[0] LIBER DE CAESARIBVS AVRELII VICTORIS HISTORIAE ABBREVIATAE ab Augusto Octauiano, id est a fine Titi Liuii, usque ad consulatum decimum Constantii Augusti et Iuliani Caesaris tertium. [1] 1 Anno urbis septingentesimo fere uicesimoque, duobus etiam, mos Romae incessit uni prorsus parendi. Namque Octauianus, patre Octauio, atque adoptione magni auunculi Caesaris ac mox procerum consulto ob uictoriam partium placide exercitam Augusti cognomento dictus, illectis per dona militibus atque annonae curandae specie uulgo ceteros haud difficulter subegit. 2 Eoque modo annis quattuor circiter et quadraginta actis morbo Nolae consumptus, adiectis imperio ciuium Raetia Illyricoque, ac pacata exterarum gentium ferocia nisi Germaniae, 3 quamquam tertius post Numam uicto Antonio Ianum clauserit, quod iure Romano quiescentibus bellis accidebat. 4 Mores uiro ciuiles lepidique flagrante haud modice luxuria ludorumque cupidine atque ad somnum intemperantie. 5 Doctorum, qui abunde erant, necessariorumque percultor, cum eloquentiae studio ac religionibus mire attineretur, 6 pater patriae ob clementiam ac tribunicia potestate perpetuo habitus; hincque uti deo Romae prouinciisque omnibus per urbes celeberrimas uiuo mortuoque templa, sacerdotes et collegia sacrauere. 7 Felix adeo (absque liberis tamen simulque coniugio), ut Indi, Scythae, Garamantes ac Bactri legatos mitterent orando foederi. [2] 1 Dein Claudius Tiberius Nero, in Augusti liberos e priuigno redactus arrogatione, ubi, quae metuebantur, satis tuta animaduertit, imperium complexus est, cuius nomen astu abnuebat: subdolus et occultior, hisque saepe simulando infensus, quae maxime cuperet, et insidiose deditus, quae odio erant; ingenio ad repentina longe acriore; bonis initiis deinde perniciosus, quaesitissimis in omnem fere aetatem sexumque libidinibus, atque atrocius puniens insontes noxios, suos pariter externosque. 2 Adhuc dum urbes et conuentus exsecratur, Capreas insulam quaesiuerat flagitiis obtentui. 3 Quare solutis militiae artibus direpta pleraque iuris Romani; nihilque praeter Cappadocas idque inter exordia in prouinciam subactum remoto rege Archelao; compressaque Gaetulorum latrocinia, quae Tacfarinate duce passim proruperant. 4 Simul Marobodus callide circuinuentus, Sueborum rex; neque minus contractas undique cohortes praetorias, quae dispersae proximis municipiis seu Romae quaeque per domos habebantur, in castra apud urbem redegit, qua tenebantur praefecturam appellans, uel augens, praetorio; nam ceteros paritorum praesidesque Augustue instituerat. [3] 1 Igitur Claudio febri an insidiis oppresso, cum imperium tres atque uiginti, aeui octogesimum uno minus annos egisset, Gaius Caesar cognomento Caligula auentibus cunctis deligitur, maiorum gratiae parentisque. 2 Namque per filiam proauus Augustus, genere materne Agrippa, Drusus, Germanici pater, e quo is oriebatur, aui erant. 3 Quorum modestia atque immaturo, absque Octauiani, interitu uulgus, simul matris fratrumque, quos uario Tiberius exitio interceperat, permouebatur. 4 Qua causa nitebantur omnes casum tantae familiae lenire adolescentuli spe, tum quia natus in exercitu (unde cognomentum calceamento militari quaesiuerat) legionibus carus acceptusque habebatur. 5 Praeterea prudentissimus quisque similem fore suis credebat; quod longe secus quasi naturae loge, quae crebro tamquam ex industria malos e bonis, agrestes ex doctioribus et ceteros huiuscemodi seu contra gignit. 6 Quo demum exemplo sapientium plures caruisse liberis utilius duxere. 7 Ceterum in Caligula haudquaquam uero plurimum aberant, quippe qui diu immania animi ita pudore ac parendi specie obtexerat, uti merito uulgaretur neque meliores famulos neque atrociorem dominum illo fuisse. 8 Denique nactus potestatem, uti talia ingenia recens solent, anni mensibus egregia ad populum, inter patres, cum militibus gessit; delataque coniuratione quasi minus credens praedicauit uix conuenire in eum, cuius uita nullius oneri aut incommodo esset. 9 Sed repente caesis primum uario facinore innocentium paucioribus tamquam beluae hausto sanguine ingenium exeruit; itaque deinceps triennium consumptum, cum senatus atque optimi cuiusque multiplici clade terramm orbis foedaretur. 10 Quin etiam sororum stupro ac matrimoniis illudens nobilibus deorum habita incedebat, cum Iouem se ob incestum, ex choro autem Bacchanali Liberum assereret. 11 Neque secus contractis ad unum legionibus spe in Germaniam transgrediendi conchas umbilicosque in ora maris Oceani legi iussit, 12 cum ipse nunc fluxo cultu Venerioque interesset, nanc armatus spolia a se non ex hominibus, sed caelestium capi dictitaret, scilicet quod huiuscemodi pisces Graecorum dicto, quis augendi omnia studium est, Nympharum lumina accepisset. 13 His elatus dominum dici atque insigne regni nectere capiti tentauerat. 14 Qua causa auctore Chaerea moti, quibus Romana uirtus inerat, tanta pernicie rempublicam confosso eo leuare; relatumque excellens Bruti facinus eiecto Tarquinio foret, si per Quirites modo militia exerceretur. 15 Verum ubi ciues desidia externos barbarosque in exereitum cogere libido incessit, corruptis moribus libertas oppressa atque habendi auctum studium. 16 Interim dum senatus decreto gentem Caesarum, etiam muliebri sexu, omnemque affinitatem armati persequuntur, forte Vimius, ortus Epiri, centurio e cohortibus, quae palatium per opportunos locos obsidebant, Titum Claudium occultantem se repperit deformi latebra protractatoque eo exclamat apud socios, si sapiant, adesse principem. 17 Et sane quia uecors erat, mitissimus uidebatur imprudentibus; quae res aduersum nefariam patrui Neronis mentem auxilio neque apud fratris filium Caligulam inuidiae fuit; quin etiam militares plebisque animos conciliauerat, dum flagrante suorum dominatione ipse contemptui miserabilior haberetur. 18 Talia plerisque memorantibus repente eum nullo retractante quae adorant turbae circumsistunt, simulque affluebant reliqui militum et uulgi magna uis. Quod ubi patres accepere, mittunt ocius si ualerent ausum comprimere. 19 Sed postquam uariis tetrisque seditionibus ciuitas cunctique ordines lacerabantur, tamquam ex imperio omnes dedere se. 20 Ita Romae regia potestas firmata proditumque apertius mortalium conatus uacuos a fortuna caesosque esse. [4] 1 Igitur Claudius, quamquam uentri foede oboediens, uecors iuxta atque immemor pauidusque animi et ignauior esset, pleraque per formidinem tamen egregie consultabat, nobilitatis praecipue consiliis, quae metu colebatur: quippe stolidorum ingenia proinde agunt, uti monitores sunt. 2 Denique bonis auctoribus compressa per eum uitia ac per Galliam Drysadarum famosae superstitiones; lata iura quam commodissima; curatum militiae officium; retenti fines seu dati imperio Romano; Mesopotamia per orientem, Rhenus Danubiusque ad septeintrionem et a meridie Mauri accessere prouinciis, demptis regibus post Iubam; caesaque Musulamiorum manus; simul ultima occasus, Britanniae partes contusae, quam solam adiit, Ostia profectus mari; nam cetera duces curauere. 3 Adbuc annonae egestas composita, quam Caligula inuexerat, dum adactis toto orbe nauigiis peruium mare theatris curribusque damno publico efficere contendit. 4 Neque secus censu nouato, cum senatu motis pluribus lasciuum adolescentem, quem sibi probatum parens asseruerat, retinuisset, censorem et liberis patrem debere esse recte adiecerat. 5 Ast ubi Messalinae coniugis simulque libertorum delinimentis, quibus semet dediderat, in prauum abstractus, non illa modo tyrannorum admissa, uerum quae postremum genus mulierum atque seruile quibat facere uiro amenti dominoque. 6 Namque uxor primo passim quasi iure adulteris utebatur; eoque exstincti cum suis plerique ingenio seu metu abstinentes, dum peruagatis mulierum artibus peti a se petitos criminatur. 7 Dehinc atrocius accensa nobiliores quasque nuptas et uirgines scortorum modo secum prostituerat; coactique mares, uti adessent. 8 Quod si qui talia horruerat, afficto crimine in ipsum omnemque familiam saeuiebatur. 9 Namque Claudium, uti supra docuimus, natura performidolosum iniecto metu sui agitabant, maxime coniurationis; quo commento liberti etiam, quos uellent, perditum ibant. 10 Qui primo sceleribus coniuentes, ubi pares patronae facti sunt, eam quoque ignaro, quasi iubente tamen, domino per satellites interfecere. 11 Et sane in id progressa mulier erat, uti animi ac pellicum gratia marito Ostiam profecto Romae nuptias cum altero frequentaret; et hinc notior, dum mirum uidetur apud imperatorem uiro quam imperatori nuptam esse. 12 Ita liberti potestatem nacti summam stupris exilio caede proscriptionibus omnia foedabant, eoque herilem stultitiam perpulere, uti senex fratris filiam in nuptias concupisceret. Quae †quamuis superiore absurdior haberetur iccircoque paria extimesceret, ueneno coniugem interemit. 14 Huius anno sexto, cum quattuordecim regnarit, octingentesimus urbis mire celebratus, uisusque apud Aegyptum Phoenix, quam uolucrem ferunt anno quingentesimo ex Arabis memoratos locos aduolare; atque in Aegaeo mari repente insula ingens emersit nocte, qua defectus lunae acciderat. 15 Ceterum funus, uti quondam in Prisco Tarquinio, diu occultatum, dum arte mulieris corrupti custodes aegrum simulant atque ab eo mandatam interim priuigno, quem paulo ante in liberes asciuerat, curam reipublicae. [5] 1 Eo modo L. Domitius (nam id certe nomen Neroni, patre Domitio, erat) imperator factus est. 2 Qui cum longe adolescens dominatum parem annis uitrico gessisset, quinquennium tamen tantus fuit, augenda urbe maxime, uti merito Traianus saepius testaretur procul differre cunctos principes Neronis quinquennio; quo etiam Pontum in ius prouinciae Polemonis permissu redegit, cuius gratia Polemoniacus Pontus appellatur, itemque Cottias Alpes Cottio rege mortuo. 3 Quare satis compertum est neque aeuum impedimento uirtuti esse; eam facile mutari corrupto per licentiam ingenio, omissamque adolescentiae quasi legem perniciosius repeti. 4 Namque eo dedecore reliquum uitae egit, uti pigeat pudeatque memorare huiuscemodi quempiam, nedum rectorem gentium, fuisse. 5 Qui dum psallere per coetus Graecorum inuento in certamen coronae coepisset, eo progressus est, uti neque suae neque aliorum pudicitiae parcens, ad extremum amictus nubentium uirginum specie, palam senatu, dote data, cunctis festa more celebrantibus in manum conueniret lecto ex omnibus prodigiosis. 