[5,0] TERTVLLIANI ADVERSVS MARCIONEM LIBER QUINTUS. 

[5,1] (1) Nihil sine origine nisi deus solus. Quae quantum praecedit in statu 
omnium rerum, tantum praecedat necesse est etiam in retractatu earum, ut 
constare de statu possit, quia nec habeas dispicere quid quale sit, nisi certus 
an sit, cum cognoueris unde sit. Et ideo ex opusculi ordine ad hanc materiam 
deuolutus apostoli quoque originem a Marcione desidero, nouus aliqui discipulus 
nec ullius alterius auditor, qui nihil interim credam nisi nihil temere 
credendum, temere porro credi quodcunque sine originis agnitione creditur, 
quique dignissime ad sollicitudinem redigam istam inquisitionem, cum is mihi 
affirmatur apostolus quem in albo apostolorum apud euangelium non deprehendo. 
(2) Denique audiens postea eum a domino allectum, iam in caelis quiescente, 
quasi inprouidentiam existimo si non ante sciuit illum sibi necessarium 
Christus, sed iam ordinato officio apostolatus et in sua opera dimisso, ex 
incursu, non ex prospectu, adiciendum existimauit, necessitate, ut ita dixerim, 
non uoluntate. Quamobrem, Pontice nauclere, si nunquam furtiuas merces uel 
illicitas in acatos tuas recepisti, si nullum omnino onus auertisti uel 
adulterasti, cautior utique et fidelior in dei rebus, edas uelim nobis, quo 
symbolo susceperis apostolum Paulum, quis illum tituli charactere percusserit, 
quis transmiserit tibi, quis imposuerit, ut possis eum constanter exponere, ne 
illius probetur qui omnia apostolatus eius instrumenta protulerit. (3) Ipse se, 
inquit, apostolum est professus, et quidem non ab hominibus nec per hominem, sed 
per Iesum Christum. Plane profiteri potest semetipsum quis, uerum professio eius 
alterius auctoritate conficitur. Alius scribit, alius subscribit, alius 
obsignat, alius actis refert. Nemo sibi et professor et testis est. Praeter haec 
utique legisti multos uenturos qui dicant, Ego sum Christus. (4) Si est qui se 
Christum mentiatur, quanto magis qui se apostolum praedicet Christi? Adhuc ego 
in persona discipuli et inquisitoris conuersor, ut iam hinc et fidem tuam 
obtundam, qui unde eam probes non habes, et impudentiam suffundam, qui uindicas, 
et unde possis uindicare non recipis. Sit Christus, sit apostolus, ut alterius, 
dum non probantur nisi de instrumento creatoris. (5) Nam mihi Paulum etiam 
Genesis olim repromisit. Inter illas enim figuras et propheticas super filios 
suos benedictiones Iacob cum ad Beniamin direxisset, Beniamin, inquit, lupus 
rapax ad matutinum comedet adhuc, et ad uesperam dabit escam. Ex tribu enim 
Beniamin oriturum Paulum prouidebat, lupum rapacem ad matutinum comedentem, id 
est prima aetate uastaturum pecora domini ut persecutorem ecclesiarum, dehinc ad 
uesperam escam daturum, id est deuergente iam aetate oues Christi educaturum ut 
doctorem nationum. (6) Nam et Saulis primo asperitas insectationis erga Dauid, 
dehinc paenitentia et satisfactio, bona pro malis recipientis, non aliud 
portendebat quam Paulum in Saule secundum tribus et Iesum in Dauid secundum 
uirginis censum. Haec figurarum sacramenta si tibi displicent, certe Acta 
Apostolorum hunc mihi ordinem Pauli tradiderunt, a te quoque non negandum. Inde 
apostolum ostendo persecutorem, non ab hominibus neque per hominem; inde et ipsi 
credere inducor; inde te a defensione eius expello, nec timeo dicentem, Tu ergo 
negas apostolum Paulum? Non blasphemo quem tueor. Nego, ut te probare compellam. 
(7) Nego, ut meum esse conuincam. Aut si ad nostram fidem spectas, recipe quae 
eam faciunt. Si ad tuam prouocas, ede quae eam praestruunt. Aut proba esse quae 
credis; aut si non probas, quomodo credis? Aut qualis es aduersus eum credens a 
quo solo probatur esse quod credis? (8) Habe nunc et apostolum de meo sicut et 
Christum, tam meum apostolum quam et Christum. Iisdem et hic dimicabimus lineis, 
in ipso gradu prouocabimus praescriptionis, oportere scilicet et apostolum qui 
creatorisnegetur, immo et aduersus creatorem proferatur, nihil docere, nihil 
sapere, nihil uelle secundum ereatorem, et inprimis tanta constantia alium deum 
edicere quanta a lege creatoris abrupit. Neque enim uerisimile est ut auertens a 
Iudaismo non pariter ostenderet in cuius dei fidem auerteret, quia nemo transire 
posset a creatore nesciens ad quem transeundum sibi esset. (9) Siue enim 
Christus iam alium deum reuelauerat, sequebatur etiam apostoli testatio, uel ne 
non eius dei apostolus haberetur quem Christus reuelauerat, et quia non licebat 
abscondi ab apostolo qui iam reuelatus fuisset a Christo: siue nihil tale de deo 
Christus reuelauerat, tanto magis ab apostolo debuerat reuelari, qui iam non 
posset ab alio, non credendus sine dubio si nec ab apostolo reuelatus. Quod 
idcirco praestruximus, ut iam hinc profiteamur nos proinde probaturos nullum 
alium deum ab apostolo circumlatum, sicut probauimus nec a Christo, ex ipsius 
utique epistulis Pauli, quas proinde mutilatas etiam de numero forma iam 
haeretici euangelii praeiudicasse debebit.

[5,2] DE EPISTULA AD GALATAS. (1) Principalem aduersus Iudaismum epistulam nos 
quoque confitemur quae Galatas docet. Amplectimur etenim omnem illam legis 
ueteris abolitionem, ut et ipsam de creatoris uenientem dispositione, sicut 
saepe iam in isto ordine tractauimus de praedicata nouatione a prophetis dei 
nostri. Quodsi creator quidem uetera cessura promisit, nouis scilicet orituris, 
Christus uero tempus distinx<it decess>ionis istius (lex et prophetae usque ad 
Ioannem), terminum in Ioanne statuens inter utrumque ordinem desinentium exinde 
ueterum et incipientium nouorum, necessarie et apostolus in Christo post Ioannem 
reuelato uetera infirmat noua uero confirmat, atque ita non alterius dei fidem 
curat quam creatoris, apud quem et uetera decessura praedicabantur. (2) Igitur 
et legis destructio et euangelii aedificatio pro me faciunt in ista quoque 
epistula ad eam Galatarum praesumptionem pertinentes qua praesumebant Christum, 
ut puta creatoris, salua creatoris lege credendum, quod adhuc incredibile 
uideretur legem a suo auctore deponi. Porro si omnino alium deum ab apostolo 
audissent, ultro utique scissent abscedendum sibi esse a lege eius dei quem 
reliquissent alium secuti. Quis enim expectaret diutius discere quod nouam 
deberet sectari disciplinam, qui nouum deum recepisset? (3) Immo quia eadem 
quidem diuinitas praedicabatur in euangelio quae semper nota fuerat in lege, 
disciplina uero non eadem, hic erat totus quaestionis status, an lex creatoris 
ab euangelio deberet excludi in Christo creatoris. Denique aufer hunc statum, et 
uacat quaestio. Vacante autem quaestione ultro omnibus agnoscentibus discedendum 
sibi esse ab ordine creatoris per fidem dei alterius nulla apostolo materia 
competisset id tam presse docendi quod ultro fides ipsa dictasset. (4) Igitur 
tota intentio epistulae istius nihil aliud docet quam legis discessionem 
uenientem de creatoris dispositione, ut adhuc suggeremus. Si item nullius noui 
dei exserit mentionem, quod nusquam magis fecisset quam in ista materia, ut 
rationem scilicet ablegandae legis unica hac et sufficientissima definitione 
proponeret nouae diuinitatis, apparet quomodo scribat, Miror uos tam cito 
transferri ab eo qui uos uocauit in gratiam ad aliud euangelium, ex 
conuersatione aliud, non ex religione, ex disciplina, non ex diuinitate: quoniam 
quidem euangelium Christi a lege euocare deberet ad gratiam, non a creatore ad 
alium deum. (5) Nemo enim illos mouerat a creatore, ut uiderentur sic ad aliud 
euangelium transferri quasi dum ad creatorem transferuntur. Nam et adiciens quod 
aliud euangelium omnino non esset, creatoris confirmat id quod esse defendit. Si 
enim et creator euangelium repromittit, dicens per Esaiam, Ascende in montem 
excelsum, qui euangelizas Sioni, extolle uocem in ualentia tua, qui euangelizas 
Hierusalem; item ad apostolorum personam, Quam tempestiui pedes euangelizantium 
pacem, euangelizantium bona, utique et nationibus euangelizantium, quoniam et, 
In nomine eius, inquit, nationes sperabunt, Christi scilicet, cui ait, Posui te 
in lumen nationum; est autem euangelium etiam dei noui, quod uis tunc ab 
apostolo defensum; iam ergo duo sunt euangelia apud duos deos, et mentitus erit 
apostolus dicens quod aliud omnino non est, cum sit et aliud, cum sic suum 
euangelium defendere potuisset, ut potius demonstraret, non ut unum 
determinaret. Sed fortasse, ut fugias hinc, Et ideo, dices, subtexuit, Licet 
angelus de caelo aliter euangelizauerit, anathema sit, quia et creatorem sciebat 
euangelizaturum. (6) Rursus ergo te implicas. Hoc est enim quo adstringeris. Duo 
enim euangelia confirmare non est eius qui aliud iam negarit. Tamen lucet sensus 
eius qui suam praemisit personam: Sed et si nos aut angelus de caelo aliter 
euangelizauerit. Verbi enim gratia dictum est.Ceterum si nec ipse aliter 
euangelizaturus, utique nec angelus. Ita angelum ad hoc nominauit, quo multo 
magis hominibus non esset credendum, quando nec angelo nec apostolo, non angelum 
ad euangelium referret creatoris. (7) Exinde decurrens ordinem conuersionis suae 
de persecutore in apostolum scripturam Apostolicorum confirmat, apud quam ipsa 
etiam epistulae istius materia recognoscitur, intercessisse quosdam qui dicerent 
circumcidi oportere et obseruandam esse Moysi legem, tunc apostolos de ista 
quaestione consultos ex auctoritate spiritus renuntiasse non esse imponenda 
onera hominibus quae patres ipsi non potuissent sustinere. Quodsi et ex hoc 
congruunt Paulo Apostolorum Acta, cur ea respuatis iam apparet, ut deum scilicet 
non alium praedicantia quam creatorem, nec Christum alterius quam creatoris, 
quando nec promissio spiritus sancti aliunde probetur exhibita quam de 
instrumento Actorum. Quae utique uerisimile non est ex parte quidem apostolo 
conuenire, cum ordinem eius secundum ipsius testimonium ostendunt, ex parte uero 
dissidere, cum diuinitatem in Christo creatoris annuntiant, ut praedicationem 
quidem apostolorum non sit secutus Paulus, qui formam ab eis dedocendae legis 
accepit.

