torpore 
ferri per uirtutem magnetis. Quoad uero auxilium motus; conspicitur illud in 
sagittis ligneis, cuspide etiam lignea, quae altius penetrant in alia ligna quam 
si fuissent armatae ferro, per similitudinem substantiae, discusso torpore ligni 
per motum celerem: de quibus duobus experimentis etiam in aphorismo de 
instantiis clandestinis diximus.
Ligatio uero motus congregationis minoris, quae fit per fraenum corporis 
dominantis, conspicitur in solutione sanguinis et urinarum per frigus. Quamdiu 
enim repleta fuerint corpora illa spiritu agili, qui singulas eorum partes 
cuiuscunque generis ipse ut dominus totius ordinat et cohibet, tamdiu non coeunt 
heterogenea propter fraenum; sed postquam ille spiritus euaporauerit, aut 
suffocatus fuerit per frigus, tum solutae partes a fraeno coeunt secundum 
desiderium suum naturale. Atque ideo fit, ut omnia corpora quae continent 
spiritum acrem (ut sales, et huiusmodi) durent et non soluantur, ob fraenum 
permanens et durabile spiritus dominantis et imperiosi.
Ligatio uero motus congregationis minoris, quae fit per motum externum, maxime 
conspicitur in agitationibus corporum per quas arcetur putrefactio. Omnis enim 
putrefactio fundatur in congregatione homogeneorum; unde paulatim fit corruptio 
prioris (quam uocant) formae, et generatio nouae. Nam putrefactionem, quae 
sternit uiam ad generationem nouae formae, praecedit solutio ueteris; quae est 
ipsa coitio ad homogeniam. Ea uero, si non impedita fuerit, fit solutio simplex: 
sin occurrant uaria quae obstant, sequuntur putrefactiones quae sunt rudimenta 
generationis nouae. Quod si (id quod nunc agitur) fiat agitatio frequens per 
motum externum, tum uero motus iste coitionis (qui est delicatus et mollis et 
indiget quiete ab externis) disturbatur et cessat; ut fieri uidemus in 
innumeris: ueluti cum quotidiana agitatio aut profluentia aquae arceat 
putrefactionem; uenti arceant pestilentiam aeris; grana in granariis uersa et 
agitata maneant pura; omnia denique agitata exterius non facile putrefiant 
interius.
Superest ut non omittatur coitio illa partium corporum, unde fit praecipue 
induratio et desiccatio. Postquam enim spiritus, aut humidum in spiritum uersum, 
euolauerit in aliquo corpore porosiore (ut in ligno, osse, membrana, et 
huiusmodi), tum partes crassiores maiore nixu contrahuntur et coeunt, unde 
sequitur induratio aut desiccatio: quod existimamus fieri, non tam ob motum 
nexus, ne detur uacuum, quam per motum istum amicitiae et unionis.
Ad coitionem uero ad distans quod attinet, ea infrequens est et rara; et tamen 
in pluribus inest quam quibus obseruatur. Huius simulacra sunt, cum bulla soluat 
bullam; medicamenta ex similitudine substantiae trahant humores; chorda in 
diuersis fidibus ad unisonum moueat chordam; et huiusmodi. Etiam in spiritibus 
animalium hunc motum uigere existimamus, sed plane incognitum. At eminet certe 
in magnete, et ferro excito. Cum autem de motibus magnetis loquimur, 
distinguendi plane sunt. Quatuor enim uirtutes siue operationes sunt in magnete, 
quae non confundi, sed separari debent; licet admiratio hominum et stupor eas 
commiscuerit. Una, coitionis magnetis ad magnetem, uel ferri ad magnetem, uel 
ferri exciti ad ferrum. Secunda, uerticitatis eius ad septentriones et austrum, 
atque simul declinationis eius. Tertia, penetrationis eius per aurum, uitrum, 
lapidem, omnia. Quarta, communicationis uirtutis eius de lapide in ferrum, et de 
ferro in ferrum, absque communicatione substantiae. Verum hoc loco de prima 
uirtute eius tantum loquimur, uidelicet coitionis. Insignis etiam est motus 
coitionis argenti uiui et auri: adeo ut aurum alliciat argentum uiuum, licet 
confectum in unguenta; atque operarii inter uapores argenti uiui soleant tenere 
in ore frustum auri, ad colligendas emissiones argenti uiui, alias crania et 
ossa eorum inuasuras; unde etiam frustum illud paulo post albescit. Atque de 
motu congregationis minoris haec dicta sint. 
