[1,0] PRAEFATIO.

(1,0,1) Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res populi Romani perscripserim, nec satis scio nec, 
si sciam, dicere ausim, 
(1,0,2) quippe qui cum ueterem tam uulgatam esse rem uideam, dum noui semper scriptores aut in rebus certius 
aliquid allaturos se aut scribendi arte rudem uetustatem superaturos credunt. 
(1,0,3) Vtcumque erit, iuuabit tamen rerum gestarum memoriae principis terrarum populi pro uirili parte et 
ipsum consuluisse, et si in tanta scriptorum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum me, 
qui nomini officient meo, consoler.  
(1,0,4) Res est praeterea et inmensi operis, ut quae supra septingentesimum annum repetatur et quae ab exiguis 
profecta initiis eo creuerit, ut iam magnitudine laboret sua; et legentium plerisque haud dubito quin primae 
origines proximaque originibus minus praebitura uoluptatis sint festinantibus ad haec noua, quibus iam pridem 
praeualentis populi uires se ipsae conficiunt; 
(1,0,5) ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectu malorum, quae nostra tot per annos 
uidit aetas, tantisper certe, dum prisca illa tota mente repeto, auertam, omnis expers curae, quae scribentis 
animum etsi non flectere a uero, sollicitum tamen efficere posset. 
(1,0,6) Quae ante conditam condendamue urbem poeticis magis decora fabulis quam incorruptis rerum gestarum 
monumentis traduntur, ea nec adfirmare nec refellere in animo est. 
(1,0,7) Datur haec uenia antiquitati, ut miscendo humana diuinis primordia urbium augstiora faciat; 
et si cui populo licere oportet consecrare origines suas et ad deos referre auctores: 
ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque sui parentem Martem potissimum ferat, 
tam et hoc gentes humanae patiantur aequuo animo, quam imperium patiuntur. 
(1,0,8) Sed haec et his similia, utcumque animaduersa aut existimata erunt, haud in magno equidem ponam 
discrimine: 
(1,0,9) ad illa mihi pro se quisque acriter intendat animum, quae uita, qui mores fuerint, per quos uiros quibusque 
artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit; labente deinde paulatim disciplina uelut desidentis 
primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, donec ad haec 
tempora, quibus nec uitia nostra nec remedia pati possumus, peruentum est. 
(1,0,10) Hoc illud est praecipue in cognitione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli documenta in 
inlustri posita monumento intueri: inde tibi tuaequae rei publicae quod imitere capias, inde foedum inceptu, 
foedum exitu, quod uites. 
(1,0,11) Ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla umquam res publica nec maior nec sanctior nec 
bonis exemplis ditior fuit, nec in quam ciuitatem tam serae auaritia luxuriaque immigrauerint, nec ubi tantus ac 
tam diu paupertati ac parsimoniae honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat; 
(1,0,12) nuper diuitiae auaritiam et abundantes uoluptates desiderium per luxum atque libidinem pereundi 
perdendique omnia inuexere. Sed querellae, ne tum quidem gratae futurae, cum forsitan necessariae erunt, ab 
initio certe tantae ordiendae rei absint;  
(1,0,13) cum bonis potius ominibus uotisque et precationibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos 
esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis successus prosperos darent.

[1,1] LIBER PRIMUS.
(1,1,1) Iam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saeuitum esse Troianos; duobus, Aeneae 
Antenorique, et uetusti iure hospitii et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerunt, omne ius belli 
Achiuos abstinuisse; 
(1,1,2) casibus deinde uariis Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et 
ducem rege Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, uenisse in intimum maris Hadriatici sinum, 
(1,1,3) Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos Troianosque eas tenuisse terras. Et in 
quem primum egressi sunt locum, Troia uocatur. Pagoque inde Troiano nomen est; gens uniuersa Veneti 
appellati. 
(1,1,4) Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis primo in 
Macedoniam uenisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. 
Troia et huic loco nomen est. 
(1,1,5) Ibi egressi Troiani, ut quibus ab immenso prope errore nihil praeter arma et naues superesset, cum 
praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam uim aduenarum 
armati ex urbe atque agris concurrunt. 
(1,1,6) Duplex inde fama est: alii proelio uictum Latinum pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse 
tradunt; 
(1,1,7) alii, cum instructae acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse Latinum inter primores 
ducemque aduenarum euocasse ad conloquium; percontatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casu 
profecti domo quidue quaerentes in agrum Laurentinum exissent, 
(1,1,8) postquam audierit multitudinem Troianos esse, ducem Aeneam, filium Anchisae et Veneris, cremata 
patria domo profugos sedem condendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis uirique et 
animum uel bello uel paci paratum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. 
(1,1,9) Inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem factam; Aeneam apud Latinum fuisse in 
hospitio; ibi Latinum apud Penates deos domesticum publico adiunxisse foedus filia Aeneae in matrimonium 
data. 
(1,1,10) Ea res utique Troianis spem adfirmat tandem stabili certaque sede finiendi erroris. 
(1,1,11) Oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris Lauinium appelat. Breui stirpis quoque uirilis ex nouo 
matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.

[1,2]  Bello deinde Aborigines Troianique petiti. Turnus, rex Rutulorum, cui pacta Lauinia ante aduentum 
Aeneae fuerat, praelatum sibi aduenam aegre patiens simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. 
(1,2,2) Neutra acies laeta ex eo certamine abiit: uicti Rutuli; uictores Aborigines Troianique ducem Latinum 
amisere. 
(1,2,3) Inde Turnus Rutulique diffisi rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque, regem eorum, 
confugiunt, qui Caere opulento tum oppido imperitans, iam inde ab initio minime laetus nouae origine urbis et 
tum nimio plus quam satis tutum esset accolis, rem Troianam crescere ratus, haud grauatim socia arma Rutulis 
iunxit. 
(1,2,4) Aeneas, aduersus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret nec sub eodem iure solum sed 
etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem appellauit. 
(1,2,5) Nec deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque his animis 
coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras 
solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset, 
tamen, cum moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. 
(1,2,6) Secundum inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque 
eum dici ius fasque est, super Numicum flumen; Iouem Indigetem appellant.

[1,3]  Nondum maturus imperio Ascanius, Aeneae filius, erat; tamen id imperium ei ad puberem aetatem 
incolume mansit; tantisper tutela muliebri - tanta indoles in Lauinia erat - res Latina et regnum auitum 
paternumque puero stetit. 
(1,3,2) Haud ambigam - quis enim rem tam ueterem pro certo adfirmet? -, hicine fuerit Ascanius an maior quam 
hic, Creusa matre Ilio incolumi natus comesque inde paternae fugae, quem Iulum eundem Iulia gens auctorem 
nominis sui nuncupat. 
(1,3,3) Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus - certe natum Aenea constat -, abundante Lauini 
multitudine florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu nouercae reliquit, nouam ipse 
aliam sub Albano monte condidit, quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata. 
(1,3,4) Inter Lauinium conditum et Albam Longam coloniam deductam triginta ferme interfuere anni. Tantum 
tamen opes creuerant, maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae nec deinde inter muliebrem tutelam 
rudimentumque primum puerilis regni mouere arma aut Mezentius Etruscique aut ulli alii accolae ausi sint. 
(1,3,5) Pax ita conuenerat, ut Etruscis Latinisque fluuius Albula, quem nunc Tiberim uocant, finis esset. 
(1,3,6) Siluius deinde regnat, Ascanius filius, casu quodam in siluis natus; is Aeneam Siluium creat; is deinde 
Latinum Siluium. 
(1,3,7) Ab eo coloniae aliquot deductae, Prisci Latini appellati. 
(1,3,8) Mansit Siluiis postea omnibus cognomen, qui Albae regnauerunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye 
Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberinus, qui in traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen 
flumini dedit. 
(1,3,9) Agrippa inde, Tiberini filius, post Agrippam Romulus Siluius a patre accepto imperio regnant. Auentino 
fulmine ipse ictus regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo colle, qui nunc pars Romanae est urbis, cognomen 
colli fecit. Proca deinde regnat. 
(1,3,10) Is Numitorem atque Amulium procreat; Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum uetustum Siluiae 
gentis legat. Plus tamen uis potuit quam uoluntas patris aut uerecundia aetatis. 
(1,3,11) Pulso fratre Amulius regnat. Addit sceleri scelus; stirpem fratris uirilem interemit; fratris filiae Reae 
Siluiae per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua uirginitate spem partus adimit.

[1,4] Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis maximique secundum deorum opes imperii principium. 
(1,4,2) Vi compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior 
erat, Martem incertae stirpis patrem nuncupat. 
(1,4,3) Sed nec di nec homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia uindicant; sacerdos uincta in custodiam 
datur; pueros in profluentem aquam mitti iubet. 
(1,4,4) Forte quadam diuinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nec adiri usquam ad iusti cursum 
poterat amnis et posse quamuis languida mergi aqua infantes spem ferentibus dabat. 
(1,4,5) Ita, uelut defuncti regis imperio, in proxima alluuie, ubi nunc ficus Ruminalis est - Romularem uocatam 
ferunt --, pueros exponunt. 
(1,4,6) Vastae tum in his locis solitudines erant. Tenet fama, cum fluitantem alueum, quo expositi erant pueri, 
tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem uagitum cursum 
flexisse; eam summissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii 
pecoris inuenerit 
(1,4,7) - Faustulo fuisse nomen ferunt -; ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. Sunt qui Larentiam 
uulgato corpore lupam inter pastores uocatam putent; inde locum fabulae ac miraculo datum. 
(1,4,8) Ita geniti itaque educati, cum primum adoleuit aetas, nec in stabulis nec ad pecora segnes, uenando 
peragrare saltus. 
(1,4,9) Hinc robore corporibus animisque sumpto iam non feras tantum subsistere, sed in latrones praeda onustos 
impetus facere pastoribusque rapta diuidere et cum his crescente in dies grege iuuenum seria ac iocos celebrare.

[1,5] Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, 
dein Palatium montem appellatum. 
(1,5,2) Ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne adlatum ex 
Arcadia instituisse, ut nudi iuuenes Lycaeum Pana uenerantes per lusum atque lasciuiam currerent, quem 
Romani deinde uocauerunt Inuum. 
(1,5,3) Huic deditis ludicro, cum sollemne notum esset, insidiatos ob iram praedae amissae latrones, cum 
Romulus ui se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro accusantes. 
(1,5,4) Crimini maxime dabant in Numitoris agros ab iis impetus fieri; inde eos collecta iuuenum manu hostilem 
in modum praedas agere. Sic Numitori ad supplicium Remus deditur. 
(1,5,5) Iam inde ah initio Faustulo spes fuerat regiam stirpem apud se educari; nam et expositos iussu regis 
infantes sciebat et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere; sed rem inmaturam nisi aut per 
occasionem aut per necessitatem aperire noluerat. Necessitas prior uenit; 
(1,5,6) ita metu subactus Romulo rem aperit. Forte et Numitori, cum in custodia Remum haberet audissetque 
geminos esse fratres, comparando et aetatem eorum et ipsam minime seruilem indolem tetigerat animum 
memoria nepotum; sciscitandoque eodem peruenit, ut haud procul esset, quin Remum agnosceret. Ita undique 
regi dolus nectitur. 
(1,5,7) Romulus non cum globo iuuenum - nec enim erat ad uim apertam par -, sed aliis alio itinere iussis certo 
tempore ad regiam uenire pastoribus ad regem impetum facit, et a domo Numitoris alia comparata manu adiuuat 
Remus. Ita regem obtruncant.

[1,6] Numitor inter primum tumultum hostis inuasisse urbem atque adortos regiam dictitans, cum pubem 
Albanam in arcem praesidio armisque obtinendam auocasset, postquam iuuenes perpetrata caede pergere ad se 
gratulantes uidit, extemplo aduocato concilio scelera in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut 
cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. 
(1,6,2) Iuuenes per mediam contionem agmine ingressi cum auum regem salutassent, secuta ex omni multitudine 
consentiens uox ratum nomen imperiumque regi efficit. 
(1,6,3) Ita Numitori Albana re permissa Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique 
educati erant, urbis condendae. Et supererat multitudo Albanorum Latinorumque; ad id pastores quoque 
accesserant, qui omnes facile spem facerent paruam Albam, paruum Lauinium prae ea urbe, quae conderetur, fore.
(1,6,4) Interuenit deinde his cogitationihus auitum malum, regni cupido, atque inde foedum certamen, coortum a 
satis miti principio. Quoniam gemini essent nec aetatis uerecundia discrimen facere posset, ut dii, quorum tutelae 
ea loca essent, auguriis legerent, qui nomen nouae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, 
Remus Auentinum ad inaugurandum templa capiunt.

[1,7] Priori Remo augurium uenisse fertur, sex uultures, iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo 
se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutauerat: tempore illi praecepto, at hi numero auium regnum 
trahebant.
(1,7,2) Inde cum altercatione congressi certamine irarum ad caedem uertuntur; ibi in turba ictus Remus cecidit. 
Vulgatior fama est ludibrio fratris Remum nouos transiluisse muros; inde ab irato Romulo, cum uerbis quoque 
increpitans adiecisset "sic deinde, quicumque alius transiliet moenia mea", interfectum. 
(1,7,3) Ita solus potitus imperio Romulus; condita urbs conditoris nomine appellata. Palatium primum, in quo 
ipse erat educatus, muniit. Sacra dis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Euandro instituta erant, facit. 
(1,7,4) Herculem in ea loca Geryone interempto boues mira specie abegisse memorant ac prope Tiberim 
fluuium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boues, et 
ipsum fessum uia procubuisse. 
(1,7,5) Ibi cum eum cibo uinoque grauatum sopor oppressisset, pastor accola eius loci, nomine Cacus, ferox 
uiribus, captus pulchritudine boum cum auertere eam praedam uellet, quia, si agendo armentum in speluncam 
compulisset, ipsa uestigia quaerentem dominum eo deductura erant, auersos boues, eximium quemque 
pulchritudine, caudis in speluncam traxit. 
(1,7,6) Hercules ad primam auroram somno excitus cum gregem perlustrasset oculis et partem abesse numero 
sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo uestigia ferrent. Quae ubi omnia foras uersa uidit nec in 
partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro armentum occepit. 
(1,7,7) Inde cum actae boues quaedam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex 
spelunca boum uox Herculem conuertit. Quem cum uadentem ad speluncam Cacus ui prohibere conatus esset, 
ictus claua fidem pastorum nequiquam inuocans morte occubuit. 
(1,7,8) Euander tum ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate magis quam imperio regebat loca, uenerabilis uir 
miraculo litterarum, rei nouae inter rudis artium homines, uenerabilior diuinitate credita Carmentae matris, quam 
fatiloquam ante Sibyllae in Italiam aduentum miratae eae gentes fuerant. 
(1,7,9) Is tum Euander concursu pastorum trepidantium circa aduenam manifestae reum caedis excitus, 
postquam facinus facinorisque causam audiuit, habitum formamque uiri aliquantum ampliorem augustioremque 
humana intuens, rogitat qui uir esset. 
(1,7,10) Vbi nomen patremque ac patriam accepit, "Ioue nate, Hercules, salue" inquit; "te mihi mater, ueridica 
interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in 
terris gens maximam uocet tuoque ritu colat". 
(1,7,11) Dextra Hercules data accipere se omen impleturumque fata ara condita ac dicata ait. 
(1,7,12) Ibi tum primum boue eximia capta de grege sacrum Herculi adhibitis ad ministerium dapemque Potitiis 
ac Pinariis, quae tum familiae maxime inclitae ea loca incolebant, factum. 
(1,7,13) Forte ita euenit, ut Potitii ad tempus praesto essent iisque exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad 
ceteram uenirent dapem. Inde institutum mansit, donec Pinarium genus fuit, ne extis sollemnium uescerentur. 
(1,7,14) Potitii ab Euandro edocti antistites sacri eius per multas aetates fuerant, donec tradito seruis publicis 
sollemni familiae ministerio genus omne Potitiorum interiit. 
(1,7,15) Haec tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam tum immortalitatis uirtute partae, ad 
quam eum sua fata ducebant fautor.

