[0] AMBRA. 1 Spicea si Cereris templo suspensa corona donum erat agricolae quondam; si uinitor uuam seposuit Bromio, quoties praediuite cornu Copia se fudit; placidam si lacte recenti pastores sparsere Palem, spumantia postquam complerant olidam supra caput ubera mulctram, primitias et quisque sui fert muneris auctor; cur ego non uocem hanc, aut si quid spiritus olim concipit egregium, si quid mens ardua conscit 10 rarum insigne sibi, si quo se murmure iactat lingua potens, cur non totum in praeconia soluam Maeonidae magni, cuius de gurgite uiuo combibit arcanos uatum omnis turba furores? Utque laboriferi ferrum lapis Herculis alte erigit, et longos Chalybum procul implicat orbes uimque suam aspirat cunctis; ita prorsus ab uno impetus ille sacer uatum dependet Homero. Ille, Iouis mensae accumbens, dat pocula nobis Iliaca porrecta manu, quae triste repellant 20 annorum senium uitamque in saecla propagent. Ille deum uultus, ille ardua semina laudum ostentat populis, ac mentis praepete nisu peruolitat chaos immensum caelum aequora terras, uimque omnem exsinuat rerum, uocesque refundit quas fera, quas uolucris, quas uenti atque aetheris ignes, quas maria atque amnes, quas dique hominesque loquantur. Quin, nudam uirtutem ipsam complexus, honores fastidit uanos, et ineptae praemia famae despicit, exemptus uulgo; ac iam monte potitus, 30 ridet anhelantem dura ad fastigia turbam. Vos age nunc tanti, precor, incunabula uatis diuinosque ortus, Clio, dictate canenti (muneris hoc uestri), longis siquidem obsita saeclis fama tacet, centumque deae premit ora uetustas. Iuerat Aethiopum solitas inuisere mensas Oceanumque senem et foecundae Tethyos antra Iuppiter, Aetnaeoque manum exarmauerat igni contentus scaeptris; frontem tranquilla serenat maiestas, sanctoque nitet pax aurea uultu, 40 nimbi hyemes tonitrusque procul; regem omne deorum concilium, facie cultuque insigne, secuntur. Bistoniis Mars instat equis; tu iungis olores, Phoebe, Therapnaeos; Getica Mars fulgurat hasta; contendis tu, Phoebe, fides, arcusque retendis. Lyncas agit Bromius, pauos Saturnia pictos, tardos Luna boues, annosas Delia ceruas, grypas Hyperboreos Nemesis, Cytherea columbas. Fert pedibus pinnas puer Arcas, crine galerum, et chelyn incuruam atque incuruam sustinet harpen, [50] paciferaque duos uirga discriminat angues; goryton puer Idalius calamosque facemque, Alcides clauam et Nemeaei uellera monstri, Tartaream Pallas galeam et Phorcynida gestat. Concordes gemino radiantur Castores astro; clauiger in semet redeuntem computat annum iam dextra deus. At Saturnum lanea compes Mulcibero iubet ire parem; nec dextra, Prometheu, non tua Caucaseae meminit ferrata catenae. Arma deos sua quemque decent. Nec segnius alti 60 numina conueniunt pelagi: rex ipse biformes arduus urget equos, saeuoque tridente minatur Euroque Boreaeque, et uultu temperat Austros; solus equo Zephyrus tremulis persultat in undis, ipse sinu facilem molli fouet Amphitriten. Ludunt Nereidum simplex chorus: illa sororem prouocat et blando certat superare natatu; haec iunctum delphina regit, premit illa leonem; trux uehit hanc aries, olido sedet illa iuuenco; insultant aliae monstris quae plurima uastus 70 subluit Oceanus scopulis (horrentia cete, ballaenam pistrinque et physetera, marinos — siqua fides uero est — efflantem ad sidera fluctus); quasdam et semiferi dorso Tritones amico excipiunt bifidaeque ligant curuamine caudae, et nunc tortilibus permulcent aequora conchis, dulcia nunc flexis ceruicibus oscula captant. It Phorcus pater; it Glaucus, longamque per undas canitiem trahit