9. Sit Motus Nonus, Motus Magneticus; qui licet sit ex genere motus 
congregationis minoris, tamen si operetur ad distantias magnas et super massas 
rerum magnas, inquisitionem meretur separatam; praesertim si nec incipiat a 
tactu, quemadmodum plurimi, nec perducat actionem ad tactum, quemadmodum omnes motus congregatiui; sed corpora tantum eleuet, aut ea intumescere faciat, nec 
quicquam ultra. Nam si luna attollat aquas, aut turgescere aut intumescere 
faciat humida; aut coelum stellatum attrahat planetas uersus sua apogaea; aut 
sol alliget astra Veneris et Mercurii, ne longius absint a corpore eius quam ad 
distantiam certam; uidentur hi motus nec sub congregatione maiore nec sub 
congregatione minore bene collocari, sed esse tanquam congregatiua media et 
imperfecta, ideoque speciem debere constituere propriam. 
10. Sit Motus Decimus, Motus Fugae; motus scilicet motui congregationis minoris 
contrarius; per quem corpora ex antipathia fugiunt et fugant inimica, seque ab 
illis separant, aut cum illis miscere se recusant. Quamuis enim uideri possit in 
aliquibus hic motus esse motus tantum per accidens aut per consequens, respectu 
motus congregationis minoris, quia nequeunt coire homogenea, nisi heterogeneis 
exclusis et remotis; tamen ponendus est motus iste per se, et in speciem 
constituendus, quia in multis appetitus fugae cernitur magis principalis quam 
appetitus coitionis.
Eminet autem hic motus insigniter in excretionibus animalium; nec minus etiam in 
sensuum nonnullorum odiosis obiectis, praecipue in olfactu et gustu. Odor enim 
foetidus ita reiicitur ab olfactu, ut etiam inducat in os stomachi motum 
expulsionis per consensum; sapor amarus et horridus ita reiicitur a palato aut 
gutture, ut inducat per consensum capitis conquassationem et horrorem. 
Veruntamen etiam in aliis locum habet iste motus. Conspicitur enim in 
antiperistasibus nonnullis; ut in aeris media regione, cuius frigora uidentur 
esse reiectiones naturae frigidae ex confiniis coelestium; quemadmodum etiam 
uidentur magni illi feruores et inflammationes, quae inueniuntur in locis 
subterraneis, esse reiectiones naturae calidae ab interioribus terrae. Calor 
enim et frigus, si fuerint in quanto minore, se inuicem perimunt; sin fuerint in 
massis maioribus et tanquam iustis exercitibus, tum uero per conflictum se locis 
inuicem summouent et eiiciunt. Etiam tradunt cinamomum et odorifera, sita iuxta 
latrinas et loca foetida, diutius odorem retinere; quia recusant exire et 
commisceri cum foetidis. Certe argentum uiuum, quod alias se reuniret in corpus 
integrum, prohibetur per saliuam hominis, aut axungiam porci, aut terebinthinam, 
et huiusmodi, ne partes eius coeant; propter malum consensum quem habent cum 
huiusmodi corporibus; a quibus undique circumfusis se retrahunt; adeo ut fortior 
sit earum fuga ab istis interiacentibus quam desiderium uniendi se cum partibus 
sui similibus; id quod uocant mortificationem argenti uiui. Etiam quod oleum cum 
aqua non misceatur, non tantum in causa est differentia leuitatis, sed malus 
ipsorum consensus: ut uidere est in spiritu uini, qui cum leuior sit oleo, tamen 
se bene miscet cum aqua. At maxime omnium insignis est motus fugae in nitro, et 
huiusmodi corporibus crudis, quae flammam exhorrent; ut in puluere pyrio, 
argento uiuo, necnon in auro. Fuga uero ferri ab altero polo magnetis a Gilberto 
bene notatur non esse fuga propria, sed conformitas, et coitio ad situm magis 
accommodatum. 