[1,8] Rebus diuinis rite perpetratis uocataque ad concilium multitudine, quae coalescere in populi unius corpus 
nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit; 
(1,8,2) quae ita sancta generi hominum agresti fore ratus, si se ipse uenerabilem insignibus imperii fecisset, cum 
cetero habitu se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim sumptis fecit. 
(1,8,3) Alii ab numero auium, quae augurio regnum portenderant, eum secutum numerum putant; me haud 
paenitet eorum sententiae esse, quibus et apparitores hoc genus ab Etruscis finitimis, unde sella curulis, unde 
toga praetexta sumpta est, et numerum quoque ipsum ductum placet, et ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim 
populis communiter creato rege singulos singuli populi lictores dederint. 
(1,8,4) Crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia appetendo loca, cum in spem magis futurae 
multitudinis quam ad id quod tum hominum erat munirent. 
(1,8,5) Deinde, ne uana urbis magnitudo esset, adiciendae multitudinis causa uetere consilio condentium urbes, 
qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum, qui 
nunc saeptus escendentibus inter duos lucos est, asylum aperit. 
(1,8,6) Eo ex finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an seruus esset, auida nouarum rerum perfugit, 
idque primum ad coeptam magnitudinem roboris fuit. Cum iam uirium haud paeniteret, consilium deinde uiribus 
parat. 
(1,8,7) Centum creat senatores, siue quia is numerus satis erat, siue quia soli centum erant qui creari patres 
possent. Patres certe ab honore, patriciique progenies eorum appellati.

[1,9] Iam res Romana adeo erat ualida, ut cuilibet finitimarum ciuitatum bello par esset; sed penuria mulierum 
hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes prolis nec cum finitimis conubia essent. 
(1,9,2) Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa uicinas gentes misit, qui societatem conubiumque nouo 
populo peterent: 
(1,9,3) urbes quoque, ut cetera, ex infimo nasci; dein, quas sua uirtus ac di iuuent, magnas opes sibi magnumque 
nomen facere; 
(1,9,4) satis scire origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam uirtutem; proinde ne grauarentur homines 
cum hominibus sanguinem ac genus miscere. 
(1,9,5) Nusquam benigne legatio audita est; adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem 
sibi ac posteris suis metuebant. A plerisque rogitantibus dimissi, ecquod feminis quoque asylum aperuissent; id 
enim demum conpar conubium fore. 
(1,9,6) Aegre id Romana pubes passa, et haud dubie ad uim spectare res coepit. Cui tempus locumque aptum ut 
daret Romulus aegritudinem animi dissimulans ludos ex industria parat Neptuno equestri sollemnis; Consualia 
uocat. 
(1,9,7) Indici deinde finitimis spectaculum iubet, quantoque apparatu tum sciebant aut poterant, concelebrant, ut 
rem claram exspectatamque facerent. 
(1,9,8) Multi mortales conuenere, studio etiam uidendae nouae urbis, maxime proximi quique, Caeninenses, 
Crustumini, Antemnates; 
(1,9,9) iam Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac coniugibus uenit. Inuitati hospitaliter per domos cum 
situm moeniaque et frequentem tectis urbem uidissent, mirantur tam breui rem Romanam creuisse. 
(1,9,10) Vbi spectaculi tempus uenit deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ex composito orta uis, signoque 
dato iuuentus Romana ad rapiendas uirgines discurrit. 
(1,9,11) Magna pars forte, in quem quaeque inciderat, raptae; quasdam forma excellentes primoribus patrum 
destinatas ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant; 
(1,9,12) unam longe ante alias specie ac pulchritudine insignem a globo Thalassi cuiusdam raptam ferunt, 
multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis uiolaret, Thalassio ferri clamitatum: inde 
nuptialem hanc uocem factam. 
(1,9,13) Turbato per metum ludicro maesti parentes uirginum profugiunt, incusantes uiolati hospitii scelus 
deumque inuocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti uenissent. 
(1,9,14) Nec raptis aut spes de se melior aut indignatio est minor. Sed ipse Romulus circumibat docebatque 
patrum id superbia factum, qui conubium finitimis negassent; illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum 
omnium ciuitatisque et, quo nihil carius humano generi sit, liberum fore; 
(1,9,15) mollirent modo iras et, quibus fors corpora dedisset, darent animos. Saepe ex iniuria postmodum 
gratiam ortam, eoque melioribus usuras uiris, quod adnisurus pro se quisque sit, ut, cum suam uicem functus 
officio sit, parentium etiam patriaeque expleat desiderium. 
(1,9,16) Accedebant blanditiae uirorum, factum purgantium cupiditate atque amore, quae maxime ad muliebre 
ingenium efficaces preces sunt.

[1,10] Iam admodum mitigati animi raptis erant; at raptarum parentes tum maxime sordida ueste lacrimisque et 
querellis ciuitates concitabant. Nec domi tantum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad T- 
Tatium regem Sabinorum; et legationes eo, quod maximum Tati nomen in iis regionibus erat, conueniebant. 
(1,10,2) Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant ad quos eius iniuriae pars pertinebat. Lente agere his 
Tatius Sabinique uisi sunt: ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. 
(1,10,3) Ne Crustumini quidem atque Antemnates pro ardore iraque Caeninensium satis se impigre mouent; ita 
per se ipsum nomen Caeninum in agrum Romanum impetum facit. 
(1,10,4) Sed effuse uastantibus fit obuius cum exercitu .Romulus leuique certamine docet uanam sine uiribus 
iram esse. Exercitum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in proelio obtruncat et spoliat; duce hostium 
occiso urbem primo impetu capit. 
(1,10,5) Inde exercitu uictore reducto, ipse, cum factis uir magnificus tum factorum ostentator haud minor, spolia 
ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte ferculo gerens in Capitolium escendit; ibique ea cum ad 
quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono designauit templo Iouis finis cognomenque addidit deo. 
(1,10,6) "Iuppiter Feretri" inquit, "haec tibi uictor Romulus rex regia arma fero templumque his regionibus, quas 
modo animo metatus sum, dedico, sedem opimis spoliis, quas regibus ducibusque hostium caesis me auctorem 
sequentes posteri ferent". 
(1,10,7) Haec templi est origo, quod primum omnium Romae sacratum est. Ita deinde dis uisum, nec inritam 
conditoris templi uocem esse, qua laturos eo spolia posteros nuncupauit, nec multitudine compotum eius doni 
uolgari laudem. Bina postea inter tot annos, tot bella opima parta sunt spolia; adeo rara eius fortuna decoris fuit.

[1,11] Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines 
Romanos incursionem facit. Raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris oppressit. 
(1,11,2) Fusi igitur primo impetu et clamore hostes; oppidum captum; duplicique uictoria ouantem Romulum 
Hersilia coniunx, precibus raptarum fatigata, orat ut parentibus earum det ueniam et in ciuitatem accipiat: ita rem 
coalescere concordia posse. Facile impetratum. 
(1,11,3) Inde contra Crustuminos profectus bellum inferentes. Ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant 
animi, certaminis fuit. 
(1,11,4) Vtroque coloniae missae; plures inuenti qui propter ubertatem terrae in Crustuminum nomina darent. Et 
Romam inde frequenter migratum est, a parentibus maxime ac propinquis raptarum. 
(1,11,5) Nouissimum ab Sahinis bellum ortum, multoque id maximum fuit; nihil enim per iram aut cupiditatem 
actum est, nec ostenderunt bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus dolus. 
(1,11,6) Sp- Tarpeius Romanae praeerat arci. Huius filiam uirginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem 
accipiat; aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat. 
(1,11,7) Accepti obrutam armis necauere, seu ut ui capta potius arx uideretur, seu prodendi exempli causa, ne 
quid usquam fidum proditori esset. 
(1,11,8) Additur fabula, quod uulgo Sabini aureas armillas magni ponderis bracchio laeuo gemmatosque magna 
specie anulos habuerint, pepigisse eam, quod in sinistris manibus haberent; eo scuta illi pro aureis donis 
congesta. 
(1,11,9) Sunt qui eam ex pacto tradendi quod in sinistris manibus esset derecto arma petisse dicant et fraude 
uisam agere sua ipsam peremptam mercede.

[1,12] Tenuere tamen arcem Sabini atque inde postero die, cum Romanus exercitus instructus quod inter 
Palatinum Capitolinumque collem campi est complesset, non prius decenderunt in aequum quam, ira et 
cupiditate recuperandae arcis stimulante animos, in aduersum Romani subiere. 
(1,12,2) Principes utrimque pugnam ciebant, ab Sabinis Mettius Curtius, ab Romanis Hostius Hostilius. Hic rem 
Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque audacia sustinebat. 
(1,12,3) Vt Hostius cecidit, confestim Romana inclinatur acies fusaque est ad ueterem portam Palati. 
(1,12,4) Romulus et ipse turba fugientium actus arma ad caelum tollens "Iuppiter, tuis" inquit "iussus auibus hic 
in Palatio prima urbi fundamenta ieci. Arcem iam scelere emptam Sabini habent; inde huc armati superata media 
ualle tendunt; 
(1,12,5) at tu, pater deum hominumque, hinc saltem arce hostes, deme terrorem Romanis fugamque foedam siste. 
(1,12,6) Hic ego tibi templum Statori Ioui, quod monumentum sit posteris tua praesenti ope seruatam urbem 
esse, uoueo. 
(1,12,7) Haec precatus, uelut si sensisset auditas preces, "Hinc" inquit, "Romani, Iuppiter optimus maximus 
resistere atque iterare pugnam iubet". Restitere Romani tamquam caelesti uoce iussi; ipse ad primores Romulus 
prouolat. 
(1,12,8) Mettius Curtius ab Sabinis princeps ab arce decucurrerat et effusos egerat Romanos, toto quantum foro 
spatium est. Nec procul iam a porta Palati erat clamitans: "Vicimus perfidos hospites, inbelles hostes; iam sciunt 
longe aliud esse uirgines rapere, aliud pugnare cum uiris". 
(1,12,9) In eum haec gloriantem cum globo ferocissimorum iuuenum Romulus impetum facit. Ex equo tum forte 
Mettius pugnabat; eo pelli facilius fuit. Pulsum Romani persequuntur; et alia Romana acies, audacia regis 
accensa, fundit Sabinos. 
(1,12,10) Mettius in paludem sese, strepitu sequentium trepidante equo, coniecit; auerteratque ea res etiam 
Sabinos tanti periculo uiri. Et ille quidem, adnuentibus ac uocantibus suis, fauore multorum addito animo, euadit; 
Romani Sabinique in media conualle duorum montium redintegrant proelium. Sed res Romana erat superior.

[1,13] Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque ueste, uicto malis 
muliebri pauore, ausae se inter tela uolantia inferre, ex transuerso impetu facto dirimere infestas acies, dirimere iras, 
(1,13,2) hinc patres hinc uiros orantes, ne se sanguine nefando soceri generique respergerent, ne parricidio 
macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem. 
(1,13,3) "Si adfinitatis inter uos, si conubii piget, in nos uertite iras; nos causa belli. nos uulnerum ac caedium 
uiris ac parentibus sumus; melius peribimus quam sine alteris uestrum uiduae aut orbae uiuemus". 
(1,13,4) Mouet res cum multitudinem tum duces; silentium et repentina fit quies; inde ad foedus faciendum 
duces prodeunt; nec pacem modo, sed ciuitatem unam ex duabus faciunt. Regnum consociant; imperium omne 
conferunt Romam. 
(1,13,5) Ita geminata urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur, Quirites a Curibus appellati. Monumentum eius 
pugnae, ubi primum ex profunda emersus palude equus Curtium in uado statuit, Curtium lacum appellarunt. 
(1,13,6) Ex bello tam tristi laeta repente pax cariores Sabinas uiris ac parentibus et ante omnes Romulo ipsi fecit. 
Itaque cum populum in curias triginta diuideret, nomina earum curiis imposuit. 
(1,13,7) Id non traditur, cum haud dubie aliquanto numerus maior hoc mulierum fuerit, aetate an dignitatibus 
suis uirorumue an sorte lectae sint quae nomina curiis darent. 
(1,13,8) Eodem tempore et centuriae tres equitum conscriptae sunt: Ramnenses ab Romulo, ab T- Tatio Titienses 
appellati; Lucerum nominis et originis causa incerta est. Inde non modo commune sed concors etiam regnum 
duobus regibus fuit.

[1,14] Post aliquot annos propinqui regis Tati legatos Laurentium pulsant; cumque Laurentes iure gentium 
agerent, apud Tatium gratia suorum et preces plus poterant. 
(1,14,2) Igitur illorum poenam in se uertit: nam Lauinii, cum ad sollemne sacrificium eo uenisset, concursu facto 
interficitur. 
(1,14,3) Eam rem minus aegre, quam dignum erat, tulisse Romulum ferunt, seu ob infidam societatem regni, seu 
quia haud iniuria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen expiarentur legatorum iniuriae 
regisque caedes, foedus inter Romam Lauiniumque urbes renouatum est. 
(1,14,4) Et cum his quidem insperata pax erat; aliud multo propius atque in ipsis prope portis bellum ortum. 
Fidenates nimis uicinas prope se conualescere opes rati, priusquam tantum roboris esset quantum futurum 
apparebat, occupant bellum facere. Iuuentute armata immissa uastatur agri quod inter urbem ac Fidenas est. 
(1,14,5) Inde ad laeuam uersi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna trepidatione agrestium populantur, 
tumultusque repens ex agris in urbem inlatus pro nuntio fuit. 
(1,14,6) Excitus Romulus - neque enim dilationem pati tam uicinum bellum poterat - exercitum educit, castra a 
Fidenis mille passuum locat. 
(1,14,7) Ibi modico praesidio relicto egressus omnibus copiis, partem militum locis circa densa obsita uirgulta 
obscuris subsidere in insidiis iussit; cum parte maiore atque omni equitatu profectus, id quod quaerebat, 
tumultuoso et minaci genere pugnae, adequitando ipsis prope portis hostem exciuit. Fugae quoque, quae 
simulanda erat, eadem equestris pugna causam minus mirabilem dedit. 
(1,14,8) Et cum, uelut inter pugnae fugaeque consilium trepidante equitatu pedes quoque referret gradum, plenis 
repente portis effusi hostes impulsa Romana acie studio instandi sequendique trahuntur ad locum insidiarum. 
(1,14,9) Inde subito exorti Romani transuersam inuadunt hostium aciem; addunt pauorem mota e castris signa 
eorum qui in praesidio relicti fuerant. Ita multiplici terrore perculsi Fidenates, prius paene quam Romulus quique 
cum eo fusi erant circumagerent frenis equos, terga uertunt; 
(1,14,10) multoque effusius, quippe uera fuga, qui simulantes paulo ante secuti erant, oppidum repetebant. Non 
tamen eripuere se hosti; 
(1,14,11) haerens in tergo Romanus, priusquam fores portarum obicerentur, uelut agmine uno inrumpit.

[1,15] Belli Fidenatis contagione inritati Veientium animi et consanguinitate - nam Fidenates quoque Etrusci 
fuerunt -, et quod ipsa propinquitas loci, si Romana arma omnibus infesta finitimis essent, stimulabat. In fines 
Romanos excucurrerunt populabundi magis quam iusti more belli. 
(1,15,2) Itaque non castris positis, non exspectato hostium exercitu, raptam ex agris praedam portantes Veios 
rediere. Romanus contra, postquam hostem in agris non inuenit, dimicationi ultimae instructus intentusque 
Tiberim transit. 
(1,15,3) Quem postquam castra ponere et ad urbem accessurum Veientes audiuere, obuiam egressi, ut potius acie 
decernerent quam inclusi de tectis moenibusque dimicarent. 
(1,15,4) Ibi uiribus nulla arte adiutis, tantum ueterani robore exercitus rex Romanus uicit; persecutusque fusos ad 
moenia hostes urbe ualida muris ac situ ipso munita abstinuit; agros rediens uastat ulciscendi magis quam 
praedae studio. 
(1,15,5) Eaque clade haud minus quam aduersa pugna subacti Veientes pacem petitum oratores Romam mittunt. 
Agri parte multatis in centum annos indutiae datae. 
(1,15,6) Haec ferme Romulo regnante domi militiaeque gesta, quorum nihil absonum fidei diuinae originis 
diuinitatisque post mortem creditae fuit, non animus in regno auito recuperando, non condendae urbis consilium, 
non bello ac pace firmandae. 
(1,15,7) Ab illo enim profecto uiribus datis tantum ualuit ut in quadraginta deinde annos tutam pacem haberet. 
(1,15,8) Multitudini tamen gratior fuit quam patribus, longe ante alios acceptissimus militum animis; 
trecentosque armatos ad custodiam corporis, quos Celeres appellauit, non in bello solum sed etiam in pace habuit.