6 Quod sane in eo leuius aestimandum. 7 Quippe noxiorum uinctis modo pelle tectus ferae utrique sexui genitalia uultu contrectabat; exsector marium maiore flagitio. 8 Atque inter haec matrem etiam contaminauisse plures habent, dum ea quoque ardore dominandi scelere quolibet subici filium cupit. 9 Id ego quamquam scriptoribus diuersa firmantibus uerum puto. 10 Namque ubi mentem inuaserint uitia, †nequaquam uerecundiae externis societate humanius datur; peccandi consuetudo, noua et eo dulciora affectans, ad extremum in suos agit. 11 Quod his proditum magis, dum quasi quodam progressu illa per alteros ad patrui nuptias atque alienorum cruciatibus mariti exitium, hic paulatim ad sacerdotem Vestae, deinde se, postremo uterque in sui scelus processerint. 12 Neque blandimentis talibus tamen coalescere potuere, sed eo praeceps dati, dam insidiantur inuicem, mater praeuersa interiit. 13 Igitur cum omne ius fasque parricidio triuisset ac magis magisque in optimos saeuiretur, coniurauere plures uaria sane tempestate ad liberandam rempublicam. 14 Quis proditis caesisque immanior urbem incendio, plebem feris uulgo missis, senatam pari morte tollere decreuerat, noua sede regno quaesita, maximeque incitante legato Parthorum, qui forte inter epulas aulicis, uti mos est, canentibus, cum sibi citharistam poposcisset, responso dato liberum esse, adiecerat sumeret ipse quem uellet e suis, ostentans, qui conuiuio aderant, quod liber sub imperio nullus haberetur. 15 Ac ni Galba, qui Hispaniae praesidebat, cognito mandatum sui exitium quamquam senecta aetate imperio correpto subuenisset, tantum facinus haud dubie patraretur. 16 Verum eius aduentu desertus undique nisi ab spadone, quem quondam exsectum formare in mulierem tentauerat, semet ictu transegit, cum implorans percussorem diu ne ad mortem quidem meruisset cuiusquam officium. 17 Hic finis Caesarum genti fuit: quem fore prodigiorum multa denuntiauere praecipueque eorum praediis arescens lauri nemus dicatum triumphantibus atque interitus gallinarum, quae adeo multae albaeque erant, aptioresque religionibus, ut iis Romae habeatur hodie locus. [6] 1 At Galba, haud secus nobilis e gente clarissima Sulpiciorum, ubi Romam ingressus est, quasi luxuriae aut etiam crudelitati auxilio uentitauisset, rapere trahere uexare ac foedum in modum uastare cuncta et polluere. 2 Quia rebus intestabilior (dum grauius offendunt, quos mollius consultaturos spes erat), simul quia opes militum nimis pecuniae cupidus attenuauerat, Othone auctore interficitur; qui praelatum adoptione eius Pisonem impatientius dolens accensas cohortes armatasque in forum deduxerat. 3 Quo cum lorica tectus Galba tumultum leniturus contenderet, ad lacum Curtium caesus est mense imperii ac die septimo. [7] 1 Igitur Saluius Otho, Neroni quondam criminose familiaris, haud multo fine adolescentiae grandior potentiam inuadit. 2 Qua dies fere quinque et octoginta praecognitis moribus potitus, postquam a Vitellio, qui e Gallia descenderat, Veronensi proelio pulsus est, mortem sibimet consciuit. [8] 1 Ita ad Aulum Vitellium potestas delata, quae progressu funestior talibus initiis foret, si Vespasianus aliquamdiu Iudaeoram bello, quod Neronis iussu sasceperat, impensius attineretur. 2 Is ubi gesta per Galbam ipsumque oppressum accepit, simul quoniam legati Moesiae Pannonicique exercitus hortantium uenerant, imperium capit. 3 Namque milites praedicti, postquam Othonem praetoriis, Vitellium Germanicianis legionibus factum comperere, aemuli, ut inter se solent, ne dissimiles uiderentur, Vespasianum perpulere, in quem iam Syriacae cohortes ob egregia uitae consenserant. 4 Quippe Vespasianus noua senator familia Reatinis maioribus industria rebusque pacis ac militiae longe nobilis habebatur. 5 Huius legatorum in Italiam transgressu fusisque apud Cremonam suis Vitellius ab Sabino urbi praefecto, Vespasiani fratre, sestertium milies pepigerat arbitris militibus imperio decedere; sed postquam mox circumuentum se nuntio ratas est, quasi renouato furore ipsum ceterosque aduersae partis cum Capitolio, quod saluti remedium ceperant, cremauit. 6 Ast ubi uera esse ac propinquare hostes patefactum est, productus e tugurio, quo se abdiderat, ianitoris iniecto laqueo parricidarum more ad scalas Gemonias perque eas pertractus; simul ictibus, quantum quisque ualuerat, confosso corpore in Tiberim deicitur, tyrannidis octauo mense, annos natus septuaginta et quinque amplius. 7 Hi omnes, quos paucis attigi, praecipueque Caesarum gens adeo litteris culti atque eloquentia fuere, ut, ni cunctis uitiis absque Augusto nimii forent, tantae artes profecto texissent modica flagitia. 8 Quis rebus quamquam satis constet praestare mores, tamen bono cuique, praesertim summo rectori, utroque, si queat, iuxta opus: sin aliter, uitae proposito immensum regrediente elegantiae saltem atque eruditionis sumat auctoritatem. [9] 1 Hoc item ex genere Vespasianus, sanctus omnia, facundiae haud egens promendia, quae senserat, exsanguem diu fessumque terrarum orbepa breui refecit. 2 Namque primum satellites tyrannidis, nisi qui forte atrocius longe processerant, flectere potius maluit quam excruciatos delere, prudentissime ratus nefaria ministeria a pluribus metu curari. 3 Dein coniurationum multas scelere inulto abscedere patiebatur, comiter, uti erat, stultitiae coarguens, qui ignorarent, quanta moles molestiaque imperio inesset. 4 Simul diuinis deditus (quorum uera plerisque negotiis compererat), successores fidebat liberos Titum ac Domitianum fore. 5 Praeterea legibus aequissimis monendoque, quodque uehementius est, uitae specie uitiorum plura aboleuerat. 6 Infirmus tamen, uti quidam praue putant, aduersum pecuniam, cum satis constet aerarii inopia ac labe urbium nouas eum neque aliquamdiu postea habitas uectigalium pensiones exquisiuisse. 7 Namque Romae Capitolium, quod conflagrauisse supra memorauimus, aedes Pacis, Claudii monumenta, amphitheatri tanta uis, multaque alia ac forum coepta seu patrata. 8 Adhuc per omnes terras, qua ius Romanum est, renouatae urbes culta egregio uiaeque operibus maximis munitae et cauati montes per Flaminiam prono transgressui. 9 Quae tot tantaque breui coufecta intactis cultoribus prudentiam magis quam auaritiam probauere; simul censu more ueterum exercito senatu motus probrosior quisque, ac lectis undique optimis uiris mille gentes compositae, cum ducentas aegerrime repperisset exstinctis saeuitia tyrannorum plerisque. 10 Ac bello rex Parthorum Vologesus in pacem coactus atque in prouinciam Syria, cui Palaestinae nomen, Iudaeique annitente filio Tito, quem transgrediens in Italiam reliquerat externae militiae moxque uictorem praefectura praetorio extulerat. 11 Unde etiam is honos, ingens a principio, tumidior atque alter ab Augusto imperio fuit. 12 Verum hac tempestate dum honorum honestas despectatur mixtique bonis indocti ac prudentibus inertes sunt, fecere nomen plerique potentia uacuum insolensque miseris, subiectum pessimo cuique et annonae specie rapax. [10] 1 Ceterum Titus postquam imperium adeptus est, incredibile quantum, quem imitabatur, anteierit, praesertim litteris clementiaque ac muneribus. 2 Denique cum concessa per priores principes firmari ab insequentibus mos esset, simul imperium cepit, talia possidentibus edicto sponte cauit prospexitque. 3 Neque minus sancte facilis in tuendis, qui forte in se coniurauissent, adeo ut, cum amplissimi ordinis duo abnuere cogitatum scelus nequirent patresque censuissent de confessis supplicium sumendum, deductos in spectaculum se utrimque assidere iusserit petitoque ex industria gladiatoris, quorum pugnae uisebantur, gladio, quasi ad explorandam aciem uni atque alteri committeret. 4 Quis perculsis et constantiam mirantibus: "Videtisne", inquit, "potestates fato dari frustraque tentari facinus potiundi spe uel amittendi metu?" Ita biennio post ac menses fere nouem amphitheatri perfecto opere lautusque ueneno interiit, anno aeui quadragesimo, cum eius pater septuagesimo obisset, imperator decennii. 6 Huius sane mors adeo prouinciis luctui fuit, uti generis humani delicias appellantes orbatum orbem deflerent. [11] 1 Igitur Domitianus fratris atque imperatoris optimi nece, priuato scelere publicoque amentior, simul maculosae adolescentiae praedas caedem supplicia agere occepit. 2 Maior libidinum flagitio ac plus quam superbe utens patribus, quippe qui se dominum deumque dici coegerit; quod confestim ab insequentibus remotum ualidius multo posthac deincepa rettulere. 3 Sed Domitianus primo clementiam simulans neque adeo iners domi belloque tolerantior uidebatur. 4 Idcircoque Dacis et Cattorum manu deuictis Septembrem Octobremque menses Germanici superiorem, e suo nomine alterum appellauerat; multaque operum inchoata per patrem uel fratris studio atque inprimis Capitolium absoluit. 5 Dehinc atrox caedibus bonorum segnisque ridicule remotis procul omnibus muscarum agmina persequebatur, postquam ad libidinem minus uirium erat, cuius foedum exercitium Graecorum lingua g-klinopalehn uocabat. 6 Hincque iocorum pleraque: nam percontanti cuidam, quispiamnet in palatio esset, responsum: Ne musca quidem, nisi forte apud palaestram. 7 Is ergo magis magisque saeuitia nimias eoque suspectior etiam suis libertorum consilio uxore non ignara, quae amorem histrionis uiro praetulerat, poenas luit, quinto et quadragesimo uitae anno, dominationis circiter quintodecimo. 8 At senatus gladiatoris more funus ferri radendumque nomen decreuit. 9 Quo moti milites, quibus priuatae commoditates dispendio publice largius procedunt, auctores necis ad supplicium petere more suo seditiosius coeperunt. 10 Qui uix aegreque per prudentes cohibiti tandem in gratiam optimatum conuenere. 11 Neque minus per se moliebantur bellum, quod his conuersum imperium maestitiae erat ob amissionem praedarum per dona munifica. 12 Hactenus Romae seu per Italiam orti imperium rexere, hinc aduenae quoque; nescio an ut in Prisco Tarquinio longe meliores. 13 Ac mihi quidem audienti multa legentique plane compertum urbem Romam externorum uirtute atque insitiuis artibus praecipue creuisse. [12] 1 Quid enim Nerua Cretensi prudentiua maximeque moderatum? 