[2,48c] 11. Sit Motus Undecimus, Motus Assimilationis, siue Multiplicationis sui, siue 
etiam Generationis Simplicis. Generationem autem simplicem dicimus non corporum 
integralium, ut in plantis, aut animalibus; sed corporum similarium. Nempe per 
hunc motum corpora similaria uertunt corpora alia affinia, aut saltem bene 
disposita et praeparata, in substantiam et naturam suam: ut flamma, quae super 
halitus et oleosa multiplicat se, et generat nouam flammam; aer, qui super aquam 
et aquea multiplicat se, et generat nouum aerum; spiritus uegetabilis et 
animalis, qui super tenuiores partes tam aquei quam oleosi in alimentis suis 
multiplicat se, et generat nouum spiritum; partes solidae plantarum et 
animalium, ueluti folium, flos, caro, os, et sic de caeteris, quae singulae ex 
succis alimentorum assimilant et generant substantiam successiuam et epiusiam. 
Neque enim quenquam cum Paracelso delirare iuuet, qui (distillationibus suis 
scilicet occaecatus) nutritionem per separationem tantum fieri uoluit; quodque 
in pane uel cibo lateat oculus, nasus cerebrum, iecur; in succo terrae radix, 
folium, flos. Etenim sicut faber ex rudi massa lapidis uel ligni, per 
separationem et reiectionem superflui, educit folium, florem, oculum, nasum, 
manum, pedem, et similia; ita Archaeum illum Fabrum internum ex alimento per 
separationem et reiectionem educere singula membra et partes asserit ille. Verum 
missis nugis, certissimum est partes singulas, tam similares quam organicas, in 
uegetabilibus et animalibus, succos alimentorum suorum fere communes, aut non 
multum diuersos, primo attrahere cum nonnullo delectu, deinde assimilare, et 
uertere in naturam suam. Neque assimilatio ista, aut generatio simplex, fit 
solum in corporibus animatis, uerum et inanimata ex hac re participant; ueluti 
de flamma et aere dictum est. Quinetiam spiritus emortuus, qui in omni tangibili 
animato continetur, id perpetuo agit, ut partes crassiores digerat et uertat in 
spiritum, qui deinde exeat; unde fit diminutio ponderis et exsiccatio, ut alibi 
diximus. Neque etiam respuenda est in assimilatione accretio illa, quam uulgo ab 
alimentatione distinguunt; ueluti cum lutum inter lapillos concrescit, et 
uertitur in materiam lapideam; squammae circa dentes uertuntur in substantiam 
non minus duram quam sunt dentes ipsi, etc. Sumus enim in ea opinione, inesse 
corporibus omnibus desiderium assimilandi, non minus quam coeundi ad homogenea; uerum ligatur ista uirtus, sicut et illa, licet non iisdem modis. Sed modos 
illos, necnon solutionem ab iisdem, omni diligentia inquirere oportet, quia 
pertinent ad senectutis refocillationem. Postremo uidetur notatu dignum, quod in 
nouem illis motibus, de quibus diximus, corpora tantum naturae suae 
conseruationem appetere uidentur; in hoc decimo autem propagationem. 
12. Sit Motus Duodecimus, Motus Excitationis; qui motus uidetur esse ex genere 
assimilationis, atque eo nomine quandoque a nobis promiscue uocatur. Est enim 
motus diffusiuus, et communicatiuus, et transitiuus, et multiplicatiuus, sicut 
et ille; atque effectu (ut plurimum) consentiunt, licet efficiendi modo et 
subiecto differant. Motus enim assimilationis procedit tanquam cum imperio et 
potestate; iubet enim et cogit assimilatum in assimilantem uerti et mutari. At 
motus excitationis procedit tanquam arte et insinuatione et furtim; et inuitat 
tantum, et disponit excitatum ad naturam excitantis. Etiam motus assimilationis 
multiplicat et transformat corpora et substantias; ueluti, plus fit flammae, 
plus aeris, plus spiritus, plus carnis. At in motu excitationis, multiplicantur 
et transeunt uirtutes tantum; et plus fit calidi, plus magnetici, plus putridi. 
Eminet autem iste motus praecipue in calido et frigido. Neque enim calor 
diffundit se in calefaciendo per communicationem primi caloris; sed tantum per 
excitationem partium corporis ad motum illum qui est Forma Calidi; de quo in 
uindemiatione prima de natura calidi diximus. Itaque longe tardius et 
difficilius excitatur calor in lapide aut metallo quam in aere, ob inhabilitatem 
et impromptitudinem corporum illorum ad motum illum; ita ut uerisimile sit posse 
esse interius uersus uiscera terrae materias quae calefieri prorsus respuant; 
quia ob condensationem maiorem spiritu illo destituuntur a quo motus iste 
excitationis plerunque incipit. Similiter magnes induit ferrum noua partium 
dispositione et motu conformi; ipse autem nihil ex uirtute perdit. Similiter 
fermentum panis, et flos ceruisiae, et coagulum lactis, et nonnulla ex uenenis, 
excitant et inuitant motum in massa farinaria, aut ceruisia, aut caseo, aut 
corpore humano, successiuum et continuatum; non tam ex ui excitantis quam ex 
praedispositione et facili cessione excitati. 