[1,16] His inmortalibus editis operibus cum ad exercitum recensendum contionem in campo ad Caprae 
paludem haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tam denso regem operuit nimbo ut 
conspectum eius contioni abstulerit; nec deinde in terris Romulus fuit. 
(1,16,2) Romana pubes sedato tandem pauore, postquam ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi 
uacuam sedem regiam uidit, etsi satis credebat patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum procella, tamen 
uelut orbitatis metu icta maestum aliquamdiu silentium obtinuit. 
(1,16,3) Deinde a paucis initio facto deum deo natum, regem parentemque urbis Romanae saluere uniuersi 
Romulum iubent; pacem precibus exposcunt, uti uolens propitius suam semper sospitet progeniem. 
(1,16,4) Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent; manauit enim 
haec quoque, sed perobscura fama; illam alteram admiratio uiri et pauor praesens nobilitauit. 
(1,16,5) Et consilio etiam unius hominis addita rei dicitur fides. Namque Proculus Iulius, sollicita ciuitate 
desiderio regis et infensa patribus, grauis, ut traditur, quamuis magnae rei auctor, in contionem prodit. 
(1,16,6) "Romulus" inquit, "Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce caelo repente delapus se mihi 
obuium dedit. Cum perfusus horrore uenerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset, 
(1,16,7) "abi, nuntia" inquit "Romanis caelestes ita uelle ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem 
militarem colant sciantque et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse". "Haec" 
inquit "locutus sublimis abiit". 
(1,16,8) Mirum, quantum illi uiro nuntianti haec fidei fuerit quamque desiderium Romuli apud plebem 
exercitumque facta fide inmortalitatis lenitum sit.

[1,17] Patrum interim animos certamen regni ac cupido uersabat. Necdum ad singulos, quia nemo magnopere 
eminebat in nouo populo, peruenerat; factionibus inter ordines certabatur. 
(1,17,2) Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate aequam 
possessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem uolebant; Romani ueteres peregrinum regem 
aspernabantur. 
(1,17,3) In uariis uoluntatibus regnari tamen omnes uolebant libertatis dulcedine nondum experta. 
(1,17,4) Timor deinde patres incessit, ne ciuitatem sine imperio, exercitum sine duce multarum circa ciuitatium 
inritatis animis uis aliqua externa adoriretur. Et esse igitur aliquod caput placebat, et nemo alteri concedere in 
animum inducebat. 
(1,17,5) Ita rem inter se centum patres decem decuriis factis singulisque in singulas decurias creatis, qui summae 
rerum praeessent, consociant. Decem imperitabant unus cum insignibus imperii et lictoribus erat; 
(1,17,6) quinque dierum spatio finiebatur imperium ac per omnes in orbem ibat; annuumque interuallum regni 
fuit. Id ab re, quod nunc quoque tenet nomen, interregum appellatum. 
(1,17,7) Fremere deinde plebs multiplicatam seruitutem, centum pro uno dominos factos: nec ultra nisi regem et 
ab ipsis creatum uidebantur passuri. 
(1,17,8) Cum sensissent ea moueri patres, offerendum ultro rati, quod amissuri erant, ita gratiam ineunt summa 
potestate populo permissa, ut non plus darent iuris, quam retinerent. 
(1,17,9) Decreuerunt enim, ut, cum populus regem iussisset, id sic ratum esset, si patres auctores fierent. Hodie 
quoque in legibus magistratibusque rogandis usurpatur idem ius ui adempta; priusquam populus suffragium 
ineat, in incertum comitiorum euentum patres auctores fiunt. 
(1,17,10) Tum interrex contione aduocata "quod bonum faustum felixque sit" inquit "Quirites, regem create; ita 
patribus uisum est. Patres deinde, si dignum, qui secundus ab Romulo numeretur, crearitis, auctores fient". 
(1,17,11) Adeo id gratum plebi fuit, ut, ne uicti beneficio uiderentur, id modo sciscerent iuberentque, ut senatus 
decerneret, qui Romae regnaret.

[1,18] Inclita iustitia religioque ea tempestate Numae Pompili erat. Curibus Sabinis habitabat, consultissimus 
uir, ut in illa quisquam esse aetate poterat, omnis diuini atque humani iuris. 
(1,18,2) Auctorem doctrinae eius, quia non extat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quem Seruio Tullio 
regnante Romae, centum amplius post annos, in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotona 
iuuenum aemulantium studia coetus habuisse constat. 
(1,18,3) Ex quibus locis, etsi eiusdem aetatis fuisset, quae fama in Sabinos? Aut quo linguae commercio 
quemquam ad cupiditatem discendi exciuisset? Quoue praesidio unus per tot gentes dissonas sermone 
moribusque peruenisset? 
(1,18,4) Suopte igitur ingenio temperatum animum uirtutibus fuisse opinor magis instructumque non tam 
peregrinis artibus quam disciplina tetrica ac tristi ueterum Sabinorum, quo genere nullum quondam incorruptius 
fuit. 
(1,18,5) Audito nomine Numae patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos rege inde sumpto 
uidebantur, tamen neque se quisquam nec factionis suae alium nec denique patrum aut ciuium quemquam 
praeferre illi uiro ausi ad unum omnes Numae Pompilio regnum deferendum decernunt. 
(1,18,6) Accitus, sicut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos consuli iussit. 
Inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque sacerdotium fuit, deductus in arcem in lapide 
ad meridiem uersus consedit. 
(1,18,7) Augur ad laeuam eius capite uelato sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quem 
lituum appellarunt. Unde ubi prospectu in urbem agrumque capto deos precatus regiones ab oriente ad occasum 
determinauit, dextras ad meridiem partes, 
(1,18,8) laeuas ad septentrionem esse dixit, signum contra, quoad longissime conspectum oculi ferebant, animo 
finiuit; tum lituo in laeuam manum translato dextra in caput Numae imposita precatus ita est: 
(1,18,9) "Iuppiter pater, si est fas hunc Numam Pompilium, cuius ego caput teneo, regem Romae esse, uti tu 
signa nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci". Tum peregit uerbis auspicia, quae mitti uellet. 
(1,18,10) Quibus missis declaratus rex Numa de templo descendit.

[1,19] Qui regno ita potitus urbem nouam, conditam ui et armis, iure eam legibusque ac moribus de integro 
condere parat. 
(1,19,2) Quibus cum inter bella adsuescere uideret non posse, quippe efferari militia animos, mitigandum 
ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum ad infimum Argiletum indicem pacis bellique fecit, apertus 
ut in armis esse ciuitatem, clausus pacatos circa omnes populos significaret. 
(1,19,3) Bis deinde post Numae regnum clausus fuit, semel T- Manlio consule post Punicum primum perfectum 
bellum, iterum, quod nostrae aetati dii dederunt ut uideremus, post bellum Actiacum ab imperatore Caesare 
Augusto pace terra marique parta.
(1,19,4) Clauso eo cum omnium circa finitimorum societate ac foederibus iunxisset animos, positis externorum 
periculorum curis ne luxuriarent otio animi, quos metus hostium disciplinaque militaris continuerat, omnium 
primum, rem ad multitudinem imperitam et illis saeculis rudem efficacissimam, deorum metum iniciendum ratus 
est.
(1,19,5) Qui cum descendere ad animos sine aliquo commento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Egeria 
congressus nocturnos esse: eius se monitu, quae acceptissima diis essent, sacra instituere, sacerdotes suos cuique 
deorum praeficere. 
(1,19,6) Atque omnium primum ad cursus lunae in duodecim menses discribit annum; quem, quia tricenos dies 
singulis mensibus luna non explet, desuntque dies solido anno, qui solstitiali circumagitur orbe, intercalariis 
mensibus interponendis ita dispensauit, ut uicesimo anno ad metam eandem solis, unde orsi essent, plenis 
omnium annorum spatiis dies congruerent. 
(1,19,7) Idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futurum erat.

[1,20] Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime, quae nunc 
ad Dialem flaminem pertinent. 
(1,20,2) Sed quia in ciuitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore iturosque ipsos ad 
bella, ne sacra regiae uicis desererentur, flaminem Ioui adsiduum sacerdotem creauit insignique eum ueste et 
curuli regia sella adornauit. Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino; 
(1,20,3) uirginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. Iis, ut adsiduae 
templi antistites essent, stipendium de publico statuit, uirginitate aliisque caerimoniis uenerabiles ac sanctas 
fecit. 
(1,20,4) Salios item duodecim Marti Gradiuo legit tunicaeque pictae insigne dedit et super tunicam aeneum 
pectori tegumen caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ac per urbem ire canentes carmina cum 
tripudiis sollemnique saltatu iussit. 
(1,20,5) Pontificem deinde Numam Marcium, Marci filium, ex patribus legit eique sacra omnia exscripta 
exsignataque attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent atque unde in eos sumptus 
pecunia erogaretur. 
(1,20,6) Cetera quoque omnia publica priuataque sacra pontificis scitis subiecit, ut esset, quo consultum plebes 
ueniret, ne quid diuini iuris neglegendo patrios ritus peregrinosque adsciscendo turbaretur; 
(1,20,7) nec caelestes modo caerimonias sed iusta quoque funebria placandosque manes ut idem pontifex 
edoceret, quaeque prodigia fulminibus alioue quo uisu missa susciperentur atque curarentur. Ad ea elicienda ex 
mentibus diuinis Ioui Elicio aram in Auentino dicauit deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent.

[1,21] Ad haec consultanda procurandaque multitudine omni a ui et armis conuersa et animi aliquid agendo 
occupati erant, et deorum assidua insidens cura cum interesse rebus humanis caeleste numen uideretur, ea pietate 
omnium pectora imbuerat, ut fides ac ius iurandum pro obnoxio legum ac poenarum metu ciuitatem regerent. 
(1,21,2) Et cum ipsi se homines in regis uelut unici exempli mores formarent, tum finitumi etiam populi, qui 
antea castra, non urbem positam in medio ad sollicitandam omnium pacem crediderant, in eam uerecundiam 
adducti sunt, ut ciuitatem totam in cultum uersam deorum uiolare ducerent nefas. 
(1,21,3) Lucus erat, quem medium ex opaco specu fons perenni rigabat aqua. Quo quia se persaepe Numa sine 
arbitris uelut ad congressum deae inferebat, Camenis eum lucum sacrauit, quod earum ibi concilia cum coniuge 
sua Egeria essent. 
(1,21,4) Et <soli> Fidei sollemne instituit. Ad id sacrarium flamines bigis curru arcuato uehi iussit manuque ad 
digitos usque inuoluta rem diuinam facere, significantes fidem tutandam sedemque eius etiam in dexteris 
sacratam esse. 
(1,21,5) Multa alia sacrificia locaque sacris faciendis, quae Argeos pontifices uocant, dedicauit. Omnium tamen 
maximum eius operum fuit tutela per omne regni tempus haud minor pacis quam regni. 
(1,21,6) Ita duo deinceps reges alius alia uia, ille bello hic pace, ciuitatem auxerunt. Romulus septem et triginta 
regnauit annos, Numa tres et quadraginta. cum ualida tum temperata et belli et pacis artibus erat ciuitas.

[1,22] Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arce 
clara pugna aduersus Sabinos fuerat, regem populus iussit; patres auctores facti. 
(1,22,2) Hic non solum proximo regi dissimilis sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas uiresque tum 
auita quoque gloria animum stimulabat. Senescere igitur ciuitatem otio ratus undique materiam excitandi belli 
quaerebat. 
(1,22,3) Forte euenit, ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas in uicem agerent. 
Imperitabat tum C- Cluilius Albae. 
(1,22,4) Vtrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius 
quam mandata agerent; satis sciebat negaturum Albanum: ita pie bellum indici posse. 
(1,22,5) Ab Albanis socordius res acta: excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne, comiter regis conuiuium 
celebrant. Tantisper Romani et res repetiuerant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. 
(1,22,6) Haec renuntiant Tullo. Tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes uenerint, facit. Illi omnium 
ignari primum purgando terunt tempus: se inuitos quicquam, quod minus placeat Tullo, dicturos sed imperio 
subigi: res repetitum se uenisse; ni reddantur, bellum indicere iussos. 
(1,22,7) Ad haec Tullus "Nuntiate" inquit, "regi uestro regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res 
repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce clades belli".

[1,23] Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, ciuili simillimum bello, prope 
inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lauinium ab Troia, ab Lauinio Alba, ab Albanorum 
stirpe regum oriundi Romani essent. 
(1,23,2) Euentus tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit, quod nec acie certatum est et tectis modo 
dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt. 
(1,23,3) Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum impetum fecere. Castra ab urbe haud plus quinque 
milia passuum locant. Fossa circumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per aliquot saecula appellata est, donec 
cum re nomen quoque uetustate abolerit.
(1,23,4) In his castris Cluilius, Albanus rex, moritur: dictatorem Albani Mettium Fufetium creant. Interim Tullus 
ferox, praecipue morte regis, magnumque deorum numen ab ipso capite orsum in omne nomen Albanum 
expetiturum poenas ob bellum impium dictitans, nocte praeteritis hostium castris infesto exercitu in agrum 
Albanum pergit. Ea res ab statiuis exciuit Mettium. 
(1,23,5) Ducit quam proxime ad hostem potest. Inde legatum praemissum nuntiare Tullo iubet, priusquam 
dimicent, opus esse conloquio; si secum congressus sit, satis scire ea se allaturum, quae nihil minus ad rem 
Romanam quam ad Albanam pertineant. 
(1,23,6) Haud aspernatus Tullus, tamen, si uana adferantur, in aciem educit. Exeunt contra et Albani. Postquam 
structi utrimque stabant, cum paucis procerum in medium duces procedunt. 
(1,23,7) Ibi infit Albanus: "Iniurias et non redditas res ex foedere quae repetitae sint et ego regem nostrum 
Cluilium causam huiusce esse belli audisse uideor nec te dubito, Tulle, eadem prae te ferre; sed si uera potius 
quam dictu speciosa dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos uicinosque populos ad arma stimulat. 
(1,23,8) Neque recte an perperam interpretor; fuerit ista eius deliberatio, qui bellum suscepit; me Albani gerendo 
bello ducem creauere. Illud te, Tulle, monitum uelim: Etrusca res quanta circa nos teque maxime sit, quo 
propiores uos estis, hoc magis scis. Multum illi terra, plurimum mari pollent. 
(1,23,9) Memor esto, iam cum signum pugnae dabis, has duas acies spectaculo fore, ut fessos confectosque simul 
uictorem ac uictum, adgrediantur. Itaque, si nos di amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii 
seruitiique aleam imus, ineamus aliquam uiam, qua, utri utris imperent, sine magna clade, sine multo sanguine 
utriusque populi decerni possit". 
(1,23,10) Haud displicet res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe uictoriae ferocior erat. Quaerentibus 
utrimque ratio initur cui et fortuna ipsa praebuit materiam.

[1,24] Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini fratres nec aetate nec uiribus dispares. Horatios 
Curiatiosque fuisse satis constat, nec ferme res antiqua alia est nobilior; tamen in re tam clara nominum error 
manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt; plures tamen inuenio, qui Romanos 
Horatios uocent: hos ut sequar, inclinat animus. 
(1,24,2) Cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro: ibi imperium fore, unde uictoria 
fuerit. Nihil recusatur; tempus et locus conuenit. 
(1,24,3) Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi ciues eo 
certamine uicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret. 
(1,24,4) Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia fiunt. Tum ita factum accepimus, nec ullius 
uetustior foederis memoria est. Fetialis regem Tullum ita rogauit: "Iubesne me, rex, cum patre patrato populi 
Albani foedus ferire?" iubente rege "sagmina" inquit "te, rex, posco". Rex ait: "Puram tollito". 
(1,24,5) Fetialis ex arce graminis herbam puram attulit. Postea regem ita rogauit: "Rex, facisne me tu regium 
nuntium populi Romani Quiritium, uasa comitesque meos?" Rex respondit: "quod sine fiaude mea populique 
Romani Quiritium fiat, facio". 
(1,24,6) Fetialis erat M- Valerius; is patrem patratum Sp. Fusium fecit uerbena caput capillosque tangens. Pater 
patratus ad ius iurandum patrandum id est sanciendum fit foedus; multisque id uerbis, quae longo effata carmine 
non operae est referre, peragit. 
(1,24,7) Legibus deinde recitatis, "Audi" inquit, "Iuppiter; audi, pater patrate populi Albani; audi tu populus 
Albanus. Vt illa palam prima postrema ex illis tabulis ceraue recitata sunt sine dolo malo, utique ea hic hodie 
rectissime intellecta sunt, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. 
(1,24,8) Si prior defexit publico consilio dolo malo, tum tu illo die, Iuppiter, populum Romanum sic ferito ut ego 
hunc porcum hic hodie feriam; tantoque magis ferito quanto magis potes pollesque". 
(1,24,9) Id ubi dixit, porcum saxo silice percussit. Sua item carmina Albani suumque ius iurandum per suum 
dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.