et nymphis luctantibus instat. Inousque puer, glauca cum matre, repulsas 80 nunc subter lasciuit aquas, nunc improbus extat pube tenus, conchasque et rubra corallia uellit. Tu quoque non dubio frontem laxare seueram tandem ausus risu, Proteu. Verum una peremptum plorat adhuc natum Thetis, et crudelia diuum numina, crudeles Parcas miseranda lacessit; ac precibus mixtas obliquans saeua querelas, exitiique reum citat, et conuicia fundit. Tum, uix passa thoro primos accumbere diuum, procurrit turbata comas et pectore nudo 90 (sic dolor ille monet), laeuaque amplexa uerendi genua Iouis, dextraque attentans supplice barbam, talibus affata est: «O qui stellantia nutu regna quatis, uiden' ut magna de gente dearum sola ego perpetuo (quid enim mea uulnera celem?) tabescam luctu, uestrasque infesta profanem has epulas? Quodnam ob meritum, pater optime? Certe non ego uincla tibi, scis o scis ipse, parabam, magne sator; non Corycio tua tela sub antro seruabat Thetis anguipedi iurata Typhoeo. [100] Nec nunc mortalis thalamos humilemque maritum conquerimur: fuerint Parcarum uellera iustis inuida connubiis; liceat timuisse Tonanti. Quamquam o! - - - sed taceo. Cur autem, summe deorum, cur meus Aeacides Latoia tela cruentat, te minor? An ne etiam subolem damnauimus ipsae aut faciem, Titani, tuam? Sed uertite, quaeso, me quoque iam dudum in silicem, nec marmora solum tristibus aeternum lacrimis Sipyleia manent. Hos certe ingrato cineri mutisque sepulchris 110 (quando aliud quid sit?) genetrix persoluat honores, si neque perpetuae saltem illum munere laudis dignaris, pater, et Lethen parua accolet umbra». Talia uerba refert, genibusque affixa Tonantis haeret, inexhaustum lacrimans sparsisque capillis. Iamque deos omnes dictis et imagine moesta flexerat; inuidiam sensit, uultusque retorsit ad Venerem Phoebus. Tum diuam, pauca moratus, subleuat Omnipotens, uerbisque ita mulcet amicis: «Ne crede aeterno incisas adamante reuelli 120 posse deum leges: stant omne immota per aeuum quae triplices neuere colus. Nec funera nati flet Thetis una sui; commune desine casus adnumerare tibi, ac totam hanc circumspice turbam: scilicet inuenies consortes undique luctus, me quoque in his, siquidem transegit Opuntia cuspis ductorem Lyciae, et moribundum in puluere mersit. Nec tu cligna tamen (fateor), ni fata repugnent, quae tam saeua gemas, quae mortales Hymenaeos, Nerei, pertuleris; nec solus Apollinis arcus 130 pignora diuarum Phrygiis tamen obruit aruis: est etiam cui Memnoniam Pallantias urnam imputet. Atque adeo tristes ut pectore curas excutias animumque leues, reddetur Achilli ingens tantorum pretium (mihi crede) laborum. Nam neque Cerbereos rictus nec Erynnidas atris anguibus implicitas inamaenaque Tartara passus, Elysium tenet: hic magna uenerabilis umbra mutatis pulchram auspiciis sibi Colchida iunget, Solis et Oceani uoluenti progener aeuo. 140 Utque Rhodos Solem, Venerem Paphos atque Cythera, Iunonemque Samos, Cereremque Typhoias Aetne, me mea Creta colit; sic nato candida Leuce, Leuce quae Scythicis procul insula personat undis, templa tuo ponet: nautis hic ille sub alto fata canet luco uenturae nuntia sortis. Adde quod et pulchro tradetur pulchra marito Tyndaris Aeacidae, stellis fulgentibus ardens, meque dabit socerum: thalamis en sternuit istis pulcher Hymen, gratasque uices sortita Voluptas [150] iam nunc diuiduos iuueni despondet amores. Utque tuos artus nunc dulci Gratia nodo, nunc Paphie roseis nectit, Vulcane, lacertis, sic illum formosa Helene, formosa Cytaeis auferet alternum, et lentus festa otia ducet. Famaque (ne