13. Sit Motus Decimus Tertius, Motus Impressionis; qui motus est etiam ex genere 
motus assimilationis, estque ex diffusiuis motibus subtilissimus. Nobis autem 
uisum est eum in speciem propriam constituere, propter differentiam insignem 
quam habet erga priores duos. Motus enim assimilationis simplex corpora ipsa 
transformat; ita ut si tollas primum mouens nihil intersit ad ea quae sequuntur. 
Neque enim prima accensio in flammam, aut prima uersio in aerem, aliquid facit 
ad flammam aut aerem in generatione succedentem. Similiter, motus excitationis 
omnino manet, remoto primo mouente, ad tempora bene diuturna; ut in corpore 
calefacto, remoto primo calore; in ferro excito, remoto magnete; in massa 
farinaria, remoto fermento. At Motus Impressionis, licet sit diffusiuus, et 
transitiuus, tamen perpetuo pendere uidetur ex primo mouente; adeo ut, sublato 
aut cessante illo, statim deficiat et pereat; itaque etiam momento, aut saltem 
exiguo tempore, transigitur. Quare motus illos assimilationis et excitationis, 
motus generationis Iouis, quia generatio manet; hunc autem motum Motum 
Generationis Saturni, quia natus statim deuoratur et absorbetur, appellare 
consueuimus. Manifestat se uero hic motus in tribus; in lucis radiis; sonorum 
percussionibus; et magneticis, quatenus ad communicationem. Etenim amota luce, 
statim pereunt colores et reliquae imagines eius; amota percussione prima et 
quassatione corporis inde facta, paulo post perit sonus. Licet enim soni etiam 
in medio per uentos tanquam per undas agitentur; tamen diligentius notandum est, 
quod sonus non tam diu durat quam fit resonatio. Etenim impulsa campana, sonus 
ad bene magnum tempus continuari uidetur; unde quis facile in errorem labatur, 
si existimet toto illo tempore sonum tanquam natare et haerere in aere; quod 
falsissimum est. Etenim illa resonatio non est idem sonus numero, sed renouatur. 
Hoc autem manifestatur ex sedatione siue cohibitione corporis percussi. Si enim 
sistatur et detineatur campana fortiter et fiat immobilis, statim perit sonus 
nec resonat amplius; ut in chordis, si post primam percussionem tangatur chorda, 
uel digito ut in lyra, uel calamo ut in espinetis, statim desinit resonatio. 
Magnete autem remoto, statim ferrum decidit. Luna autem a mari non potest 
remoueri; nec terra a ponderoso dum cadit. Itaque de illis nullum fieri potest 
experimentum; sed ratio eadem est. 
14. Sit Motus Decimus Quartus, Motus Configurationis, aut Situs; per quem 
corpora appetere uidentur, non coitionem aut separationem aliquam, sed situm, et 
collocationem, et configurationem cum aliis. Est autem iste motus ualde 
abstrusus, nec bene inquisitus. Atque in quibusdam uidetur quasi incausabilis; 
licet reuera (ut existimamus) non ita sit. Etenim si quaeratur cur potius coelum 
uoluatur ab oriente in occidentem quam ab occidente in orientem; aut cur 
uertatur circa polos positos iuxta Ursas potius quam circa Orionem, aut ex alia 
aliqua parte coeli: uidetur ista quaestio tanquam quaedam extasis, cum ista 
potius ab experientia, et ut positiua recipi debeant. At in natura profecto sunt 
quaedam ultima et incausabilia; uerum hoc ex illis non esse uidetur. Etenim hoc 
fieri existimamus ex quadam harmonia et consensu mundi, qui adhuc non uenit in 
obseruationem. Quod si recipiatur motus terrae ab occidente in orientem, eaedem 
manent quaestiones. Nam et ipsa super aliquos polos mouetur. Atque cur tandem 
debeant isti poli collocari magis ubi sunt quam alibi? Item uerticitas, et 
directio, et declinatio magnetis ad hunc motum referuntur. Etiam inueniuntur in 
corporibus tam naturalibus quam artificialibus, praesertim consistentibus et non 
fluidis, collatio quaedam et positura partium, et tanquam uilli et fibrae, quae 
diligenter inuestigandae sunt; utpote sine quarum inuentione corpora illa 
commode tractari aut regi non possunt. At circulationes illas in liquidis, per 
quas illa dum pressa sint, antequam se liberare possunt, se inuicem releuant, ut 
compressionem illam ex aequo tolerent, motui libertatis uerius assignamus. 