[1,25] Foedere icto trigemini, sicut conuenerat, arma capiunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, 
patriam ac parentes, quicquid ciuium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, 
feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium uocibus in medium inter duas acies procedunt. 
(1,25,2) Consederant utrimque pro castris duo exercitus periculi magis praesentis quam curae expertes; quippe 
imperium agebatur in tam paucorum uirtute atque fortuna positum. Itaque ergo erecti suspensique in minime 
gratum spectaculum animos intendunt. 
(1,25,3) Datur signum infestisque armis uelut acies terni iuuenes magnorum exercituum animos gerentes 
concurrunt. Nec his nec illis periculum suum, publicum imperium seruitiumque obuersatur animo futuraque ea 
deinde patriae fortuna quam ipsi fecissent. 
(1,25,4) Vt primo statim concursu increpuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes 
perstringit et neutro inclinata spe torpebat uox spiritusque. 
(1,25,5) Consertis deinde manibus, cum iam non motus tantum corporum agitatioque anceps telorum 
armorumque sed uulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super alium alius, uulneratis tribus 
Albanis expirantes corruerunt. 
(1,25,6) Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, 
nondum tamen cura deseruerat, exanimes uice unius quem tres Curiatii circumsteterant. 
(1,25,7) Forte is integer fuit, ut uniuersis solus nequaquam par, sic aduersus singulos ferox. Ergo, ut segregaret 
pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque uulnere adfectum corpus sineret. 
(1,25,8) Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens uidet magnis interuallis 
sequentes; unum haud procul ab sese abesse. 
(1,25,9) In eum magno impetu rediit, et dum Albanus exercitus inclamat Curiatios, uti opem ferant fratri, iam 
Horatius caeso hoste uictor secundam pugnam petebat. Tunc clamore, qualis ex insperato fauentium solet, 
Romani adiuuant militem suum; et ille defungi proelio festinat. 
(1,25,10) Prius itaque, quam alter, qui nec procul aberat, consequi posset, et alterum Curiatium conficit; 
(1,25,11) iamque aequato Marte singuli supererant, sed nec spe nec uiribus pares: alterum intactum ferro corpus 
et geminata uictoria ferocem in certamen tertium dabat; alter fessum uulnere, fessum cursu trahens corpus 
uictusque fratrum ante se strage uictori obicitur hosti. 
(1,25,12) Nec illud proelium fuit. Romanus exultans "Duos" inquit "fratrum Manibus dedi; tertium causae belli 
huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo". Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit; iacentem 
spoliat. 
(1,25,13) Romani ouantes ac gratulantes Horatium accipiunt eo maiore cum gaudio, quo prope metum res fuerat. 
Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus.animis uertuntur, quippe imperio alteri aucti, alteri dicionis 
alienae facti. 
(1,25,14) Sepulcra extant, quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam 
uersus, sed distantia locis, ut et pugnatum est.

[1,26] Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio, ex foedere icto quid imperaret, imperat Tullus, uti 
iuuentutem in armis habeat; usurum se eorum opera si bellum cum Veientibus foret. Ita exercitus inde domos 
abducti. 
(1,26,2) Princeps Horatius ibat trigemina spolia prae se ferens; cui soror uirgo, quae desponsa uni ex Curiatiis 
fuerat, obuia ante portam Capenam fuit: cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa 
confecerat, soluit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. 
(1,26,3) Mouet feroci iuueni animum conploratio sororis in uictoria sua tantoque gaudio publico. Stricto itaque 
gladio simul uerbis increpans transfigit puellam. 
(1,26,4) "Abi hinc cum inmaturo amore ad sponsum" inquit, "oblita fratrum mortuorum uiuique, oblita patriae. 
(1,26,5) Sic eat, quaecumque Romana lugebit hostem". Atrox uisum id facinus patribus plebique, sed recens 
meritum facto obstabat. Tamen raptus in ius ad regem. Rex, ne ipse tamen tristis ingratique ad uulgus iudicii ac 
secundum iudicium supplicii auctor esset, concilio populi aduocato "Duumuiros" inquit, "qui Horatio 
perduellionem iudicent, secundum legem facio". 
(1,26,6) Lex horrendi carminis erat: "Duumuiri perduellionem iudicent; si a duumuiris prouocarit, prouocatione 
certato; si uincent, caput obnubito; infelici arbori reste suspendito; uerberato uel intra pomerium uel extra 
pomerium". 
(1,26,7) Hac lege duumuiri creati, qui se absoluere non rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum 
condemnassent, tum alter ex iis: "P- Horati, tibi perduellionem iudico" inquit, "I, lictor, colliga manus". 
(1,26,8) Accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius auctore Tullo, clemente legis interprete, 
"Prouoco" inquit. 
(1,26,9) Ita de prouocatione certatum ad populum est. Moti homines sunt in eo iudicio maxime P- Horatio patre 
proclamante se filiam iure caesam iudicare; ni ita esset patrio iure in filium animaduersurum fuisse. Orabat 
deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. 
(1,26,10) Inter haec senex iuuenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc pila Horatia appellatur, 
ostentans "Huncine" aiebat, "quem modo decoratum ouantemque uictoria incedentem uidistis, Quirites, eum sub 
furca uinctum inter uerbera et cruciatus uidere potestis? quod uix Albanorum oculi tam deforme spectaculum 
ferre possent. 
(1,26,11) I, lictor, colliga manus quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube 
liberatoris urbis huius; arbore infelici suspende uerbera uel intra pomerium, modo inter illa pila et spolia 
hostium, uel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. Quo enim ducere hunc iuuenem potestis ubi non 
sua decora eum a tanta foeditate supplicii uindicent?" 
(1,26,12) Non tulit populus nec patris lacrimas nec ipsius parem in omni periculo animum, absolueruntque 
admiratione magis uirtutis quam iure causae. Itaque, ut caedes manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, 
imperatum patri ut filium expiaret, pecunia publica. 
(1,26,13) Is quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, transmisso per 
uiam tigillo capite adoperto uelut sub iugum misit iuuenem. Id hodie quoque publice semper refectum manet; 
sororium tigillum uocant. 
(1,26,14) Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato.

[1,27] Nec diu pax Albana mansit. Inuidia uulgi, quod tribus militibus fortuna publica commissa fuerat, uanum 
ingenium dictatoris corrupit et, quoniam recta consilia haud bene euenerant, prauis reconciliare popularium 
animos coepit. 
(1,27,2) Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quaerens, quia suae ciuitati animorum plus quam 
uirium cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto gerundum alios concitat populos, suis per speciem 
societatis proditionem reseruat. 
(1,27,3) Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis consilii adsumptis pacto transitionis Albanorum ad bellum 
atque arma incitantur. 
(1,27,4) Cum Fidenae aperte descissent, Tullus Mettio exercituque eius ab Alba accito contra hostes ducit. Vbi 
Anienem transiit, ad Confuentis collocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim 
transierat. 
(1,27,5) Hi in acie prope flumen tenuere dextrum cornu; in sinistro Fidenates propius montes consistunt. Tullus 
aduersus Veientem hostem derigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium conlocat. Albano non plus animi 
erat quam fidei. Nec manere ergo nec transire aperte ausus sensim ad montes succedit; 
(1,27,6) inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines 
explicat. Consilium erat, qua fortuna rem daret, ea inclinare uires. 
(1,27,7) Miraculo primo esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt; 
inde eques citato equo nuntiat regi abire Albanos. Tullus in re trepida duodecim uouit Salios fanaque Pallori ac 
Pauori. 
(1,27,8) Equitem clara increpans uoce, ut hostes exaudirent, redire in proelium iubet: nihil trepidatione opus 
esse; suo iussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatium nuda terga inuadant; eidem imperat, ut hastas 
equites erigere iubeat. 
(1,27,9) Id factum magnae parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitus intersaepsit; qui 
uiderant, id, quod ab rege auditum erat, rati eo acrius pugnant. Terror ad hostes transit; et audiuerant clara uoce 
dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. 
(1,27,10) Itaque, ne subito ex collibus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga uertunt. Instat Tullus 
fusoque Fidenatium cornu in Veientem alieno pauore perculsum ferocior redit. Nec illi tulere impetum, sed ab 
effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. 
(1,27,11) Quo postquam fuga inclinauit, alii arma foede iactantes in aquam caeci ruerunt, alii, dum cunctantur in 
ripis, inter fugae pugnaeque consilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

[1,28] Tum Albanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. Mettius Tullo deuictos hostes 
gratulatur; contra Tullus Mettium benigne adloquitur. Quod bene uertat, castra Albanos Romanis castris iungere 
iubet; sacrificium lustrale in diem posterum parat. 
(1,28,2) Vbi illuxit, paratis omnibus, ut adsolet, uocari ad contionem utrumque exercitum iubet. Praecones ab 
extremo orsi primos exciuere Albanos. Hi nouiitate etiam rei moti, ut regem Romanum contionantem audirent, 
proximi constitere. 
(1,28,3) Ex composito armata circumdatur Romana legio; centurionibus datum negotium erat, ut sine mora 
imperia exequerentur. 
(1,28,4) Tum ita Tullus infit: "Romani, si umquam ante alias ullo in bello fuit, quod primum dis immortalibus 
gratias ageretis, deinde uestrae ipsorum uirtuti, hesternum id proelium fuit. Dimicatum est enim non magis cum 
hostibus quam, quae dimicatio maior atque periculosior est cum proditione ac perfidia sociorum. 
(1,28,5) Nam, ne uos falsa opinio teneat, iniussu meo Albani subiere ad montes, nec imperium illud meum, sed 
consilium et imperii simulatio fuit, ut nec uobis ignorantibus deseri uos auerteretur a certamine animus et 
hostibus circumueniri se ab tergo ratis terror ac fuga iniceretur. 
(1,28,6) Nec ea culpa, quam arguo, omnium Albanorum est; ducem secuti sunt, ut et uos si quo ego inde agmen 
declinare uoluissem, fecissetis. Mettius ille est ductor itineris huius, Mettius idem huius machinator belli, 
Mettius foederis Romani Albanique ruptor. Audeat deinde talia alius, nisi in hunc insigne iam documentum 
mortalibus dedero". 
(1,28,7) Centuriones armati Mettium circumsistunt; rex cetera, ut orsus erat, peragit: "Quod bonum faustum 
felixque sit populo Romano ac mihi uobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo 
est, ciuitatem dare plebi, primores in patres legere, unam urbem, unam rem publicam facere; ut ex uno quondam 
in duos populos diuisa Albana res est, sic nunc in unum redeat". 
(1,28,8) Ad haec Albana pubes inermis ab armatis saepta in uariis uoluntatibus communi tamen metu cogente 
silentium tenet. 
(1,28,9) Tum Tullus "Metti Fufeti" inquit, "si ipse discere posses fidem ac foedera seruare, uiuo tibi ea disciplina 
a me adhibita esset; nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce humanum genus ea 
sancta credere, quae a te uiolata sunt. Vt igitur paulo ante animum inter Fidenatem Romanamque rem ancipitem 
gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis". 
(1,28,10) Exinde duabus admotis quadrigis in currus earum distentum inligat Mettium, deinde in diuersum iter 
equi concitati lacerum in utroque curru corpus, qua inhaeserant uinculis membra, portantes. 
(1,28,11) Auertere omnes ab tanta foeditate spectaculi oculos. Primum ultimumque illud supplicium apud 
Romanos exempli parum memoris legum humanarum fuit; in aliis gloriari licet nulli gentium mitiores placuisse 
poenas.

[1,29] Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. Legiones deinde 
ductae ad diruendam urbem. 
(1,29,2) Quae ubi intrauere portas, non quidem fuit tumultus ille nec pauor, qualis captarum esse urbium solet, 
cum effractis portis stratisue ariete muris aut arce ui capta clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia 
ferro flammaque miscet; 
(1,29,3) sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit omnium animos, ut prae metu <obliti>, quid 
relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios nunc in liminibus starent, nunc 
errabundi domos suas ultimum illud uisuri peruagarentur. 
(1,29,4) Vt uero iam equitum clamor exire iubentium instabat, iam fragor tectorum, quae diruebantur, ultimis 
urbis partibus audiebatur puluisque ex distantibus locis ortus uelut nube inducta omnia impleuerat, raptim quibus 
quisque poterat elatis cum larem ac penates tectaque. in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes 
exirent, 
(1,29,5) iam continens agmen migrantium impleuerat uias, et conspectus aliorum mutua miseratione integrabat 
lacrimas, uocesque etiam miserabiles exaudiebantur mulierum praecipue, cum obsessa ab armatis templa augusta 
praeterirent ac uelut captos relinquerent deos. 
(1,29,6) Egressis urbe Albanis Romanus passim publica priuataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora 
quadringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit; templis tamen deum-ita enim 
edictum ab rege fuerat - temperatum est.

[1,30] Roma interim crescit Albae ruinis. Duplicatur ciuium numerus: Caelius additur urbi mons, et, quo 
frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae capit ibique deinde habitauit. 
(1,30,2) Principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae cresceret, legit: Iulios, Seruilios, 
Quinctios, Geganios, Curiatios, Cloelios; templumque ordini ab se aucto curiam fecit, quae Hostilia usque ad 
patrum nostrorum aetatem appellata est. 
(1,30,3) Et ut omnium ordinum uiribus aliquid ex nouo populo adiceretur, equitum decem turmas ex Albanis 
legit, legiones et ueteres eodem supplemcnto expleuit et nouas scripsit. 
(1,30,4) Hac fiducia uirium Tullus Sabinis bellum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscos opulentissimae 
uiris armisque. 
(1,30,5) Vtrimque iniuriae factae ac res nequiquam erant repetitae: Tullus ad Feroniae fanum mercatu frequenti 
negotiatores Romanos comprehensos querebatur, Sabini suos prius in lucum confugisse ac Romae retentos. 
(1,30,6) Hae causae belli ferebantur. Sabini haud parum memores et suarum uirium partem Romae ab Tatio 
locatam et Romanam rem nuper etiam adiectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. 
(1,30,7) Etruria erat uicina, proximi Etruscorum Veientes. Inde ob residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad 
defectionem animis uoluntarios traxere, et apud uagos quosdam ex inopi plebe etiam merces ualuit; publico 
auxilio nullo adiuti sunt ualuitque apud Veientes - nam de ceteris minus mirum est - pacta cum Romulo 
indutiarum fides.
(1,30,8) Cum bellum utrimque summa ope pararent uertique in eo res uideretur, utri prius arma inferrent, occupat 
Tullus in agrum Sabinum transire. 
(1,30,9) Pugna atrox ad siluam Malitiosam fuit, ubi et peditum quidem robore, ceterum equitatu aucto nuper 
plurimum Romana acies ualuit. 
(1,30,10) Ab equitibus repente inuectis turbati ordines sunt Sabinorum; nec pugna deinde illis constare nec fuga 
explicari sine magna caede potuit.

[1,31] Deuictis Sabinis cum in magna gloria magnisque opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset, 
nuntiatum regi patribusque est in monte Albano lapidibus pluuisse. 
(1,31,2) Quod cum credi uix posset, missis ad id uisendum prodigium, in conspectu haud aliter, quam cum 
grandinem uenti glomeratam in terras agunt, crebri cecidere caelo lapides. 
(1,31,3) Visi etiam audire uocem ingentem ex summi cacuminis luco ut patrio ritu sacra Albani facerent, - quae 
uelut dis quoque simul cum patria relictis, obliuioni dederant, et aut Romana sacra susceperant aut fortunae, ut 
fit, obirati cultum reliquerant deum. 
(1,31,4) Romanis quoque ab eodem prodigio nouendiale sacrum publice susceptum est, seu uoce caelesti ex 
Albano monte missa - nam id quoque traditur - seu haruspicum monitu; mansit certe sollemne ut, quandoque 
idem prodigium nuntiaretur, feriae per nouem dies agerentur. 
(1,31,5) Haud ita multo post pestilentia laboratum est. Vnde cum pigritia militandi oreretur, nulla tamen ab armis 
quies dabatur a bellicoso rege, salubriora etiam credente militiae quam domi iuuenum corpora esse, donec ipse 
quoque longinquo morbo est implicitus. 
(1,31,6) Tunc adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, ut, qui nihil ante ratus esset minus regium 
quam sacris dedere animum, repente omnibus magnis paruisque superstitionibus obnoxius degeret 
religionibusque etiam populum impleret. 
(1,31,7) Vulgo iam homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege fuerat, requirentes, unam opem aegris 
corporibus relictam, si pax ueniaque ab diis impetrata esset, credebant. 
(1,31,8) Ipsum regem tradunt uoluentem commentarios Numae, cum ibi quaedam occulta sollemnia sacrificia 
Ioui Elicio facta inuenisset, operatum his sacris se abdidisse; sed non rite initum aut curatum id sacrum esse, nec 
solum nullam ei oblatam caelestium speciem, sed ira Iouis sollicitati praua religione fulmine ictum cum domo 
conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnauit annos duos et triginta.