2 Qui cum extrerna aetate apud Sequanos, quo tyranni decessit metu, imperium arbitrio legionum cepisset, ubi perspexit nisi a superioribus robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto ac decimo semet eo abdicauit, dedicato prius foro, quod appellatur Peruium, quo aedes Mineruae eminentior consurgit et magnificentior. 3 Id cum semper egregium sit metiri, quantum queas, neque ambitione praeceps agi, tum in imperio, cuius adeo cupidi mortales sunt, ut id uel ultima senectus auide petat. 4 Huc accedit, quod suffecti uirtute quantus consilio esset, magis magisque patefecit. [13] 1 Namque Ulpium Traianum Italica, urbe Hispaniae, ortum, amplissimi ordinis tainen atque etiam consulari loco, arrogatum accepit dedit. 2 Hoc aegre clarior domi seu militiae reperietur. 3 Quippe primus aut solus etiam uires Romanas trans Istrum propagauit domitis in prouinciam Dacorum pileatis †satisque nationibus, Decibalo rege ac †Sardonios; simul ad ortum solis cunctae gentes, quae inter Indum et Euphratem amnes inclitos sunt, concussae bello, atque imperati obsides Persarum regi, nomine Cosdroe, et inter ea iter conditum per feras gentes, quo facile ab usque Pontico mari in Galliam permeatur. 4 Castra suspectioribus atque opportunis locis exstructa, ponsque Danubio impositus, ac deductae coloniarum pleraeque. 5 Adhuc Romae a Domitiano coepta forum atque alia multa plusquam magnifice coluit ornauitque, et annonae perpetuae mire consultum reperto firmatoque pistorum collegio, simul noscendis ocius, quae ubique e republica gerebantur, admota media publici cursus. 6 Quod equidem munus satis utile in pestem orbis Romani uertit posteriorum auaritia insolentiaque, nisi quod his annis suffectae uires Illyrico sunt praefecto medente Anatolio. 7 Adeo boni maliue in republica nihil est, quod in diuersum traduci aequeat moribus praesidentium. 8 Aequus clemens patientissimus atque in amicos perfidelis, quippe qui Surae familiari opus sacrauerit, quae Suranae sunt: 9 usque eo innocentiae fidens, uti praefectum praetorio Suburanum nomine, cum insigne potestatia, uti mos erat, pugionem daret, crebro monuerit: "Tibi istum ad munimentum mei committo, si recte agam; sin aliter, in me magis": quod moderatorem omnium uel errare minus fas sit. 10 Quin etiam uinolentiam, quo uitio uti Nerua angebatur, prudentia molliuerat, curari uetans iussa post longiores epulas. 11 His uirtutibus acto imperio annos prope uiginti, cum terrae motu graui apud Antiochiam ceteraque Syriae extremis afficeretur, rogatu patrum Italiam repetens morbo periit grandaeua aetate ascito prius ad imperium Hadriano ciui propinquoque. 12 Abhinc diuisa nomina Caesarum atque Augusti inductumque in rempublicam, uti duo seu plures summae potentiae dissimiles cognomento ac potestate dispari sint. 13 Quamquam alii Plotinae, Traiani coniugis, fauore imperium assecutum putent, quae uiri testamento heredem regni institutum simulauerat. [14] 1 Igitur Aelius Hadrianus eloquio togaeque studiis accommodatior pace ad orientem composita Romam regreditur. 2 Ibi Graecorum more seu Pompilii Numae caerimonias leges gymnasia doctoresque curare occepit, 3 adeo quidem, ut etiam ludum ingenuarum artium, quod Athenaeum uocant, 4 constitueret atque initia Cereris Liberaeque, quae Eleusina dicitur, Atheniensium modo Roma percoleret. 5 Deinde, uti solet tranquillis rebus, remissior rus proprium Tibur secessit permissa urbe Lucio Aelio Caesari. 6 Ipse, uti beatis locupletibus mos, palatia exstruere, curare epulas signa tabulas pictas; postremo omnia satis anxie prospicere, quae luxus lasciuiaeque essent. 7 Hinc orti rumores mali iniecisse stupra puberibus atque Antinoi flagrauisse famoso ministerio neque alia de causa urbem conditam eius nomine aut locasse ephebo statuas. 8 Quae quidem alii pia uolunt religiosaque: quippe Hadriano cupiente fatum producere, cum uoluntarium ad uicem magi poposcissent, cunctis retractantibus Antinoum obiecisse se referunt, hincque in eum officia supra dicta. 9 Nos rem in medio relinquemus quamquam in remisso ingenio suspectam aestimantes societatem aeui longe imparilis. 10 Interim Aelio Caesare mortuo, cum ipse animo parum ualeret idcircoque despectui haberetur, ad creandum Caesarem patres conuocat. 11 Quibus propere accurrentibus forte Antoninum conspexit senis soceri aut genitoris anxios gressus leuantem manu. Quo mire oblectatus adoptatum legibus Caesarem iubet, statimque ab eo senatus, cui ludibrio fuerat, magnam partem necari. 12 Neque multo post apud Baias tabe interiit, anno imperii absque mense uicesimo secundo, senecta uiridiore. 13 At patres ne principis oratu quidem ad Diui honorem eidem deferendum flectebantur; tantum amissos sui ordinis tot uiros maerebant. 14 Sed postquam subito prodiere, quorum exitium dolori erat, quique suos complexi, censent quod abnuerant. [15] 1 Atque Aurelio Antonino cognomentum Pii. Hunc fere nulla uitiorum labes commaculauit. 2 Vir ueterrimae familiae, e Lanuuino municipio, senator urbis; 3 adeo aequalis probisque moribus, uti plane docuerit neque iugi pace ac longo otio absoluta ingenia corrumpi, eoque demum fortunatas urbes fore, si regna sapientiae sint. 4 Denique annis, quibus publica egit, uiginti idem mansit, celebrato magnifice urbis nongentesimo. 5 Nisi forte triumphorum expertem socordiae uidetur; quod longe secus est, cum maius haud dubie sit neque quemquam turbare ausum composita neque ipsum ostentandi sui bellum fecisse quietis gentibus. 6 Quin etiam maribus frustratus filiae uiro reipublicae consultauit. [16] 1 Namque M. Boionium, qui Aurelius Antoninus habetur, eodem oppido, pari nobilitate, philosophandi uero eloquentiaeque studiis longe praestantem, in familiam atque imperium asciuit. 2 Cuius diuina omnia domi militiaeque facta consultaque; quae imprudentia regendae coniugia attaminauit, quae in tantum petulantiae proruperat, ut in Campania sedens amoena litorum obsideret ad legendes ex nauticis, quia plerumque nudi agunt, flagitiis aptiores. 3 Igitur Aurelius socero apud Lorios anno uitae post quintum et septuagesimum mortuo confestim fratrem Lucium Verum in societatem potentiae accepit. 4 Eius ductu Persae, cum primum superauissent, ad extremum triumpho cessere, rege Vologeso. 5 Lucius paucis diebus moritur, hincque materies fingendi dolo consanguinei circumuentum; 6 quem ferunt, cum inuidia gestarum rerum angeretur, fraudem inter coenam exercuisse. 7 Namque lita ueneno cultri parte uuluae frustum, quod de industria solum erat, eo praecidit consumptoque uno, uti mos est inter familiares, alterum, qua uirus contigerat, germano porrexit. 8 Haec in tanto uiro credere nisi animi ad scelus proni non queunt, 9 quippe cum Lucium satis constet Altini, Venetiae urbe, morbo consumptum, tantumque Marco sapientiae lenitudinis innocentiae ac litterarum fuisse, ut is Marcomannos cum filio Commodo, quem Caesarem suffecerat, petiturus philosophorum turba obtestantium circumfunderetur, ne expeditioni aut pugnae se prius committeret, quam sectarum ardua ac perocculta explanauisset. 10 Ita †incerta belli in eius salute doctrinae studiis metuebantur; tantumque illo imperante floruere artes bonae, ut illam gloriam etiam temporum putem. 11 Legum ambigua mire distincta, uadimoniorumque sollemni remoto denuntiandae litis operiendaeque ad diem commode ius introductum. 12 Data cunctis promiscue ciuitas Romana, multaeque urbes conditae deductae repositae ornataeque, atque inprimis Poenorum Garthago, quam ignis foede consumpserat, Asiaeque Ephesus ac Bithyniae Nicomedia constratae terrae motu, aeque ac nostra aetate Nicomedia Cereali consule. 13 Triumphi acti ex nationibus, quae regi Marcomaro ab usque urbe Pannoniae, cui Carnuto nomen est, ad media Gallorum protendebantur. 14 Ita anno imperii octauo decimoque aeui ualidior Vendobonae interiit, maximo gemitu mortalium omnium. 15 Denique, qui seiuncti in aliis, patres ac uulgus soli omnia decreuere, templa columnas sacerdotes. [17] 1 At filius saeua a principio dominatione detestabilior habebatur, praecipue per maiorum controuersam memoriam; quae posteris usque eo grauis est, ut absque communi in impios odio quasi corruptores generis exaecrabiliores sint. 2 Bello plane impiger quo in Quados prospere gesto Septembrem mensem Commodum appellauerat. 3 Moenia Romae potentia uix digna lauandi usui instituit. 4 Immiti prorsus feroque ingenie, adeo quidem, uti gladiatores specie depugnandi crebro trucidaret, cum ipse ferro, obiecti mucronibus plumbeis uterentur. 5 Cumque eo modo plures confecisset, forte eum Scaeua nomine, andacia ac robore corporis pugnandique arte peruigens, ab studio tali deterruit; qui spreto gladio, quem inutilem cernebat, sufficere utrique ait, quo armabatur ipse. 6 Eo metu, ne inter congressum, uti solet, extorto pugione conficeretur, Scaeuam remouit, atque ad alios formidolosior in feras beluasque ferociam conuertit. 7 Quis rebus cum insatiabilem sanguinis cuncti horrescerent, coniurauere in eum maxime proximus; quippe dominationi adeo fidus nemo, ipsique satellites, dum incestam mentem pronamque in saeuitiam cauent, a quibus eorum potentia sustentatur, quoquomodo subruere tutius putant et Commodum quidem primo occultatius ueneno petiuere anno regni tertio fere atque decimo. 8 Cuius uis frustrata per cibum, quo se casu repleuerat; cum tamen alui dolorem causaretur, auctore medico, principe factionis, in palaestram perrexit. 9 Ibi per ministrum ungendi (nam forte is quoque e consilio erat) faucibus quasi arte exercitii bracchiorum nodo ualidius pressis exspirauit. 10 Quo cognito senatus, qui ob festa Ianuariorum frequens primo luci conuenerat, simul plebes hostem deorum atque hominum radendumque nomen sanxere; confestimque praefecto urbi Aulo Heluio Pertinaci imperium defertur. [18] 1 Hic doctrinae omnis ac moribus antiquissimis, immodice parcus, Curios aequauerat Fabriciosque. 2 Eum milites, quis exhausto iam perditoque orbe satis uidetur nihil, impulsore Didio foede iugulauere octogesimo imperii die. [19] 1 At Didius (an Saluius?) Iulianus fretus praetorianis, quos in societatem promissis magnificentioribus perpulerat, ex praefectura uigilum ad insignia dominatus processit. 2 Genus ei pernobile iurisque urbani praestans scientia; quippe qui primus edictum, quod uarie inconditeque a praetoribus promebatur, in ordinem composuerit. 