[5,3] (1) Denique ad patrocinium Petri ceterorumque apostolorum ascendisse 
Hierosolymam post annos quatuordecim scribit, ut conferret cum illis de 
euangelii sui regula, ne in uacuum tot annis cucurrisset aut curreret, si quid 
scilicet citra formam illorum euangelizaret. Adeo ab illis probari et 
constabiliri desiderarat, quos, si quando, uultis Iudaismi magis adfines 
subintellegi. (2) Cum uero nec Titum dicit circumcisum, iam incipit ostendere 
solam circumcisionis quaestionem ex defensione adhuc legis concussam ab eis quos 
propterea falsos et superinducticios fratres appellat, non aliud statuere 
pergentes quam perseuerantiam legis, ex fide sine dubio integra creatoris, atque 
ita peruertentes euangelium, non interpolatione scripturae qua Christum 
creatoris effingerent, sed retentione ueteris disciplinae ne legem creatoris 
excluderent. (3) Ergo propter falsos, inquit, superinducticios fratres, qui 
subintrauerant ad speculandam libertatem nostram quam habemus in Christo, ut nos 
subigerent seruituti, nec ad horam cessimus subiectioni. Intendamus enim et 
sensui ipsi et causae eius, et apparebit uitiatio scripturae. Cum praemittit, 
Sed nec Titus, qui mecum erat, cum esset Graecus, coactus est circumcidi, dehinc 
subiungit, Propter superinducticios falsos fratres, et reliqua, contrarii utique 
facti incipit reddere rationem, ostendens propter quid fecerit quod nec fecisset 
nec ostendisset si illud propter quod fecit non accidisset. (4) Denique dicas 
uelim, si non subintroissent falsi illi fratres ad speculandam libertatem eorum, 
cessissent subiectioni? Non opinor. Ergo cesserunt, quia fuerunt propter quos 
cederetur. Hoc enim rudi fidei et adhuc de legis obseruatione suspensae 
competebat, ipso quoque apostolo ne in uacuum cucurrisset aut curreret suspecto. 
(5) Itaque frustrandi erant falsi fratres, speculantes libertatem Christianam, 
ne ante eam in seruitutem abducerent Iudaismi quam Paulus sciret se non in 
uacuum cucurrisse, quam dexteras ei darent antecessores, quam ex censu eorum in 
nationes praedicandi munus subiret. Necessario igitur cessit ad tempus, et sic 
ei ratio constat Timotheum circumcidendi et rasos introducendi in templum, quae 
in Actis edicuntur, adeo uera, ut apostolo consonent profitenti factum se 
Iudaeis Iudaeum ut Iudaeos lucrifaceret, et sub lege agentem propter eos qui sub 
lege agerent, sic et propter superinductos illos, et omnibus nouissime omnia 
factum ut omnes lucraretur. (6) Si haec quoque intellegi ex hoc postulant, id 
quoque nemo dubitabit, eius dei et Christi praedicatorem Paulum cuius legem 
quamuis excludens, interim tamen pro temporibus admiserat, statim amoliendam si 
nouum deum protulisset. Bene igitur quod et dexteras Paulo dederunt Petrus et 
Iacobus et Ioannes, et de officii distributione pepigerunt, ut Paulus in 
nationes, illi in circumcisionem, tantum ut meminissent egenorum, et hoc 
secundum legem creatoris, pauperes et egenos fouentis, sicut in euangelii uestri 
retractatu probatum est. (7) Adeo constat de lege sola fuisse quaestionem, dum 
ostenditur quid ex lege custodiri conuenerit. Sed reprehendit Petrum non recto 
pede incedentem ad euangelii ueritatem. Plane reprehendit, non ob aliud tamen 
quam ob inconstantiam uictus, quem pro personarum qualitate uariabat, timens eos 
qui erant ex circumcisione, non ob aliquam diuinitatis peruersitatem, de qua et 
aliis in faciem restitisset, qui de minore causa conuersationis ambiguae Petro 
ipsi non pepercit. Sed quomodo Marcionitae uolunt credi? (8) De cetero pergat 
apostolus, negans ex operibus legis iustificari hominem, sed ex fide. Eiusdem 
tamen dei cuius et lex. Nec enim laborasset fidem a lege discernere, quam 
diuersitas ipsius diuinitatis ultro discreuisset, si fuisset. Merito non 
reaedificabat quae destruxit. Destrui autem lex habuit ex quo uox Ioannis 
clamauit in eremo: Parate uias domini, ut fierent riui et colles et montes 
repleti et humiliati, et tortuosa et aspera in rectitudinem et in campos, id est 
legis difficultates in euangelii facilitates. Meminerat iam et psalmi esse 
tempus: Disrumpamus a nobis uincula eorum, et abiciamus a nobis iugum ipsorum; 
ex quo tumultuatae sunt gentes et populi meditati sunt inania, astiterunt reges 
terrae et magistratus congregati sunt in unum aduersus dominum et aduersus 
Christum ipsius; ut iam ex fidei libertate iustificetur homo, non ex legis 
seruitute, quia iustus ex fide uiuit. (9) Quod si prophetes Abacuc 
praenuntiauit, habes et apostolum prophetas confirmantem, sicut et Christus. 
Eius ergo dei erit fides in qua uiuet iustus, cuius et lex in qua non 
iustificatur operarius. Proinde si in lege maledictio est, in fide uero 
benedictio, utrumque habes propositum apud creatorem: Ecce posui, inquit, ante 
te maledictionem et benedictionern. Non potes distantiam uindicare, quae etsi 
rerum est, non ideo auctorum, quae ab uno auctore proponitur. Cur autem Christus 
factus sit pro nobis maledictio ipso apostolo edocente, manifestum est quam 
nobiscum faciat, id est secundum fidem creatoris. (10) Neque enim quia creator 
pronuntiauit, Maledictus omnis in ligno suspensus, ideo uidebitur alterius dei 
esse Christus et idcirco a creatore iam tunc in lege maledictus. Et quomodo 
praemaledixisset eum creator quem ignorat? Cur autem non magis competat creatori 
filium suum dedisse maledictioni suae quam illi deo tuo subdidisse maledictioni, 
et quidem pro homine alieno? Denique si atrox uidetur hoc in creatore circa 
filium, proinde tuo in deo; si uero rationale et in tuo, proinde et in meo, et 
magis in meo. (11) Facilius enim crederetur eius esse per maledictionem Christi 
benedictionem prospexisse homini qui et maledictionem aliquando et benedictionem 
proposuerit ante hominem, quam qui neutrum unquam sit apud te professus. 
Accepimus igitur benedictionem spiritalem per fidem, inquit, ex qua scilicet 
uiuit iustus, secundum creatorem. Hoc est ergo quod dico, eius dei fidem esse 
cuius est forma gratiae fidei. Sed et cum adicit: Omnes enim filii estis fidei, 
ostenditur quid supra haeretica industria eraserit, mentionem scilicet Abrahae, 
qua nos apostolus filios Abrahae per fidem affirmat, secundum quam mentionem hic 
quoque filios fidei notauit. Ceterum quomodo filii fidei? et cuius fidei, si non 
Abrahae? (12) Si enim Abraham deo credidit, et deputatum est iustitiae, atque 
exinde pater multarum nationum meruit nuncupari, nos autem credendo deo magis 
proinde iustificamur, sicut Abraham, et uitam proinde consequimur, sicut iustus 
ex fide uiuit: sic fit ut et supra filios nos Abrahae pronuntiarit, qua patris 
fidei, et hic filios fidei, per quam Abraham pater nationum fuerat repromissus. 
Ipsum quod fidem a circumcisione reuocabat, nonne Abrahae filios constituere 
quaerebat, qui in carnis integritate crediderat? Denique alterius dei fides ad 
formam dei alterius non potest admitti, ut credentes iustitiae deputet, ut 
iustos uiuere faciat, ut nationes filios fidei dicat. Totum hoc eius est apud 
quem ante iam notum est.

[5,4] (1) Sub eadem Abrahae mentione, dum ipso sensu reuincatur, Adhuc, inquit, 
secundum hominem dico: dum essemus paruuli, sub elementis mundi eramus positi, 
ad deseruiendum eis. Atquin non est hoc humanitus dictum. Non enim exemplum est, 
sed ueritas. Quis enim paruulus, utique sensu, quod sunt nationes, non elementis 
subiectus est mundi, quae pro deo suspicit? Illud autem fuit, quod cum Secundum 
hominem dixisset, tamen testamentum hominis nemo spernit aut superordinat. (2) 
Exemplo enim humani testamenti permanentis diuinum tuebatur. Abrahae dictae sunt 
promissiones et semini eius: non dixit seminibus, quasi pluribus, sed semini, 
tanquam uni, quod Christus est. Erubescat spongia Marcionis! Nisi quod ex 
abundanti retracto quae abstulit, cum ualidius sit illum ex his reuinci quae 
seruauit. Cum autem euenit impleri tempus, misit deus filium suum, utique is qui 
etiam ipsorum temporum deus est quibus saeculum constat, qui signa quoque 
temporum ordinauit, soles et lunas et sidera et stellas, qui filii denique sui 
reuelationem in extremitatem temporum et disposuit et praedicauit: In nouissimis 
diebus erit manifestus mons domini, et, In nouissimis diebus effundam de spiritu 
meo in omnem carnem, secundum Ioelem. Ipsius erat sustinuisse tempus impleri 
cuius erat etiam finis temporis, sicut initium. (3) Ceterum deus ille otiosus, 
nec operationis nec praedicationis ullius, atque ita nec temporis alicuius, quid 
omnino egit quod efficeret tempus impleri et iam implendum sustineri? Si nihil, 
satis uanum est ut creatoris tempora sustinuerit seruiens creatori. Cui autem 
rei misit filium suum? Ut eos qui sub lege erant redimeret, hoc est ut efficeret 
tortuosa in uiam rectam et aspera in uias lenes, secundum Esaiam, ut uetera 
transirent et noua orirentur, lex noua ex Sion et sermo domini ex Hierusalem, et 
ut adoptionem filiorum acciperemus, utique nationes, quae filii non eramus. (4) 
Et ipse enim lux erit nationum, et in nomine eius nationes sperabunt. Itaque ut 
certum esset nos filios dei esse, misit spiritum suum in corda nostra, 
clamantem: Abba, pater. In nouissimis enim, inquit, diebus effundam de meo 
spiritu in omnem carnem. Cuius gratia, nisi cuius et promissio gratiae? (5) Quis 
pater, nisi qui et factor? Post has itaque diuitias non erat reuertendum ad 
infirma et mendica elementa. Elementa autem apud Romanos quoque etiam primae 
litterae solent dici. Non ergo per mundialium elementorum derogationem a deo 
eoram auertere cupiebat, etsi dicendo supra, Si ergo his qui non natura sunt dei 
seruitis, physicae, id est naturalis, superstitionis elementa pro deo habentis 
suggillabat errorem, nec sic tamen elementorum deum taxans. Sed quae uelit 
intellegi elementa, primas scilicet litteras legis, ipse declarat. (6) Dies 
obseruatis et menses et tempora et annos, et sabbata ut opinor et coenas puras 
et ieiunia et dies magnos. Cessare enim ab his quoque, sicut et circumcisione, 
oportebat ex decretis creatoris, qui et per Esaiam, Neomenias uestras et sabbata 
et diem magnum non sustinebo, ieiunium et ferias et cerimonias uestras odit 
anima mea; et per Amos, Odi, reieci cerimonias uestras, et non odorabor in 
frequentiis uestris; item per Osee, Auertam uniuersas iocunditates eius et 
cerimonias eius et sabbata et neomenias eius et omnes frequentias eius. (7) Quae 
ipse constituerat, inquis, erasit? Magis quam alius; aut si alius, ergo ille 
adiuuit sententiam creatoris, auferens quae et ille damnauerat. Sed non huius 
loci quaestio cur leges suas creator infregerit. Sufficit quod infracturum 
probauimus, ut confirmetur nihil apostolum aduersus creatorem determinasse, cum 
et ipsa amolitio legis a creatore sit. (8) Sed ut furibus solet aliquid excidere 
de praeda in indicium, ita credo et Marcionem nouissimam Abrahae mentionem 
dereliquisse, nulla magis auferenda, etsi ex parte conuertit. Si enim Abraham 
duos liberos habuit, unum ex ancilla et alium ex libera, sed qui ex ancilla 
carnaliter natus est, qui uero ex libera per repromissionem: quae sunt 
allegorica, id est aliud portendentia: haec sunt enim duo testamenta, siue duae 
ostensiones, sicut inuenimus interpretatum, unum a monte Sina in synagogam 
Iudaeorum secundum legem generans in seruitutem, aliud super omnem principatum 
generans, uim, dominationem, et omne nomen quod nominatur, non tantum in hoc 
aeuo sed et in futuro, quae est mater nostra, in quam repromisimus sanctam 
ecclesiam; ideoque adicit, Propter quod, fratres, non sumus ancillae filii sed 
liberae, utique manifestauit et Christianismi generositatem in filio Abrahae ex 
libera nato allegoriae habere sacramentum, sicut et Iudaismi seruitutem legalem 
in filio ancillae, atque ita eius dei esse utramque dispositionem apud quem 
inuenimus utriusque dispositionis delineationem. (9) Ipsum quod ait, Qua 
libertate Christus nos manumisit, nonne eum constituit manumissorem qui fuit 
dominus? Alienos enim seruos nec Galba manumisit, facilius liberos soluturus. Ab 
eo igitur praestabitur libertas apud quem fuit seruitus legis. Et merito. Non 
decebat manumissos rursus iugo seruitutis, id est legis, adstringi, iam psalmo 
adimpleto: Disrumpamus uincula eorum et abiciamus a nobis iugum ipsorum, 
postquam archontes congregati sunt in unum aduersus dominum et aduersus Christum 
ipsius. (10) De seruitute igitur exemptos ipsam seruitutis notam eradere 
perseuerabat, circumcisionem, ex praedicationis scilicet propheticae 
auctoritate, memor dictum per Hieremiam, Et circumcidimini praeputia cordis 
uestri; quia et Moyses, Circumcidetis duricordiam uestram, id est non carnem. 
Denique si circumcisionem ab alio deo ueniens excludebat, cur etiam 
praeputiationem negat quicquam ualere in Christo, sicut et circumcisionem? (11) 
praeferre enim debebat aemulam eius quam expugnabat, si ab aemulo circumcisionis 
deo esset. Porro quia et circumcisio et praeputiatio uni deo deputabantur, ideo 
utraque in Christo uacabat propter fidei praelationem, illius fidei de qua erat 
scriptum: Et in nomine eius nationes credent, illius fidei quam dicendo per 
dilectionem perfici sic quoque creatoris ostendit. Siue enim dilectionem dicit 
quae in deum, et hoc creatoris est, Diliges deum ex toto corde tuo, et ex tota 
anima tua, et ex totis uiribus tuis ; siue quae in proximum, Et proximum tuum 
tanquam te, creatoris est. (12) Qui autem turbat uos, iudicium feret. A quo deo? 
Ab optimo? Sed ille non iudicat. A creatore? Sed nec ille damnabit assertorem 
circumcisionis. Quodsi non erit alius qui iudicet nisi creator, iam ergo non 
damnabit legis defensores nisi qui ipse eam cessare constituit. Quid nunc si et 
confirmat illam ex parte qua debet? Tota enim, inquit, lex in uobis adimpleta 
est: Diliges proximum tuum tanquam te. (13) Aut si sic uult intellegi, Adimpleta 
est, quasi iam non adimplenda, ergo non uult ut diligam proximum tanquam me, ut 
et hoc cum lege cessauerit. Sed perseuerandum erit senaper in isto praecepto. 
Ergo lex creatoris etiam ab aduersario probata est, nec dispendium sed 
compendium ab eo consecuta est, redacta summa in unum iam praeceptum. Sed nec 
hoc alii magis competit quam auctori. Atque adeo cum dicit, Onera uestra inuicem 
sustinete et sic adimplebitis legem Christi, si hoc non potest fieri nisi quis 
diligat proximum sibi tanquam se, apparet, Diliges proximum tibi tanquam te, per 
quod auditur, Inuicem onera uestra portate, Christi esse legem, quae sit 
creatoris, atque ita Christum creatoris esse, dum Christi est lex creatoris. 
(14) Erratis, deus non deridetur. Atquin derideri potest deus Marcionis, qui nec 
irasci nouit nec ulcisci. Quod enim seuerit homo, hoc et metet. Ergo 
retributionis et iudicii deus intentat. Bonum autem facientes non fatigemur, et 
Dum habemus tempus, operemur bonum. Nega creatorem bonum facere praecepisse, et 
diuersa doctrina sit diuersae diuinitatis. Porro si retributionem praedicat, ab 
eodem erit et corruptionis messis et uitae. (15) Tempore autem suo metemus, quia 
et Ecclesiasticus, Tempus inquit erit omni rei. Sed et mihi, famulo creatoris, 
mundus crucifixus est, non tamen deus mundi, et ego mundo, non tamen deo mundi. 
Mundum enim quantum ad conuersationem eius posuit, cui renuntiando mutuo 
transfigimur et inuicem morimur. Persecutores uocat Christi. Cum uero adicit 
stigmata Christi in corpore suo gestare se (utique corporalia competunt), iam 
non putatiuam, sed ueram et solidam carnem professus est Christi, cuius stigmata 
corporalia ostendit.