[1,32] Mortuo Tullo res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad patres redierat, hique interregem 
nominauerant. Quo comitia habente Ancum Marcium regem populus creauit; patres fuere auctores. Numae 
Pompili regis nepos, filia ortus, Ancus Marcius erat. 
(1,32,2) Qui ut regnare coepit, et auitae gloriae memor et quia proximum regnum, cetera egregium, ab una parte 
haud satis prosperum fuerat, aut neglectis religionibus aut praue cultis, longe<que> antiquissimum ratus sacra 
publica, ut ab Numa instituta erant, facere, omnia ea ex commentariis regis pontificem in album relata proponere 
in publico iubet. Inde et ciuibus otii cupidis et finitimis ciuitatibus facta spes in aui mores atque instituta regem 
abiturum. 
(1,32,3) Igitur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos et, cum incursionem in 
agrum Romanum fecissent, repetentibus res Romanis superbe responsum reddunt, desidem Romanum regem 
inter sacella et aras acturum esse regnum rati. 
(1,32,4) Medium erat in Anco ingenium, et Numae et Romuli memor; et praeterquam quod aui regno magis 
necessariam fuisse pacem credebat cum in nouo tum feroci populo, etiam quod illi contigisset otium sine iniuria, 
id se haud facile habiturum; temptari patientiam et temptatam contemni, temporaque esse Tullo regi aptiora 
quam Numae. 
(1,32,5) Vt tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se bellicae caerimoniae proderentur nec 
gererentur solum, sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab antiqua gente Aequiculis, quod nunc fetiales 
habent, descripsit, quo res repetuntur.
(1,32,6) Legatus ubi ad fines eorum uenit, unde res repetuntur, capite uelato filo - lanae uelamen est - "audi, 
Iuppiter", inquit; "audite, fines" - cuiuscumque gentis sunt, nominat -; "audiat fas: ego sum publicus nuntius 
populi Romani; iuste pieque legatus ueni, uerbisque meis fides sit". 
(1,32,7) Peragit deinde postulata. Inde Iouem testem facit: "si ego iniuste impieque illos homines illasque res 
dedier mihi exposco, tum patriae compotem me numquam siris esse". 
(1,32,8) Haec, cum finis superscandit, haec, quicumque ei primus uir obuius fuit, haec portam ingrediens, haec 
forum ingressus paucis uerbis carminis concipiendique iuris iurandi mutatis peragit. 
(1,32,9) Si non deduntur, quos exposcit, diebus tribus et triginta - tot enim sollemnes sunt - peractis bellum ita 
indicit: 
(1,32,10) "audi, Iuppiter, et tu, Iane Quirine, diique omnes caelestes uosque terrestres, uosque, inferni, audite: 
ego uos testor populum illum" - quicumque est, nominat - "iniustum esse neque ius persoluere. Sed de istis rebus 
in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur". Tum is nuntius Romam ad consulendum 
redit. 
(1,32,11) Confestim rex his ferme uerbis patres consulebat: "quarum rerum, litium, causarum condixit pater 
patratus populi Romani Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nec 
dederunt nec soluerunt nec fecerunt, quas res dari, solui, fieri oportuit, dic" inquit ei, quem primum sententiam 
rogabat, "quid censes?" 
(1,32,12) Tum ille: "Puro pioque duello quaerendas censeo itaque consentio consciscoque". Inde ordine alii 
rogabantur; quandoque pars maior eorum, qui aderant, in eandem sententiam ibat, bellum erat consensum. Fieri 
solitum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam praeustam ad fines eorum ferret et non minus tribus 
puberibus praesentibus diceret: 
(1,32,13) "Quod populi Priscorum Latinorum hominesque Prisci Latini aduersus populum Romanum Quiritium 
fecerunt, deliquerunt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse senatusque populi 
Romani Quiritium censuit, consensit, consciuit, ut bellum cum Priscis Latinis fieret, ob eam rem ego populusque 
Romanus populis Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis bellum indico facioque". Id ubi dixisset, 
hastam in fines eorum emittebat. 
(1,32,14) Hoc tum modo ab Latinis repetitae res ac bellum indictum, moremque eum posteri acceperunt.

[1,33] Ancus demandata cura sacrorum flaminibus sacerdotibusque aliis, exercitu nouo conscripto profectus 
Politorium, urbem Latinorum, ui cepit secutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus 
in ciuitatem accipiendis, multitudinem omnem Romam traduxit, 
(1,33,2) et cum circa Palatium, sedem ueterum Romanorum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem 
Albani implessent, Auentinum nouae multitudini datum. Additi eodem haud ita multo post, Tellenis Ficanaque 
captis, noui ciues. 
(1,33,3) Politorium inde rursus bello repetitum, quod uacuum occupauerant Prisci Latini; eaque causa diruendae 
urbis eius fuit Romanis, ne hostium semper receptaculum esset. 
(1,33,4) Postremo omni bello Latino Medulliam conpulso aliquamdiu ibi Marte incerto uaria uictoria pugnatum 
est; nam et urbs tuta munitionibus praesidioque firmata ualido erat, et castris in aperto positis aliquotiens 
exercitus Latinus comminus cum Romanis signa contulerat. 
(1,33,5) Ad ultimum omnibus copiis conisus Ancus acie primum uincit; inde ingenti praeda potens Romam redit, 
tum quoque multis milibus Latinorum in ciuitatem acceptis, quibus, ut iungeretur Palatio Auentinum, ad Murciae 
datae sedes. 
(1,33,6) Ianiculum quoque adiectum, non inopia loci, sed ne quando ea arx hostium esset. Id non muro solum, 
sed etiam ob commoditatem itineris ponte sublicio, tum primum in Tiberi facto, coniungi urbi placuit. 
(1,33,7) Quiritim quoque fossa, haud paruum munimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. 
(1,33,8) Ingenti incremento rebus auctis cum in tanta multitudine hominum discrimine recte an perperam facti 
confuso facinora clandestina fierent, carcer ad terrorem increscentis audaciae media urbe inminens foro 
aedificatur. 
(1,33,9) Nec urbs tantum hoc rege creuit, sed etiam ager finesque: silua Mesia Veientibus adempta usque ad 
mare imperium prolatum et in ore Tiberis Ostia urbs condita, salinae circa factae egregieque rebus bello gestis 
aedis Iouis Feretrii amplificata.

[1,34] Anco regnante Lucumo, uir impiger ac diuitiis potens, Romam commigrauit cupidine maxime ac spe 
magni honoris, cuius adipiscendi Tarquiniis - nam ibi quoque peregrina stirpe oriundus erat - facultas non fuerat. 
(1,34,2) Demarati Corinthii filius erat, qui ob seditiones domo profugus cum Tarquiniis forte consedisset, uxore 
ibi ducta duos filios genuit. Nomina his Lucumo atque Arruns fuerunt. Lucumo superfuit patri honorum omnium 
heres: Arruns prior quam pater moritur uxore grauida relicta. Nec diu manet superstes filio pater; 
(1,34,3) qui cum, ignorans nurum uentrem ferre, inmemor in testando nepotis decessisset, puero post aui mortem 
in nullam sortem bonorum nato ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra omnium heredi bonorum eum 
diuitiae iam animos facerent, 
(1,34,4) auxit ducta in matrimonium Tanaquil summo loco nata et quae haud facile iis, in quibus nata erat; 
humiliora sineret ea, quo innupsisset. 
(1,34,5) Spernentibus Etruscis Lucumonem exule aduena ortum, ferre indignitatem non potuit oblitaque 
ingenitae erga patriam caritatis, dummodo uirum honoratum uideret, consilium migrandi ab Tarquiniis cepit. 
(1,34,6) Roma est ad id potissimum uisa: in nouo populo, ubi omnis repentina atque ex uirtute nobilitas sit, 
futurum locum forti ac strenuo uiro; regnasse Tatium Sabinum, arcessitum in regnum Numam a Curibus, et 
Ancum Sabina matre ortum nobilemque una imagine Numae esse. 
(1,34,7) Facile persuadet ut cupido honorum et cui Tarquinii materna tantum patria esset. Sublatis itaque rebus 
amigrant Romam. Ad Ianiculum forte uentum erat. 
(1,34,8) Ibi ei carpento sedenti cum uxore aquila suspensis demissa leniter alis pilleum aufert superque 
carpentum cum magno clamore uolitans rursus uelut ministerio diuinitus missa capiti apte reponit; inde sublimis 
abit. 
(1,34,9) Accepisse id augurium laeta dicitur Tanaquil, perita, ut uulgo Etrusci, caelestium prodigiorum mulier. 
Excelsa et alta sperare conplexa uirum iubet: eam alitem, ea regione caeli et eius dei nuntiam uenisse, circa 
summum culmen hominis auspicium fecisse, leuasse humano superpositum capiti decus, ut diuinitus eidem 
redderet. 
(1,34,10) Has spes cogitationesque secum portantes urbem ingressi sunt domicilioque ibi conparato L- 
Tarquinium Priscum edidere nomen. 
(1,34,11) Romanis conspicuum eum nouitas diuitiaeque faciebant; et ipse fortunam benigno adloquio, comitate 
inuitandi beneficiisque, quos poterat, sibi concillando adiuuabat, donec in regiam quoque de eo fama perlata est. 
(1,34,12) Notitiamque eam breui apud regem liberaliter dextereque obeundo officia in familiaris amicitiae 
adduxerat iura, ut publicis pariter ac priuatis consiliis bello domique interesset et per omnia expertus postremo 
tutor etiam liberis regis testamento institueretur.

[1,35] Regnauit Ancus annos quattuor et uiginti, cuilibet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria 
par. Iam filii prope puberem aetatem erant. Eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi creando 
fierent; 
(1,35,2) quibus indictis sub tempus pueros uenatum ablegauit. Isque primus et petisse ambitiose regnum et 
orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos conpositam: 
(1,35,3) <cum> se non rem nouam petere, quippe qui non primus, quod quisquam indignari mirariue posset, sed 
tertius Romae peregrinus regnum adfectet; et Tatium non ex peregrino solum sed etiam ex hoste regem factum, 
et Numam ignarum urbis non petentem in regnum ultro accitum: 
(1,35,4) se, ex quo sui potens fuerit, Romam cum coniuge ac fortunis omnibus commigrasse; maiorem partem 
aetatis eius qua ciuilibus officiis fungantur homines, Romae se quam in uetere patria uixisse; 
(1,35,5) domi militiaeque sub haud paenitendo magistro, ipso Anco rege, Romana se iura, Romanos ritus 
didicisse; obsequio et obseruantia in regem cum omnibus, benignitate erga alios cum rege ipso certasse. 
(1,35,6) Haec eum haud falsa memorantem ingenti consensu populus Romanus regnare iussit. Ergo uirum cetera 
egregium secuta, quam in petendo habuerat etiam regnantem ambitio est; nec minus regni sui firmandi quam 
augendae rei publicae memor centum in patres legit, qui deinde minorum gentium sunt appellati, factio haud 
dubia regis, cuius beneficio in curiam uenerant. 
(1,35,7) Bellum primum cum Latinis gessit et oppidum ibi Apiolas ui cepit praedaque inde maiore, quam quanta 
belli fama fuerat, reuecta ludos opulentius instructiusque quam priores reges fecit. 
(1,35,8) Tum primum circo, qui nunc maximus dicitur, designatus locus est. Loca diuisa patribus equitibusque, 
ubi spectacula sibi quisque facerent; fori appellati. 
(1,35,9) Spectauere furcis duodenos ab terra spectacula alta sustinentibus pedes. Ludicrum fuit equi pugilesque, 
ex Etruria maxime acciti. Sollemnes, deinde annui, mansere ludi, Romani magnique uarie appellati. 
(1,35,10) Ab eodem rege et circa forum priuatis aedificanda diuisa sunt loca; porticus tabernaeque factae.

[1,36] Muro quoque lapideo circumdare urbem parabat,.cum Sabinum bellum coeptis interuenit. Adeoque ea 
subita res fuit, ut prius Anienem transirent hostes, quam obuiam ire ac prohibere exercitus Romanus posset. 
(1,36,2) Itaque trepidatum Romae est, et primo dubia uictoria magna utrimque caede pugnatum est. Reductis 
deinde in castra hostium copiis datoque spatio Romanis ad conparandum de integro bellum Tarquinius, equitem 
maxime suis deesse uiribus ratus ad Ramnes, Titienses Luceres, quas centurias Romulus scripserat, addere alias 
constituit suoque insignes relinquere nomine. 
(1,36,3) Id quia inaugurato Romulus fecerat, negare Attus Nauius, inclitus ea tempestate augur, neque mutari 
neque nouum constitui nisi aues addixissent, posse. 
(1,36,4) Ex eo ira regi mota, eludensque artem, ut ferunt "Agedum" inquit, "diuine tu, inaugura fierine possit, 
quod nunc ego mente concipio". Cum ille <in> augurio rem expertus profecto futuram dixisset, "atqui hoc animo 
agitaui" inquit, "te nouacula cotem discissurum; cape haec et perage, quod aues tuae fieri posse portendunt". 
Tum illum haud cunctanter discidisse cotem ferunt. 
(1,36,5) Statua Atti capite uelato, quo in loco res acta est, in comitio in gradibus ipsis ad laeuam curiae fuit; 
cotem quoque eodem loco sitam fuisse memorant, ut esset ad posteros miraculi eius monumentum. 
(1,36,6) Auguriis certe sacerdotioque augurum tantus honos accessit, ut nihil belli domique postea nisi auspicato 
gereretur, concilia populi, exercitus uocati, summa rerum, ubi aues non admisissent, dirimerentur. 
(1,36,7) Neque tum Tarquinius de equitum centuriis quicquam mutauit: numero alterum tantum adiecit, ut mille 
et octingenti equites in tribus centuriis essent 
(1,36,8) - posteriores modo sub iisdem nominibus, qui additi erant, appellati sunt -, quas nunc, quia geminatae 
sunt, sex uocant centurias.

[1,37] Hac parte copiarum aucta iterum cum Sabinis confligitur. Sed praeterquam quod uiribus creuerat 
Romanus exercitus, ex occulto etiam additur dolus missis, qui magnam uim lignorum, in Anienis ripa iacentem 
ardentem in flumen conicerent: uentoque iuuante accensa ligna et pleraque, in ratibus, impacta sublicis cum 
haererent, pontem incendunt. 
(1,37,2) Ea quoque res in pugna terrorem attulit Sabinis et fusis eadem fugam impediit; multique mortales, cum 
hostem effugissent, in flumine ipso periere; quorum fluitantia arma ad urbem cognita in Tiberi prius paene, quam 
nuntiari posset, insignem uictoriam fecere. 
(1,37,3) Eo proelio praecipua equitum gloria fuit: utrimque ab cornibus positos, cum iam pelleretur media 
peditum suorum acies, ita incurrisse ab lateribus ferunt, ut non sisterent modo Sabinas legiones ferociter 
instantes cedentibus, sed subito in fugam auerterent. 
(1,37,4) Montes effuso cursu Sabini petebant, et pauci tenuere: maxima pars, ut ante dictum est, ab equitibus in 
flumen acti sunt. 
(1,37,5) Tarquinius instandum perterritis ratus, praeda captiuisque Romam missis, spoliis hostium - id uotum 
Vulcano erat - ingenti cumulo accensis, pergit porro in agrum Sabinum exercitum inducere; 
(1,37,6) et quamquam male gesta res erat nec gesturos melius sperare poterant, tamen, quia consulendi res non 
dabat spatium, iere obuiam Sabini tumultuario milite iterumque ibi fusi perditis iam prope rebus pacem petiere.

[1,38] Collatia et quidquid citra Collatiam agri erat, Sabinis ademptum; Egerius - fratris hic filius erat regis - 
Collatiae in praesidio relictus. Deditosque Collatinos ita accipio eamque deditionis formulam esse; 
(1,38,2) rex interrogauit: "estisne uos legati oratoresque missi a populo Conlatino, ut uos populumque 
Conlatinum dederetis?" Sumus. "Estne populus Conlatinus in sua potestate?" Est. "Deditisne uos populumque 
Conlatinum, urbem, agros, aquam, terminos, delubra, utensilia, diuina humanaque omnia in meam populique 
Romani dicionem?" Dedimus. "At ego recipio". 
(1,38,3) Bello Sabino perfecto Tarquinius triumphans Romam redit. Inde Priscis Latinis bellum fecit.
(1,38,4) Vbi nusquam ad uniuersae rei dimicationem uentum est; ad singula oppida circumferendo arma omne 
nomen Latinum domuit. Corniculum, Ficulea uetus, Cameria, Crustumerium, Ameriola Medullia, Nomentum, 
haec de Priscis Latinis aut qui ad Latinos defecerant, capta oppida. Pax deinde est facta. 
(1,38,5) Maiore inde animo pacis opera inchoata, quam quanta mole gesserat bella, ut non quietior populus domi 
esset, quam militiae fuisset; 
(1,38,6) nam et muro lapideo, cuius exordium operis Sabino bello turbatum erat, urbem, qua nondum munierat, 
cingere parat et infima urbis loca circa forum aliasque interiectas collibus conualles, quia ex planis locis haud 
facile euehebant aquas, cloacis fastigio in Tiberim ductis siccat et aream ad aedem in Capitolio Iouis, quam 
uouerat bello Sabino, 
(1,38,7) iam praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci occupat fundamentis.