3 Hincque satis compertum cohibendae cupidini ingenium ni iuuet, eruditionem imbecillem esse, 4 cum praeceptor et asper quidem rectius uiuendi in facinus processerit, quod nouo supplicio plectendum ediderat. Neque cupito tamen potitus diu. Namque eum acceptis illico, quae acciderant, Septimius Seuerus, qui forte Syriae legatus in extremis terris bellum gerebat, imperator creatus pontem proxime Miluium acie deuicit; missique, qui fugientem insequerentur, apud palatium Romae obtruncauere. [20] 1 Igitur Septimius, Pertinacis nece, simul flagitiorum odio, dolore atque ira commotior cohortes praetorias statim militia exemit cunctisque partium caesis Heluium senatusconsulto inter Diuos refert; Saluii nomen atque eius scripta factaue aboleri iubet; quod unum effici nequiuit. 2 Tantum gratia doctarum artium ualet, ut scriptoribus ne saeui mores quidem ad memoriam officiant. 3 Quin etiam mors huiuscemodi ipsis gloriae, exsecrationi actoribus est, 4 cum omnes, praecipueque posteri, sic habent illa ingenia nisi publico latrocinio ac per dementiam opprimi non potuisse. 5 Quo bonis omnibus ac mihi fidendum magis, qui rure ortus tenui atque indocto patre in haec tempora uitam praestiti studiis tantis honestiorem. 6 Quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam bonorum parce fecunda, quos eduxerit tamen, quemque ad sua celsos habet. Velut Seuerum ipsum, quo praeclarior in republica fuit nemo; quem quamquam exacta aetate mortuum iustitio elogioque lugendum sanxere, struentes illum iustum nasci aut emori minime conuenisse. 7 Scilicet quod corrigendis moribus nimium, postquam ad ueterum innocentiam quasi mentium sanitatem peruenerant, clementem habuere. 8 Ita honestas, quae principio anxia habetur, ubi contigerit, uoluptati luxuriaeque est. Pescennium Nigrum apud Cyzicenos, Clodium Albinum Lugduni uictos coegit mori; 9 quorum prior Aegyptum dux obtinens bellum mouerat spe dominationis, alter Pertinacis auctor occidendi, cum eo metu in Britannos, quam prouinciam a Commodo meruerat, transmittere niteretur, in Gallia inuaserat imperium. 10 Horum infinita caede crudelior habitus et cognomento Pertinax, quamquam ob uitae parsimoniam similem ipsum magis asciuisse plures putent: nobis mens ad credendum prona acerbitati impositum. 11 Nam cum quidam hostiam, quem tamen, uti bellis ciuilibus solet, condicio loci ad Albinum detulerat, causa exposita nouissime conclusisset: "Quid, quaeso, faceres, si tu esses?" ille respondit: "Ea perferrem, quae tu." 12 Quo dicto factoque durius nibil bonis: cum sanctique huiuscemodi dissensiones, quamuis studiosius coeptas, fortunae increpent magisque in protegendis quam ad perdendos ciues uerum corrumpi patiantur. 13 At iste delendarum cupidus factionum, quo deinceps mitius ageret, necessitudinem facti ulcisci maluit, ne paulatim spe ueniae in labem publicam per coniurationes procederetur, ad quas uitio temporum animos intelligebat; neque ego abnuo ea delictorum, quae grassari immodice coeperint, plus paene quam seuere excidenda esse. 14 Felix ac prudens, armis praecipue adeo ut nullo congressu nisi uictor discesserit auxeritque imperium subacto Persarum rege nomine Aggaro. 15 Neque minus Arabas, simul adortus ut est, in dicionem redegit prouinciae modo. 16 Adiabena quoque, ni terrarum macies despectaretur, in tributarios concessisset. 17 Ob haec tanta Arabicum, Adiabenicum et Parthici cognomento patres dixere. 18 His maiora aggressus Britanniam, quoad ea utilis erat, pulsis hostibus muro muniuit per transuersam insulam ducto utrimque ad finem Oceani. 19 Quin etiam Tripoli, cuius Lepti oppido oriebatur, bellicosae gentes submotae procul. 20 Quae factu ardua facilius eo patrabantur, quo implacabilis delictis strenuum quemque praemiis extollebat. 21 Denique ne parua latrocinia quidem impunita patiebatur, in suos animaduertens magis, quod uitio ducum aut etiam per factionem fieri uir experiens intelligeret. 22 Philosophiae, declamandi, cunctis postremo liberalium deditus studiis; idemque abs se texta ornatu et fide paribus composuit. 23 Legum conditor longe aequabilium. Huic tanto domi forisque uxoris probra summam gloriae dempsere, quam adeo famose complexus est, uti cognita libidine ac ream coniuratiollis retentauerit. 24 Quod cum infimo turpe tum potentibus, et illi magis, cui non priuati neque singuli aut flagitiosi, uerum imperia et exercitus atque ipsa uitia concessere. 25 Nam cum pedibus aeger bellum moraretur idque milites anxie ferrent eiusque filium Bassianuin, qui Caesar una aderat, Augustum fecissent, in tribunal se ferri, adesse omnes, imperatoremque ac tribunos, centuriones et cohortes, quibus auctoribus acciderat, sisti reorum modo iussit. 26 Quo metu cum stratus humi uictor tantorum exercitus ueniam precaretur: "Sentitisne," inquit, pulsans manu, "caput potius quam pedes imperare?" 27 Neque multo post in Britanniae municipio, cui Eboraci nomen, annis regni duodeuiginti morbo exstinctus est. 28 Ortus medie humili, primo litteris, dehinc imbutus foro; quo parum commodante, uti rebus artis solet, dum tentat aut exquirit uaria melioraque, conscendit imperium. 29 Ibi grauiora expertus, laborem curas metum et incerta prorsus omnia, quasi testis uitae mortalium: "Cuncta," inquit, "fui; conducit nihil". 30 Funus, quod liberi Geta Bassianusque Romam detulerant, mire celebratum illatumque Marci sepulcro, adeo percoluerat, ut eius gratia Commodum inter Diuos referri suaserit fratrem appellans, Bassianoque Antonini uocabulum addiderit, quod ex illo post multos dubiosque euentus auspicia honorum cepisset patrocinio fisci; 31 deinde laborantiblis secundarum initia earumque auctores memoriae sunt. 32 At posteri, quasi bellum inter se mandatis accepissent, confestim secessere. Ita Geta, cui nomen paterno ab auo erat, cum eius modestiore ingenio frater angeretur, obsessus interiit. 33 Quae uictoria Papiniani exitio foedior facta, ut sane putant memoriae curiosi, quippe quem ferunt illo temporis Bassiani scrinia curauisse monitumque, uti mos est, destinanda Romam quam celerrime componeret, dolore Getae dixisse haudquaquam pari facilitate uelari parricidium, qua fieret, iccircoque morte affectum. 34 Sed haec improbe absurda sunt, cum constet satis praefecturam praetorio gessisse neque incondite illum uirum tantam contumeliam imponere potuisse, cui amori ac magisterio erat. [21] 1 Ceterum Antoninus in cognita munerum specie plebem Romanam adficiens, quod indumenta in talos demissa largiretur, Caracalla dictus, cum pari modo uesti Antoninianas nomen e suo daret. 2 Alamannos, gentem populosam ex equo mirifice pugnantem, prope Moenum amnem deuicit. Patiens communis tranquillusque; pari fortuna et eodem matrimonio, quo pater. 3 Namque Iuliam nouercam, cuius facinora supra memoraui, forma captus coniugem affectauit, cum illa factiosior aspectui adolescentis, praesentiae quasi ignara, semet dedisset intecto corpore, asserentique: "Vellem, si liceret, uti", petulantius multo (quippe quae pudorem uelamento exuerat) respondisset: "Libet? plane licet". 4 Aegypti sacra per eum deportata Romam atque aucta urbs magno accessu uiae nouae et ad lauandum absoluta opera pulchri cultus. 5 Quibus confectis, cum Syriam circumgrederetur, apud Edessam anno potentiae sexto moritur. 6 Corporis reliqua luctu publico relata Romam atque inter Antoninos funerata sunt. [22] 1 Dehinc Opilius Macrinus, qui praefecturam praetorio gerebat, imperator eiusdemque filius Diadumenus nomine Caesar a legionibus appellantur. 2 Quibus eo quod ingens amissi principis desiderium erat, adolescentem Antoninum uocauere. 3 Horum nihil praeter saeuos atque inciuiles animos interim reperimus. 4 Qua gratia mensibus ferme quattuor ac decem uix retento imperio, per quos creati fuerant, interfecti sunt. [23] 1 Accitusque Marcus Antoninus Bassiano genitus, qui patre mortuo in solis sacerdotium, quem Heliogabalum Syri uocant, tamquam asylum insidiarum metu confugerat, hincque Heliogabalus dictus; translatoque Romam dei simulacro in palatii penetralibus altaria constituit. 2 Hoc impurius ne improbae quidem aut petulantes mulieres fuere: quippe orbe toto obscoenissimos perquirebat uisendis tractandisue artibus †libidinum ferendarum. 3 Haec cum augerentur in dies ac magis magisque Alexandri, quem comperta Opilii nece Caesarem nobilitas nuncupauerat, amor cumularetur, in castris praetoriis tricesimo regni mense oppressus est. [24] 1 Statimque Aurelio Alexandro Syriae orto, cui duplex Caesarea et Arce nomen est, militibus quoque annitentibus Augusti potentia delata. 2 Qui quamquam adolescens, ingenio supra aeuum tamen confestim apparatu magno bellum aduersum Xerxem, Persarum regem, mouet; quo fuso fugatoque in Galliam maturrime contendit, quae Germanorum direptionibus tentabatur. 3 Ibi tumultuantes legionum plerasque constantissime abiecit; quod in praesens gloriae, mox exitio datum est. 4 Nam cum tantae seueritatis uim milites inhorrescunt (unde etiam Seueri cognomentum accesserat), agentem casu cum paucis uico Britanniae, cui uocabulum Sicilia, trucidauere. 5 Opus urbi florentissimum celebrio fabricatus est, matrisque cultu, quae nomine Mammaea erat, plus quam pius. 6 Adhuc Domitium Ulpianum, quem Heliogabalus praetorianis praefecerat, eodem honore retinens Paulloque inter exordia patriae reddito, iuris auctoribus, quantus erga optimos atque aequi studio esset, edocuit. 7 Neque ultra annos tredecim imperio functus rempublicam reliquit firmatam undique. 8 Quae iam tum a Romulo ad Septimium certatim euolans Bassiani consiliis tamquam in summo constitit. 9 Quo ne confestim laberetur, Alexandri fuit. Abhinc dum dominandi suis quam subigendi externos cupientiores sunt atque inter se armantur magis, Romanum statum quasi abrupto praecipitauere, immissique in imperium promiscue boni malique, nobiles atque ignobiles, ac barbariae multi. 10 Quippe ubi passim confusaque omnia neque suo feruntur modo, quique fas putant, uti per turbam, rapere aliena officia, quae regere nequeunt, et scientiam bonarum artium foede corrumpunt. 11 Ita fortunae uis licentiam nacta perniciosa libidine mortales agit; quae diu quidem uirtute uti muro prohibita, postcquam paene omnes flagitiis subacti sunt, etiam infimis genere institutoque publica permisit. [25] 1 Namque Gaius Iulius Maximinus, praesidens Trebellicae, primus e militaribus, litterarum fere rudis potentiam cepit suffragiis legionum. 