15. Sit Motus Decimus Quintus, Motus Pertransitionis, siue Motus secundum 
Meatus; per quem uirtutes corporum magis aut minus impediuntur aut prouehuntur a mediis ipsorum, pro natura corporum et uirtutum operantium, atque etiam medii. 
Aliud enim medium luci conuenit, aliud sono, aliud calori et frigori, aliud 
uirtutibus magneticis, necnon aliis nonnullis respectiue. 
16. Sit Motus Decimus Sextus, Motus Regius (ita enim eum appellamus) siue 
Politicus; per quem partes in corpore aliquo praedominantes et imperantes 
reliquas partes fraenant, domant, subigunt, ordinant, et cogunt eas adunari, 
separari, consistere, moueri, collocari, non ex desideriis suis, sed prout in 
ordine sit et conducat ad bene esse partis illius imperantis; adeo ut sit quasi 
Regimen et Politia quaedam, quam exercet pars regens in partes subditas. Eminet 
autem hic motus praecipue in spiritibus animalium, qui motus omnes partium 
reliquarum, quamdiu ipse in uigore est, contemperat. Inuenitur autem in aliis 
corporibus in gradu quodam inferiore; quemadmodum dictum est de sanguine et 
urinis, quae non soluuntur donec spiritus, qui partes earum commiscebat et 
cohibebat, emissus fuerit aut suffocatus. Neque iste motus omnino spiritibus 
proprius est, licet in plerisque corporibus spiritus dominentur ob motum celerem 
et penetrationem. Veruntamen in corporibus magis condensatis, nec spiritu uiuido 
et uigente (qualis inest argento uiuo et uitriolo) repletis, dominantur potius 
partes crassiores; adeo ut nisi fraenum et iugum hoc arte aliqua excutiatur, de 
noua aliqua huiusmodi corporum transformatione minime sperandum sit. Neque uero quispiam nos oblitos esse existimet eius quod nunc agitur; quia cum ista series 
et distributio motuum ad nil aliud spectet, quam ut illorum praedominantia per 
instantias luctae melius inquiratur, iam inter motus ipsos praedominantiae 
mentionem faciamus. Non enim in descriptione motus istius regii, de 
praedominantia motuum aut uirtutum tractamus, sed praedominantia partium in 
corporibus. Haec enim ea est praedominantia, quae speciem istam motus peculiarem 
constituit. 

[2,48d]
17. Sit Motus Decimus Septimus, Motus Rotationis Spontaneus; per quem corpora 
motu gaudentia, et bene collocata, natura sua fruuntur, atque seipsa sequuntur, 
non aliud, et tanquam proprios petunt amplexus. Etenim uidentur corpora aut 
mouere sine termino; aut plane quiescere; aut ferri ad terminum, ubi pro natura 
sua aut rotent aut quiescant. Atque quae bene collocata sunt, si motu gaudeant, 
mouent per circulum: motu scilicet aeterno et infinito. Quae bene collocata 
sunt, et motum exhorrent, prorsus quiescunt. Quae non bene collocata sunt, 
mouent in linea recta (tanquam tramite breuissimo) ad consortia suorum 
connaturalium. Recipit autem motus iste rotationis differentias nouem. Primam, 
centri sui, circa quod corpora mouent: secundam, polorum suorum, supra quos 
mouent: tertiam, circumferentiae siue ambitus sui, prout distant a centro: 
quartam, incitationis suae, prout celerius aut tardius rotant: quintam, 
consequutionis motus sui, ueluti ab oriente in occidentem, aut ab occidente in 
orientem: sextam, declinationis a circulo perfecto per spiras longius aut 
propius distantes a centro suo: septimam, declinationis a circulo perfecto per 
spiras longius aut propius distantes a polis suis: octauam, distantiae 
proprioris aut longioris spirarum suarum ad inuicem: nonam et ultimam, 
uariationis ipsorum polorum, si sint mobiles: quae ipsa ad rotationem non 
pertinet, nisi fiat circulariter. Atque iste motus communi et inueterata 
opinione habetur pro proprio coelestium. Attamen grauis de illo motu lis est 
inter nonnullos tam ex antiquis quam modernis, qui rotationem terrae 
attribuerunt. At multo fortasse iustior mouetur controuersia (si modo res non 
sit omnino extra controuersiam), an motus uidelicet iste (concesso quod terra 
stet) coeli finibus contineatur, an potius descendat, et communicetur aeri et 
aquis. Motum autem rotationis in missilibus, ut in spiculis, sagittis, pilis 
sclopetorum, et similibus, omnino ad motum libertatis reiicimus. 