[5,5] DE EPISTULA AD CORINTHIOS PRIMA. (1) Praestructio superioris epistulae ita 
duxit, ut de titulo eius non retractauerim, certus et alibi retractari eum 
posse, communem scilicet et eundem in epistulis omnibus. Quod non utique salutem 
praescribit eis quibus scribit, sed gratiam et pacem, non dico. Quid illi cum 
Iudaico adhuc more, destructori Iudaismi? Nam et hodie Iudaei in pacis nomine 
appellant, et retro in scripturis sic salutabant. Sed intellego illum defendisse 
officio suo praedicationem creatoris: Quam maturi pedes euangelizantium bona, 
euangelizantium pacem. (2) Euangelizator enim bonorum, id est gratiae dei, pacem 
quam praeferendam sciebat. Haec cum a deo patre nostro et domino Iesu annuntians 
communibus nominibus utatur, competentibus nostro quoque sacramento, non puto 
dispici posse quis deus pater et dominus Iesus praedicetur, nisi ex accedentibus 
cui magis competant. (3) Primo quidem patrem dominum praescribo non alium 
agnoscendum quam et hominis et uniuersitatis creatorem et institutorem: porro 
patri etiam domini nomen accedere ob potestatem, quod et filius per patrem 
capiat: dehinc gratiam et pacem non solum eius esse a quo praedicabantur, sed 
eius qui fuerit offensus. Nec gratia enim fit nisi offensae, nec pax nisi belli. 
(4) Et populus autem per disciplinae transgressionem et omne hominum genus per 
naturae dissimulationem et deliquerat et rebellauerat aduersus creatorem. Deus 
autem Marcionis, et quia ignotus, non potuit offendi, et quia nescit irasci. 
Quae ergo gratia a non offenso? quae pax a non rebellato? (5) Ait crucem Christi 
stultitiam esse perituris, uirtutem autem et sapientiam dei salutem 
consecuturis; et ut ostenderet unde hoc eueniret, adicit: Scriptum est enim, 
Perdam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium irritam faciam. Si haec 
creatoris sunt, et quae ad causam crucis pertinent stultitiae deputat, ergo ct 
crux et per crucem Christus ad creatorem pertinebit, a quo praedicatum est quod 
ad crucem pertinet. (6) Aut si creator, qua aemulus, idcirco sapientiam abstulit 
ut crux Christi scilicet aduersarii stultitia deputetur, ecquomodo potest 
aliquid ad crucem Christi non sui creator pronuntiasse, quem ignorabat cum 
praedicabat? Sed et cur apud dominum optimum et profusae misericordiae alii 
salutem referunt, credentes crucem uirtutem et sapientiam dei esse, alii 
perditionem, quibus Christi crux stultitia reputatur, si non creatoris est 
aliquam et populi et humani generis offensam detrimento sapientiae atque 
prudentiae multasse? (7) Hoc sequentia confirmabunt, cum dicit, Nonne infatuauit 
deus sapientiam mundi? cumque et hic adicit quare: Quoniam in dei sapientia non 
intellexit mundus per sapientiam dominum, boni duxit deus per stultitiam 
praedicationis saluos facere credentes. Sed prius de mundo disceptabo, quatenus 
subtilissimi haeretici hic uel maxime mundum per dominum mundi interpretantur, 
nos autem hominem qui sit in mundo intellegimus, ex forma simplici loquelae 
humanae, qua plerumque id quod continet ponimus pro eo quod continetur. Circus 
clamauit, et forum locutum est, et basilica fremuit, id est qui in his locis rem 
egerunt. Igitur quia homo, non deus, mundi in sapientia non cognouit deum, quem 
cognoscere debuerat, et Iudaeus in sapientia scripturarum et omnis gens in 
sapientia operum, ideo deus idem qui in sapientia sua non erat agnitus statuit 
sapientiam hominum stultitia repercutere, saluos faciendo credentes quosque in 
stultam crucis praedicationem. (8) Quoniam Iudaei signa desiderant, qui iam de 
deo certi esse debuerant, et Graeci sapientiam quaerunt, qui suam scilicet, non 
dei, sapientiam sistunt. Ceterum si nouus deus praedicaretur, quid deliquerant 
Iudaei signa desiderantes quibus crederent, aut Graeci sapientiam sectantes cui 
magis crederent? Ita et remuneratio ipsa in Iudaeos et Graecos et zeloten deum 
confirmat et iudicem, qui ex retributione aemula et iudice infatuauerit 
sapientiam mundi. Quodsi eius sunt et causae cuius adhibentur scripturae, ergo 
de creatore tractans apostolus non intellecto creatorem utique docet 
intellegendum. (9) Etiam quod scandalum Iudaeis praedicat Christum, prophetiam 
super illo consignat creatoris, dicentis per Esaiam, Ecce posui in Sion lapidem 
offensionis et petram scandali. Petra autem fuit Christus: etiam Marcion seruat. 
Quid est autem stultum dei sapientius hominibus, nisi crux et mors Christi? Quid 
infirmum dei fortius homine, nisi natiuitas et caro dei? Ceterum si nec natus ex 
uirgine Christus nec carne constructus ac per hoc neque crucem neque mortem uere 
perpessus est, nihil in illo fuit stultum et infirmum; nec iam stulta mundi 
elegit deus ut confundat sapientiam, nec infirma mundi elegit deus ut confundat 
fortia, nec inhonesta et minima et contemptibilia, quae non sunt, id est quae 
non uere sunt, ut confundat quae sunt, id est quae uere sunt. Nihil enim a deo 
dispositum est uere modicum et ignobile et contemptibile, sed quod ab homine. 
Apud creatorem autem etiam uetera stultitiae et infirmitati et inhonestati et 
pusillitati et contemptui deputari possunt. (10) Quid stultius, quid infirmius, 
quam sacrificiorum cruentorum et holocaustomatum nidorosorum a deo exactio? Quid 
infirmius quam uasculorum et grabatorum purgatio? Quid inhonestius quam carnis 
iam erubescentis alia dedecoratio? Quid tam humile quam talionis indictio? Quid 
tam contemptibile quam ciborum exceptio? Totum, quod sciam, uetus testamentum 
omnis haereticus irridet. Stulta enim mundi elegit deus, ut confundat sapientiam 
(Marcionis deus nihil tale, quia nec aemulatur contraria contrariis redarguere), 
ne glorietur omnis caro, ut, quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in domino 
glorietur. In quo? utique in eo qui hoc praecepit: nisi creator praecepit ut in 
deo Marcionis glorietur.

[5,6] (1) Igitur per haec omnia ostendit cuius dei sapientiam loquatur inter 
perfectos, eius scilicet qui sapientiam sapientium abstulerit et prudentiam 
prudentium irritam fecerit, qui infatuauerit sapientiam mundi, stulta eligens 
eius et disponens in salutem. Hanc dicit sapientiam in occulto fuisse quac 
fuerit in stultis et in pusillis et inhonestis, quae latuerit etiam sub figuris, 
allegoriis et aenigmatibus, reuelanda postmodum in Christo, posito in lumen 
nationum a creatore promittente per Esaiae uocem patefacturum se thesauros 
inuisibiles et occultos. (2) Nam ut absconderit aliquid is deus qui nihil egit 
omnino in quod aliquid abscondisse existimaretur, satis incredibile. Ipse si 
esset, latere non posset, nedum aliqua eius sacramenta. Creator autem tam ipse 
notus quam et sacramenta eius, palam scilicet decurrentia apud Israel, sed de 
significantiis obumbrata, in quibus sapientia dei delitescebat, inter perfectos 
narranda suo in tempore, proposita uero in proposito dei ante saecula. (3) Cuius 
et saecula, nisi creatoris? Si enim et saecula temporibus structa sunt, tempora 
autem diebus et mensibus et annis compinguntur, dies porro et menses et anni 
solibus et lunis et sideribus creatoris signantur in hoc ab eo positis (Et 
erunt, enim inquit, in signa mensium et annorum), apparet et saecula creatoris 
esse, et omne quod ante saecula propositum dicatur non alterius esse quam cuius 
et saecula. (4) Aut probet dei sui saecula Marcion; ostendat et mundum ipsum in 
quo saecula deputentur, uas quodammodo temporum, et signa aliqua uel ordinem 
eorum. Si nihil demonstrat, reuertor ut et illud dicam, Cur autem ante saecula 
creatoris proposuit gloriam nostram? Posset uideri eam ante saecula proposuisse 
quam introductione saeculi reuelasset. At cum id facit paene iam totis saeculis 
creatoris prodactis, uane ante saecula proposuit, et non magis intra saecula, 
quod reuelaturus erat paene post saecula. (5) Non enim eius est festinasse in 
proponendo cuius et retardasse in reuelando. Creatori autem competit utrumque, 
et ante saecula proposuisse et in fine saeculorum reuelasse, quia et quod 
proposuit et reuelauit medio spatio saeculorum in figuris et aenigmatibus et 
allegoriis praeministrauit. Sed quia subicit de gloria nostra, quod eam nemo ex 
principibus huius aeui scierit, ceterum si scissent nunquam dominum gloriae 
crucifixissent, argumentatur haereticus quod principes huius aeui dominum, 
alterius scilicet dei Christum, cruci confixerint, ut et hoc in ipsum recidat 
creatorem. (6) Porro cui supra ostendimus quibus modis gloria nostra a creatore 
sit deputanda, praeiudicatum esse debebit eam quae in occulto fuerit apud 
creatorem merito ignotam etiam ab omnibus uirtutibus et potestatibus creatoris, 
quia nec famulis liceat consilia nosse dominorum, nedum illis apostatis angelis 
ipsique principi transgressionis, diabolo, quos magis extraneos fuisse 
contenderim ob culpam ab omni conscientia dispositionum creatoris. (7) Sed iam 
nec mihi competit principes huius aeui uirtutes et potestates interpretari 
creatoris, quia ignorantiam illis adscribit apostolus, Iesum autem et secundum 
nostrum euangelium diabolus quoque in temptatione cognouit, et secundum commune 
instrumentum spiritus nequam sciebat eum sanctum dei esse et Iesum uocari et in 
perditionem eorum uenisse. Etiam parabola fortis illius armati, quem alius 
ualidior oppressit et uasa eius occupauit, si in creatoris accipitur apud 
Marcionem, iam nec ignorasse ultra potuit creator deum gloriae dum ab eo 
opprimitur, nec in cruce eum figere aduersus quem ualere non potuit, et superest 
ut secundum me quidem credibile sit scientes uirtutes et potestates creatoris 
deum gloriae Christum suum crucifixisse, qua desperatione et malitiae 
redundantia serui quoque scelestissimi dominos suos interficere non dubitant. 
Scriptum est enim apud me satanam in Iudam introisse. (8) Secundum autem 
Marcionem nec apostolus hoc loco patitur ignorantiam adscribi uirtutibus 
creatoris in gloriae dominum, quia scilicet non illas uult intellegi principes 
huius aeui. Quodsi non uidetur de spiritalibus dixisse principibus, ergo de 
saecularibus dixit, de populo principali, utique non inter nationes, de ipsis 
archontibus eius, de rege Herode, etiam de Pilato, et quo maior principatus 
huius aeui Romana dignitas praesidebat. (9) Ita et cum destruuntur 
argumentationes diuersae partis, nostrae expositiones aedificantur. Sed uis 
adhuc gloriam nostram dei tui esse et apud eum in occulto fuisse. Et quare adhuc 
eodem et deus instrumento et apostolus nititur? Quid illi cum sententiis 
prophetarum ubique? Quis enim cognouit sensum domini, et quis illi consiliarius 
fuit? Esaias est. Quid illi etiam cum exemplis dei nostri? (10) Nam quod 
architectum se prudentem affirmat, hoc inuenimus significari depalatorem 
disciplinae diuinae a creatore per Esaiam: Auferam, enim inquit, a Iudaea inter 
cetera et sapientem architectum. Et numquid ipse tunc Paulus destinabatur, de 
ludaea, id est de Iudaismo, auferri habens in aedificationem Christianismi, 
positurus unicum fundamentum, quod est Christus? quia et de hoc per eundem 
prophetam creator, Ecce ego, inquit, inicio in fundamenta Sionis lapidem 
pretiosum, honorabilem, et qui in eum crediderit non confundetur. (11) Nisi si 
structorem se terreni operis deus profitebatur, ut non de Christo suo 
significaret qui futurus esset fundamentum credentium in eum; super quod prout 
quisque superstruxerit, dignam scilicet uel indignam doctrinam, si opus eius per 
ignem probabitur, si merces illi per ignem rependetur, creatoris est: quia per 
ignem iudicatur uestra superaedificatio, utique sui fundamenti, id est sui 
Christi. Nescitis quod templum dei sitis, et in uobis inhabitet spiritus dei? Si 
homo et res et opus et imago et similitudo et caro per terram et anima per 
afflatum creatoris est, totus ergo in alieno habitat deus Marcionis si non 
creatoris sumus templum. (12) Quodsi templum dei quis uitiauerit, uitiabitur, 
utique a deo templi. Ultorem intentans, creatorem intentabis. Stulti estote, ut 
sitis sapientes. Quare? Sapientia enim huius mundi stultitia est penes deum. 
Penes quem deum? Si nihil nobis et ad hunc sensum pristina praeiudicauerunt, 
bene quod et hic adstruit: Scriptum est enim, Deprehendens sapientes in nequitia 
illorum; et rursus, Dominus scit cogitationes sapientium, quod sint superuacuae. 
(13) In totum enim praescriptum a nobis erit, nulla illum sententia uti potuisse 
eius dei quem destruere deberet, si non illi doceret. Ergo, inquit, nemo 
glorietur in homine. Et hoc secundum creatoris disciplinam: Miserum hominem, qui 
spem habet in hominem! et, Bonum est fidere in deo quam fidere in hominibus; ita 
et gloriari.