[1,39] Eo tempore in regia prodigium uisu euentuque mirabile fuit: puero dormienti, cui Seruio Tullio fuit 
nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. 
(1,39,2) Plurimo igitur clamore inde ad tantae rei miraculum orto excitos reges, et cum quidam familiarium 
aquam ad restinguendum ferret, ab regina retentum, sedatoque eam tumultu moueri uetuisse puerum, donec sua 
sponte experrectus esset. 
(1,39,3) Mox cum somno et flammam abisse. Tum abducto in secretum uiro Tanaquil "Viden tu puerum hunc" 
inquit, "quem tam humili cultu educamus? Scire licet hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum 
praesidiumque regiae adflictae: proinde materiam ingentis publice priuatimque decoris omni indulgentia nostra 
nutriamus". 
(1,39,4) Inde puerum liberum loco coeptum haberi erudirique artibus, quibus ingenia ad magnae fortunae cultum 
excitantur. Euenit facile, quod diis cordi esset: iuuenis euasit uere indolis regiae, nec, cum quaereretur gener 
Tarquinio, quisquam Romanae iuuentutis ulla arte conferri potuit, filiamque ei suam rex despondit. 
(1,39,5) Hic quacumque de causa tantus illi honos habitus credere prohibet serua natum eum paruumque ipsum 
seruisse. Eorum magis sententiae sum, qui Corniculo capto Serui Tulli, qui princeps in illa urbe fuerat grauidam 
uiro occiso uxorem, cum inter reliquas captiuas cognita esset, ob unicam nobilitatem ab regina Romana 
prohibitam ferunt seruitio partum Romae edidisse in Prisci Tarquini domo; 
(1,39,6) inde tanto beneficio et inter mulieres familiaritatem auctam, et puerum, ut in domo a paruo eductum, in 
caritate atque honore fuisse; fortunam matris, quod capta patria in hostium manus uenerit, ut serua natus 
crederetur, fecisse.

[1,40] Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo sed apud 
patres plebemque longe maximo honore Seruius Tullius erat. 
(1,40,2) Tum Anci filii duo, etsi antea semper pro indignissimo habuerant se patrio regno tutoris fraude pulsos, 
regnare Romae aduenam non modo uicinae sed ne Italicae quidem stirpis, tum impensius iis indignitas crescere, 
(1,40,3) si ne ab Tarquinio quidem ad se rediret regnum, sed praeceps inde porro ad seruitia caderet, ut in eadem 
ciuitate post Centesimum fere annum quod Romulus, deo prognatus, deus ipse, tenuerit regnum, donec in terris 
fuerit, id seruus serua natus possideat. Cum commune Romani nominis tum praecipue id domus suae dedecus 
fore, si Anci regis uirili stirpe salua non modo aduenis sed seruis etiam regnum Romae pateret. 
(1,40,4) Ferro igitur eam arcere contumeliam statuunt. Sed et iniuriae dolor in Tarquinium ipsum magis quam in 
Seruium eos stimulabat, et quia grauior ultor caedis, si superesset, rex futurus erat quam priuatus, tum Seruio 
occiso quemcumque alium generum delegisset, eundem regni heredem facturus uidebatur, 
(1,40,5) ob haec ipsi regi insidiae parantur. Ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad facinus, quibus consueti 
erant uterque agrestibus ferramentis, in uestibulo regiae quam potuere tumultuosissime specie rixae in se omnes 
apparitores regios conuertunt; inde, cum ambo regem appellarent clamorque eorum penitus in regiam 
peruenisset, uocati ad regem pergunt. 
(1,40,6) Primo uterque uociferari et certatim alter alteri obstrepere; coerciti ab lictore et iussi in uicem dicere 
tandem obloqui desistunt; unus rem ex conposito orditur. 
(1,40,7) Dum intentus in eum se rex totus auerteret, alter elatam securim in caput deiecit, relictoque in uulnere 
telo ambo se foras eiciunt.

[1,41] Tarquinium moribundum cum, qui circa erant, excepissent, illos fugientes lictores conprehendunt. 
Clamor inde concursusque populi, mirantium, quid rei esset. Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet, 
arbitros eicit. Simul quae curando uulneri opus sunt, tamquam spes subesset, sedulo conparat, simul, si destituat 
spes, alia praesidia molitur. 
(1,41,2) Seruio propere accito cum paene exanguem uirum ostendisset, dextram tenens orat, ne inultam mortem 
soceri, ne socrum inimicis ludibrio esse sinat. 
(1,41,3) "Tuum est" inquit, "Serui, si uir es, regnum, non eorum, qui alienis manibus pessimum facinus fecere. 
Erige te deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput diuino quondam circumfuso igni portenderunt. Nunc 
te illa caelestis excitet flamma, nunc expergiscere uere. Et nos peregrini regnauimus; qui sis, non unde natus sis, 
reputa. Si tua re subita consilia torpent, at tu mea consilia sequere". 
(1,41,4) Cum clamor impetusque multitudinis uix sustineri posset, ex superiore parte aedium per fenestras in 
Nouam uiam uersas - habitabat enim rex ad Iouis Statoris - populum Tanaquil adloquitur. 
(1,41,5) Iubet bono animo esse: sopitum fuisse regem subito ictu; ferrum haud alte in corpus descendisse; iam ad 
se redisse; inspectum uulnus absterso cruore; omnia salubria esse; confidere prope diem ipsum eos uisuros; 
interim Seruio Tullio iubere populum dicto audientem esse; eum iura redditurum obiturumque alia regis munia 
esse. 
(1,41,6) Seruius cum trabea et lictoribus prodit ac sede regia sedens alia decernit, de aliis consulturum se regem 
esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum iam expirasset Tarquinius, celata morte per speciem alienae fungendae 
uicis suas opes firmauit. Tum demum palam factum est conploratione in regia orta. Seruius praesidio firmo 
munitus primus iniussu populi uoluntate patrum regnauit. 
(1,41,7) Anci liberi iam tum, cum conprensis sceleris ministris <ut> uiuere regem et tantas esse opes Serui 
nuntiatum est, Suessam Pometiam exulatum ierant.

[1,42] Nec iam publicis magis consiliis Seruius quam priuatis munire opes et ne, qualis Anci liberum animus 
aduersus Tarquinium fuerat, talis aduersus se Tarquini liberum esset, duas filias iuuenibus regiis, Lucio atque 
Arrunti Tarquiniis, iungit; 
(1,42,2) nec rupit tamen fati necessitatem humanis consiliis, quin inuidia regni etiam inter domesticos infida 
omnia atque infesta faceret. Peropportune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus - iam enim 
indutiae exierant - aliisque Etruscis sumptum. 
(1,42,3) In eo bello et uirtus et fortuna enituit Tulli; fusoque ingenti hostium exercitu haud dubius rex, seu 
patrum seu plebis animos periclitaretur, Romam rediit. 
(1,42,4) Adgrediturque inde ad pacis longe maximum opus, ut, quem ad modum Numa diuini auctor iuris fuisset, 
ita Seruium conditorem omnis in ciuitate discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis fortunaeque 
aliquid interlucet, posteri fama ferrent. 
(1,42,5) Censum enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque munia non uiritim, 
ut ante, sed pro habitu pecuniarum fierent; tum classes centuriasque et hunc ordinem ex censu discripsit uel paci 
decorum uel bello.

[1,43] Ex iis, qui centum milium aeris aut maiorem censum haberent, octoginta confecit centurias, quadragenas 
seniorum ac iuniorum; 
(1,43,2) prima classis omnes appellati; seniores ad urbis custodiam ut praesto essent, iuuenes ut foris bella 
gererent. Arma his imperata galea, clipeum, ocreae, lorica, omnia ex aere, haec, ut tegumenta corporis essent; 
(1,43,3) tela in hostem hastaque et gladius. Additae huic classi duae fabrum centuriae, quae sine armis stipendia 
facerent; datum munus, ut machinas in bello ferrent. 
(1,43,4) Secunda classis intra centum usque ad quinque et septuaginta milium censum instituta, et ex iis, 
senioribus iunioribusque, uiginti conscriptae centuriae. Arma imperata scutum pro clipeo et praeter loricam 
omnia eadem. 
(1,43,5) Tertiae classis <in> quinquaginta milium censum esse uoluit; totidem centuriae et hae eodemque 
discrimine aetatium factae. Nec de armis quicquam mutatum, ocreae tantum ademptae. 
(1,43,6) In quarta classe census quinque et uiginti milium; totidem centuriae factae. Arma mutata, nihil praeter 
hastam et uerutum datum. 
(1,43,7) Quinta classis aucta; centuriae triginta factae. Fundas lapidesque missiles hi secum gerebant. <In> his 
accensi cornicines tubicinesque, in duas centurias distributi. 
(1,43,8) Vndecim milibus haec classis censebatur. Hoc minor census reliquam multitudinem habuit; inde una 
centuria facta est immunis militia. Ita pedestri exercitu ornato distributoque equitum ex primoribus ciuitatis 
duodecim scripsit centurias. 
(1,43,9) Sex item alias centurias tribus ab Romulo institutis sub iisdem, quibus inauguratae erant, nominibus 
fecit. Ad equos emendos dena milia aeris ex publico data, et, quibus equos alerent, uiduae adtributae, quae bina 
milia aeris in annos singulos penderent. 
(1,43,10) Haec omnia in dites a pauperibus inclinata onera. Deinde est honos additus: non enim, ut ab Romulo 
traditum ceteri seruauerant reges, uiritim suffragium eadem ui eodemque iure promisce omnibus datum est, sed 
gradus facti, ut neque exclusus quisquam suffragio uideretur et uis omnis penes primores ciuitatis esset. 
(1,43,11) Equites enim uocabantur primi; octoginta inde primae classis centuriae <primum peditum uocabantur>; 
ibi si uariaret, quod raro incidebat, ut secundae classis uocarentur; nec fere umquam infra ita descenderunt, ut ad 
infimos peruenirent. 
(1,43,12) Nec mirari oportet hunc ordinem, qui nunc est post expletas quinque et triginta tribus duplicato earum 
numero centuriis iuniorum seniorumque, ad institutam ab Seruio Tullio summam non conuenire. 
(1,43,13) Quadrifariam enim urbe diuisa regionibus collibusque, qui habitabantur, partes eas tribus appellauit, ut 
ego arbitror, ab tributo; nam eius quoque aequaliter ex censu conferendi ab eodem inita ratio est: neque eae 
tribus ad centuriarum distributionem numerumque quicquam pertinuere.

[1,44] Censu perfecto, quem maturauerat metu legis de incensis latae cum uinculorum minis mortisque, edixit, 
ut omnes ciues Romani, equites peditesque, in suis quisque centuriis in campo Martio prima luce adessent. 
(1,44,2) Ibi instructum exercitum omnem suouetaurilibus lustrauit; idque conditum lustrum appellatum, quia is 
censendo finis factus est. Milia octoginta eo lustro ciuium censa dicuntur; adicit scriptorum antiquissimus Fabius 
Pictor, eorum, qui arma ferre possent, eum numerum fuisse. 
(1,44,3) Ad eam multitudinem urbs quoque amplificanda uisa est. Addit duos colles, Quirinalem Viminalemque; 
inde deinceps auget Esquilias ibique ipse, ut loco dignitas fieret, habitat. Aggere et fossis et muro circumdat 
urbem; 
(1,44,4) ita pomerium profert. Pomerium, uerbi uim solam intuentes, postmoerium interpretantur esse; est autem 
magis circamoerium, locus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa 
terminis inaugurato consecrabant, ut neque interiore parte aedificia moenibus continuarentur; quae nunc uulgo 
etiam coniungunt, et extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli. 
(1,44,5) Hoc spatium, quod neque habitari neque arari fas erat, non magis, quod post murum esset, quam quod 
murus post id, pomerium Romani appellarunt; et in urbis incremento semper, quantum moenia processura erant, 
tantum termini hi consecrati proferebantur.

[1,45] Aucta ciuitate magnitudine urbis formatis omnibus domi et ad belli et ad pacis usus ne semper armis 
opes adquirerentur, consilio augere imperium conatus est, simul et aliquod addere urbi decus. 
(1,45,2) Iam tum erat inclitum Dianae Ephesiae fanum: id communiter a ciuitatibus Asiae factum fama ferebat. 
Eum consensum deosque consociatos laudare mire Seruius inter proceres Latinorum, cum quibus publice 
priuatimque hospitia amicitiasque de industria iunxerat. Saepe iterando eadem perpulit tandem, ut Romae fanum 
Dianae populi Latini cum populo Romano facerent. 
(1,45,3) Ea erat confessio caput rerum Romam esse de quo totiens armis certatum fuerat. Id quamquam omissum 
iam ex omnium cura Latinorum ob rem totiens infeliciter temptatam armis uidebatur, uni se ex Sabinis fors dare 
uisa est priuato consilio imperii recuperandi. 
(1,45,4) Bos in Sabinis nata cuidam patri familiae dicitur miranda magnitudine ac specie; fixa per multas aetates 
cornua in uestibulo templi Dianae monumentum ei fuere miraculo. 
(1,45,5) Habita, ut erat, res prodigii loco est; et cecinere uates, cuius ciuitatis eam ciuis Dianae immolasset, ibi 
fore imperium; idque carmen peruenerat ad antistitem fani Dianae. 
(1,45,6) Sabinusque, ut prima apta dies sacrificio uisa est, bouem Romam actam deducit ad fanum Dianae et ante 
aram statuit. Ibi antistes Romanus, cum eum magnitudo uictimae celebrata fama mouisset, memor responsi 
Sabinum ita adloquitur: "Quidnam tu, hospes, paras?" inquit "inceste sacrificium Dianae facere? Quin tu ante 
uiuo perfunderis flumine? infima ualle praefluit Tiberis". 
(1,45,7) Religione tactus hospes, qui omnia, ut prodigio responderet euentus, cuperet rite facta, extemplo 
descendit ad Tiberim. Interea Romanus immolat Dianae bouem. Id mire gratum regi atque ciuitati fuit.

[1,46] Seruius quamquam iam usu haud dubie regnum possedebat. tamen, quia interdum iactari uoces a iuuene 
Tarquinio audiebat se iniussu populi regnare, conciliata prius uoluntate plebis agro capto ex hostibus uiritim 
diuiso ausus est ferre ad populum, uellent iuberentne se regnare; tantoque consensu, quanto haud quisquam alius 
ante, rex est declaratus. 
(1,46,2) Neque ea res Tarquinio spem adfectandi regni minuit; immo eo impensius, quia de agro plebis aduersa 
patrum uoluntate senserat agi, criminandi Serui apud patres crescendique in curia sibi occasionem datam ratus 
est, et ipse iuuenis ardentis animi et domi uxore Tullia inquietum animum stimulante. 
(1,46,3) Tulit enim et Romana regia sceleris tragici exemplum, ut taedio regum maturior ueniret libertas 
ultimumque regnum esset, quod scelere partum foret. 
(1,46,4) Hic L- Tarquinius - Prisci Tarquini regis filius neposne fuerit, parum liquet; pluribus tamen auctoribus 
filium ediderim - fratrem habuerat Arruntem Tarquinium, mitis ingenii iuuenem. 
(1,46,5) His duobus, ut ante dictum est, duae Tulliae, regis filiae, nupserant, et ipsae longe dispares moribus. 
Forte ita inciderat, ne duo uiolenta ingenia matrimonio iungerentur, fortuna, credo, populi Romani, quo 
diuturnius Serui regnum esset constituique ciuitatis mores possent. 
(1,46,6) Angebatur ferox Tullia nihil materiae in uiro neque ad cupiditatem neque ad audaciam esse: tota in 
alterum auersa Tarquinium eum mirari, eum uirum dicere ac regio sanguine ortum; spernere sororem, quod 
uirum nacta muliebriter cessaret audacia. 
(1,46,7) Contrahit celeriter similitudo eos, ut fere fit: malum malo aptissimum; sed initium turbandi omnia a 
femina ortum est. Ea secretis uiri alieni adsuefacta sermonibus nullis uerborum contumeliis parcere de uiro ad 
fratrem, de sorore ad uirum; et se rectius uiduam et illum caelibem futurum fuisse contendere, quam cum impari 
iungi, ut elanguescendum aliena ignauia esset. 
(1,46,8) Si sibi eum, quo digna esset, dii dedissent uirum, domi se prope diem uisuram regnum, fuisse, quod 
apud patrem uideat. Celeriter adulescentem suae temeritatis implet. 
(1,46,9) Lucius Tarquinius et Tullia minor, prope continuatis funeribus cum domos uacuas nouo matrimonio 
fecissent, iunguntur nuptiis magis non prohibente Seruio quam adprobante.