dubita) centeno gutture uestros indefessa canet caeloque aequabit honores: audiet hos et quem torrenti flammeus astro Carcinus aestiferis late dispescit harenis, et quos Herculeae summorunt orbe columnae, 160 atque hominum primi Blemyae, quosque altior axis cogit Hyperboreos subter durare triones. Nulla uirum gens, nulla dies, nusquam ulla tacebit posteritas, nulla teget inuida nube uetustas. Quippe deum sancta nascetur origine uates, qui lucem aeternam factis immanibus addat, qui regum fera bella tonet grandique tremendas obruat ore tubas, cuius uocalia Siren pectora et Aonidum miretur prima sororum. Ille tuum, Theti, Peliden uenientibus annis 170 dedet honoratum, serisque nepotibus unum Thessalus exemplum uirtutis habebitur heros. Quondam etiam nostro iuuenis de sanguine cretus, dux bello inuictus, Gangen domiturus et Indos atque Semiramias fracturus cuspide turres, felicem tanto praecone uocabit Achillem. Et dubitabis adhuc obductae nubila frontis atque importunas Euris mandare querelas? Quin audes laxare animum, uultusque priores induis, et laetis hilarem te coetibus infers?» 180 Dixerat. Illa oculis iam dudum absterserat imbrem laeta omnem, aetherio grates agit inde Tonanti; instauratque comas, cultusque habitusque decoros accipit. Hic diuam glaucarum tota sororum circumfusa cohors studio excolit; ipsa sibi obstat sedulitas: pars multifidi discrimine dentis caesariem comit, molli pars colligit auro effusam, pars fingit acu crinemque lapillis spargit Hydaspeis; hae baccas auribus addunt restituuntque sinus, illa aurea cingula donat, 190 donat Erythraeis haec plena monilia conchis. Laetantur Nereusque pater grandaeuaque Doris. Continuo redit ille decor, suffusaque pulchris fax radiat trangnilla genis; procul exulat omnis tristitia, insuetam tentant noua gaudia mentem. Haut aliter uerno cum pulsa rosaria nimbo frondentis rutilum uirgae spoliantur honorem, defluit exspirans dominae cruor, ictaque lapsis commoritur fouis halantum gratia florum; ast ubi mox clarum iubar aureus exseruit sol, [200] augescunt recidiua nouis tum germina truncis, laetaque natiuas ostentat purpura gemmas. Iamque implere fidem diuini coeperat oris Aeacides, thalamo et templis et honoribus auctus, cum partum ingentem memor extulit Ilithyia. Hermaeo praetenta sinu fuit inclyta quondam urbs toti praelata Asiae; Boebeius illam coniugis extinctae monimentum nobile Theseus esse dedit Smyrnes, arcemque in monte locauit prospectantem undas semel et sua tecta tuentem, 210 quo flet moesta silex Niobe Niobesque sepulchrum. Hic placido fluit amne Meles, auditque sub altis ipse tacens antris meditantes carmina cycnos. Haec uatem eximium tellus (ita sancta uetustas credidit), haec illum dias in luminis oras prima tulit. Pater, Aonii deus incola luci, ductare assuetus thiasos sacrisque sororum responsare choris et par contendere Phoebo, furtiuo pulchram implerat Critheida foetu. Inde capax nato ingenium, largusque uerendae 220 scilicet haustus aquae: primo (si credimus) ille uagitu horrisoni sternebat murmura ponti, pacabat uentos, mollibat corda ferarum; ipsa etiam lacrimas Sipyleia fundere cautes destitit audito. Reptabat maximus infans fluminis in ripa; reptantem, mollibus ulnis Nais hareniuagum rapiebat saepe sub amnem ostensura patri, et rursum exponebat in ulua flore breues cinctum aut apio rorante capillos. Vosque, Eteocleae (ni mendax fama) sorores, 230 misistis lectas Horarum a fonte corollas; flauaque uirgineam puero immulsisse papillam dicitur, Actaeo ceu quondam, Pallas, Erechtheo. Ipse, ut iam certo uestigia ponere nisu utque datum