[5,7] (1) Et occulta tenebrarum ipse illuminabit, utique per Christum, qui Christum 
illuminationem repromisit, se quoque lucernam pronuntiauit, scrutantem corda et 
renes. Ab illo erit et laus unicuique a quo et contrarium laudis, ut a iudice. 
Certe, inquis, uel hic mundum deum mundi interpretatur, dicendo, Spectaculum 
facti sumus mundo et angelis et horninibus: quia si mundum homines mundi 
significasset, non etiam homines postmodum nominasset. Immo ne ita 
argumentareris, prouidentia spiritus sancti demonstrauit quomodo dixisset, 
Spectaculum facti sumus mundo, dum angelis qui mundo ministrant, et hominibus 
quibus ministrant. (2) Verebatur nimirum tantae constantiae uir, ne dicam 
spiritus sanctus, praesertim ad filios scribens, quos in euangelio generauerat, 
libere deum mundi nominare, aduersus quem nisi exserte non posset uideri 
praedicare. Non defendo secundum legem creatoris displicuisse illum qui mulierem 
patris sui habuit. Communis et publicae religionis secutus sit disciplinam. Sed 
cum eum damnat dedendum satanae, damnatoris dei praeco est. Viderit et quomodo 
dixerit, In interitum carnis ut spiritus saluus sit in die domini, dum et de 
carnis interitu et de salute spiritus iudicarit, et auferri iubens malum de 
medio creatoris frequentissimam sententiam commemorauerit: (3) Expurgate uetus 
fermentum, ut sitis noua conspersio, sicut estis azymi. Ergo azymi figurae erant 
nostrae apud creatorem. Sic et pascha nostrum immolatus est Christus. Quare 
pascha Christus, si non pascha figura Christi per similitudinem sanguinis 
salutaris pecoris et Christi? Quid nobis et Christo imagines induit sollemnium 
creatoris, si non erant nostrae? (4) Auertens autem nos a fornicatione 
manifestat carnis resurrectionem. Corpus, inquit, non fornicationi sed domino, 
et dominus corpori, ut templum deo et deus templo. Templum ergo deo peribit, et 
deus templo? Atquin uides, Qui dominum suscitauit, et nos suscitabit; in corpore 
quoque suscitabit, quia corpus domino, et dominus corpori. Et bene quod aggerat, 
Nescitis corpora uestra membra esse Christi? Quid dicet haereticus? Membra 
Christi non resurgent, quae nostra iam non sunt? Empti enim sumus pretio magno. 
(5) Plane nullo, si phantasma fuit Christus nec habuit ullam substantiam 
corporis quam pro nostris corporibus dependeret. Ergo et Christus habuit quo nos 
redimeret, et si aliquo magno redemit haec corpora, in quae eadem committenda 
fornicatio non erit, ut in membra iam Christi non nostra, utique sibi salua 
praestabit quae magno comparauit. Iam nunc quomodo honorabimus, quomodo tollemus 
deum in corpore perituro? (6) Sequitur de nuptiis congredi, quas Marcion 
constantior apostolo prohibet. Etenim apostolus, etsi bonum continentiae 
praefert, tamen coniugium et contrahi permittit et usui esse, et magis retineri 
quam disiungi suadet. Plane Christus uetat diuortium, Moyses uero permittit. 
Marcion totum concubitum auferens fidelibus (uiderint enim catechumeni eius), 
repudium ante nuptias iubens, cuius sententiam sequitur, Moysi an Christi? (7) 
Atquin et Christus cum praecipit mulierem a uiro non discedere, aut si 
discesserit mancre innuptam aut reconciliari uiro, et repudium permisit, quod 
non in totum prohibuit, et matrimonium confirmauit, quod primo uetuit disiungi, 
et si forte disiunctum uoluit reformari. Sed et continentiae quas ait causas? 
(8) Quia tempus in collecto est. Putaueram, quia deus alius in Christo; et tamen 
a quo est collectio temporis, ab eo erit et quod collectioni temporis congruit. 
Nemo alieno tempori consulit. Pusillum deum affirmas tuum, Marcion, quem in 
aliquo coangustat tempus creatoris. Gerte praescribens tantum in domino esse 
nubendum, ne qui fidelis ethnicum matrimonium contrahat, legem tuetur creatoris, 
allophylorum nuptias ubique prohibentis. (9) Sed, Et si sunt qui dicuntur dei, 
siue in caelis siue in terris, apparet quomodo dixerit; non quasi uere sint, sed 
quia sint qui dicantur, quando non sint. De idolis enim coepit de idolothytis 
disputaturus: Scimus quod idolum nihil sit. Creatorem autem et Marcion deum non 
negat; ergo non potest uideri apostolus creatorem quoque inter eos posuisse qui 
dei dicantur et tamen non sint, quando, et si fuissent, nobis tamen unus esset 
deus pater. Ex quo omnia nobis, nisi cuius omnia? Quaenam ista? Habes in 
praeteritis, Omnia uestra sunt, siue Paulus, siue Apollo, siue Cephas, siue 
mundus, siue uita, siue mors, siue praesentia, siue futura. (10) Adeo omnium 
deum creatorem facit, a quo et mundus et uita et mors, quae alterius dei esse 
non possunt. Ab eo igitur inter omnia et Christus. Ex labore suo unumquemque 
docens uiuere oportere satis exempla praemiserat militum pastorum rusticorum; 
sed diuina illi auctoritas deerat. Legem igitur opponit creatoris ingratis, quam 
destruebat; sui enim dei nullam talem habebat. Boui, inquit, terenti os non 
obligabis, et adicit, Numquid de bubus pertinet ad dominum? etiam de bubus 
propter homines benignum? Propter nos enim scriptum est, inquit. (11) Ergo et 
legem allegoricam secundum nos probauit, et de euangelio uiuentibus 
patrocinantem, ac propter hoc non alterius esse euangelizatores quam cuius lex 
quae prospexit illis, cum dicit, Propter nos enim scriptum est. Sed noluit uti 
legis potestate, quia maluit gratis laborare. Hoc ad gloriam suam retulit, quam 
negauit quemquam euacuaturum, non ad legis destructionem qua alium probauit 
usurum. Ecce enim et in petram offendit caecus Marcion de qua bibebant in 
solitudine patres nostri. Si enim petra illa Christus fuit, utique creatoris, 
cuius et populus, cui rei figuram extranei sacramenti interpretatur? An ut hoc 
ipsum doceret figurata fuisse uetera in Christum ex illis recensendum? Nam et 
reliquum exitum populi decursurus praemittit, Haec autem exempla nobis sunt 
facta. (13) Dic mihi, a creatore alterius quidem ignoti dei hominibus exempla 
sunt facta, an alius deus ab alio mutuatur exempla, et quidem aemulo? De illo me 
terret sibi a quo fidem meam transfert. Meliorem me illi aduersarius faciet? Iam 
si deliquero eadem quae et populus, eademne passurus sum, an non? Atquin si non 
eadem, uane mihi timenda proponit quae non sum passurus. Passurus autem a quo 
ero? Si a creatore, qualia infligere ipsius est? et quale erit ut peccatorem 
aemuli sui puniat magis quam e contrario foueat deus zelotes? Si ab illo deo, 
atquin punire non nouit. Ita tota ista propositio apostoli nulla ratione 
consistit, si non ad disciplinam creatoris est. (14) Denique et in clausula 
praefationi respondet. Haec autem quemadmodum euenerunt illis, scripta sunt ad 
nos commonendos, in quos fines aeuorum decucurrerunt. O creatorem et praescium 
iam et admonitorem alienorum Christianorum! Praetereo si quando paria eorum quae 
retractata sunt, quaedam et breuiter expungo. Magnum argumentum dei alterius 
permissio omnium obsoniorum aduersus legem. Quasi non et ipsi confiteamur legis 
onera dimissa, sed ab eo qui imposuit, qui nouationem repromisit. Ita et cibos 
qui abstulit, reddidit quod et a primordio praestitit. Ceterum si quis alius 
deus fuisset, destructor dei nostri, nihil magis suos prohibuisset quam de 
copiis aduersarii uiuere.

[5,8] (1) Caput uiri Christus est. Quis Christus? qui non est uiri auctor? Caput 
enim ad auctoritatem posuit, auctoritas autem non alterius erit quam auctoris. 
Cuius denique uiri caput est ? Certe de quo subicit, Vir enim non debet caput 
uelare, cum sit dei imago. Igitur si creatoris est imago (ille enim Christum 
sermonem suum intuens hominem futurum, Faciamus, inquit, hominem ad imaginem et 
similitudinem nostram), quomodo possum alterum habere caput, non eum cuius imago 
sum? (2) Cum enim imago sim creatoris, non est in me locus capitis alterius. Sed 
et quare mulier potestatem super caput habere debebit? Si quia ex uiro et 
propter uirum facta est, secundum institutionem creatoris, sic quoque eius 
disciplinam apostolus curauit de cuius institutione causas disciplinae 
interpretatur. Adicit etiam, Propter angelos. Quos? id est cuius? Si creatoris 
apostatas, merito, ut illa facies quae eos scandalizauit notam. quandam referat 
de habitu humilitatis et obscuratione decoris: si uero propter angelos dei 
alterius, quid ueretur, si nec ipsi Marcionitae feminas appetunt? (3) Saepe iam 
ostendimus haereses apud apostolum inter mala ut malum poni, et eos probabiles 
intellegendos qui haereses ut malum fugiant. Proinde panis et calicis sacramento 
iam in euangelio probauimus corporis et sanguinis dominici ueritatem aduersus 
phantasma Marcionis. Sed et omnem iudicii mentionem creatori competere, ut deo 
iudici, toto paene opere tractatum est. (4) Nunc de spiritalibus dico, haec 
quoque in Christum a creatore promissa, sub illa praescriptione, iustissima 
opinor, qua non alterius credenda sit exhibitio quam cuius probata fuerit 
repromissio. Pronuntiauit Esaias, Prodibit uirga de radice Iesse, et flos de 
radice ascendet, et requiescet super eum spiritus domini. Dehinc species eius 
enumerat: Spiritus sapientiae et intellegentiae, spiritus consilii et ualentiae, 
et spiritus agnitionis et religionis, spiritus eum replebit timoris dei. 
Christum enim in floris figura ostendit oriturum ex uirga profecta de radice 
Iesse, id est uirgine generis Dauid, filii Iesse, in quo Christo consistere 
haberet tota substantia spiritus, non quasi postea obuentura illi qui semper 
spiritus dei fuerit, ante carnem quoque, ne ex hoc argumenteris prophetiam ad 
eum Christum pertinere qui ut homo tantum ex solo censu Dauid postea 
consecuturus sit dei sui spiritum, sed quoniam exinde quo floruisset in carne 
sumpta ex stirpe Dauid, requiescere in illo omnis haberet operatio gratiae 
spiritalis, et concessare et finem facere, quantum ad Iudaeos; (5) sicut et res 
ipsa testatur, nihil exinde spirante penes illos spiritu creatoris, ablato a 
Iudaea sapiente et prudente architecto et consiliario et propheta, ut hoc sit, 
Lex et prophetae usque ad Ioannem. Accipe nunc quomodo et a Christo in caelum 
recepto charismata obuentura pronuntiarit. Ascendit in sublimitatem, id est in 
caelum: captiuam duxit captiuitatem, id est mortem uel humanam seruitutem: dedit 
data filiis hominurn, id est donatiua quae charismata dicimus. Eleganter Filiis 
hominum ait, non passim Hominibus, nos ostendens filios hominum, id est uere 
hominum, apostolorum. (6) In euangelio, enim inquit, ego uos generaui, et, Filii 
mei quos parturio rursus. Iam nunc et illa promissio spiritus absolute facta per 
loelem: In nouissimis diebus effundam de meo spiritu in omnem carnem, et 
prophetabunt filii filiaeque eorum, et super seruos et ancillas meas de meo 
spiritu effundam. (7) Et utique si in nouissimos dies gratiam spiritus creator 
repromisit, Christus autem spiritalium dispensator in nouissimis diebus 
apparuit, dicente apostolo, At ubi tempus expletum est misit deus filium suum, 
et rursus, Quia tempus iam in collecto est, apparet et de temporum ultimorum 
praedicatione hanc gratiam spiritus ad Christum praedicatoris pertinere. Compara 
denique species apostoli et Esaiae. (8) Alii, inquit, datur per spiritum sermo 
sapientiae: statim et Esaias spiritum sapientiae posuit. Alii sermo scientiae: 
hic erit sermo intellegentiae et consilii. Alii fides in eodem spiritu: hic erit 
spiritus religionis et timoris dei. Alii donum curationum, alii uirtutum: hic 
erit ualentiae spiritus. Alii prophetia, alii distinctio spirituum, alii genera 
linguarum, alii interpretatio linguarum: hic erit agnitionis spiritus. (9) Vide 
apostolum et in distributione facienda unius spiritus et in specialitate 
interpretanda prophetae conspirantem, Possum dicere, ipsum quod corporis nostri 
per multa et diuersa membra unitatem charismatum uariorum compagini adaequauit, 
eundem et corporis humani et spiritus sancti dominum ostendit, qui merita 
charismatum noluerit esse in corpore spiritus quae nec in corpore humano 
collocauit, qui de dilectione quoque omnibus charismatibus praeponenda apostolum 
instruxerit principali praecepto, quod probauit et Christus, (10) Diliges 
dominum de totis praecordiis et totis uiribus et tota anima tua et proximum tuum 
tanquam te ipsum. Et si quod in lege scriptum esset commemorat, in aliis linguis 
et in aliis labiis locuturum creatorem, cum hac commemoratione charisma 
linguarum confirmat, nec hic potest uideri alienum charisma creatoris 
praedicatione confirmasse. (11) Aeque praescribens silentium mulieribus in 
ecclesia, ne quid discendi duntaxat gratia loquantur (ceterum prophetandi ius et 
illas habere iam ostendit, cum mulieri etiam prophetanti uelamen imponit), ex 
lege accipit subiciendae feminae auctoritatem, quam, ut semel dixerim, nosse non 
debuit nisi in destructionem. (12) Sed ut iam a spiritalibus recedamus, res 
ipsae probare debebunt quis nostrum temere deo suo uindicet, et an nostrae parti 
possit opponi, haec et si creator repromisit in suum Christum nondum reuelatum, 
ut Iudaeis tantum destinatum, suas habitura in suo tempore in suo Christo et in 
suo populo operationes. Exhibeat itaque Marcion dei sui dona, aliquos prophetas, 
qui tamen non de humano sensu sed de dei spiritu sint locuti, qui et futura 
praenuntiarint et cordis occulta traduxerint; edat aliquem psalmum, aliquam 
uisionem, aliquam orationem, duntaxat spiritalem, in ecstasi, id est amentia, si 
qua linguae interpretatio accessit; probet etiam mihi mulierem apud se 
prophetasse ex illis suis sanctioribus feminis magnidicam: si haec omnia 
facilius a me proferuntur, et utique conspirantia regulis et dispositionibus et 
disciplinis creatoris, sine dubio dei mei erit et Christus et spiritus et 
apostolus. Habet professionem meam qui uoluerit eam exigere.