18. Sit Motus Decimus Octauus, Motus Trepidationis, cui (ut ab astronomis 
intelligitur) non multum fidei adhibemus. Nobis autem corporum naturalium 
appetitus ubique serio perscrutantibus occurrit iste motus; et constitui debere 
uidetur in speciem. Est autem hic motus ueluti aeternae cuiusdam captiuitatis. 
Videlicet ubi corpora non omnino pro natura sua bene locata, et tamen non 
prorsus male se habentia, perpetuo trepidant, et irrequiete se agant, nec statu 
suo contenta, nec ulterius ausa progredi. Talis inuenitur motus in corde et 
pulsibus animalium; et necesse est ut sit in omnibus corporibus, quae statu 
ancipiti ita degunt inter commoda et incommoda, ut distracta liberare se 
tentent, et denuo repulsam patiantur, et tamen perpetuo experiantur. 
19. Sit Motus Decimus Nonus et postremus, motus ille cui uix nomen motus 
competit, et tamen est plane motus. Quem motum, Motum Decubitus, siue Motum 
Exhorrentiae Motus, uocare licet. Per hunc motum terra stat mole sua, mouentibus 
se extremis suis in medium; non ad centrum imaginatiuum, sed ad unionem. Per 
hunc etiam appetitum omnia maiorem in modum condensata motum exhorrent, atque 
illis pro omni appetitu est non moueri; et licet infinitis modis uellicentur et 
prouocentur ad motum, tamen naturam suam (quoad possunt) tuentur. Quod si ad 
motum compellantur, tamen hoc agere semper uidentur ut quietem et statum suum 
recuperent, neque amplius moueant. Atque circa hoc certe se agilia praebent, et 
satis perniciter et rapide (ut pertaesa et impatientia omnis morae) contendunt. 
Huius autem appetitus imago ex parte tantum cerni potest; quia hic apud nos, ex 
subactione et concoctione coelestium, omne tangibile non tantum non condensatum 
est ad ultimitatem, sed etiam cum spiritu nonnullo miscetur. 
Proposuimus itaque iam species siue elementa simplicia motuum, appetituum, et 
uirtutum actiuarum, quae sunt in natura maxime catholica. Neque parum scientiae 
naturalis sub illis adumbratum est. Non negamus tamen et alias species fortasse 
addi posse, atque istas ipsas diuisiones secundum ueriores rerum uenas 
transferri, denique in minorem numerum posse redigi. Neque tamen hoc de 
diuisionibus aliquibus abstractis intelligimus: ueluti si quis dicat corpora 
appetere uel conseruationem, uel exaltationem, uel propagationem, uel fruitionem 
naturae suae; aut si quis dicat motus rerum tendere ad conseruationem et bonum, 
uel uniuersi, ut antitypiam et nexum; uel uniuersitatum magnarum, ut motus 
congregationis maioris, rotationis, et exhorrentiae motus; uel formarum 
specialium, ut reliquos. Licet enim haec uera sint, tamen nisi terminentur in 
materia et fabrica secundum ueras lineas, speculatiua sunt, et minus utilia. 
Interim sufficient et boni erunt usus ad pensitandas praedominantias uirtutum et 
exquirendas instantias luctae; id quod nunc agitur.
Etenim ex his quos proposuimus motibus alii prorsus sunt inuincibiles; alii 
aliis sunt fortiores, et illos ligant, fraenant, disponunt; alii aliis longius 
iaculantur; alii alios tempore et celeritate praeuertunt; alii alios fouent, 
roborant, ampliant, accelerant.