uaria uoces effingere lingua, gaudebat calamos Hyblaeis iungere ceris, dilectos Bromio calamos, gaudebat et uncam ore inflare pio ac digitis percurrere loton. Grande tamen calami reboant, grande unca remugit tibia: saepe illum uicina Faunus in umbra 240 demirans, auris tacitus tendebat acutas, et subito puerum Satyri cinxere theatro; cum Satyrisque ferae, sed quae nil triste minentur; cumque feris siluae, sed quae alta cacumina motent, multifidaeque sacris adnutent legibus aurae. Ipsi quin etiam riguo Pactolus et Hermus certatim affluxere auro; iussosque tacere ripa ab utraque suos Maeander misit olores, Maeander sibi met refluis saepe obuius undis, Maeander sub humum pudibundo flumine labens, [250] quod puerum ignarus Carpon, dum ludit in unda, delitias nati, mox natum merserat alueo, infelix genitor; sed uenti id crimen amantis. Verum ubi primaeuae dubio se flore iuuentae induit, ac plenis adoleuit fortior annis, carmen amat, carmen (oh maxima numina uatum!), carmen Apollineo tantum modulabile plectro, carmen Caucaseas silices cautemque Sicanam quod trahat, et rigidi leges infringat Auerni, exarmetque Iouis minitantem fulmine dextram. 260 Iamque insana sacrum uis insertusque medullis exstimulat uatem Aeacides, iam parturit altum mens opus, et magnis animosa accingitur ausis. Ille tamen quaenam ora sui qui uultus Achilli qui ue oculi, quantus maternis fulguret armis, scire auet (ah nimius uoti!); uiolentaque fundens murmura, terribilem tumulo ciet improbus umbram. Continuo Sigeus apex concussus in aequor procumbit, raucumque gemit Rhoeteia contra litora, et effusis tremit ardua fontibus Ide, 270 semiustumque cauo Xanthus crinem abdidit antro. Ecce tuens toruum, nec uati impune uidendus, Phthius honoratis heros adstabat in armis, qualis Peliaca Teucros obtriuerat hasta, Priamiden uersa a Danais dum quaereret ira ultor, et heu fluuiis miseros campisque fugaret. Flammeus ignescit thorax, auroque minatur terrifico radiatus apex; in nubila surgit fraxinus, et longa rursum Hectora uulnerat umbra; ipse ardens clypeo ostentat terramque fretumque, 280 atque indefessum solem, solisque sororem iam plenam, et tacito uoluentia sidera mundo. Ergo his defixus uates, dum singula uisu explorat miser incauto, dum lumina figit, lumina nox pepulit; tum uero exterritus haesit, uoxque repressa metu, et gelidos tremor impulit artus. At iuuenem sacer Aonium miseratus Achilles (quandoquidem, Saturne, tuas inflectere leges haut licitum cuiquam), clypeo excipit, oraque iungens inspuit augurium; baculum dat deinde potentem 290 Tiresiae magni, qui quondam Pallada nudam uidit, et hoc raptam pensauit munere lucem, suetus inoffensos baculo duce tendere gressus. Nec deest ipse sibi; quin sacro instincta furore ora mouet, tantique parat solatia damni. Aeaciden tamen, Aeaciden caelo aequat et astris, Aeaciden famae leuat arduus alite curru, unum Dardanidis, unum componit Achiuis Aeaciden, unum ante omnis miratur amatque. Ac primum irarum causas trepidique tumultus [300] expedit, utque luem neglecta induxerit aegris relligio populis; ut regem irritet amantem Thestorides; ut acerba fremens, uix temperet ipso ense puer Thetidis, uix magni sanguine Atridae abstineat, diuae admonitu; quae iurgia contra dux ferat incensus dictis; quo uulnera Nestor melle riget; quantum amisso dux frendeat alter munere; quos nato genetrix exoret honores; quid doleat Iuno; caelo quid portet ab alto insidiosa quies; quae rex obliquet inertis 310 tentamenta fugae; faciat Laertius heros quantum operae pretium, cum dulcibus aspera miscet, cum uaga clamosae reprimit