[5,9] (1) Interim Marcionites nihil huiusmodi exhibebit, qui timct iam pronuntiare 
cuius magis Christus nondum sit reuelatus. Sicut meus expectandus est, qui a 
primordio praedicatus est, illius idcirco non est, quia non a primordio sit. 
Melius nos credimus in Christum futurum quam haereticus in nullum. (2) Mortuorum 
resurrectionem quomodo quidam tunc negarint prius dispiciendum est. Utique eodem 
modo quo et nunc; siquidem semper resurrectio carnis negatur. Ceterum animam et 
sapientium plures diuinam uindicantes saluam repromittunt, et uulgus ipsum ea 
praesumptione defunctos colit qua animas eorum manere confidit: ceterum corpora 
aut ignibus statim aut feris aut etiam diligentissime condita temporibus tamen 
aboleri manifestum est. Si ergo carnis resurrectionem negantes apostolus 
retundit, utique aduersus illos tuetur quod illi negabant, carnis scilicet 
resurrectionem. Habes compendio responsum. (3) Cetera iam ex abundanti. Nam et 
ipsum quod mortuorum resurrectio dicitur, exigit defendi proprietates 
uocabulorum. Ita uocabulum mortuum non est nisi quod amisit animam, de cuius 
facultate uiuebat. Corpus est quod amittit animam et amittendo fit mortuum; ita 
mortui uocabulum corpori competit. Porro si resurrectio mortui est, mortuum 
autem non aliud est quam corpus, corporis erit resurrectio. (4) Sic et 
resurrectionis uocabulum non aliam rem uindicat quam quae cecidit. Surgere enim 
potest dici et quod omnino non cecidit, quod semper retro iacuit. Resurgere 
autem non est nisi eius quod cecidit; iterum enim surgendo, quia cecidit, 
resurgere dicitur. RE enim syllaba iterationi semper adhibetur. Cadere ergo 
dicimus corpus in terram per mortem, sicut et res ipsa testatur, ex dei lege. 
Corpori enim dictum est, Terra es et in terram ibis. Ita quod de terra est ibit 
in terram. Hoc cadit quod in terram abit, hoc resurgit quod cadit. (5) Quia per 
hominem mors, et per hominem resurrectio. Hic mihi et Christi corpus ostenditur 
in nomine hominis, qui constat ex corpore, ut saepe iam docuimus. Quodsi sic in 
Christo uiuificamur omnes sicut mortificamur in Adam, quando in Adam corpore 
mortificemur, sic necesse est in Christo corpore uiuificemur. Ceterum similitudo 
non constat si non in eadem substantia mortificationis in Adam, uiuificatio 
concurrat in Christo. Sed interposuit adhuc aliquid de Christo, et propter 
praesentem disceptationem non omittendum. (6) Tanto magis enim probabitur carnis 
resurrectio, quanto Christum eius dei ostendero apud quem creditur carnis 
resurrectio. Cum dicit, Oportet enim regnare eum, donec ponat inimicos eius sub 
pedes eius, iam quidem et ex hoc ultorem deum edicit, atque exinde ipsum qui hoc 
Christo repromiserit: Sede ad dexteram meam donec ponam inimicos tuos scabellum 
pedum tuorum: uirgam uirtutis tuae emittet dominus ex Sion, et dominabitur in 
medio inimicorum tuorum tecum. (7) Sed necesse est ad meam sententiam pertinere 
defendam eas scripturas quas et Iudaei nobis auocare conantur. Dicunt denique 
hunc psalmum in Ezechiam cecinisse, quia is sederit ad dexteram templi, et 
hostes eius auerterit deus et absumpserit; propterea igitur et cetera, Ante 
luciferum ex utero generaui te, in Ezechiam conuenire et in Ezechiae 
natiuitatem. Nos edimus euangelia (de quorum fide aliquid utique iam in tanto 
opere istos confirmasse debemus), nocturna natiuitate declarantia dominum, ut 
hoc sit ante luciferum, et ex stella magis intellecta, et ex testimonio angeli 
qui nocte pastoribus annuntiauit natum esse cum maxime Christum, et ex loco 
partus, in diuersorium enim ad noctem conuenitur. (8) Fortassean et mystice 
factum sit ut nocte Christus nasceretur, lux ueritatis futurus ignorantiae 
tenebris. Sed nec, Generaui te, edixisset deus, nisi filio uero. Nam etsi de 
toto populo ait, Filios generaui, sed non adiecit Ex utero. Cur autem adiecit Ex 
utero tam uane, quasi aliqui hominum ex utero natus dubitaretur, nisi quia 
curiosius uoluit intellegi in Christum: Ex utero generaui te, id est ex solo 
utero, sine uiri semine, carni deputans <quod> ex utero, spiritui quod ex ipso. 
His accedit, Tu es sacerdos in aeuum. Nec sacerdos autem Ezechias, nec in aeuum, 
etsi fuisset. Secundum ordinem, inquit, Melchisedec. (9) Quid Ezechias ad 
Melchisedec altissimi sacerdotem, et quidem non circumcisum, qui Abraham 
circumcisum iam accepta decimarum oblatione benedixit? At in Christum conueniet 
ordo Melchisedec, quoniam quidem Christus proprius et legitimus dei antistes, 
praeputiati sacerdotii pontifex, tum in nationibus constitutus, a quibus magis 
suscipi habebat, cognituram se quandoque circumcisionem et Abrahae gentem, cum 
ultimo uenerit, acceptatione et benedictione dignabitur. Est et alius psalmus 
ita incipiens: Deus, iudicium tuum regi da, id est Christo regnaturo, et 
iustitiam tuam filio regis, id est populo Christi. (10) Filii enim eius sunt qui 
in ipso renascuntur. Sed et hic psalmus Salomoni canere dicetur. Quae tamen soli 
competunt Christo docere non poterunt etiam cetera non ad Salomonem, sed ad 
Christum pertinere? Descendit, inquit, tanquam imber super uellus, et uelut 
stillae destillantes in terram; placidum descensum eius et insensibilem 
describens de caelo in carnem. Salomon autem etsi descendit alicunde, non tamen 
sicut imber, quia non de caelo. Sed simpliciora quaeque proponam. (11) 
Dominabitur, inquit, a mari ad mare, et a flumine usque ad terminos terrae. Hoc 
soli datum est Christo; ceterum Salomon uni et modicae Iudaeae imperauit. 
Adorabunt illum omnes reges. Quem omnes, nisi Christum? Et seruient ei omnes 
nationes. Cui omnes, nisi Christo? Sit nomen eius in aeuum. Cuius nomen in 
aeternum, nisi Christi? Ante solem manebit nomen eius. Ante solem enim sermo 
dei, id est Christus. (12) Et benedicentur in illo uniuersae gentes. In Salomone 
nulla natio benedicitur, in Christo uero omnis. Quid nunc, si et deum eum iste 
psalmus demonstrat? Et beatum eum dicent: quoniam, Benedictus dominus deus 
Israelis, qui facit mirabilia solus: benedictum nomen gloriae eius, et 
replebitur uniuersa terra gloria eius. (13) Contra Salomon, audeo dicere, etiam 
quam habuit in deo gloriam amisit per mulierem in idololatriam usque pertractus. 
Itaque cum in medio psalmo illud quoque positum sit: Inimici eius puluerem 
lingent, subiecti utique pedibus ipsius, ad illud pertinebit propter quod hunc 
psalmum et intuli et ad meam sententiam defendi, ut confirmauerim et regni 
gloriam et inimicorum subiectionem secundum dispositionem creatoris, 
consecuturus non alium credendum quam creatoris.

[5,10] (1) Reuertamur nunc ad resurrectionem, cui et alias quidem proprio uolumine 
satisfecimus, omnibus haereticis resistentes; sed nec hic desumus, propter eos 
qui illud opusculum ignorant. Quid, ait, facient qui pro mortuis baptizantur, si 
mortui non resurgunt? Viderit institutio ista. Kalendae, si forte,Februariae 
respondebunt illi, pro mortuis petere. Noli ergo apostolum nouum statim auctorem 
aut confirmatorem eius denotare, ut tanto magis sisteret carnis resurrectionem, 
quanto illi qui uane pro mortuis baptizarentur, fide resurrectionis hoc 
facerent. (2) Habemus illum alicubi unius baptismi definitorem. Igitur et pro 
mortuis tingui pro corporibus est tingui; mortuum enim corpus ostendimus. Quid 
facient qui pro corporibus baptizantur, si corpora non resurgunt? Atque adeo 
recte hunc gradum figimus, ut et apostolus secundam disceptationem aeque de 
corpore induxerit. Sed dicent quidam, Quomodo mortui resurgent? quo autem 
corpore uenient? (3) Defensa etenim resurrectione, quae negabatur, consequens 
erat de qualitate corporis retractare, quae non uidebatur. Sed de ista cum aliis 
congredi conuenit. Marcion enim in totum carnis resurrectionem non admittens et 
soli animae salutem repromittens, non qualitatis sed substantiae facit 
quaestionem. Porro et ex his manifestissime obducitur quae apostolus ad 
qualitatem corporis tractat propter illos qui dicunt, Quomodo resurgent mortui? 
quo autem corpore uenient? Iam enim praedicauit resurrecturum esse corpus, si de 
corporis qualitate tractauit. (4) Denique si proponit exempla grani tritici, uel 
alicuius eiusmodi, quibus det corpus deus prout uolet, si unicuique seminum 
proprium ait esse corpus, ut aliam quidem carnem hominum, aliam uero pecudum et 
uolucrum, et corpora caelestia atque terrena, et aliam gloriam solis, et lunae 
aliam, et stellarum aliam,�nonne carnalern et corporalem portendit 
resurrectionem, quam per carnalia et corporalia exempla commendat? nonne etiam 
ab eo deo eam spondet a quo sunt et exempla? Sic et resurrectio, inquit. (5) 
Quomodo? Sicut et granum, corpus seritur corpus resurgit. Seminationem denique 
uocauit dissolutionem corporis in terram, quia seritur in corruptela, <in 
dedecoratione, in infirmitate, resurgit autem in incorruptelam,> in honestatem, 
in uirtutem. Cuius ille ordo in dissolutione, eius et hic in resurrectione 
corporis, scilicet sicut et granum. Ceterum si auferas corpus resurrectioni quod 
dedisti dissolutioni, ubi consistet diuersitas exitus? Proinde et si seritur 
animale, resurgit spiritale, etsi habet aliquod proprium corpus anima uel 
spiritus, ut possit uideri corpus animale animam significare et corpus spiritale 
spiritum, non ideo animam dicit in resurrectione spiritum futuram, sed corpus, 
quod cum anima nascendo et per animam uiuendo animale dici capit, futurum 
spiritale dum per spiritum surgit in aeternitatem. (6) Denique si non anima, sed 
caro seminatur in corruptela, dum dissoluitur in terram, iam non anima erit 
corpus animale, sed caro quae fuit corpus animale, siquidem de animali efficitur 
spiritale, sicut et infra dicit, Non primum quod spiritale. Ad hoc enim et de 
ipso Christo praestruit: (7) Factus primus homo Adam in animam uiuam, nouissimus 
Adam in spiritum uiuificantem; licet stultissimus haereticus noluerit ita esse, 
dominum enim posuit nouissimum pro nouissimo Adam, ueritus scilicet ne, si et 
dominum nouissimum haberet Adam, et eiusdem Christum defenderemus in Adam 
nouissimo cuius et primum. (8) Sed falsum relucet. Cur enim primus Adam, nisi 
quia et nouissimus Adam? Non habent ordinem inter se nisi paria quaeque et 
eiusdem uel nominis uel substantiae uel auctoris. Nam etsi potest in diuersis 
quoque esse aliud primum, aliud nouissimum, sed unius auctoris. Ceterum si et 
auctor alius, et ipse quidem potest nouissimus dici. Quod tamen intulerit, 
primum est; nouissimum autem, si primo par sit. Par autem primo non est, quia 
non eiusdem auctoris est. Eodem modo et in nomine hominis reuincetur. (9) 
Primus, inquit, homo de humo terrenus, secundus dominus de caelo. Quare 
secundus, si non homo, quod et primus? Aut numquid et primus dominus, si et 
secundus? Sed sufficit si in euangelio filium hominis adhibet Christum, et 
hominem et in homine Adam eum negare non poterit. (10) Sequentia quoque eum 
comprimunt. Cum enim dicit apostolus, Qualis qui de terra, homo scilicet, tales 
et terreni, homines utique, ergo et qualis qui de caelo homo, tales et qui de 
caelo homines. Non enim poterat hominibus terrenis non homines caelestes 
opposuisse, ut statum ac spem studiosius distingueret in appellationis 
societate. Statu enim ac spe dicit terrenos atque caelestes, homines tamen ex 
pari, qui secundum exitum aut in Adam aut in Christo deputantur. Et ideo iam ad 
exhortationem spei caelestis, Sicut portauimus, inquit, imaginem terreni, 
portemus et imaginem caelestis, non ad substantiam ullam referens 
resurrectionis, sed ad praesentis temporis disciplinam. (11) Portemus enim, 
inquit, non portabimus, praeceptiue, non promissiue, uolens nos sicut ipse 
incessit ita incedere, et a terreni, id est ueteris, hominis imagine abscedere, 
quae est carnalis operatio. Denique quid subiungit? Hoc enim dico, fratres, quia 
caro et sanguis regnum dei non possidebunt, opera scilicet carnis et sanguinis, 
quibus et ad Galatas scribens abstulit dei regnum, solitus et alias substantiam 
pro operibus substantiae ponere, ut cum dicit eos qui in carne sunt deo placere 
non posse. Quando enim placere poterimus deo, nisi dum in carne hac sumus? (12) 
Aliud tempus operationis nullum opinor est. Sed si in carne quamquam constituti 
carnis opera fugiamus, tum non erimus in carne, dum non in substantia carnis non 
sumus, sed in culpa. Quodsi in nomine carnis, opera non substantiam carnis 
iubemur exponere, operibus ergo carnis, non substantiae carnis, in nomine carnis 
denegatur dei regnum. (13) Non enim id damnatur in quo male fit, sed id quod 
fit. Venenum dare scelus est, calix tamen in quo datur reus non est. Ita et 
corpus carnalium operum uas est, anima est autem quae in illo uenenum alicuius 
mali facti temperat. Quale est autem ut, si anima auctrix operum carnis 
merebitur dei regnum per expiationem eorum quae in corpore admisit, corpus 
ministrum solummodo in damnatione permaneat? Venefico absoluto calix erit 
puniendus? Et tamen non utique carni defendimus dei regnum, sed resurrectionem 
substantiae suae, quasi ianuam regni, per quam aditur. (14) Ceterum aliud 
resurrectio, aliud regnum. Primo enim resurrectio, dehinc regnum. Resurgere 
itaque dicimus carnem, sed mutatam consequi rcgnum. Resurgent enim mortui 
incorrupti, illi scilicet qui fuerant corrupti dilapsis corporibus in interitum. 
Et nos mutabimur, in atomo, in oculi momentaneo motu. Oportet enim corruptiuum 
hoc, tenens utique carnem suam dicebat apostolus, induere incorruptelam, et 
mortale hoc immortalitatem, ut scilicet habilis substantia efficiatur regno dei. 
Erimus enim sicut angeli. Haec erit demutatio carnis, sed resuscitatae. Aut si 
nulla erit, quomodo induet incorruptelam et immortalitatem? (15) Aliud igitur 
facta per demutationem tunc consequetur dei regnum, iam non caro nec sanguis, 
sed quod illi corpus deus dederit. Et ideo recte apostolus: Caro et sanguis 
regnum dei non consequentur, demutationi illud adscribens, quae accedit 
resurrectioni. (16) Si autem tunc fiet uerbum quod scriptum est apud creatorem, 
Ubi est, mors, uictoria tua uel contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? 
(uerbum autem hoc creatoris est per prophetam), eius erit et res, id est regnum, 
cuius et uerbum fiet in regno. Nec alii deo gratias dicit quod nobis uictoriam 
utique de morte referre praestiterit, quam illi a quo uerbum insultatorium de 
morte et triumphatorium accepit. 