Motus antitypiae omnino est adamantinus et inuincibilis. Utrum uero Motus nexus 
sit inuincibilis adhuc haeremus. Neque enim pro certo affirmauerimus utrum detur 
Vacuum, siue coaceruatum siue permistum. At de illo nobis constat, rationem 
illam, propter quam introductum est Vacuum a Leucippo et Democrito (uidelicet 
quod absque eo non possent eadem corpora complecti et implere maiora et minora 
spatia), falsam esse. Est enim plane plica materiae complicantis et replicantis 
se per spatia, inter certos fines, absque interpositione uacui; neque est in 
aere ex uacuo bis millies (tantum enim esse oportet) plus quam in auro. Id quod 
ex potentissimis corporum pneumaticorum uirtutibus (quae aliter tanquam pulueris 
minuti natarent in uacuo), et multis aliis demonstrationibus, nobis satis 
liquet. Reliqui uero Motus regunt et reguntur inuicem, pro rationibus uigoris, 
quanti, incitationis, eiaculationis, necnon tum auxiliorum tum impedimentorum 
quae occurrunt.
Exempli gratia: magnes armatus nonnullus detinet et suspendit ferrum, ad 
sexagecuplum pondus ipsius; eo usque dominatur motus congregationis minoris 
super motum congregationis maioris; quod si maius fuerit pondus, succumbit. 
Vectis tanti roboris subleuabit tantum pondus; eo usque dominatur motus 
libertatis super motum congregationis maioris; sin maius fuerit pondus, 
succumbit. Corium tensum ad tensuram talem non rumpitur; eo usque dominatur 
motus continuationis super motum tensurae; quod si ulterior fuerit tensura, 
rumpitur corium, et succumbit motus continuationis. Aqua per rimam perforationis 
talis effluit; eo usque dominatur motus congregationis maioris super motum 
continuationis; quod si minor fuerit rima, succumbit, et uincit motus 
continuationis. In puluere sulphuris solius immissi in sclopetum cum pila, et 
admoto igne, non emittitur pila; in eo motus congregationis maioris uincit motum 
hyles. At in puluere pyrio immisso uincit motus hyles in sulphure, adiutus 
motibus hyles et fugae in nitro. Et sic de caeteris. Etenim instantiae luctae 
(quae indicant praedominantiam uirtutum, et secundum quas rationes et calculos 
praedominentur et succumbant) acri et sedula diligentia undique sunt 
conquirendae.
Etiam modi et rationes ipsius succumbentiae motuum diligenter sunt 
introspiciendae. Nempe, an omnino cessent, uel potius usque nitantur, sed 
ligentur. Etenim in corporibus hic apud nos, nulla uera est quies, nec in 
integris nec in partibus; sed tantum secundum apparentiam. Quies autem ista 
apparens causatur aut per aequilibrium, aut per absolutam praedominantiam 
motuum. Per aequilibrium, ut in bilancibus, quae stant si aequa sint pondera. 
Per praedominantiam, ut in hydriis perforatis, ubi quiescit aqua et detinetur a 
decasu, per praedominantiam motus nexus. Notandum tamen est (ut diximus) 
quatenus nitantur motus illi succumbentes. Etenim si quis per luctam detineatur 
extensus in terra, brachiis et tibiis uinctis, aut aliter detentis; atque ille 
tamen totis uiribus resurgere nitatur; non est minor nixus, licet non proficiat. 
Huius autem rei conditio (scilicet utrum per praedominantiam motus succumbens 
quasi annihiletur, an potius continuetur nixus, licet non conspiciatur), quae 
latet in conflictibus, apparebit fortasse in concurrentiis. Exempli gratia; fiat 
experimentum in sclopetis, utrum sclopetus, pro tanto spatio quo emittat pilam 
in linea directa, siue (ut uulgo loquuntur) in puncto blanco, debiliorem edat 
percussionem eiaculando in supra, ubi Motus Ictus est simplex, quam desuper, ubi 
Motus Grauitatis concurrit cum Ictu.
Etiam canones praedominantiarum qui occurrunt colligendi sunt. Veluti, quod quo 
communius est bonum quod appetitur, eo motus est fortior ut motus nexus, qui 
respicit communionem uniuersi, fortior est motu grauitatis, qui respicit 
communionem densorum. Etiam quod appetitus qui sunt boni priuati, non praeualent plerunque contra appetitus boni magis publici, nisi in paruis quantis. Quae 
utinam obtinerent in ciuilibus.