conuicia linguae, cum suadet durent castris, praesagaque monstrat fata deum, memorat platanum infantesque uolucres cum matre absumptas uersumque in saxa draconem; quo Pylius fremat ore senex, ut pacta fidemque deploret dextrasque datas, ut fulmina narret missa polo, ac pretium ostentet uictoribus urbem; quae facies Danaum, cum sese in munia Martis 320 accingunt, quantum dux ore et pectore et armis emineat. Tum Pieridas, sua numina, rursum consulit, Hectoreasque Agamemnoniasque phalangas enumerans; ipsos icto mox foedere amantis committit, uictumque rapit Phryga nubibus atris. Victorem Atriden nec opino uulnerat arcu; tum pugnam instaurans toto dat funera campo, haut dubitans alta Tydiden strage cruentum Dardanio Lycioque duci totidemque repente obiectare deis, Glauci post munere pulchro 330 insignem auratis ostentaturus in armis. Quid nunc Sidonio tentatam Pallada peplo, quid memorem lacrimas Thebaeae coniugis, et te, parue puer, cristas et cassidis aera timentem? Teque, heros, longe gradientem et torua tuentem, quassantemque procul metuendam cuspidis umbram, atque ausum corde impauido solum Hectora contra stare diu? Quid te populorum fata duorum lancibus aequantem imparibus, rex magne deorum, aut miseros tonitru Danaos et lampade saeua 340 terrentem? Quid te uallo castrisque minantem, Priamide armipotens? His rursum adiungitur ardens heu precibus nihil et donis inflexus Achilles; exceptusque Dolon, et somno proditus heros Othrysius, tacitaque auersi nocte iugales qui superent candore niues, qui cursibus aequent flamina; mox ipsi ferro telisque repulsi ductores Danaum, clypeoque interritus Aiax, tutari sociam classem Iliacumque paratus ductorem et ferrum et Hammam exceptare Iouemque, [350] quem cesto tamen Idalio coniunxque sororque implicat et Somni facies, mentita uolucrem, dum pater aequoreus fessis aspirat Achiuis. Nec mora: Peliacis cum longe horrendus in armis emicat, et nubem belli defensat Achiuis Actorides, ac sanguineo Sarpedona campo obruit, heu magni prolem Iouis; inde secundis elatus rerum, Balium Xanthumque iugales, quos Zephyro peperit geminos Harpyia Podarge, et te captiuo funalem, Pedase, collo 360 igneus exstimulat, Scaeaeque in limine portae concidit, ah, tanti nimium securus amici. Nam quid Panthoiden foedantem sanguine crinis illos (proh dolor!) argentoque auroque micantis, quid primos querar heroum pro corpore functo certatim obnisos inter se haut cedere certos, atque animam exanimum funus super exhalantes? Ecce suum tandem cantor Smyrnaeus Achillem suscitat, ardentem clypeo atque Hyperionis orbem orbe lacessentem pulchro et caelestibus armis, 370 ingentique manu Centaurica tela tenentem, atque immortalis adigentem in praelia bigas. Hic uero obuersis Victoria remigat alis, dum rapit inferias, dum curribus ille uirisque atque armis et equis minitantem infestior implet Xanthon et arsuras angustat caedibus undas. Vix ego nunc si mille sonent mea pectora linguis, uoxque adamante rigens, atque indefessus anhelet spiritus infusum totos paeana per artus, bella deum narrem, terram ipsam immane gementem, 380 clangentemque polum, Martemque in iugera septem porrectum multoque comas in puluere mersum; aegidaque horrificam protectamque aegide pectus Pallada, nil magni metuentem fulmina patris; imbellemque deum Venerem, et te, Phoebe, tridenti submittentem arcus, et te, Latonia uirgo, iam pauidam ac uacua linquentem castra pharetra. Nec si Castalios ipsis a fontibus amnes hauriat os auidum, nec si Pirenida lympham Pimpleosque bibat latices, aequare canendo 390 Hectora sanguineum uiolentumque