[5,11] DE EPISTULA SECUNDA AD CORINTHIOS. (1) Si deus commune uocabulum factum est 
uitio erroris humani, quatenus plures dei dicuntur atque creduntur in saeculo, 
benedictus tamen deus domini nostri Iesu Christi non alius quam creator 
intellegetur qui et uniuersa benedixit, habes Genesim; et ab uniuersis 
benedicitur, habes Danielem. Proinde si pater potest dici sterilis deus, nullius 
magis nomine quam creatoris; misericordiarum tamen pater idem erit qui 
misericors et miserator et misericordiae plurimus est dictus. (2) Habes apud 
Ionam cum ipso misericordiae exemplo quam Niniuitis exorantibus praestitit: 
facilis et Ezechiae fletibus flecti, et Achab marito Iezabelis deprecanti 
sanguinem ignoscere Nabuthae, et Dauid agnoscenti delictum Statim indulgere, 
malens scilicet paenitentiam peccatoris quam mortem, utique ex misericordiae 
affectu. Si quid tale Marcionis deus edidit uel edixit, agnoscam patrem 
misericordiarum. (3) Si uero ex eo tempore hunc titulum ei adscribit quo 
reuelatus, quasi exinde sit pater misericordiarum quo liberare instituit genus 
humanum, atquin et nos ex eo tempore negamus illum ex quo dicitur reuelatus. Non 
potest igitur aliquid ei adscribere quem tunc ostendit cum aliquid ei adscribit. 
Si enim prius constaret eum esse, tunc et adscribi ei potest. Accidens enim est 
quod adscribitur, accidentia autem antecedit ipsius rei ostensio cui accidunt, 
maxime cum iam alterius est quod adscribitur ei qui prius non sit ostensus. 
Tanto magis negabitur esse, quanto per quod affirmatur esse eius est qui iam 
ostensus est. (4) Sic et testamentum nouum non alterius erit quam qui illud 
repromisit; etsi non littera, at eius spiritus; hoc erit nouitas. Denique qui 
litteram tabulis lapideis inciderat, idem et de spiritu edixerat, Effundam de 
meo spiritu in omnem carnem. Et si littera occidit, spiritus uero uiuificat, 
eius utrumque est qui ait, Ego occidam et ego uiuificabo, percutiam et sanabo. 
Olim duplicem uim creatoris uindicauimus, et iudicis et boni, littera occidentis 
per legem et spiritu uiuificantis per euangelium. Non possunt duos deos facere 
quae, etsi diuersa, apud unum recenseri praeuenerunt. (5) Commemorat et de 
uelamine Moysi, quo faciem tegebat incontemplabilem filiis Israel. Si ideo ut 
claritatem maiorem defenderet noui testamenti quod manet in gloria, quam ueteris 
quod euacuari habebat, hoc et meae conuenit fidei praeponenti euangelium legi, 
et uide ne magis meae. Illic enim erit superponi quid, ubi fuerit et illud cui 
superponitur. At cum dicit, Sed obtunsi sunt sensus mundi, non utique creatoris, 
sed populi qui in mundo est. De Israele enim dicit, Ad hodiernum usque uelamen 
idipsum in corde eorum. Figuram ostendit fuisse uelamen faciei in Moyse 
uelaminis cordis in populo, quia nec nunc apud illos perspiciatur Moyses corde, 
sicut nec facie tunc. (6) Quid est ergo adhuc uelatum in Moyse quod pertineat ad 
Paulum, si Christus creatoris a Moyse praedicatus nondum uenit? quomodo iam 
operta et uelata adhuc denotantur corda Iudaeorum, nondum exhibitis 
praedicationibus Moysi, id est de Christo, in quo eum intellegere deberent? Quid 
ad apostolum Christi alterius, si dei sui sacramenta Iudaei non intellegebant, 
nisi quia uelamen cordis illorum ad caecitatem, qua non perspexerant Christum 
Moysi, pertinebat? (7) Denique quod sequitur, Cum uero conuerterit ad deum, 
auferetur uelamen, hoc Iudaeo proprie dicit apud quem et est uelamen Moysi, qui 
cum transierit in fidem Christi, intellegit Moysen de Christo praedicasse. 
Ceterum quomodo auferetur uelamentum creatoris in Christo dei alterius, cuius 
sacramenta uelasse non potuit creator, ignoti uidelicet ignota? (8) Dicit ergo 
nos iam aperta facie, utique cordis, quod uelatum est in Iudaeis, contemplantes 
Christum eadem imagine transfigurari a gloria, qua scilicet et Moyses 
transfigurabatur a gloria domini, in gloriam. Ita corporalem Moysi 
illuminationem de congressu domini et corporale uelamen de infirmitate populi 
proponens, et spiritalem reuelationem et spiritalem claritatem in Christo 
superducens, tanquam a domino, inquit, spirituum, totum ordinem Moysi figuram 
ignorati apud Iudaeos, agniti uero apud nos Christi fuisse testatur. (9) Scimus 
quosdam sensus ambiguitatem pati posse de sono pronuntiationis aut de modo 
distinctionis, cum duplicitas earum intercedit. Hanc Marcion captauit sic 
legendo: In quibus deus aeui huius, ut creatorem ostendens deum huius aeui alium 
suggerat deum alterius aeui. Nos contra sic distinguendum dicimus: In quibus 
deus, dehinc: aeui huius excaecauit mentes infidelium; In quibus, Iudaeis 
infidelibus, in quibus opertum est aliquibus euangelium adhuc sub uelamine 
Moysi. Illis enim deus, labiis diligentibus eum, corde autem longe absistentibus 
ab eo minatus fuerat: Aure audietis et non audietis, oculis uidebitis et non 
uidebitis, et: Nisi credideritis nec intellegetis, et: Auferam sapientiam 
sapientium et prudentiam prudentium irritam faciam. (10) Haec autem non utique 
de euangelio dei ignoti abscondendo minabatur. Ita etsi huius aeui deus, sed 
infidelium huius aeui excaecat cor, quod Christum eius non ultro recognouerint 
de scripturis intellegendum. Et positum in ambiguitate distinctionis hactenus 
tractasse, ne aduersario prodesset, contentus uictoriae, nae ultro possum et in 
totum contentionem hanc praeterisse. (11) Simpliciori responso prae manu erit 
esse huius aeui dominum diabolum interpretari, qui dixerit, propheta referente, 
Ero similis altissimi, ponam in nubibus thronum meum; sicut et tota huius aeui 
superstitio illi mancipata est qui excaecet infidelium corda et inprimis 
apostatae Marcionis. Denique non uidit occurrentem sibi clausulam sensus: 
Quoniam deus, qui dixit ex tenebris lucem lucescere, reluxit in cordibus nostris 
ad illuminationem agnitionis suae in persona Christi. (12) Quis dixit, Fiat lux? 
Et de illuminatione mundi quis Christo ait, Posui te in lumen nationum, 
sedentium scilicet in tenebris et in umbra mortis? Cui respondet spiritus in 
psalmo ex prouidentia futuri: Significatum est, inquit, super nos lumen personae 
tuae, domine. Persona autem dei Christus dominus. Unde et apostolus supra, Qui 
est imago, inquit, dei. Igitur si Christus persona creatoris dicentis, Fiat lux, 
et Christus et apostoli et euangelium et uelamen et Moyses et tota series, 
secundum testimonium clausulae creatoris est, dei huius aeui, certe non eius qui 
nunquam dixit, Fiat lux. Praetereo hic et de alia epistula, quam nos ad Ephesios 
praescriptam habemus, haeretici uero ad Laodicenos. (13) Ait enim meminisse 
nationes quod illo in tempore cum essent sine Christo, alieni ab Israele, sine 
conuersatione et testamentis et spe promissionis, etiarn sine deo essent, in 
mundo utique, etsi de creatore. Ergo si nationes sine deo dixit esse, deus autem 
illis diabolus est, non creator, apparet dominum aeui huius eum intellegendum 
quem nationes pro deo receperunt, non creatorem, quem ignorant. (14) Quale est 
autem ut non eiusdem habeatur thesaurus in fictilibus uasis nostris cuius et 
uasa sunt? Nam si gloria dei est in fictilibus uasis tantum thesauri haberi, 
uasa autem fictilia creatoris sunt, ergo et gloria creatoris est, cuius uasa 
eminentiam uirtutis dei sapiunt, et uirtus ipsa; quia propterea in uasa fictilia 
cornmissa sunt, ut eminentia eius probaretur. (15) Ceterum iam non erit alterius 
dei gloria ideoque nec uirtus, sed magis dedecus et infirmitas, cuius eminentiam 
fictilia et quidem aliena ceperunt. Quodsi haec sunt fictilia uasa, in quibus 
tanta nos pati dicit, in quibus etiam mortificationem circumferimus dei, satis 
ingratus deus et iniustus, si non et hanc substantiam resuscitaturus est, in qua 
pro fide eius tanta tolerantur, in qua et mors Christi circumfertur, in qua et 
eminentia uirtutis consecratur. Sed enim proponit, Ut et uita Christi 
manifestetur in corpore nostro, scilicet sicut et mors eius circumfertur in 
corpore. De qua ergo Christi uita dicit? qua nunc uiuimus in illo? (16) Et 
quomodo in sequentibus non ad uisibilia nec ad temporalia, sed ad inuisibilia et 
ad aeterna, id est non ad praesentia, sed ad futura exhortatur? Quodsi de futura 
uita dicit Christi, in corpore eam dicens apparituram, manifeste carnis 
resurrectionem praedicauit, exteriorem quidem hominem nostrum corrumpi dicens, 
et non quasi aeterno interitu post mortem, uerum laboribus et incommodis, de 
quibus praemisit adiciens, Et non deficiemus. Nam et interiorem hominem nostrum 
renouari de die in diem dicens hic utrumque demonstrat, et corporis corruptionem 
ex uexatione temptationum et animi renouationem ex contemplatione promissionum.

[5,12] (1) Terreni domicilii nostri non sic ait habere nos domum aeternam, non manu 
factam, in caelo, quia quae manu facta sit creatoris intereat in totum dissoluta 
post mortem. Haec enim ad mortis metum et ad ipsius dissolutionis 
contristationem consolandam retractans etiam per sequentia manifestius, cum 
subicit ingemere nos de isto tabernaculo corporis terreni, quod de caelo est 
superindui cupientes; siquidem et despoliati non inueniemur nudi, id est 
recipiemus quod despoliati sumus, id est corpus. Et rursus: Etenim qui sumus in 
isto tabernaculo corporis, ingemimus quod grauemur, nolentes exui sed 
superindui. (2) Hic enim expressit quod in prima epistula strinxit: Et mortui 
resurgent incorrupti, qui iam obierunt, et nos mutabimur, qui in carne fuerimus 
deprehensi a deo. Et illi enim resurgent incorrupti, recepto scilicet corpore, 
et quidem integro, ut ex hoc sint incorrupti; et hi propter temporis ultimum iam 
momentum et propter merita uexationum antichristi compendium mortis, sed mutati, 
consequentur superinduti magis quod de caelo est quam exuti corpus. (3) Ita si 
hi super corpus induent caeleste illud, utique et mortui recipient corpus, super 
quod et ipsi induant incorruptelam de caelo; quia et de illis ait, Necesse est 
corruptiuum istud induere incorruptelam et mortale istud immortalitatem. Illi 
induunt cum receperint corpus, isti superinduunt quia non amiserint corpus, et 
ideo non temere dixit nolentes exui corpore sed superindui, id est nolentes 
mortem experiri sed uita praeueniri, uti deuoretur mortale hoc a uita, dum 
eripitur morti per superindumentum demutationis. (4) Ideo quia ostendit hoc 
melius esse, ne contristemur mortis si forte praeuentu, et arrabonem nos 
spiritus dicit a deo habere, quasi pignoratos in eandem spem superindumenti, et 
abesse a domino, quamdiu in carne sumus, ac propterea debere boni ducere abesse 
potius a corpore et esse cum domino, ut et mortem libenter excipiamus. Atque 
adeo omnes ait nos oportere manifestari ante tribunal Christi, ut recipiat 
unusquisque quae per corpus admisit siue bonum siue malum. (5) Si enim tunc 
retributio meritorum, quomodo iam aliqui cum deo poterunt deputari? Et tribunal 
autem nominando et dispunctionem boni ac mali operis utriusque sententiae 
iudicem ostendit, et corporum omnium repraesentationem confirmauit. Non enim 
poterit quod corpore admissum est non corpore iudicari. Iniquus enim deus, si 
non per id punitur quis aut iuuatur per quod operatus est. (6) Si qua ergo 
conditio noua in Christo, uetera transierunt, ecce noua facta sunt omnia, 
impleta est Esaiae prophetia. Si etiam iubet ut mundemus nos ab inquinamento 
carnis et sanguinis, non substantiam <negat, sed opera substantiae> capere 
regnum dei. Si et uirginem sanctam destinat ecclesiam adsignare Christo, utique 
ut sponsam sponso, non potest imago coniungi inimico ueritatis rei ipsius. Si et 
pseudapostolos dicit operarios dolosos transfiguratores sui, per hypocrisin 
scilicet, conuersationis non praedicationis adulteratae reos taxat. (7) Adeo de 
disciplina, non de diuinitate dissidebatur. Si transfiguratur satanas in angelum 
lucis, non potest hoc dirigi in creatorem. Deus enim non angelus creator; in 
deum lucis, non in angelum, transfigurare se dictus esset, si non eum satanan 
significaret quem et nos et Marcion angelum nouimus. (8) De paradiso suus stilus 
est ad omnem quam patitur quaestionem. Hic illud forte mirabor, si proprium 
potuit habere paradisum deus nullius terrenae dispositionis, nisi si etiam 
paradiso creatoris precario usus est, sicut et mundo. Et tamen hominem tollere 
ad caelum creatoris exemplum est in Helia. Magis uero mirabor dominum optimum, 
percutiendi et saeuiendi alienum, nec proprium saltem sed creatoris angelum 
satanae colaphizando apostolo suo applicuisse, et ter ab eo obsecratum non 
concessisse. Emendat igitur et deus Marcionis secundum creatorem elatos 
aemulantem, ut deponentem scilicet de solio dynastas. Aut numquid ipse est qui 
et in corpus Iob dedit satanae potestatem, ut uirtus in infirmitate 9 
comprobaretur? Quid et formam legis adhuc tenet Galatarum castigator, in tribus 
testibus praefiniens staturum omne uerbum? Quid et non parsurum se peccatoribus 
comminatur, lenissimi dei praedicator? Immo et ipsam durius agendi in praesentia 
potestatem a domino datam sibi affirmat. Nega nunc, haeretice, timeri deum tuum, 
cuius apostolus timebatur! 