2 Quod tamen etiam patres, dum periculosum existimant inermes armato resistere, approbauerunt; filiusque eius pari nomine Gaius Iulius Maximinus Caesar factus est. [26] 1 Quis biennium summae potitis, haud incommode proelio gesto contra Germanos, repente Antonius Gordianus Africae proconsul ab exercitu princeps apud Thydri oppidum absens fit. 2 Quo ut accitus peruenit, tamquam ea re creatus foret, seditione excipitur; qua lenita facile Carthaginem petit. 3 Ibi cum auertendis prodigiis, quorum metu haud inaniter angebatur, rem diuinam solitis ageret, repente hostia partum edidit. 4 Id haruspices atque ipse maxime (nam huius scientiae usu immodice prudens erat) ita accepere illum quidem destinatum neci, uerum liberis pariturum imperium; progressique coniectu longius liberi quoque exitum denuntiauere, mitem atque innoxium praefantes fore ut illud pecus, nec diuturnum tamen subiectumque insidiis. 5 Interim Romae comperto Gordiani interitu hortante Domitio urbi praefectus reliquique iudices uulgo caeduntur per praetorias cohortes. 6 Quippe Gordianus, postquam delatum sibi imperium cognouit, praemia amplum in modum ostentans Romam legatos ac litteras destinauerat; quibus necato eo frustratos se milites angebantur, genus hominum pecuniae cupidius fidumque ac bonum solo quaestu. 7 At senatus metuens, ne nullis rectoribus specie captae urbis atrociora acciderent, primo potestatum uices, mox conscriptis iunioribus Clodium Pupienum Caecilium Balbinum Caesares constituit. [27] 1 Iisdemque per Africam diebus milites Gordianum, Gordiani filium, qui forte contubemio patris praetextatus ac deinceps praefectus praetorio intererat, Augustum creauere; neque sane factum nobilitas aspernata. 2 Denique accito eo inter implana urbis atque ipso sinu praetoriae manus acie deletae per gladiatorum familias tironumque exercitum. 3 Dum haec Romae geruntur, Iulii Maximini, quos forte ea tempestate Thracia retinebat, acceptis quae euenerant, Italiam propere petunt. 4 Eos Pupienus Aquileiae obsidione confecit, postquam proelio uictos reliqui paulatim deseruerant. 5 Horum imperio ad biennium per huinscemodi moras annus quaesitus. 6 Neque multo post tumultu militarium Clodio Caecilioque Romae intra Palatium caesis Gordianus solus regnum obtinuit. 7 Eoque anno lustri certamine, quod Nero Romam induxerat, aucto firmatoque in Persas profectus est, cum prius Iani aedes, quas Marcus clauserat, patentes more ueterum fecisset. 8 Ibi gesto insigniter bello Marci Philippi praefecti praetorio insidiis periit sexennio imperii. [28] 1 Igitur Marcus Iulius Philippus Arabs Thraconites, snœpto in consortium Philippe filio, rebus ad Orientem compositis conditoque apud Arabiam Philippopoli oppido Romam uenere; exstructoque trans Tiberim lacu, quod eam partem aquae penuria fatigabat, annum urbis millesimum ludis omnium generum celebrant. 2 Et quoniam nomen admonuit, mea quoque aetate post mille centesimus consule Philippo excessit nullis, ut solet, sollemnibus frequentatus: adeo in dies cura minima Romanae urbis. 3 Quod equidem denuntiatum ferunt illo tempore prodigiis portentisque; ex quis unum memorare breui libet. 4 Nam cum pontificum lege hostiae mactarentur, suis utero maris feminarum genitalia apparuere. 5 Id haruspices solutionem posterorum portendere uitiaque fore potiora interpretati. 6 Quod frustratum iri aestimans imperator Philippus, tum quia forte praeteriens filii similem pro meritorio ephebum conspexerat, usum uirilis scorti remouendum honestissime consultauit. 7 Verumtamen manet: quippe condicione loci mutata peioribus flagitiis agitatur, dum auidius periculosa quibusque prohibentur mortales petunt. 8 Huc accedit, quod longe aliud Etruscorum artes cecinerant, quae bonis parte plurima iacentibus mollissimum quemque beatum fore asserebant. Eos ego ignorasse uerum plane puto. 9 Etenim quamuis rerum omnium prospere successu, pudore amisso tamen fortunatus esse quis potest, cum eodem retento cetera tolerabilia sint. 10 His actis filio urbi relicto ipse quamquam debili per aetatem corpore aduersum Decium profectus Veronae cadit pulso amissoque exercitu. 11 Quis Romae compertis apud castra praetoria filius interficitur. Annos potentiae quinque egere. [29] 1 At Decius, Sirmiensium uico ortus, militiae gradu ad imperium conspirauerat, laetiorque hostium nece filium Etruscum nomine Caesarem facit; statimque eo in Illyrios praemisso Romae aliquantum moratur moenium gratia, quae instituit, dedicandorum. 2 Et interea ad eum Iotapiani, qui Alexandri tumens stirpe per Syriam tentans noua militum arbitrio occubuerat, ora, uti mos est, inopinato deferuntur, simulque per eos dies Lucio Prisco, qui Macedonas praesidatu regebat, delata dominatio, Gothorum concursu, postquam direptis Thraciae plerisque illo peruenerant. 3 Qua causa Decio quam potuit maturrime Roma digresso Iulius Valens cupientissimo uulgo imperium capit. Verum utrique mox caesi, cum Priscum nobilitas hostem patriae censuisset. 4 Decii barbares trans Danubium persectantes Bruti fraude cecidere exacto regni biennio. 5 Sed Deciorum mortem plerique illustrem ferunt; namque filium audacius congredientem cecidisse in acie; patrem autem, cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur, strenue dixisse detrimentum unius militis parum uideri sibi. Ita refecto bello, cum impigre decertaret, interisse pari modo. [30] 1 Haec ubi patres comperere, Gallo Hostilianoque Augusta imperia, Volusianum Gallo editum Caesarem decernunt. 2 Dein pestilentia oritur; qua atrocius saeuiente Hostilianus interiit, Gallo Volusianoque fauor quaesitus, quod anxie studioseque tenuissimi cuiusque exsequias curarent. [31] 1 Igitur his Romae morantibus Aemilius Aemilianus summam potestatem corruptis militibus arripuit. 2 Ad quem expugnandum profecti Interamnae ab suis caeduntur spe praemii maioris ab Aemilio, cui nullo labore seu detrimento uictoria obueniebat, simul quia immodici per luxam lasciuiamque officia beneuolentiae corruperant. 3 His sane omnibus biennium processit. Nam Aemilianus quoque tres menses usus modeste imperio morbo absumptus est, cum proceres primo hostem, dein exstinctis superioribus pro fortuna, uti solet, Augustum appellauissent. [32] 1 At milites, qui contracti undique apud Raetias ob instans bellum morabantur, Licinio Valeriano imperium deferunt. 2 Qui quamquam genere satis claro, tamen, uti mos etiam tum erat, militiam sequebatur. 3 Eius filium Gallienum senatus Caesarem creat, statimque Tiberis adulta aestate diluuii facie innudauit. 4 Prudentes perniciosum reipublicae cecinere adolescentis fluxo ingenio, quia Etruria accitus uenerat, unde amnis praedictus. Quod equidem confestim euenit. 5 Nam cum eius pater bellum per Mesopotamiam anceps diuturnumque instruit, Persarum regis, cui nomen Saper erat, dolo circumuentus foede laniatus interiit imperii sexto anno, senecta robustiore. [33] 1 Sub idem tempus Licinius Gallienus cum a Gallia Germanos strenue arceret, in Illyricum properans descendit. 2 Ibi Ingebum, quem curantem Pannonios comperta Valeriani clade imperandi cupido incesserat, Mursiae deuicit moxque Regalianum, qui receptis militibus, quos Mursina labes reliquos fecerat, bellum duplicauerat. 3 His prospere ac supra uota cedentibus more hominum secundis solutior rem Romanam quasi naufragio dedit cum Salonino filio, cui honorem Caesaris contulerat, adeo uti Thraciam Gothi libere pergressi Macedonas Achaeosque et Asiae finitima occuparent, Mesopotamiam Parthi, Orienti latrones seu mulier dominaretur, Alemannorum uis tunc aeque Italiam, Francorum gentes direpta Gallia Hispaniam possiderent uastato ac paene direpto Tarraconensium oppido, nactisque in tempore nauigiis pars in usque Africam permearet; et amissa trans Istrum, quae Traianus quaesiuerat. 4 Ita quasi uentis undique saeuientibus paruis maxima ima summis orbe toto miscebantur. 5 Simulque Romam pestilentia grassabatur, quae saepe curis grauioribus atque animi desperatione oritur. 6 Inter haec ipse popinas ganeasque obiens lenonum ac uinariorum amicitiis haerebat, expositus Saloninae coniugi atque amori flagitioso filiae Attali Germanorum regis, Pipae nomine; 7 qua causa etiam ciuiles motus longe atrociores orti. 8 Namque primus omnium Postumus, qui forte barbaris per Galliam praesidebat, imperium ereptum ierat; explosaque Germanorum multitudine Laeliani bello excipitur; quo non minus feliciter fuso suorum tumultu periit, quod flagitantibus Mogontiacorum direptiones, quia Laelianum iuuerant, abnuisset. 9 Igitur eo occiso Marius, ferri quondam opifex neque etiam tum militiae satis clarus, regnum capit. 10 Proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus imperia ac uirtutum omnium decus ludibrio essent. 11 Hinc denique ioculariter dictam nequaquam mirum uideri, si rem Romanam Marius reficere contenderet, quam Marius eiusdem artis auctor stirpisque ac nominis solidauisset. 12 Hoc iugulato post biduum Victorinus deligitur, belli scientia Postumo par, uerum libidine praecipiti; qua cohibita in exordio post biennii imperium constupratis ui plerisque, ubi Attitiani coniugem concupiuit facinusque ab ea uiro patefactum est, accensis furtim militibus per seditionem Agrippinae occiditur. 13 Tantum actuariorum, quorum loco Attitianus habebatur, in exercitu factiones uigent, ut arduum petentibus malitia patraretur: genus hominum, praesertim hac tempestate, nequam uenale callidum seditiosum habendi cupidum atque ad patrandas fraudes uelandasque quasi ab natura factum, annonae dominans eoque utilia curantibus et fortunis aratorum infestum, prudens in tempore his largiendi, quorum uecordia damnoque opes contraxerit. 14 Interim Victoria amisso Victorino filio, legionibus grandi pecunia comprobantibus Tetricum imperatorem facit, qui familia nobili praesidatu Aquitanos tuebatur, filioque eius Tetrico Caesarea insignia impartiuntur. 15 At Romae Gallienus pacata omnia ignaris publici mali improbe suadebat, crebro etiam, uti rebus ex uoluntate gestis solet, ludos ac festa triumphorum, quo promptius simulata confirmarentur, exercens. 16 Sed postquam periculum propinquabat, tandem urbe egreditur. 17 Namque Aureolus, cum per Raetias legionibus praeesset, excitus, uti mos est, socordia tam ignaui ducis sumpto imperio Romam contendebat. 