ausit Achillem: Hectora pro patria charisque penatibus unum stantem animis contra, qualis draco pastus amaros per brumam sucos uenientem expectat iniquus pastorem, et tumido furiatus felle cruentum spectat, hians immane, cauoque aduoluitur ingens; Aeaciden autem caedem et crudele ferentem exitium, qualis uasti canis Orionis per noctem exercet radios saeuumque minatur. Iamque illum ante oculos amborum ante ora parentum [400] raptatum Haemonio circum sua moenia curru, iam funus, Patrocle, tuum, Priamumque superbos porrectum ante pedes, atque auro supplice uictum dixerat inuictum iuuenem, lamentaque saeua Iliadum, moestosque rogos cineremque sepultum, cum subito in somnis Ithaci experientis imago uisa uiro, sic ampla humeros, sic pectora fundens, sed letale gerens uulnus: namque inscia nati dextera quaesitum per caerula uasta parentem protinus aequoreae uiroso trigonos ictu 410 perculerat, siue ira deum seu fata iubebant. Atque ait: «O magnae qui princeps debita laudi praemia persoluis, qui lenta obliuia saeclis excutis et seros famam producis in annos, anne tot exhaustos nobis terraque marique Lethaeo mersos fluuio patiere labores? Nec sua reddetur uirtuti gloria merces? Namque licet uirtus semet contenta quiescat, sola tamen iustos uirtus adsciscit honores, solaque se merito laudum fulgore coronat; 420 quin etiam ignaris praeferre nepotibus optat prima facem, ac monstrare uiam quae tendat in altum culmen, et e celso scandenti porgere dextram. Quem neque posteritas neque tangit fama superstes, nempe aliis exempla, sibi uitam inuidet amens. Ergo sub Iliacis tractantem praelia muris Graius Achilleis populus donauerit armis, tu uero emenso quae gessi plurima ponto quaeque tuli nullo, uates, dignabere cantu, quem solum uocat iste labor, cui pectore pleno 430 defluit illa meae felix opulentia linguae? Incipe; namque adero, et praesens tua coepta iuuabo». Haec ait; et pariter somnusque Ithacusque recessit. Ille, nouo rursus Musarum percitus oestro, concinit abiegnae Danaos compagibus alui occultos, et equi molem, fraudemque Sinonis, indiciique metu praeclusum pollice fauces Anticlon Ortygiden; populataque Pergama flammis, disiectasque rates, patriumque a Pallade missum fulmen; Oilidenque ignes et sulfura fixo 440 pectore proflantem, teque, importune Caphareu; nec faciles Ciconas, fortunatosque ciborum Lotophagos, uinoque grauem Cyclopa per antrum exporrectum ingens, humanaque frusta uomentem mixta mero; inque bouis constrictos tergore uentos, et Lamium Antiphaten, et uirgam et pocula Circes, Cimmerionque domos, Eueridenque locutum uera senem; fusoque allectos sanguine Manis, et maris illecebras, uocemque impune canorae uirginis auditam, Scyllamque auidamque Charybdin; [450] Lampetienque patri uiolata armenta querentem; immersosque undis socios, ipsumque natantem litus ad Ogygies et Atlantidos antra Calypsus; Neptunumque iterum uentosque undasque cientem, Leucotheamque piam, Corcyraeosque recessus hospitio faciles, subitumque in gurgite montem; assertumque larem tandem, ultricesque sagittas. Ergo tegunt geminae uictricia tempora laurus uatis Apollinei; geminis ergo arduus alis fugit humo, celsumque altis caput intulit astris, 460 par superis ipsique Ioui, quo nulla rebellis spicula Liuor agat, quo nulla aspiret iniquae tempestas foeda inuidiae: sic eminet extra liber et innocuus, toto sic Ille sereno perfruitur gaudens; magni ceu purus Olympi supra imbres uertex et rauca tonitrua surgit, despectatque procul uentorum praelia tutus. Quo nunc diuitias animosi carminis ore exsequar? Haut illi plena se conferat urna