[5,13] DE EPISTULA AD ROMANOS. (1) Quanto opusculum profligatur, breuiter iam 
retractanda sunt quae rursus occurrunt, quaedam uero tramittenda, quae saepius 
occurrerunt. Piget de lege adhuc congredi, qui totiens probauerim concessionem 
eius nullum argumentum praestare diuersi dei in Christo, praedicatam scilicet et 
repromissam in Christum apud creatorem, quatenus et ipsa epistula legem plurimum 
uidetur excludere. (2) Sed et iudicem deum ab apostolo circumferri saepe iam 
ostendimus et in iudice ultorem et creatorem in ultore. Itaque et hic, cum 
dicit, Non enim me pudet euangelii, uirtus enim dei est in salutem omni 
credenti, Iudaeo et Graeco, quia iustitia dei in eo reuelatur ex fide in fidem, 
sine dubio et euangelium et salutem iusto deo deputat, non bono, ut ita dixerim 
secundum haeretici distinctionem, transferenti ex fide legis in fidem euangelii, 
suae utique legis et sui euangelii. Quoniam et iram dicit reuelari de caelo 
super impietatem et iniustitiam hominum qui ueritatem in iniustitia detineant. 
(3) Cuius dei ira? Utique creatoris. Ergo et ueritas eius erit cuius et ira quae 
reuelari habet in ultionem ueritatis. Etiam adiciens, Scimus autem iudicium dei 
secundum ueritatem esse, et iram ipsam probauit, ex qua uenit iudicium pro 
ueritate, et ueritatem rursus eiusdem dei confirmauit cuius iram probauit 
probando iudicium. Aliud est si ueritatem dei alterius in iniustitia detentam 
creator iratus ulciscitur. (4) Quantas autem foueas in ista uel maxime epistula 
Marcion fecerit, auferendo quae uoluit, de nostri instrumenti integritate 
parebit. Mihi sufficit, quae proinde eradenda non uidit, quasi neglegentias et 
caecitates eius accipere. Si enim iudicabit deus occulta hominum, tam eorum qui 
in lege deliquerunt quam eorum qui sine lege, quia et hi legem ignorant et 
natura faciunt quae sunt legis, utique is deus iudicabit cuius sunt et lex et 
ipsa natura, quae legis est instar ignorantibus legem. Iudicabit autem quomodo? 
(5) Secundum euangelium, inquit, per Christum. Ergo et euangelium et Christus 
illius sunt cuius et lex et natura, quae per euangelium et Christum 
uindicabuntur a deo illo iudicio dei quod et supra, secundum ueritatem. Ergo qua 
defendenda reueletur de caelo ira, non nisi a deo irae, ita et hic sensus 
pristino cohaerens, in quo iudicium creatoris edicitur, non potest in alium deum 
referri, qui nec iudicat nec irascitur, sed in illum cuius dum haec sunt, 
iudicium dico et iram, etiam illa ipsius sint necesse est per quae haec habent 
transigi, euangelium et Christus. (6) Et ideo uehitur in transgressores legis, 
docentes non furari et furantes, ut homo dei legis, non ut creatorem ipsum his 
modis tangens, qui et furari uetans fraudem mandauerit in Aegyptios auri et 
argenti, quemadmodum et cetera in illum retorquent. Scilicet apostolus uerebatur 
conuicium deo palam facere, a quo non uerebatur diuertisse? (7) Adeo autem 
Iudaeos incesserat, ut ingesserit propheticam increpationem: Propter uos nomen 
dei blasphematur. Quam ergo peruersum, ut ipse blasphemaret eum cuius 
blasphemandi causa malos exprobrat! Praefert et circumcisionem cordis 
praeputiationi; apud deum legis est facta circumcisio cordis, non carnis, 
spiritu, non littera. Quodsi haec est circumcisio Hieremiae: Et circumcidemini 
praeputia cordis, sicut et Moyses: Circumcidemini duricordiam uestram, eius erit 
spiritus circumcidens cor cuius et littera metens carnem, eius et Iudaeus qui in 
occulto cuius et Iudaeus in aperto, quia nec Iudaeum nominare uellet apostolus 
non Iudaeorum dei seruum. (8) Tunc lex, nunc iustitia dei per fidem Christi. 
Quae est ista distinctio? Seruiuit deus tuus dispositioni creatoris, dans ei 
tempus et legi eius: an eius tunc cuius et nunc? Eius lex cuius et fides 
Christi; distinctio dispositionum est, non deorum. (9) Monet iustificatos ex 
fide Christi, non ex lege, pacem ad deum habere. Ad quem? Cuius nusquam fuimus 
hostes, an cuius legi et naturae rebellauimus? Nam si in eum competit pax cum 
quo fuit bellum, ei et iustificabimur, et eius erit Christus ex cuius fide 
iustificabimur, ad cuius pacem competit redigi hostes eius aliquando. (10) Lex 
autem, inquit, subintroiuit, ut abundaret delictum. Quare? ut superabundaret, 
inquit, gratia.Cuius dei gratia, si non cuius et lex? Nisi si creator ideo legem 
intercalauit, ut negotium procuraret gratiae dei alterius et quidem aemuli, ne 
dixerim ignoti, ut, quemadmodum apud ipsum regnauerat peccatum in mortem, ita et 
gratia regnaret in iustitia in uitam per Iesum Christum, aduersarium ipsius. 
(11) Propter hoc omnia concluserat lex creatoris sub delictum, et totum mundum 
deduxerat in reatum, et omne os obstruxerat, ne qui gloriaretur per illam, ut 
gratia seruaretur in gloriam Christi, non creatoris, sed Marcionis? (12) Possum 
et hic de substantia Christi praestruere ex prospectu quaestionis subsecuturae. 
Mortuos enim nos inquit legi <per corpus Christi>. Ergo corpus Christi, et 
potest corpus contendi, non statim caro. Sed et quaecunque substantia sit, cum 
eius nominat corpus quem subicit ex mortuis resurrexisse, non potest aliud 
corpus intellegi quam carnis, in quam lex mortis est dicta. (13) Ecce autem et 
testimonium perhibet legi, et causa delicti eam excusat. Quid ergo dicemus? quia 
lex peccatum? absit. Erubesce, Marcion. Absit. Abominatur apostolus 
criminationem legis. Sed ego delictum non scio nisi per legem. (14) O summum ex 
hoc praeconium legis, per quam <non> licuit delictum latere! Non ergo lex 
seduxit, sed peccatum per praecepti occasionem. Quid deo imputas legis quod legi 
eius apostolus imputare non audet? Atquin et accumulat: Lex sancta, et 
praeceptum eius iustum et bonum. (15) Si taliter ueneratur legem creatoris, 
quomodo ipsum destruat nescio. Quis discernit duos deos, iustum alium, bonum 
alium, cum is utrumque debeat credi cuius praeceptum et bonum et iustum est? Si 
autem et spiritalem confirmat legem, utique et propheticam, utique et figuratam. 
Debeo enim et hinc constituere Christum in lege figurate praedicatum, quo nec a 
Iudaeis omnibus potuerit agnosci. 

[5,14] (1) Hunc si pater rnisit in similitudinem carnis peccati, non ideo phantasma 
dicetur caro quae in illo uidebatur. Peccatum enim carni supra adscripsit, et 
illam fecit legem peccati habitantem in membris suis et aduersantem legi sensus. 
Ob hoc igitur missum filium in similitudinem carnis peccati, ut peccati carnem 
simili substantia redimeret, id est carnea, quae peccatrici carni similis esset, 
cum peccatrix ipsa non esset. Nam et haec erit dei uirtus in substantia pari 
perficere salutem. (2) Non enim magnum, si spiritus dei carnem remediaret, sed 
si caro consimilis peccatrici, dum caro est, sed non peccati. Ita similitudo ad 
titulum peccati pertinebit, non ad substantiae mendacium. Nam nec addidisset 
Peccati, si substantiae similitudinem uellet intellegi, ut negaret ueritatem; 
tantum enim Carnis posuisset, non et Peccati. Cum uero tunc sic struxit, Carnis 
peccati, et substantiam confirmauit, id est carnem, et similitudinem ad uitium 
substantiae retulit, id est ad peccatum. (3) Puta nunc similitudinem substantiae 
dictam, non ideo negabitur substantiae ueritas. Cur ergo similis uera? Quia uera 
quidem sed non ex semine: de statu similis et uera: de censu non uero 
dissimilis. Ceterum similitudo in contrariis nulla est. Spiritus non diceretur 
carnis similitudo, quia nec caro similitudinem spiritus caperet; sed phantasma 
diceretur, si id quod non erat uidebatur. Similitudo autem dicitur, cum est quod 
uidetur. Est enim, dum alterius par est. Phantasma autem, qua hoc tantum est, 
non est similitudo. (4) Et hic autem ipse edisserens quomodo nolit esse nos in 
carne, cum simus in carne, ut scilicet non simus in operibus carnis, ostendit 
hac ratione scripsisse, Caro et sanguis regnum dei consequi non possunt, non 
substantiam damnans sed opera eius; quae quia possunt non admitti a nobis in 
carne adhuc positis, non ad reatum substantiae sed ad conuersationis 
pertinebunt. Item si corpus quidem mortuum propter delictum, adeo non animae, 
sed corporis mors est; spiritus autem uita propter iustitiam cui mors obuenit 
propter delictum, id est corpori. (5) Non enim alicui restituitur nisi qui illud 
amisit; et ita erit resurrectio mortuorum dum est corporum. Nam subiungit: Qui 
suscitauit Christum a mortuis, uiuificabit et mortalia corpora uestra. Adeo et 
carnis resurrectionem confirmauit, absque qua nec corpus aliud dici capit nec 
mortale aliud intellegi, et Christi substantiam corporalem probauit; siquidem 
proinde uiuificabuntur et mortalia corpora nostra, quemadmodum et ille 
resuscitatus est, non alias proinde nisi quia in corpore. (6) Salio et hic 
amplissimum abruptum intercisae scripturae, sed apprehendo testimonium 
perhibentem apostolum Israeli, quod zelum dei habeant, sui utique, non tamen per 
scientiam. Deum enim, inquit, ignorantes, et suam iustitiam sistere quaerentes, 
non subiecerunt se iustitiae dei; finis etenim legis Christus in iustitia omni 
credenti. (7) Hic erit argumentatio haeretici, quasi deum superiorem 
ignoraucrint Iudaei, qui aduersus eum iustitiam suam, id est legis suae, 
constituerint, non recipientes Christum, finem legis. Cur ergo zelo eorum erga 
deum proprium testimonium perhibet, si non et inscitiam erga eundern deum eis 
exprobrat? quod zelo quidem dei agerentur, sed non per scientiam, ignorantes 
scilicet eum, dum dispositiones eius in Christo ignorant consummationem legi 
staturo, atque ita suam iustitiam tuentur aduersus illum. (8) Atque adeo ipse 
creator et ignorantiam erga se eorum contestatur: Israel me non agnouit et 
populus me non intellexit; et quod iustitiam suam magis sisterent, docentes 
doctrinas praecepta hominum, nec non et congregati essent aduersus dominum et 
aduersus Christum ipsius, ex inscitia scilicet. Nihil igitur potest in alium 
deum exponi quod competit in creatorem, quia et alias immerito apostolus Iudaeos 
de ignorantia suggillasset erga deum ignotum. (9) Quid enim deliquerant, si 
iustitiam dei sui aduersus eum sistebant quem ignorabant? Atquin exclamat: O 
profundum diuitiarum et sapientiae dei, et inuestigabiles uiae eius! Unde illa 
eruptio? Ex recordatione scilicet scripturarum quas retro reuoluerat, ex 
contemplatione sacramentorum quae supra disseruerat in fidem Christi ex lege 
uenientem. Haec si Marcion de industria erasit, quid apostolus eius exclamat, 
nullas intuens diuitias dei, tam pauperis et egeni quam qui nihil condidit, 
nihil praedicauit, nihil denique habuit, ut qui in aliena descendit? Sed enim et 
opes et diuitiae creatoris olim absconditae, nunc reseratae. Sic enim 
repromiserat: Et dabo illis thesauros occultos, inuisibiles aperiam eis. (10) 
Inde ergo exclamatum est: O profundum diuitiarum et sapientiae dei! cuius iam 
thesauri patebant. Id Esaiae: et sequentia de eiusdem prophetae instrumento: 
Quis enim cognouit sensum domini, aut quis consiliarius eius fuit? quis porrexit 
ei, et retribuetur illi? Qui tanta de scripturis ademisti, quid ista seruasti, 
quasi non et haec creatoris? (11) Plane noui dei praecepta uideamus. Odio, 
inquit, habentes malum, et bono adhaerentes. Aliud est enim apud creatorem, 
Auferte malum de uobis, et, Declina a malo et fac bonum? Amore fraternitatis 
inuicem affectuosi; non enim id ipsum est, Diliges proximum tanquam te? Spe 
gaudentes, utique dei; Bonum est enim sperare in dominum, quam sperare in 
magistratus. Pressuram sustinentes: Exaudiet enim te dominus in die pressurae. 
Habes psalmum. Benedicite, et nolite maledicere: quis hoc docebit quam qui omnia 
benedictionibus condidit? (12) Non altum sapientes, sed humilibus assentantes, 
ne sitis apud uos sapientes: Vae enim audiunt per Esaiam. Malum pro malo nemini 
retribueritis: Et malitiae fratris tui ne memineris. Nec uosmet ipsos 
ulciscentes: Mihi enim uindictam et ego uindicabo, dicit dominus. (13) Pacem cum 
omnibus hominibus habetote: ergo et legalis talio non retributionem iniuriae 
permittebat, sed inceptionem metu retributionis comprimebat. Merito itaque totam 
creatoris disciplinam principali praecepto eius conclusit, Diliges proximum 
tanquam te. Hoc legis supplementum si ex ipsa lege est, quis sit deus legis iam 
ignoro. Metuo ne deus Marcionis. Si uero euangelium Christi hoc praecepto 
adimpletur, Christi autem non est creatoris, quo iam contendimus? (14) Dixerit 
Christus an non, Ego non ueni legem dissoluere sed implere, frustra de ista 
sententia neganda Pontus laborauit. Si euangelium legem non adimpleuit, ecce lex 
euangelium adimpleuit. Bene autem quod et in clausula tribunal Christi 
comminatur, utique iudicis et ultoris, utique creatoris, illum certe constituens 
promerendum quem intentat timendum, etiamsi alium praedicaret. 