18 Eum Gallienus apud pontem, cui ex eo Aureoli nomen est, fusum acie Mediolanum coegit. 19 Quam urbem dum machinationibus omnis generis oppugnat, ab suis interiit. 20 Quippe Aureolus, ubi soluendi obsidii spem inanem uidet, ducum Gallieni tribunorumque nomina quasi destinata ab eo ad necem astu composuit litterasque e muro, quam occultissime potuit, abiecit; quae forte a memoratis repertae metum suspicionemque iniecere mandati exitii, uerum eas effluxisse incuria ministrorum. 21 Qua causa Aureliani consilio, cuius gratia in exercitu atque honos praestabant, simulata proruptione hostium nullis, uti re trepida ac repentina solet, tectum stipatoribus tabernaculo educunt nocte intempesta; teloque traicitur, cuiusnam per tenebras incertum. 22 Ita auctoris necis errore an quia bono publico acciderat, inulta caedes fuit. 23 Quamquam eo prolapsi mores sunt, uti suo quam reipublicae magisque potentiae quam gloriae studio plures agant. 24 Hinc quoque rerum uis ac nominum corrupta, dum plerumque potior flagitio, ubi armis superauerit, tyrannidem amotam uocat damno publico oppressos. 25 Quin etiam aliquanti pari libidine in caelestium numerum referuntur aegre exsequiis digni. 26 Quis ni fides gestarum rerum obstitisset, quae neque honestos praemiis memoriae frustrari sinit neque improbis aeternam illustremque famam procedere, nequiquam peteretur uirtus, cum uerum illud atque unicum decus pessimo cuique gratia tribueretur demptum impie bonis. 27 Denique Gallienum subacti a Claudio patres, quod eius arbitrio imperium cepisset, Diuum dixere. 28 Nam cum profluuio sanguinis uulnere tam graui mortem sibi adesse intelligeret, insignia imperii ad Claudium destinauerat honore tribunatus Ticini retinentem praesidiariam manum. 29 Quod sane extortum, cum neque Gallieni flagitia, dum urbes erunt, occultari queant, et, quisque pessimus erit, par similisque semper ipsi habebitur. 30 Adeo principes atque optimi mortalium uitae decore quam quaesitis nominibus atque compositis, quantum coniciatur, caelum adeunt seu fama hominum dei celebrantur modo. 31 At senatus comperto tali exitio satellites propinquosque per scalas Gemonias praeceps agendos decreuit, patronoque fisci in curiam †perduci effossos oculos pependisse satis constat, cum irruens uulgus pari clamore Terram matrem, deos quoque inferos precaretur, sedes impias uti Gallieno darent. 32 Ac ni Claudius confestim recepta Mediolani urbe tamquam postulato exercitus parcendum, qui forte eorum supererant, praecepisset, nobilitas plebesque atrocius grassarentur. 33 Et patres quidem praeter commune Romani malum orbis stimulabat proprii ordinis contumelia, 34 quia primus ipse metu socordiae suae, ne imperium ad optimos nobilium transferretur, senatum militia uetuit et adire exercitum. Huic nouem annorum potentia fuit. [34] 1 Sed Claudii imperium milites, quos fere contra ingenium perditae res subigunt recta consulere, ubi afflicta omnia perspexere, auide approbant extolluntque, uiri laborum patientis aequique ac prorsus dediti reipublicae, 2 quippe ut longo interuallo Deciorum morem renouauerit. 3 Nam cum pellere Gothos cuperet, quos diuturnitas nimis ualidos ac prope incolas effecerat, proditum ex libris Sibyllinis est primum ordinis amplissimi uictoriae uouendum. 4 Cumque is, qui esse uidebatur, semet obtulisset, sibi potius id muneris competere ostendit, qui reuera senatus atque omnium princeps erat. 5 Ita nullo exercitus detrimento fusi barbari summotique, postquam imperator uita reipublicae dono dedit. 6 Adeo bonis salus ciuium ac longa sui memoria cariora sunt; quae non gloriae modo, uerum etiam ratione quadam posterorum felicitati proficiunt. 7 Hoc siquidem Conatantius et Constantinus atque imperatores nostri * * * orisque acceptior militibus praemiorum spe seu lasciuiae. 8 Quo aegra asperiorque uictoria fuit, dum, uti mos subditis est, studio impune peccandi remissa imperia promptius quam utilia defendant. [35] 1 Ceterum Aurelianus successit tanto uehementior confestim, quasi belli reliquiae superessent, in Persas progressus est. 2 Quis deletis Italiam repetiuit, cuius urbes Alamannorum uexationibus affligebantur. 3 Simul Germanis Gallia dimotis Tetrici, de quo supra memorauimus, caesae legiones proditore ipso duce. 4 Namque Tetricus, cum Faustini praesidis dolo corruptis militibus plerumque peteretur, Aureliani per litteras praesidium implorauerat eique aduentanti producta ad speciem acie inter pugnam se dedit. 5 Ita, uti rectore nullo solet, turbati ordines oppressi sunt, ipse post celsum biennii imperium in triumphum ductus Lucaniae correcturam filioque ueniam atque honorem senatorum cooptauit. 6 Neque secus intra urbem monetae opifices deleti, qui, cum auctore Felicissimo rationali nummariam notam corrosissent, poenae metu bellum fecerant usque eo graue, uti per Coelium montem congressi septem fere bellatorum milia confecerint. 7 His tot tantisque prospere gestis fanum Romae Soli magnificum constituit donariis ornans opulentis, ac ne unquam, quae per Gallienum euenerant, acciderent, muris urbem quam ualidissimis laxiore ambitu circumsaepsit; simulque usus porcinae carnis quo plebi Romanae affatim cederet, prudenter munificeque prospectauit, deletaeque fiscales et quadruplatorum, quae urbem miserabiliter affecerant, calumniae consumptis igni tabulis monumentisque huiuscemodi negotiorum atque ad Graeciae morem decreta abolitione, inter quae auaritiam peculatum prouinciarumque praedatores contra morem militarium, quorum e numero erat, immane quantum sectabatur. 8 Qua causa ministri scelere, cui secretorum officium crediderat, circumuentus apud Coenofrurium interiit, cum ille praedae conscientia delictique scripta callide composita tribunis quasi per gratiam prodidisset, quibus interfici iubebantur; illique eo metu accensi facinus patrauere. 9 Interea milites amisso principe legatos statim Romam destinant, uti suopte arbitratu patres imperatorem deligerent. 10 Quibus hoc ipsorum potissimum conuenire munus respondentibus rursum legiones ad eos reiciunt. 11 Ita utrimque pudore ac modestia certabatur, rara in hominibus uirtute, rebus praesertim huiuscemodi, ac prope ignota militibus. 12 Tantum ille uir seueritate atque incorruptis artibus potuit, ut eius necis auctoribus exitio, prauis metui, †simulata dubiis, optimo cuique desiderio, nemini insolentiae aut ostentationi esset, atque etiam soli quasi Romulo interregni species obuenit, longe uero gloriosior. 13 Quod factum praecipue edocuit cuncta in se orbis modo uerti nibilque accidere quod rursum naturae uis ferre nequeat aeui spatio; 14 adhuc uirtutibus principum res attolli facile uel afflictas, easque firmiores praeceps uitiis dari. [36] 1 Igitur tandem senatus mense circiter post Aureliani interitum sexto Tacitum e consularibus, mitem sane uisum imperatorem creat, cunctis fere laetioribus, quod militari ferocia legendi ius principis proceres recepissent. 2 Quae tamen laetitia breuis neque exitu tolerabili fuit. Namque Tacito confestim a ducentesima regni luce Tyanae mortuo, cum tamen prius auctores Aureliani necis maximeque Mucaporem ducem, quod ipsius ictu occiderat, excruciauisset, Florianus, eiusdem frater, nullo senatus seu militum consulto imperium inuaserat. [37] 1 Qui uno mense aut altero uix retentata dominatione apud Tarsum ab suis interficitur, 2 postquam Probum in Illyrico factum accepere, ingenti belli scientia exercitandisque uarie militibus ac duranda iuuentute prope Hannibalem alterum. 3 Namque ut ille oleis Africae pleraque per legiones, quarum otium reipublicae atque ductoribus suspectum rebatur, eodem modo hic Galliam Pannoniasque et Moesorum colles uinetis repleuit postea sane quam barbarorum attritae gentes sunt, quae nostris principibus suorum scelere interfectis irruperant, simul caesis Saturnino per Orientem, Agrippinae Bonoso exercitu; nam utrique dominatum tentauerant sumpta, cui duces praeerant, manu. Qua causa receptis omnibus pacatisque dixisse proditur breui milites frustra fore. 4 Hinc denique magis irritati paulo cis sextum annum apud Sirmium trucidauere, cum ad siccandam lacunis ac fossa urbem ipsi patriam adigerentur, quae palustri solo hiemalibus aquis corrumpitur. 5 Abhinc militaris potentia conualuit ac senatui imperium creandique ius principis ereptum ad nostram memoriam, incertum, an ipso cupiente per desidiam an metu seu dissensionum odio. 6 Quippe amissa Gallieni edicto refici militia potuit concedentibus modeste legionibus Tacito regnante, neque Florianus temere inuasisset, aut iudicio manipularium cuiquam, bono licet, imperium daretur amplissimo ac tanto ordine in castris degente. 7 Verum dum oblectantur otio simulque diuitiis pauent, quarum usum affluentiamque aeternitate maius putant, muniuere militaribus et paene barbaris uiam in se ac posteros dominandi. [38] 1 Igitur Carus praefectura pollens praetorii augusto habitu induitur, liberis Caesaribus Carino Numerianoque. 2 Et quoniam cognita Probi morte barbarorum quique opportune inuaserant, misso ad munimentum Galliae maiore filio Numeriani comitatu in Mesopotamiam pergit protinus, quod ea Persarum quasi sollemni bello subest. 3 Ubi fusis hostibus, dum gloriae inconsulte auidior Thesiphonta urbem Parthiae inclitam transgreditur, fulminis tactu conflagrauit. 4 Id quidam iure ei accidisse referunt; nam cum oracula docuissent adusque oppidum memoratum perueniri uictoria licere, longius delatus poenas luit. 5 Proinde arduum fatalia deuertere, eoque futuri notio superflua. 6 At Numerianus amisso patre simul confectum aestimans bellum, cum exercitum reductaret, Apri praefecti praetorio soceri insidiis exstinguitur. 7 Quis casum detulit adolescentis oculorum dolor. 8 Denique diu facinus occultatum, dum clausum lectica cadauer specie aegri, ne uento obtunderetur acies, gestabatur. [39] 1 Sed postquam odore tabescentium membrorum scelus proditum est, ducum consilio tribunorumque Valerius Diocletianus domesticos regens ob sapientiam deligitur, magnus uir, his moribus tamen: 2 quippe qui primus ex auro ueste quaesita serici ac purpurae gemmarumque uim plantis concupiuerit. 3 Quae quamquam plus quam ciuilia tumidique et affluentis animi, leuia tamen prae ceteris. 