[1,47] Tum uero in dies infestior Tulli senectus, infestius coepit regnum esse; iam enim ab scelere ad aliud 
spectare mulier scelus. Nec nocte nec interdiu uirum conquiescere pati, ne gratuita praeterita parricidia essent: 
(1,47,2) non sibi defuisse, cui nupta diceretur, nec cum quo tacita seruiret; defuisse, qui se regno dignum putaret, 
qui meminisset se esse Prisci Tarquini filium, qui habere quam sperare regnum mallet. 
(1,47,3) "Si tu is es cui nuptam esse me arbitror, et uirum et regem appello; sin minus, eo nunc peius mutata res 
est, quod istic cum ignauia est scelus. Quin accingeris? 
(1,47,4) Non tibi ab Corinthio nec ab Tarquiniis, ut patri tuo, peregrina regna moliri necesse est; di te penates 
patriique et patris imago et domus regia et in domo regale solium et nomen Tarquinium creat uocatque regem. 
(1,47,5) Aut si ad haec parum est animi, quid frustraris ciuitatem? Quid te ut regium iuuenem conspici sinis? 
Facesse hinc Tarquinios aut Corinthum, deuoluere retro ad stirpem, fratri similior quam patri". 
(1,47,6) His aliisque increpando iuuenem instigat nec conquiescere ipsa potest, si, cum Tanaquil, peregrina 
mulier, tantum moliri potuisset animo, ut duo continua regna uiro ac deinceps genero dedisset, ipsa, regio semine 
orta, nullum momentum in dando adimendoque regno faceret. 
(1,47,7) His muliebribus instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres; 
admonere paterni beneficii ac pro eo gratiam repetere; allicere donis iuuenes; cum de se ingentia pollicendo tum 
regis criminibus omnibus locis crescere. 
(1,47,8) Postremo, ut iam agendae rei tempus uisum est, stipatus agmine armatorum in forum inrupit. Inde 
omnibus perculsis pauore in regia sede pro curia sedens patres in curiam per praeconem ad regem Tarquinium 
citari iussit. 
(1,47,9) Conuenere extemplo, alii iam ante ad hoc praeparati, alii metu, ne non uenisse fraudi esset, nouitate ac 
miraculo attoniti et iam de Seruio actum rati. 
(1,47,10) Ibi Tarquinius maledicta ab stirpe ultima orsus: seruum seruaque natum post mortem indignam parentis 
sui, non interregno, ut antea, inito, non comitiis habitis, non per suffragium populi, non auctoribus patribus, 
muliebri dono regnum occupasse.  
(1,47,11) Ita natum, ita creatum regem, fautorem infimi generis hominem, ex quo ipse sit, odio alienae honestatis 
ereptum primoribus agrum sordidissimo cuique diuisisse; 
(1,47,12) omnia onera, quae communia quondam fuerint, inclinasse in primores ciuitatis; instituisse censum, ut 
insignis ad inuidiam locupletiorum fortuna esset et parata, unde, ubi uellet, egentissimis largiretur.

[1,48] Huic orationi Seruius cum interuenisset trepido nuntio excitatus, extemplo a uestibulo curiae magna 
uoce "quid hoc" inquit, "Tarquini, rei est? qua tu audacia me uiuo uocare ausus es patres aut in sede considere 
mea?" 
(1,48,2) Cum ille ferociter ad haec, se patris sui tenere sedem, multo quam seruum potiorem filium regis regni 
heredem, satis illum diu per licentiam eludentem insultasse dominis, clamor ab utriusque fautoribus oritur, et 
concursus populi fiebat in curiam apparebatque regnaturum, qui uicisset. 
(1,48,3) Tum Tarquinius necessitate iam etiam ipsa cogente ultima audere, multo et aetate et uiribus ualidior, 
medium arripit Seruium elatumque e curia in inferiorem partem per gradus deicit; inde ad cogendum senatum in 
curiam redit. 
(1,48,4) Fit fuga regis apparitorum atque comitum; ipse prope exsanguis, cum se minime regio comitatu domum 
se reciperet <peruenissetque ad summum Cyprium uicum>, ab iis qui missi ab Tarquinio fugientem consecuti 
erant interficitur. 
(1,48,5) Creditur, quia non abhorret a cetero scelere, admonitu Tulliae id factum. Carpento certe, id quod satis 
constat, in forum inuecta nec reuerita coetum uirorum euocauit uirum e curia regemque prima appellauit. 
(1,48,6) A quo facessere iussa ex tanto tumultu cum se domum reciperet peruenissetque ad summum Cyprium 
uicum, ubi Dianium nuper fuit, flectenti carpentum dextra in Vrbium cliuum, ut in collem Esquiliarum 
eueheretur, restitit pauidus atque inhibuit frenos is, qui iumenta agebat, iacentemque dominae Seruium 
trucidatum ostendit. 
(1,48,7) Foedum inhumanumque inde traditur scelus, monumentoque locus est. Sceleratum uicum uocant, quo 
amens agitantibus furiis sororis ac uiri Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur partemque sanguinis ac 
caedis paternae cruento uehiculo, contaminata ipsa respersaque, tulisse ad penates suos uirique sui, quibus iratis 
malo regni principio similes prope diem exitus sequerentur. 
(1,48,8) Seruius Tullius regnauit annos quattuor et quadraginta ita, ut bono etiam moderatoque succedenti regi 
difficilis aemulatio esset. Ceterum id quoque ad gloriam accessit, quod cum illo simul iusta ac legitima regna 
occiderunt. 
(1,48,9) Id ipsum tam mite ac tam moderatum imperium tamen, quia unius esset, deponere eum in animo 
habuisse quidam auctores sunt, ni scelus intestinum liberandae patriae consilia agitanti interuenisset.

[1,49] Inde L- Tarquinius regnare occepit, cui Superbo cognomen facta indiderunt, quia socerum gener 
sepultura prohibuit, Romulum quoque insepultum perisse dictitans, 
(1,49,2) primoresque patrum, quos Serui rebus fauisse credebat, interfecit; conscius deinde male quaerendi regni 
ab se ipso aduersus se exemplum capi posse, armatis corpus circumsaepsit; 
(1,49,3) neque enim ad ius regni quicquam praeter uim habebat, ut qui neque populi iussu neque auctoribus 
patribus regnaret. 
(1,49,4) Eo accedebat, ut in caritate ciuium nihil spei reponenti metu regnum tutandum esset. Quem ut pluribus 
incuteret, cognitiones capitalium rerum sine consiliis per se solus exercebat perque eam causam occidere, 
(1,49,5) in exilium agere, bonis multare poterat non suspectos modo aut inuisos, sed unde nihil aliud quam 
praedam sperare posset. 
(1,49,6) Praecipue ita patrum numero inminuto statuit nullos in patres legere, quo contemptior paucitate ipsa 
ordo esset minusque per se nihil agi indignarentur. 
(1,49,7) Hic enim regum primus traditum a prioribus morem de omnibus senatum consulendi soluit, domesticis 
consiliis rem publicam administrauit; bellum. pacem, foedera, societates per se ipse, cum quibus uoluit, iniussu 
populi ac senatus fecit diremitque. 
(1,49,8) Latinorum sibi maxime gentem conciliabat, ut peregrinis quoque opibus tutior inter ciues esset, neque 
hospitia modo cum primoribus eorum, sed adfinitates quoque iungebat. 
(1,49,9) Octauio Mamilio Tusculano - is longe princeps Latini nominis erat, si famae credimus, ab Vlixe deaque 
Circa oriundus - ei Mamilio filiam nuptum dat perque eas nuptias multos sibi cognatos amicosque eius conciliat.

[1,50] Iam magna Tarquini auctoritas inter Latinorum proceres erat, cum in diem certam ut ad lucum 
Ferentinae conueniant indicit: esse, quae agere de rebus communibus uelit. 
(1,50,2) Conueniunt frequentes prima luce ipse Tarquinius diem quidem seruauit, sed paulo ante, quam sol 
occideret, uenit. Multa ibi toto die in concilio uariis iactata sermonibus erant. 
(1,50,3) Turnus Herdonius ab Aricia ferociter in absentem Tarquinium erat inuectus: haud mirum esse Superbo 
inditum Romae cognomen - iam enim ita clam quidem mussitantes, uulgo tamen eum appellabant-; an quicquam 
superbius esse quam ludificari sic omne nomen Latinum? 
(1,50,4) Principibus longe ab domo excitis ipsum, qui concilium indixerit, non adesse. Temptari profecto 
patientiam, ut, si iugum acceperint, obnoxios premat. Cui enim non apparere, adfectare eum imperium in 
Latinos? 
(1,50,5) Quod si sui bene crediderint ciues aut si creditum illud et non raptum parricidio sit, credere et Latinos, 
quamquam ne sic quidem alienigenae, debere; 
(1,50,6) sin suos eius paeniteat, quippe qui alii super alios trucidentur, exulatum eant, bona amittant, quid spei 
melioris Latinis portendi? Si se audiant, domum suam quemque inde abituros neque magis ohseruaturos diem 
concilii, quam ipse, qui indixerit, obseruet. 
(1,50,7) Haec atque alia eodem pertinentia seditiosus facinerosusque homo hisque artibus opes domi nactus cum 
maxime dissereret, interuenit Tarquinius. 
(1,50,8) Is finis orationi fuit; auersi omnes ad Tarquinium salutandum. Qui silentio facto monitus a proximis, ut 
purgaret se, quod id temporis uenisset, disceptatorem ait se sumptum inter patrem et filium, cura reconciliandi 
eos in gratiam moratum esse et, quia ea res exemisset illum diem, postero die acturum, quae constituisset. 
(1,50,9) Ne id quidem ab Turno tulisse tacitum ferunt; dixisse enim nullam breuiorem esse cognitionem quam 
inter patrem et filium, paucisque transigi uerbis posse: ni pareat patri, habiturum infortunium esse.

[1,51] Haec Aricinus in regem Romanum increpans ex concilio abiit. Quam rem Tarquinius aliquanto quam 
uidebatur aegrius ferens confestim Turno necem machinatur, ut eundem terrorem, quo ciuium animos domi 
oppresserat, Latinis iniceret. 
(1,51,2) Et quia pro imperio palam interfici non poterat, oblato falso crimine insontem oppressit. Per aduersae 
factionis quosdam Aricinos seruum Turni auro corrupit, ut in deuersorium eius uim magnam gladiorum inferri 
clam sineret. 
(1,51,3) Ea cum multa nocte perfecta essent, Tarquinius paulo ante lucem accitis ad se principibus Latinorum 
quasi re noua perturbatus, moram suam hesternam, uelut deorum quadam prouidentia inlatam, ait saluti sibi 
atque illis fuisse. 
(1,51,4) Ab Turno dici sibi et primoribus populorum parari necem, ut Latinorum solus imperium teneat. 
Adgressurum fuisse hesterno die in concilio dilatam rem esse, quod auctor concilii afuerit, quem maxime peteret. 
(1,51,5) Inde illam absentis insectationem esse natam, quod morando spem destituerit. Non dubitare, si uera 
deferantur, quin prima luce, ubi uentum in concilium sit, instructus cum coniuratorum manu armatusque 
uenturus sit. Dici gladiorum ingentem esse numerum ad eum conuectum. 
(1,51,6) Id uanum necne sit extemplo sciri posse. Rogare eos, ut inde secum ad Turnum ueniant. 
(1,51,7) Suspectam fecit rem et ingenium Turni ferox et oratio hesterna et mora Tarquini, quod uidebatur ob eam 
differri caedes potuisse. Eunt inclinatis quidem ad credendum animis, tamen nisi gladiis deprehensis cetera uana 
existimaturi. 
(1,51,8) Vbi est eo uentum, Turnum ex somno excitatum circumsistunt custodes; conprehensisque seruis, qui 
caritate domini uim parabant, cum gladii abditi ex omnibus locis deuerticuli protraherentur, enimuero manifesta 
res uisa, iniectaeque Turno catenae; et confestim Latinorum concilium magno cum tumultu aduocatur. 
(1,51,9) Ibi tam atrox inuidia orta est gladiis in medio positis, ut indicta causa, nouo genere leti, deiectus ad 
caput aquae Ferentinae crate superne iniecta saxisque congestis mergeretur.

[1,52] Reuocatis deinde ad concilium Latinis Tarquinius conlaudatisque, qui Turnum nouantem res pro 
manifesto parricidio merita poena adfecissent, ita uerba fecit: 
(1,52,2) Posse quidem se uetusto iure agere, quod, cum omnes Latini ab Alba oriundi sint, in eo foedere 
teneantur quod ab Tullo res omnis Albana cum colonis suis in Romanum cesserit imperium; 
(1,52,3) ceterum se utilitatis id magis omnium causa censere ut renouetur id foedus, secundaque potius fortuna 
populi Romani ut participes Latini fruantur quam urbium excidia uastationesque agrorum, quas Anco prius, patre 
deinde suo regnante perpessi sint, semper aut exspectent aut patiantur. 
(1,52,4) Haud difficulter persuasum Latinis, quamquam in eo foedere superior Romana res erat: ceterum et 
capita nominis Latini stare ac sentire cum rege uidebant, et <Turnus> sui cuique periculi, si aduersatus esset, 
recens erat documentum. 
(1,52,5) Ita renouatum foedus, indictumque iunioribus Latinorum ut ex foedere die certa ad lucum Ferentinae 
armati frequentes adessent. 
(1,52,6) Qui ubi ad edictum Romani regis ex omnibus populis conuenere, ne ducem suum neue secretum 
imperium propriaue signa haberent, miscuit manipulos ex Latinis Romanisque ut ex binis singulos faceret 
binosque ex singulis; ita geminatis manipulis centuriones imposuit.

[1,53] Nec, ut iniustus in pace rex, ita dux belli prauus fuit; quin ea arte aequasset superiores reges, ni 
degeneratum in aliis huic quoque decori offecisset. 
(1,53,2) Is primus Volscis bellum in ducentos amplius post suam aetatem annos mouit Suessamque Pometiam ex 
his ui cepit. 
(1,53,3) Vbi cum diuendita praeda quadraginta talenta argenti refecisset, concepit animo eam amplitudinem Iouis 
templi, quae digna deum hominumque rege, quae Romano imperio, quae ipsius etiam loci maiestate esset; 
captiuam pecuniam in aedificationem eius templi seposuit. 
(1,53,4) Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios, propinquam urbem, nequiquam ui adortus, cum 
obsidendi quoque urbem spes pulso a moenibus adempta esset, postremo minime arte Romana, fraude ac dolo, 
adgressus est. 
(1,53,5) Nam cum uelut posito bello fundamentis templi iaciendis aliisque urbanis operibus intentum se esse 
simularet, Sextus filius eius, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composito Gabios, patris in se saeuitiam 
intolerabilem conquerens: 
(1,53,6) Iam ab alienis in suos uertisse superbiam et liberorum quoque eum frequentiae taedere, ut quam in curia 
solitudinem fecerit domi quoque faciat, ne quam stirpem, ne quem heredem regni relinquat. 
(1,53,7) Se quidem inter tela et gladios patris elapsum nihil usquam sibi tutum nisi apud hostes L- Tarquini 
credidisse. Nam, ne errarent, manere iis bellum quod positum simuletur, et per occasionem eum incautos 
inuasurum. 
(1,53,8) Quod si apud eos supplicibus locus non sit, pererraturum se omne Latium, Volscosque se inde et Aequos 
et Hernicos petiturum donec ad eos perueniat qui a patrum crudelibus atque impiis suppliciis tegere liberos 
sciant. 
(1,53,9) Forsitan etiam ardoris aliquid ad bellum armaque se aduersus superbissimum regem ac ferocissimum 
populum inuenturum. 
(1,53,10) Cum, si nihil morarentur, infensus ira porro inde abiturus uideretur, benigne ab Gabinis excipitur. 
Vetant mirari, si, qualis in ciues, qualis in socios, talis ad ultimum in liberos esset: 
(1,53,11) in se ipsum postremo saeuiturum, si alia desint. Sibi uero gratum aduentum eius esse, futurumque 
credere breui ut, illo adiuuante, a portis Gabinis sub Romana moenia bellum transferatur.