Hermus et aurata radians Pactolus harena 470 et Tagus et Durius, latebris quodque eruit audax Dalmata, quodque procul Bessus rimatur et Astur, fusile Callaica quodque in fornace liquescit, decolor in toto quodque inuenit Indus Hydaspe, quemque Rhodos fuluis hausit de nubibus imbrem, quodque manu dea caeca tenet praediuite cornu. Utque parens rerum fontes et flumina magnae suggerit Oceanus terrae, sic omnis ab istis docta per ora uirum decurrit gratia chartis; hinc fusa innumeris felix opulentia saeclis ditauit mentes, tacitoque infloruit aeuo. 480 Omnia ab his et in his surit omnia, siue beati te decor eloquii, seu rerum pondera tangunt. Nam quae tam uarium Memphitis stamen arundo separat, aut quae sic Babylonos texta potentis sollicita pinguntur acu, quae tanta colorum gloria cum pinnis Zephyri rorantibus adsunt! Quantus honor uocum, quam multis diues abundat floribus et claris augescit lingua figuris! Siue libet tenui uersum deducere filo, 490 seu medium confine tenet, seu robore toto fortior assurgit; seu uena paupere fertur aridius, celeri seu se breuis incitat alueo, gurgite seu pleno densisque opulentior undat uorticibus, siue humentes laeto ubere ripas daedala germinibus uariat: maiore nec unquam sermo potens meminit se maiestate loquentem. Quod si facta uirum uicturis condere chartis, flectere si mauis orando et fingere mentes, hunc optato ducem: non causas doctius alter [500] personamque locumque modosque et tempus et arma remque ipsam expediat, dum nunc iactantior exit, nunc contorta ruit, nunc se facundia profert simplicior, uaria nunc floret imagine rerum. Dulcius eloquium milli nec apertior unquam uis fandi fuit aut quae mentibus acrior instet: indole quemque sua pingit, sua cuique decenter attribuit uerba et mores; unumque tenorem semper amat, meminitque sui, scit et unde moueri et quo sit prodire tenus, fusumque gubernat 510 arte opus, et mediis prima ac postrema reuincit. Nunc teneras uocat ad lacrimas, nunc igneus iram suscitat; interdum retrahit, probat, arguit, urget; nunc noua suspendunt auidas miracula mentes, foeta bonis, ipsum utiliter celantia uerum. Quidquid honorato sapiens canit ore uetustas doctaque multiiugae post hunc diuortia sectae, hinc haustum: siue infantis cunabula saecli, seu conspirantes pugnaci foedere causas discordemque fidem et genitalia semina rerum, 520 seu potius mundi fines diuumque rotatas contemplere domos atque obluctantia caelo sidera; quae magnum uis tanta Hyperionis orbem torqueat, exhaustam reparet quo fonte sororem, ausam fraternis mediam se opponere flammis et subitis uiolare diem lucemque tenebris; conscia fatorum num mens animauerit astra; unde tremat tellus, trifidane impulsa laboret cuspide Neptuni, caecis an terga cauernis subdat atrox Boreas nostrum erupturus in orbem. 530 Ventorum nunc ille uices, nunc fulminis ortus monstrat et elisis crepitantes nubibus auras; curque ruunt imbres, subitus cur Lumina fulgor sic ferit ut medium credas discindere caelum; esse deum mentem immensam rerumque potentem, cunctaque complexum, stabili qui lege gubernet naturam mundique uices, qui fata solutis subiuget arbitriis, qui temperet omnia solus; esse animos leti exsortes, sed corpore claudi ceu tumulo, quos in uarias tarnen ire figuras 540 hoc dictante docet tacitae dux ille cohortis, ante ortus memor usque sui sibique ipse superstes. Quin et praecelsa rationem sistit in arce ceu dominam, tristes in pectore concitat iras, uiscera degeneri damnata cupidine passus; nec tacet unde aeger cruciat dolor, unde rebellem it furor in rabiem, cur pallent ora timentum, genua