4 Namque se primus omnium Caligulam post Domitianumque dominum palam dici passus et adorari se appellarique uti deum. 5 Quis rebus, quantum ingenium est, compertum habeo humillimos quosque, maxime ubi alta accesserint, superbia atque ambitione immodicos esse. 6 Hinc Marius patrum memoria, hinc iste nostra communem habitum supergressi, dum animus potentiae expers tamquam inedia refecti insatiabilis est. 7 Quo mihi mirum uidetur nobilitati plerosque superbiam dare, quae gentis patriciae memor molestiarum, quis agitatur, remedio eminere paululum iuris habet. 8 Verum haec in Valerio obducta ceteris bonis; eoque ipso, quod dominum dici passus, parentem egit; satisque constat prudentem uirum edocere uoluisse atrocitatem rerum magis quam nominum officere. 9 Interim Carinus eorum, quae acciderant, certior spe facilius erumpentes motus sedatum iri Illyricum propere Italiae circuitu petit. 10 Ibi Iulianum pulsa eius acie obtruncat. Namque is cum Venetos correctura ageret, Cari morte cognita imperium auens eripere aduentanti hosti obuiam processerat. 11 At Carinus ubi Moesiam contigit, illico Marcum iuxta Diocletiano congressus, dum uictos auide premeret, suorum ictu interiit, quod libidine impatiens militarium multas affectabat, quarum infestiores uiri iram tamen doloremque in euentum belli distulerant. 12 Quo prosperius cedente metu, ne huiuscemodi ingenium magis magisque uictoria insolesceret, sese ulti sunt. Is finis Caro liberisque; Narbone patria, imperio biennii fuere. 13 Igitur Valerius prima ad exercitum contione cum educto gladio solem intuens obtestaretur ignarum cladis Numeriani neque imperii cupientem se fuisse, Aprum proxime astantem ictu transegit; cuius dolo, uti supra docuimus, adolescens bonus facundusque et gener occiderat. 14 Ceteris uenia data retentique hostium fere omnes ac maxime uir insignis nomine Aristobulus praefectus praetorio per officia sua. 15 Quae res post memoriam humani noua atque inopinabilis fuit ciuili bello fortunis fama dignitate spoliatum neminem, cum pie admodum mansueteque geri laetemur exilio proscriptioni atque etiam suppliciis et caedibus modum fieri. 16 Quid ea memorem asciuisse consortio multos externosque tuendi prolatandiue gratia iuris Romani? 17 Namque ubi comperit Carini discessu Helianum Amandumque per Galliam excita manu agrestium ac latronum, quos Bagaudas incolae uocant, populatis late agris plerasque urbium tentare, Maximianum statim fidum amicitia quamquam semiagrestem, militiae tamen atque ingenio bonum imperatorem iubet. 18 Huic postea cultu numinis Herculio cognomentum accessit, uti Valerio Iouium; unde etiam militaribus auxiliis longe in exercitum praestantibus nomen impositum. 19 Sed Herculius in Galliam profectus fusis hostibus aut acceptis quieta omnia breui patrauerat. 20 Quo bello Carausius, Menapiae ciuis, factis promptioribus enituit; eoque eum, simul quia gubernandi (quo officio adolescentiam mercede exercuerat) gnarus habebatur, parandae classi ac propulsandis Germanis maria infestantibus praefecere. 21 Hoc elatior, cum barbarum multos opprimeret neque praedae omnia in aerarium referret, Herculii metu, a quo se caedi iussum compererat, Britanniam hausto imperio capessiuit. 22 Eodem tempore Orientem Persae, Africam Iulianus ac nationes Quinquegentanae grauiter quatiebant. 23 Adhuc apud Aegypti Alexandriam Achilleus nomine dominationis insignia induerat. 24 His de causis Iulium Constantium, Galerium Maximianum, cui cognomen Armentario erat, creatos Caesares in affinitatem uocant. 25 Prior Herculii priuignam, alter Diocletiano editam sortiuntur diremptis prioribus coniugiis, ut in Nerone Tiberio ac Iulia filia Augustus quondam fecerat. 26 His sane omnibus Illyricum patria fuit: qui, quamquam humanitatis parum, ruris tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi reipublicae fuere. 27 Quare constat sanctos prudentosque sensu mali promptius fieri, contraque expertes aerumnarum, dum opibus suis cunctos aestimant, minus consulere. 28 Sed horum concordia maxime edocuit uirtuti ingenium usumque bonae militiae, quanta his Aureliani Probique instituto fuit paene sat esse. 29 Denique Valerium ut parentem seu dei magni suspiciebant modo; quod quale quantumque sit, ab urbis conditione ad nostram aetatem propinquorum facinoribus patefactum est. 30 Et quoniam bellorum moles, de qua supra memorauimus, acrius urgebat, quadripartito imperio cuncta, quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa, Africa Italiaque Herculio, Illyrici ora adusque Ponti fretum Galerio; cetera Valerius retentauit. 31 Hinc denique parti Italiae inuectum tributorum ingens malum. Nam cum omnia eadem functione moderateque ageret, quo exercitus atque imperator, qui semper aut maxima parte adorant, ali possent, pensionibus inducta lex noua. 32 Quae sane illorum temporum modestia tolerabilis in perniciem processit his tempestatibus. 33 Interim Iouio Alexandriam profecto prouincia credita Maximiano Caesari, uti relictis finibus in Mesopotamiam progrederetur ad arcendos Persarum impetus. 34 A quis primo grauiter uexatus contracto confestim exercitu e ueteranis ac tironibus per Armeniam in hostes contendit; quae ferme sola seu facilior uincendi uia est. 35 Denique ibidem Narseum regem in dicionem subegit, simul liberos coniugesque et aulam regiam. 36 Adeo uictor, ut, ni Valerius, cuius nutu omnia gerebantur, incertum qua causa abnuisset, Romani fasces in prouinciam nouam ferrentur. 37 Verum pars terrarum tamen nobis utilior quaesita; quae cum acrius reposcuntur, bellum recens susceptum est graue admodum perniciosumque. 38 At in Aegypto Achilleus facili negotio pulsus poenas luit. 39 Per Africam gestae res pari modo, solique Carausio remissum insulae imperium, postquam iussis ac munimento incolarum contra gentes bellicosas opportunior habitus. 40 Quem sane sexennio post Allectus nomine dolo circumuenit. 41 Qui cum eius permissu summae rei praeesset, flagitiorum et ob ea mortis formidine per scelus imperium extorserat. 42 Quo usum breui Constantius Asclepiodoto, qui praetorianis praefectus praeerat, cum parte classis ac legionum praemisso deleuit. 43 Et interea caesi Marcomanni Carporumque natio translata omnis in nostrum solum, cuius fere pars iam tum ab Aureliano erat. 44 Neque minore studio pacis officia uincta legibus aequissimis ac remoto pestilenti frumentariorum genere, quorum nunc agentes rerum simillimi sunt. 45 Qui cum ad explorandum annuntiandumque, ecqui forte in prouinciis motus exsisterent, instituti uiderentur, compositis nefarie criminationibus, iniecto passim metu, praecipue remotissimo cuique, cuncta foede diripiebant. Simul annona urbis ac stipendiariorum salus anxie solliciteque habita, honestiorumque prouectu et e contra suppliciis flagitiosi cuiusque uirtutum studia augebantur. Veterrimae religiones castissime curatae, ac mirum in modum nouis adhuc cultisque pulchre moenibus Romana culmina et ceterae urbes ornatae, maxime Carthago, Mediolanum, Nicomedia. 46 Neque tamen, cum haec agerent, extra uitia fuere. Quippe Herculius libidine tanta agebatur, ut ne ab obsidum corporibus quidem animi labem comprimeret; Valerio parum honesta in amicos fides erat discordiarum sane metu, dum enuntiationibus posse agitari quietem consortii putat. 47 Hinc etiam quasi truncatae uires urbis imminuto praetoriarum cohortium atque in armis uulgi numero; quo quidem plures uolunt imperium posuisse. 48 Namque imminentium scrutator, ubi fato intestinas clades et quasi fragorem quendam impendere comperit status Romani, celebrato regni uicesimo anno ualentior curam reipublicae abiecit, cum in sententiam Herculium aegerrime traduxieset, cui anno minus potentia fuerat. Et quamquam aliis alia aestimantibus ueri gratia corrupta sit, nobis tamen excellenti natura uidetur ad communem uitam spreto ambitu descendisse. [40] 1 Igitur Constantio atque Armentario his succedentibus Seuerus Maximinusque Illyricorum indigenae Caesares, prior Italiam posteriorque, in quae Iouius obtinuerat, destinantur. 2 Quod tolerare nequiens Constantinus, cuius iam tum a puero ingens potensque animus ardore imperitandi agitabatur, fugae commento, cum ad frustrandos insequentes publica iumenta, quaqua iter egerat, interficeret, in Britanniam peruenit; nam is a Galerio religionis specie ad uicem obsidis tenebatur. 3 Et forte iisdem diebus ibidem Constantium patrem uel parentem uitae ultima urgebant. 4 Quo mortuo cunctis qui aderant, annitentibus imperium capit. 5 Interim Romae uulgus turmaeque praetoriae Maxentium retractante diu patre Herculio imperatorem confirmant. 6 Quod ubi Armentarius accepit, Seuerum Caesarem, qui casu ad urbem erat, arma in hostem ferre propere iubet. 7 Is circum muros cum ageret, desertus a suis, quos praemiorum illecebris Maxentius traduxerat, fugiens obsessusque Rauennae obiit. 8 Hoc acrior Galerius ascito in consilium Iouio Licinium uetere cognitum amicitia Augustum creat; eoque ad munimentum Illyrici ac Thraciae relicto Romam contendit. 9 Ibi cum obsidione distineretur, militibus eadem, qua superiores, uia attentatis, metu ne desereretur, Italia decessit; pauloque post uulnere pestilenti consumptus est, cum agrum satis reipublicae commodantem caesis immanibus siluis atque emisso in Danubium lacu Pelsone apud Pannonios fecisset. 10 Cuius gratia prouinciam uxoris nomine Valeriam appellauit. 11 Huic quinquennii imperium, Constantio annuum fuit, cum sane uterque potentiam Caesarum annos tredecim gessissent. 12 Adeo miri naturae beneficiia, ut ea si a doctis pectoribus proficiscerentur neque insulsitate offenderent, haud dubie praecipua haberentur. 13 Quare compertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim principibus necessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam horrida despectui sint, contraque ea Persarum regi Cyro aeternam gloriam parauerint. 14 At memoria mea Constantinum, quamquam ceteris promptum uirtutibus, adusque astra uotis omnium subuexere. 15 Qui profecto si munificentiae atque ambitioni modum hisque artibus statuisset, quis praecipue adulta ingenia gloriae studio progressa longius in contrarium labuntur, haud multum abesset deo. 16 Is ubi uastari urbem atque Italiam comperit pulsosque seu redemptos exercitus et imperatores duos, composita pace per Gallias Maxentium petit. 