[1,54] Inde in consilia publica adhiberi. Vbi cum de aliis rebus adsentire se ueteribus Gabinis diceret quibus 
eae notiores essent, ipse identidem belli auctor esse et in eo sibi praecipuam prudentiam adsumere quod 
utriusque populi uires nosset, sciretque inuisam profecto superbiam regiam ciuibus esse quam ferre ne liberi 
quidem potuissent. 
(1,54,2) Ita cum sensim ad rebellandum primores Gabinorum incitaret, ipse cum promptissimis iuuenum 
praedatum atque in expeditiones iret et dictis factisque omnibus ad fallendum instructis uana adcresceret fides, 
dux ad ultimum belli legitur. 
(1,54,3) Ibi cum, inscia multitudine quid ageretur, proelia parua inter Romam Gabiosque fierent quibus 
plerumque Gabina res superior esset, tum certatim summi infimique Gabinorum Sex- Tarquinium dono deum 
sibi missum ducem credere. 
(1,54,4) Apud milites uero, obeundo pericula ac labores pariter, praedam munifice largiendo tanta caritate esse ut 
non pater Tarquinius potentior Romae quam filius Gabiis esset. 
(1,54,5) Itaque postquam satis uirium collectum ad omnes conatus uidebat, tum ex suis unum sciscitatum 
Romam ad patrem mittit quidnam se facere uellet, quando quidem ut omnia unus publice Gabiis posset ei dii 
dedissent. 
(1,54,6) Huic nuntio, quia, credo, dubiae fidei uidebatur, nihil uoce responsum est; rex uelut deliberabundus in 
hortum aedium transit sequente nuntio filii; ibi inambulans tacitus summa papauerum capita dicitur baculo 
decussisse. 
(1,54,7) Interrogando exspectandoque responsum nuntius fessus, ut re imperfecta, redit Gabios; quae dixerit ipse 
quaeque uiderit refert: Seu ira seu odio seu superbia insita ingenio nullam eum uocem emisisse. 
(1,54,8) Sexto ubi quid uellet parens quidue praeciperet tacitis ambagibus patuit, primores ciuitatis criminando 
alios apud populum, alios sua ipsos inuidia opportunos interemit. Multi palam, quidam in quibus minus speciosa 
criminatio erat futura clam interfecti. 
(1,54,9) Patuit quibusdam uolentibus fuga, aut in exsilium acti sunt, absentiumque bona iuxta atque 
interemptorum diuisui fuere. 
(1,54,10) Largitiones inde praedaeque; et dulcedine priuati commodi sensus malorum publicorum adimi, donec 
orba consilio auxilioque Gabina res regi Romano sine ulla dimicatione in manum traditur.

[1,55] Gabiis receptis, Tarquinius pacem cum Aequorum gente fecit, foedus cum Tuscis renouauit. Inde ad 
negotia urbana animum conuertit; quorum erat primum ut Iouis templum in monte Tarpeio monumentum regni 
sui nominisque relinqueret: Tarquinios reges ambos, patrem uouisse, filium perfecisse. 
(1,55,2) Et ut libera a ceteris religionibus area esset tota Iouis templique eius quod inaedificaretur, exaugurare 
fana sacellaque statuit quae aliquot ibi, a Tatio rege primum in ipso discrimine aduersus Romulum pugnae uota, 
consecrata inaugurataque postea fuerant. 
(1,55,3) Inter principia condendi huius operis mouisse numen ad indicandam tanti imperii molem traditur deos: 
nam cum omnium sacellorum exaugurationes admitterent aues, in Termini fano non addixere; 
(1,55,4) idque omen auguriumque ita acceptum est non motam Termini sedem unumque eum deorum non 
euocatum sacratis sibi finibus firma stabiliaque cuncta portendere. 
(1,55,5) Hoc perpetuitatis auspicio accepto, secutum aliud magnitudinem imperii portendens prodigium est: 
caput humanum integra facie aperientibus fundamenta templi dicitur apparuisse. 
(1,55,6) Quae uisa species haud per ambages arcem eam imperii caputque rerum fore portendebat, idque ita 
cecinere uates quique in urbe erant quosque ad eam rem consultandam ex Etruria acciuerant. 
(1,55,7) Augebatur ad impensas regis animus; itaque Pomptinae manubiae, quae perducendo ad culmen operi 
destinatae erant, uix in fundamenta suppeditauere. 
(1,55,8) Eo magis Fabio, praeterquam quod antiquior est, crediderim quadraginta ea sola talenta fuisse, quam 
Pisoni, 
(1,55,9) qui quadraginta milia pondo argenti seposita in eam rem scribit, quippe summam pecuniae neque ex 
unius tum urbis praeda sperandam et nullius ne horum quidem magnificentiae operum fundamenta non 
exsuperaturam.

[1,56] Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etruria accitis, non pecunia solum ad id publica est usus 
sed operis etiam ex plebe. Qui cum haud paruus et ipse militiae adderetur labor, minus tamen plebs grauabatur se 
templa deum exaedificare manibus suis 
(1,56,2) quam postquam et ad alia, ut specie minora, sic laboris aliquanto maioris traducebantur opera, foros in 
circo faciendos cloacamque maximam, receptaculum omnium purgamentorum urbis, sub terra agendam; quibus 
duobus operibus uix noua haec magnificentia quicquam adaequare potuit. 
(1,56,3) His laboribus exercita plebe, quia et urbi multitudinem, ubi usus non esset, oneri rebatur esse et colonis 
mittendis occupari latius imperii fines uolebat, Signiam Circeiosque colonos misit, praesidia urbi futura terra 
marique. 
(1,56,4) Haec agenti portentum terribile uisum: anguis ex columna lignea elapsus cum terrorem fugamque in 
regia fecisset, ipsius regis non tam subito pauore perculit pectus quam anxiis impleuit curis. 
(1,56,5) Itaque cum ad publica prodigia Etrusci tantum uates adhiberentur, hoc uelut domestico exterritus uisu 
Delphos ad maxime inclitum in terris oraculum mittere statuit. 
(1,56,6) Neque responsa sortium ulli alii committere ausus, duos filios per ignotas ea tempestate terras, ignotiora 
maria in Graeciam misit. 
(1,56,7) Titus et Arruns profecti; comes iis additus L- Iunius Brutus, Tarquinia, sorore regis, natus, iuuenis longe 
alius ingenio quam cuius simulationem induerat. Is cum primores ciuitatis, in quibus fratrem suum, ab auunculo 
interfectum audisset, neque in animo suo quicquam regi timendum neque in fortuna concupiscendum relinquere 
statuit contemptuque tutus esse, ubi in iure parum praesidii esset. 
(1,56,8) Ergo ex industria factus ad imitationem stultitiae, cum se suaque praedae esse regi sineret, Bruti quoque 
haud abnuit cognomen, ut sub eius obtentu cognominis liberator ille populi Romani animus latens opperiretur 
tempora sua. 
(1,56,9) Is tum ab Tarquiniis ductus Delphos, ludibrium uerius quam comes, aureum baculum inclusum corneo 
cauato ad id baculo tulisse donum Apollini dicitur, per ambages effigiem ingenii sui. 
(1,56,10) Quo postquam uentum est, perfectis patris mandatis, cupido incessit animos iuuenum sciscitandi ad 
quem eorum regnum Romanum esset uenturum. Ex infimo specu uocem redditam ferunt: "Imperium summum 
Romae habebit qui uestrum primus, o iuuenes, osculum matri tulerit". 
(1,56,11) Tarquinii, ut Sextus, qui Romae relictus fuerat, ignarus responsi expersque imperii esset, rem summa 
ope taceri iubent; ipsi inter se uter prior, cum Romam redissent, matri osculum daret, sorti permittunt. 
(1,56,12) Brutus alio ratus spectare Pythicam uocem, uelut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigit, scilicet 
quod ea communis mater omnium mortalium esset. 
(1,56,13) Reditum inde Romam, ubi aduersus Rutulos bellum summa ui parabatur.

[1,57] Ardeam Rutuli habebant, gens ut in ea regione atque in ea aetate diuitiis praepollens. Eaque ipsa causa 
belli fuit, quod rex Romanus cum ipse ditari, exhaustus magnificentia publicorum operum, tum praeda delenire 
popularium animos studebat, 
(1,57,2) praeter aliam superbiam regno infestos etiam, quod se in fabrorum ministeriis ac seruili tam diu habitos 
opere ab rege indignabantur. 
(1,57,3) Temptata res est, si primo impetu capi Ardea posset. Vbi id parum processit, obsidione munitionibusque 
coepti premi hostes. 
(1,57,4) In his statiuis, ut fit longo magis quam acri bello, satis liberi commeatus erant, primoribus tamen magis 
quam militibus; 
(1,57,5) regii quidem iuuenes interdum otium conuiuiis comisationibusque inter se terebant. 
(1,57,6) Forte potantibus his apud Sex- Tarquinium, ubi et Conlatinus cenabat Tarquinius, Egerii filius, incidit de 
uxoribus mentio; suam quisque laudare miris modis. 
(1,57,7) Inde certamine accenso Conlatinus negat uerbis opus esse, paucis id quidem horis posse sciri, quantum 
ceteris praestet Lucretia sua. "Quin, si uigor iuuentae inest, conscendimus equos inuisimusque praesentes 
nostrarum ingenia? Id cuique spectatissimum sit, quod necopinato uiri aduentu occurrerit oculis". 
(1,57,8) Incaluerant uino; "age sane" omnes; citatis equis aduolant Romam. Quo cum primis se intendentibus 
tenebris peruenissent, pergunt inde Collatiam, 
(1,57,9) ubi Lucretiam haudquaquam ut regias nurus, quas in conuiuio luxuque cum aequalibus uiderant tempus 
terentes, sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inueniunt. Muliebris 
certaminis laus penes Lucretiam fuit. 
(1,57,10) Adueniens uir Tarquiniique excepti benigne; uictor maritus comiter inuitat regios iuuenes. Ibi Sex- 
Tarquinium mala libido Lucretiae per uim stuprandae capit; cum forma tum spectata castitas incitat. 
(1,57,11) Et tum quidem ab nocturno iuuenali ludo in castra redeunt.

[1,58] Paucis interiectis diebus Sex- Tarquinius inscio Conlatino cum comite uno Collatiam uenit. 
(1,58,2) Vbi exceptus benigne ab ignaris consilii cum post cenam in hospitale cubiculum deductus esset, amore 
ardens, postquam satis tuta circa sopitique omnes uidebantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam uenit 
sinistraque manu mulieris pectore oppresso "Tace, Lucretia, inquit; Sex- Tarquinius sum; ferrum in manu est; 
moriere, si emiseris uocem". 
(1,58,3) Cum pauida ex somno mulier nullam opem, prope mortem imminentem uideret, tum Tarquinius fateri 
amorem, orare, miscere precibus minas, uersare in omnes partes muliebrem animum. 
(1,58,4) Vbi obstinatam uidebat et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus: cum mortua 
iugulatum seruum nudum positurum ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. 
(1,58,5) Quo terrore cum uicisset obstinatam pudicitiam uelut uictrix libido profectusque inde Tarquinius ferox 
expugnato decore muliebri esset, Lucretia maesta tanto malo nuntium Romam eundem ad patrem Ardeamque ad 
uirum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis ueniant; ita facto maturatoque opus esse; rem atrocem incidisse. 
(1,58,6) Sp- Lucretius cum P-Valerio Volesi filio, Conlatinus cum L- Iunio Bruto uenit, cum quo forte Romam 
rediens ab nuntio uxoris erat conuentus. Lucretiam sedentem maestam in cubiculo inueniunt. 
(1,58,7) Aduentu suorum lacrimae obortae quaerentique uiro "satin salue?" "minime" inquit; "quid enim salui est 
mulieri amissa pudicitia? uestigia uiri alieni Conlatine, in lecto sunt tuo; ceterum corpus est tantum uiolatum, 
animus insons; mors testis erit. Sed date dexteras fidemque haud impune adultero fore. 
(1,58,8) Sex- est Tarquinius, qui hostis pro hospite priore nocte ui armatus mihi sibique, si uos uiri estis, 
pestiferum hinc abstulit gaudium". 
(1,58,9) Dant ordine omnes fidem; consolantur aegram animi auertendo noxam ab coacta in auctorem delicti: 
mentem peccare, non corpus, et unde consilium afuerit, culpam abesse. 
(1,58,10) "Vos" inquit "uideritis, quid illi debeatur; ego me etsi peccato absoluo, supplicio non libero; nec una 
deinde impudica Lucretiae exemplo uiuet". 
(1,58,11) Cultrum, quem sub ueste abditum habebat, eum in corde defigit prolapsaque in uulnus moribunda 
cecidit. Conclamat uir paterque.

[1,59] Brutus illis luctu occupatis cultrum ex uulnere Lucretiae extractum manantem cruore prae se tenens, 
"per hunc" inquit "castissimum ante regiam iniuriam sanguinem iuro uosque, dii, testes facio me L- Tarquinium 
Superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe ferro, igni, quacumque dehinc ui possim, exacturum 
nec illos nec alium quemquam regnare Romae passurum". 
(1,59,2) Cultrum deinde Conlatino tradit, inde Lucretio ac Valerio, stupentibus miraculo rei, unde nouum in 
Bruti pectore ingenium. Vt praeceptum erat, iurant; totique ab luctu uersi in iram, Brutum iam inde ad 
expugnandum regnum uocantem sequuntur ducem. 
(1,59,3) Elatum domo Lucretiae corpus in forum deferunt concientque miraculo, ut fit, rei nouae atque 
indignitate homines. 
(1,59,4) Pro se quisque scelus regium ac uim queruntur. Mouet cum patris maestitia, tum Brutus castigator 
lacrimarum atque inertium querellarum auctorque, quod uiros, quod Romanos deceret, arma capiendi aduersus 
hostilia ausos. 
(1,59,5) Ferocissimus quisque iuuenum cum armis uoluntarius adest; sequitur et cetera iuuentus. Inde patri 
praesidio relicto, Collatiae ad portas custodibusque locatis, ne quis eum motum regibus nuntiaret, ceteri armati 
duce Bruto Romam profecti. 
(1,59,6) Vbi eo uentum est, quacumque incedit armata multitudo, pauorem ac tumultum facit; rursus ubi anteire 
primores ciuitatis uident, quidquid sit, haud temere esse rentur. 
(1,59,7) Nec minorem motum animorum Romae tam atrox res facit, quam Collatiae fecerat. Ergo ex omnibus 
locis urbis in forum curritur. Quo simul uentum est, praeco ad tribunum celerum, in quo tum magistratu forte 
Brutus erat, populum aduocauit. 
(1,59,8) Ibi oratio habita nequaquam eius pectoris ingeniique, quod simulatum ad eam diem fuerat, de ui ac 
libidine Sex- Tarquinii, de stupro infando Lucretiae et miserabili caede, de orbitate Tricipitini, cui morte filiae 
causa mortis indignior ac miserabilior esset. 
(1,59,9) Addita superbia ipsius regis miseriaeque et labores plebis in fossas cloacasque exhauriendas demersae; 
Romanos homines, uictores omnium circa populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus factos. 
(1,59,10) Indigna Ser- Tulli regis memorata caedes et inuecta corpori patris nefando uehiculo filia inuocatique 
ultores parentum di. 
(1,59,11) His atrocioribusque, credo, aliis, quae praesens rerum indignitas haudquaquam relatu scriptoribus 
facilia subicit, memoratis incensam multitudinem perpulit, ut imperium regi abrogaret exulesque esse iuberet L- 
Tarquinium cum coniuge ac liberis.  
(1,59,12) Ipse iunioribus, qui ultro nomina dabant, lectis armatisque ad concitandum inde aduersus regem 
exercitum Ardeam in castra est profectus; imperium in urbe Lucretio, praefecto urbis iam ante ab rege instituto, 
relinquit. 
(1,59,13) Inter hunc tumultum Tullia domo profugit exsecrantibus, quacumque incedebat, inuocantibusque 
parentum furias uiris mulieribusque.

[1,60] Harum rerum nuntiis in castra perlatis cum re noua trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos 
motus, flexit uiam Brutus - senserat enim aduentum -, ne obuius fieret; eodemque fere tempore diuersis 
itineribus Brutus Ardeam, Tarquinius Romam uenerunt. 
(1,60,2) Tarquinio clausae portae exsiliumque indictum; liberatorem urbis laeta castra accepere, exactique inde 
liberi regis. Duo patrem secuti sunt, qui exsulatum Caere in Etruscos ierunt. Sex- Tarquinius Gabios tamquam in 
suum regnum profectus ab ultoribus ueterum simultatium, quas sibi ipse caedibus rapinisque concierat, est 
interfectus. 
(1,60,3) L- Tarquinius Superbus regnauit annos quinque et uiginti. Regnatum Romae ab condita urbe ad 
liberatam annos ducentos quadraginta quattuor.
(1,60,4) Duo consules inde comitiis centuriatis a praefecto urbis ex commentariis Serui Tulli creati sunt, L- 
Iunius Brutus et L- Tarquinius Conlatinus.