tremunt, stant corda gelu, stant uertice crines; quae summi sit meta boni, quae ue orbita rectum signet iter, quo se confundat deuius error, [550] quot uirtus flat in riuos, quo cardine honestum uertatur, rebus quantum Fortuna caducis praesit, ut humanos toleret mens cruda tumultus; quae ciues mensura premat, quo robore leges firmentur, plus consilio res crescat an armis publica, quas belli tentet dux callidus artes; quam uocum sit arnica fides, quam magna gregandis relligio numeris; quantis praesagia signis consultes, quantum sucos rimata salubres ardua Paeoniae ualeat solertia dextrae. 560 Hinc et magniloquis uoces creuere cothurnis; hinc lasciua datos riserunt compita soccos; hinc hausisse iocos teneri creduntur amores, quique astricta breui claudunt epigrammata nodo. Quin et Apellaeos digitis animare colores monstrat; Olympiaco quin is dedit ora Tonanti (nec faber ille negat), dum nigris mota laborant cuncta superciliis, immortalesque secuntur astra iubas, sancta dum maiestate tremendum excipiunt magnoque assurgunt numina patri; 570 heroumque idem facies, et celsa potentum ora deum, uariisque horrenda animalia formis, diuersasque urbes positusque habitusque locorum innumeros, sensusque animorum, carmine pulchro, naturamque omnem, illa ipsa mirante, figurat. Huic aras, huic templa dedit ueneranda uetustas, hunc aere, hunc saxo fuluoque colebat in auro; hunc unum auctorem teneris praefecerat annis, rectoremque uagae moderatoremque iuuentae; hunc etiam leges uitae agnouere magistrum. 580 Omnis ab hoc doctas sapientia fonte papyros irrigat; hunc proprias olim Gangetica tellus transtulit in uoces; huius natalia septem quaeque sibi rapiunt studiis pugnacibus urbes; hunc et Sithonii patientem iura flagelli asseruit patrio uindex Ptolemaeus ab amne. Hunc quoque captiuo gemmatum clausit in auro rex Macedum, mediis hunc consultabat in armis, hoc inuitabat somnos, hinc crastina bella concipere, huic partos suetus iactare triumphos. 590 Et nos ergo illi grata pietate dicamus hanc de Pierio contextam flore coronam, quam mihi Caianas inter pulcherrima nymphas Ambra dedit, patriae lectam de gramme ripae; Ambra, mei Laurentis amor, quam corniger Umbro, Umbro senex genuit, domino gratissimus Arno, Umbro suo tandem non erupturus ab alueo. Quem super aeternum staturae culmina uillae erigis hautquaquam muris censura Cyclopum (macte opibus, macte ingenio), mea gloria Laurens, [600] gloria musarum Laurens; montesque propinquos perfodis et longo suspensos excipis arcu, praegelidas ducturus aquas qua prata supinum lata uidet Podium, riguis uberrima lymphis, aggere tuta nouo piscosisque undique septa limitibus, per quae multo seruante Molosso plena Tarentinis succrescunt ubera uaccis, atque aliud nigris missum (quis credat?) ab Indis ruminat ignotas armentum discolor herbas; at uituli tepidis clausi foenilibus intus expectant tota sugendas nocte parentes. 610 Interea magnis lac densum bullit ahenis, brachiaque exertus senior tunicataque pubes comprimit et longa siccandum ponit in umbra; utque piae pascuntur oues, ita uastus obeso corpore sus Calaber cauea stat clausus olenti, atque aliam ex alia poscit grunnitibus escam. Celtiber ecce sibi latebrosa cuniculus antra perforat; innumerus net serica uellera bombyx; at uaga floriferos errant dispersa per hortos 620 multiforumque replent operosa examina suber, et genus omne auium captiuis instrepit alis; dumque Antenorei uolucris cristata Timaui parturit, et custos Capitoli gramina tondet, multa lacu se mersat anas, subitaque uolantes 625 nube diem fuscant Veneris tutela columbae.