17 Ea tempestate apud Poenos Alexander pro praefecto gerens dominatui stolide incubuerat, cum ipse debili aetate, agrestibus ac Pannonicis parentibus uecordior, milites tumultuarie quaesiti, armorum uix medium haberetur. 18 Denique eum a tyranno missi paucissimis cohortibus Rufius Volusianus praefectus praetorio ac militares duces leui certamine confecere. 19 Quo uicto Maxentius Carthaginem, terrarum decus, simul Africae pulchriora uastari diripi incendique iusserat, ferus inhumanusque ac libidine multa tetrior. 20 Adhuc pauidus et imbellis atque in desidiam foede pronus, usque eo, ut flagrante per Italiam belle fusisque apud Veronam suis nihilo segnius solita curaret neque patris exitio moueretur. 21 Namque Herculius natura impotentior, simul filii segnitiem metuens inconsulte imperium repetiuerat. 22 Cumque specie officii dolis compositis Constantinum generum tentaret acerbe, iure tandem interierat. 23 Sed Maxentius atrocior in dies tandem urbe in Saxa rubra milia ferme nouem aegerrime progressus, cum caesa acie fugiens semet Romam reciperet, insidiis, quas hosti apud pontem Miluium locauerat, in transgressu Tiberis interceptus est tyrannidis anno sexto. 24 Huius nece incredibile quantum laetitia gaudioque senatus ac plebes exsultauerint; quos in tantum afflictauerat, uti praetorianis caedem uulgi quondam annuerit primusque instituto pessimo munerum specie patres aratoresque pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret. 25 Quorum odio praetoriae legiones ac subsidia factionibus aptiora quam urbi Romae sublata penitus, simul arma atque usus indumenti militaris. 26 Adhuc cuncta opera, quae magnifice construxerat, urbis fanum atque basilicam Flauii meritis patres sacrauere. 27 A quo etiam post Circus maximus excultus mirifice atque ad lauandum institutum opus ceteris haud multo dispar. 28 Statuae locis quam celeberrimis, quarum plures ex auro aut argenteae sunt; tum per Africam sacerdotium decretum Flauiae genti, Cirtaeque oppido, quod obsidione Alexandri conciderat, reposito exornatoque nomen Constantina inditum. 29 Adeo acceptius praestantiusque tyrannorum depulsoribus nihil est, quorum gratia eo demum auctior erit, si modesti atque abstinentes sint. 30 Quippe humanae mentes frustratae boni spe asperius offenduntur, cum mutato rectore flagitioso aerumnarum uis manet. [41] 1 Dum haec in Italia geruntur, Maximinus ad Orientem post biennii augustum imperium fusus fugatusque a Licinio apud Tarsum perit. 2 Ita potestas orbis Romani duobus quaesita, qui quamuis per Flauii sororem nuptam Licinio conexi inter se erant, ob diuerses mores tamen anxie triennium congruere quiuere. 3 Namque illi praeter †admodum magna cetera, huic parsimonia et ea quidem agrestis tantummodo inerat. 4 Denique Constantinus cunctos hostes honore ac fortunis manentibus texit recepitque, eo pius, ut etiam uetus teterrimumque supplicium patibulorum et cruribus suffringendis primus remouerit. 5 Hinc pro conditore seu deo habitus. Licinio ne insontium quidem ac nobilium philosophorum seruili more cruciatus adhibiti modum fecere. 6 Quo sane uariis proeliis pulso, cum eum prorsus opprimere arduum uideretur, simul affinitatis gratia refectum consortium ascitique imperio Caesarum communes liberi Crispus Constantinusque Flauio geniti, Licinianus Licinio. 7 Quod equidem uix diuturnum neque his, qui assumebantur, felix fore defectu solis foedato iisdem mensibus die patefactum. 8 Itaque sexennio post rupta pace apud Thracas Licinius pulsus Chalcedona concessit. 9 Ibi ad auxilium sui Martiniano in imperium cooptato una oppressus est. 10 Eo modo respublica unius arbitrio geri coepit, liberis Caesarum nomina diuersa retentantibus: namque ea tempestate imperatori nostro Constantio insigne Caesaris datum. 11 Quorum cum natu grandior, incertum qua causa, patris iudicio occidisset, repente Calocerus magister pecoris camelorum Cyprum insulam specie regni demens capessiuerat. 12 Quo excruciato, ut fas erat, seruili aut latronum more, condenda urbe formandisque religionibus ingentem animum auocauit, simul nouando militiae ordine. 13 Et interea Gothorum Sarmatarumque stratae gentes, filiusque cunctorum minor, Constans nomine, Caesar fit. 14 Cuius gratia reipublicae permixtionem fore ostentorum mira prodidere; quippe ea nocte, quae commissi imperii diem sequebatur, igni continuo caeli facies coliflagrauit. 15 Abhinc consumpto fere bieimio fratris filium, cui ex patre Dalmatio nomen fait, Caesarem iussit obsistentibus ualide militaribus. 16 Ita anno imperii tricesimo secundoque, cum totum orbem tredecim tenuisset, sexaginta natus atque amplius duo, in Persas tendens, a quis bellum erumpere occeperat, rure proximo Nicomediae — Achyronam uocant — excessit, cum id tetrum sidus regnis, quod crinitum uocant, portendisset. 17 Funus relatum in urbem sui nominis. Quod sane populus Romanus aegerrime tulit, quippe cuius armis legibus clementi imperio quasi nouatam urbem Romam arbitraretur. 18 Pons per Danubium ductns; castra castellaque pluribus locis commode posita. 19 Remotae olei frumentique aduenticiae praebitiones, quibus Tripolis ac Nicaea acerbius angebantur. 20 Quorum superiores Seueri imperio gratantes ciui obtulerant, uerteratque gratiam muneribus in perniciem posterorum dissimulatio. Alteros Marcus Boionius afflixerat mulcta, quod Hipparchum praestanti ingenio indigenam fuisse ignorauissent. Fiscales molestiae seuerius pressae, cunctaque diuino ritui paria uiderentur, ni parum dignis ad publica aditum concessisset. 21 Quae quamquam saepius accidere, tamen in summo ingenio atque optimia reipublicae moribus, quamuis parua uitia, elucent magis eoque notantur facile; quin etiam acrius saepe officiunt, cum ob auctoris decus in uirtutes potissimum accipiuntur atque ad imitandum inuitamento sunt. 22 Igitur confestim Dalmatius, incertum quo suasore, interficitur; statimque triennio post minimum maximumque fatali bello Constantinus cadit. 23 Qua Constans uictoria tumidior, simul per aetatem cautus parum atque animi uehemens, adhuc ministrorum prauitate exsecrabilis atque praeceps in auaritiam despectumque militarium anno post triumphum decimo Magnentii scelere circumuentus est externarum sane gentium compressis motibus. 24 Quarum obsides pretio quaesitos pueros uenustiores quod cultius habuerat, libidine huiuscemodi arsisse pro certo habetur. 25 Quae tamen uitia utinam mansissent! Namque Magnentii, utpote gentis barbarae, diro atrocique ingenio, simul his, quae post accidere, adeo exstincta omnia sunt, ut illud imperium haud iniuria desideraretur; 26 tum quia Vetranio litterarum prorsus expers et ingenio stolidior idcircoque agresti uecordia pessimus, cum per Illyrios peditum magisterio milites curaret, dominationem ortus Moesiae superioris locis squalidioribus improbe occupauerat. [42] 1 Eum Constantius cis mensem decimum facundiae ui deiectum imperio in priuatum otium remouit. 2 Quae gloria post natum imperium soli processit eloquio clementiaque. 3 Nam cum magna parte utrimque exercitus conuenissent, habita ad speciem iudicii contione, quod fere uix aut multo sanguine obtinendum erat, eloquentia patrauit. 4 Quae res satis edocuit non modo domi, uerum militiae quoque dicendi copiam praestare; qua demum uel ardua procliuius eo conficiuntur, si modestia atque integritate superet. 5 Quod maxime cognitum e nostro principe; quem tamen, quo minus statim in hostes alios ad Italiam contenderet, hiems aspera clausaeque Alpes tardauere. 6 Interim Romae corrupto uulgo, simul Magnentii odio Nepotianus, materna stirpe Flauio propinquus, caeso urbi praefecto armataque gladiatorum manu imperator fit. 7 Cuius stolidum ingenium adeo plebi Romanae patribusque exitio fuit, uti passim domus fora uiae templaque cruore atque cadaueribus opplerentur bustorum modo. 8 Neque per eum tantum, uerum etiam aduolantibus Magnentianis, qui tricesimo die triduo minus hostem perculerant. 9 Sed iam antea cum externi motus suspectarentur, Magnentius fratri Decentio Gallias, Constantius Gallo, cuius nomen suo mutauerat, Orientem Caesaribus commiserant. 10 Ipsi inter se acrioribus proeliis per triennium congressi; ad extremum Constantius fugientem in Galliam persecutus uario ambos supplicio semet adegit interficere. 11 Et interea Iudaeorum seditio, qui Patricium nefarie in regni speciem sustulerant, oppressa. 12 Neque multo post ob saeuitiam atque animum trucem Gallus Augusti iussu interiit. 13 Ita longo interuallo annum fere post septuagesimum relata ad unum cura reipublicae. 14 Quae recens quieta a ciuili trepidatione Siluano in imperium coacto tentari rursus occeperat. 15 Is namque Siluanus in Gallia ortus barbaris parentibus ordine militiae, simul a Magnentio ad Constantium transgressu pedestre ad magisterium adolescentior meruerat. 16 E quo cum altius per metum seu dementiam conscendisset, legionum, a quis praesidium sperauerat, tumuitu octauum circa ac uicesimum diem trucidatus est. 17 Qua causa ne quid apud Gallos natura praecipites nouaretur, praesertim Germanis pleraque earum partium populantibus Iulianum Caesarem cognatione acceptum sibi Transalpinis praefecit, isque nationes feras breui subegit captis famosis regibus. 18 Quae quamquam ui eius, fortuna principis tamen et consilio accidere. 19 Quod adeo praestat, ut Tiberius Galeriusque subiecti aliis egregia pleraque, suo autem ductu atque auspicio minus paria experti sint. 20 At Iulius Constantius, annos tres atque uiginti augustum imperium regens, cum externis motibus, modo ciuilibus exercetur, aegre ab armis abest. 21 Quis tyrannide tantorum depulsa sustentatoque interim Persarum impetu genti Sarmatarum magno decore considens apud eos regem dedit. 22 Quod Gnaeum Pompeium in Tigrane restituendo uixque paucos maiorum fecisse comperimus. 23 Placidus clemensque pro negotio, litterarum ad elegantiam prudens atque orandi genere leni iocundoque; laboris patiens ac destinandi sagittas mire promptus; cibi omnis libidinis atque omnium cupidinum uictor; cultu genitoris satis pius suique nimis custos; gnarus uita bonorum principum reipublicae quietem regi. 24 Haec tanta tamque inclita tenue studium probandis prouinciarum ac militiae rectoribus, simul ministrorum parte maxima absurdi mores, adhuc neglectus boni cuiusque foedauere. 25 Atque uti uerum absoluam breui: ut imperatore ipso praeclarius, ita apparitorum plerisque magis atrox nihil.