[5,15] DE EPISTULA AD THESSALONICENSES PRIMA. (1) Breuioribus quoque epistulis non 
pigebit intendere. Est sapor et in paucis. Occiderant Iudaei prophetas suos. 
Possum dicere, Quid ad apostolum dei alterius, et quidem optimi, qui nec suorum 
delicta damnare dicatur, quique et ipse prophetas eosdem destruendo quodammodo 
perimat? Quid enim mali admisit apud illum Israel, si occidit quos et ille 
reprobauit, si prior inimicam in eos sententiam statuit? Deliquit autem apud 
deum ipsorum. Is exprobrabit iniquitatem ad quem pertinet laesus; certe quiuis 
alius quam aduersarius laesi. Sed nec onerasset illos imputando etiam domini 
necem, Qui et dominum interfecerunt, dicendo, et prophetas suos; licet Suos 
adiectio sit haeretici. (2) Quid enim tam acerbum, si alterius dei praedicatorem 
Christum interemerunt qui sui dei prophetas contrucidauerunt? Status autem 
exaggerationis, quod et dominum et famulos eius peremissent. Denique si alterius 
dei Christum, alterius prophetas peremerunt, aequauit impietates, non 
exaggerauit. Aequanda autem non fuit; ergo exaggerari non potuit nisi in eundem 
dominum commissa ex utroque titulo. Ergo eiusdem. dei Christus et prophetae. (3) 
Quam autem sanctitatem nostram uoluntatem dei dicat, ex contrariis quae prohibet 
agnosceres. Abstinere enim, inquit, a stupro, non a matrimonio: scire 
unumquemque suum uas in honore tractare. Quomodo? dum non in libidinc, qua 
gentes. Libido autem nec apud gentes matrimonio adscribitur, sed extraordinariis 
et non naturalibus et portentuosis luxuriae . . . <Sanctitas> est turpitudini 
quoque et immunditiae contraria, quae non matrimonium excludat sed libidinem, 
quae uas nostrum in honore matrimonii tractet. Hunc autem locum salua alterius, 
id est plenioris, sanctitatis praelatione tractauerim, continentiam et 
uirginitatem nuptiis anteponens, sed non prohibitis. Destructores enim dei 
nuptiarum, non sectatores castitatis retundo. (4) Ait eos qui remaneant in 
aduentum Christi cum eis qui mortui in Christo primi resurgent, quod in nubibus 
auferentur in aerem obuiam domino. Agnosco his iam tunc prospectis mirari 
substantias caelestes ipsam Hierusalem quae sursum est, et per Esaiam 
pronuntiare, Quinam huc uelut nubes uolant, tanquam columbae cum pullis ad me? 
Hunc ascensum si Christus nobis praeparauit, ille erit Christus de quo Amos: Qui 
ascensum suum aedificat in caelos, utique sibi et suis. Exinde a quo sperabo 
nunc, nisi a quo haec audiui? (5) Quem spiritum prohibet extingui, et quas 
prophetias uetat nihil haberi? Utique non creatoris spiritum, nec creatoris 
prophetias, secundum Marcionem: quae enim destruit, ipse iam extinxit et nihil 
fecit, nec potest prohibere quae nihil fecit. Ergo incumbit Marcioni exhibere 
hodie apud ecclesiam suam exinde spiritum dei sui qui non sit extinguendus, et 
prophetias quae non sint nihil habendae. Et si exhibuit quod putat, sciat nos 
quodcunque illud ad formam spiritalis et propheticae gratiae atque uirtutis 
prouocaturos, ut et futura praenuntiet et occulta cordis reuelet et sacramenta 
edisserat. (6) Cum nihil tale protulerit ac probarit, nos proferemus et spiritum 
et prophetias creatoris secundum ipsum praedicantes. Atque ita constabit 
apostolus de quibus dixerit, de eis scilicet quae futura erant in ecclesia eius 
dei qui dum est, spiritus quoque eius operatur et promissio celebratur. (7) Age 
nunc, qui salutem carnis abnuitis, et si quando corpus in huiusmodi 
praenominatur, aliud nescio quid interpretamini illud quam substantiam carnis, 
quomodo apostolus omnes in nobis substantias certis nominibus distinxit et omnes 
in uno uoto constituit salutis, optans ut spiritus noster et corpus et anima 
sine querela in aduentu domini et salutificatoris nostri Christi conseruentur? 
(8) Nam et animam posuit et corpus, tam duas res quam diuersas. Licet enim et 
anima et corpus sit aliquod suae qualitatis, sicut et spiritus, cum tamen et 
corpus et anima distincte nominantur, habet anima suum uocabulum proprium, non 
egens communi uocabulo corporis; id relinquitur carni, quae non nominata 
proprio, communi utatur necesse est. Etenim aliam substantiam in homine non 
uideo post spiritum et animam cui uocabulum corporis accommodetur praeter 
carnem, hanc totiens in corporis nomine intellegens quotiens non nominatur; 
multo magis hic, cum quae dicitur corpus suo nomine appellatur. 

[5,16] DE EPISTULA AD THESSALONIGENSES SECUNDA. (1) Cogimur quaedam identidem 
iterare, ut cohaerentia eis confirmemus. Dominum et hic retributorem utriusque 
meriti dicimus circumferri ab apostolo, aut creatorem aut, quod nolit Marcion, 
parem creatoris, apud quem iustum sit afflictatoribus nostris rependi 
afflictationem, et nobis qui afflictemur requietem, in reuelatione domini Iesu 
uenientis a caelo cum angelis uirtutis suae et in flamma ignis. Sed flammam et 
ignem delendo haereticus extinxit, ne scilicet nostratem deum faceret. Lucet 
tamen uanitas liturae. (2) Cum enim ad ultionem uenturum scribat apostolus 
dominum exigendam de eis qui deum ignorent et qui non obaudiant euangelio, quos 
ait poenam luituros exitialem, aeternam, a facie domini et a gloria ualentiae 
eius, sequitur ut flammam ignis inducat, scilicet ueniens ad puniendum. Ita et 
in hoc, nolente Marcione, crematoris dei Christus, et in illo creatoris est, 
quod etiam de ignorantibus dominum ulciscitur, id est de ethnicis. (3) Seorsum 
enim posuit, Euangelio non obaudientes, siue Christianos peccatores, siue 
Iudaeos. Porro de ethnicis exigere poenas, qui euangelium forte non norint, non 
est dei eius qui naturaliter sit ignotus, nec usquam nisi in euangelio sit 
reuelatus, non omnibus scibilis. Creatori autem etiam naturalis agnitio debetur, 
ex operibus intellegendo et exinde in pleniorem notitiam requirendo. Illius est 
ergo etiam ignorantes deum plectere, quem non liceat ignorare. Ipsum quod ait, A 
facie domini et a gloria ualentiae eius, uerbis usus Esaiae, ex ipsa causa 
eundem sapit dominum consurgentem ut comminuat terram. (4) Quis est autem homo 
delicti, filius perditionis, quem reuelari prius oportet ante domini aduentum, 
extollens se super omne quod deus dicitur et omnem religionem, consessurus in 
templo dei et deum se iactaturus? Secundum nos quidem antichristus, ut docent 
ueteres ac nouae prophetiae, ut Ioannes apostolus, qui iam antichristos dicit 
processisse in mundum praecursores antichristi spiritus, negantes Christum in 
carne uenisse, et soluentes Iesum, scilicet in deo creatore: secundum uero 
Marcionem nescio ne sit Christus creatoris. Nondum uenit apud illum. Quisquis 
est autem ex duobus, quaero cur ueniat in omni uirtute et signis et ostentis 
mendacii? (5) Propterea, inquit, quod dilectionem ueritatis non susceperint ut 
salui essent, et propter hoc erit eis <in> instinctum fallaciae, ut iudicentur 
omnes qui non crediderunt ueritati sed consenserunt iniquitati. Igitur si 
antichristus, et secundum creatorem, deus erit creator qui eum mittit ad 
impingendos eos in errorem qui non crediderunt ueritati ut salui fierent, 
eiusdem erit ueritas et salus qui eas summissu erroris ulciscitur, id est 
creatoris, cui et competit zelus ipse errore decipere quos ueritate non cepit. 
Si uero non est antichristus secundum nos, ergo Christus est creatoris secundum 
Marcionem. (6) Et quale erit ut ad ulciscendam ueritatemsuam Christum creatoris 
summittat? Sed et si de antichristo consentit, proinde dixerim, Quale est ut 
illi satanas, angelus creatoris, sit necessarius, et occidatur ab eo, habens 
fallaciae operatione fungi creatori? In summa, si indubitatum est eius esse et 
angelum et ueritatem et salutem cuius et ira et aemulatio et fallaciae imrnissio 
aduersus contemptores et desultores, etiam aduersus ignorantes (ut iam et 
Marcion de gradu cedat, deum quoque suum zeloten concedens), quis dignius 
irascetur? (7) Puto, qui a primordio rerum naturam operibus beneficiis plagis 
praedicationibus, testibus ad agnitionem sui praestruxit, nec tamen agnitus est: 
an qui semel unico euangelii instrumento, et ipso incerto, nae palam alium deum 
praedicante, productus est? Ita cui competit uindicta, ei competet materia 
uindictae, euangelium dico et ueritas et salus. Iubere autem operari eum qui 
uelit manducare eius disciplina est qui boui trituranti os liberum iussit. 

[5,17] DE EPISTULA AD LAODICENOS. (1) Ecclesiae quidem ueritate epistulam istam ad 
Ephesios habemus emissam, non ad Laodicenos; sed Marcion ei titulum aliquando 
interpolare gestiit, quasi et in isto diligentissimus explorator. Nihil autem de 
titulis interest, cum ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam, certe tamen 
eum deum praedicans in Christo cui competunt quae praedicantur. Cui ergo 
competet secundum boni existimationem, quam proposuerit in sacramento uoluntatis 
suae, in dispensationem adimpletionis temporum (ut ita dixerim, sicut uerbum 
illud in Graeco sonat) recapitulare (id est ad initium redigere uel ab initio 
recensere) omnia in Christum quae in caelis et quae in terris, nisi cuius omnia 
erunt ab initio, etiam ipsum initium, a quo et tempora et temporum adimpletionis 
dispensatio, ob quam omnia ad initium recensentur in Christo? (2) Alterius autem 
dei quod initium, id est unde, cuius opus nullum? quae tempora sine initio? quae 
adimpletio sine temporibus? quae dispensatio sine adimpletione? Denique quid in 
terris egit iam olim, ut longa aliqua temporum adimplendorum dispensatio 
reputetur, ad recensenda omnia in Christo, etiam quae in caelis? (3) Nec in 
caelis autem res ab altero actas existimabimus, quaecunque sunt, quam ab eo a 
quo et in terris actas omnibus constat. Quodsi non capit alterius omnia ista 
deputari ab initio quam creatoris, quis credet ab alio ea recenseri in Christum 
alium, et non a suo auctore et in suum Christum? Si creatoris sunt, diuersa sint 
necesse est a diuerso deo; si diuersa, utique contraria. Quomodo ergo contraria 
recenseantur in eum a quo denique destruuntur? Nam et sequentia quem renuntiant 
Christum, cum dicit, Ut simus in laudem gloriae nos qui praesperauimus in 
Christum? Qui enim praesperasse potuerunt, id est ante sperasse in deum quam 
uenisset, nisi Iudaei, quibus Christus praenuntiabatur ab initio? (4) Qui ergo 
praenuntiabatur, ille et praesperabatur. Atque adeo hoc ad se, id est ad 
Iudaeos, refert, ut distinctionem faciat conuersus ad nationes: In quo et uos, 
cum audissetis sermonem ueritatis, euangelium, in quo credidistis et signati 
estis spiritu promissionis eius sancto. Cuius promissionis? factae per Ioelem: 
In nouissimis diebus effundam de meo spiritu in omnem carnem, id est et in 
nationes. Ita et spiritus et euangelium in eo erit Christo qui praesperabatur, 
dum praedicabatur. (5) Sed et pater gloriae ille est cuius Christus rex gloriae 
canitur in psalmo ascendens: Quis est iste rex gloriae? dominus uirtutum ipse 
est rex gloriae. Ab illo spiritus sapientiae optatur apud quem haec quoque 
spiritalium species enumeratur inter septem spiritus per Esaiam. Ille dabit 
illuminatos cordis oculos qui etiam exteriores oculos luce ditauit, cui 
displicet caecitas populi: Et quis caecus nisi pueri mei? et, Excaecati sunt 
famuli dei. (6) Apud illum sunt et diuitiae haereditatis in sanctis qui eam 
haereditatem ex uocatione nationum repromisit: Postula de me, et dabo tibi 
gentes haereditatem tuam. Ille inoperatus est in Christum ualentiam suam, 
suscitando eum a mortuis, et collocando eum ad dexteram suam, et subiciendo 
omnia, qui et dixit, Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum 
pedum tuorum; quia et alibi spiritus ad patrem de filio, Omnia subiecisti sub 
pedibus eius. Si ex his alius deus et alius Christus infertur quae 
recognoscuntur in creatore, quaeramus iam creatorem. (7) Plane puto inuenimus, 
cum dicit illos delictis mortuos in quibus ingressi erant secundum aeuum mundi 
huius, secundum principem potestatis aeris qui operatur in filiis 
incredulitatis. Sed mundum non potest et hic pro deo mundi Marcion interpretari. 
Non enim simile est creatum creatori, factum factori, mundus deo. Sed nec 
princeps potestatis aeris dicetur qui est princeps potestatis saeculorum. (8) 
Nunquam enim praeses superiorum de inferioribus notatur, licet et inferiora ipsi 
deputentur. Sed nec incredulitatis operator uideri potest, quam ipse potius et a 
Iudaeis et a nationibus patitur. Sufficit igitur si haec non cadunt in 
creatorem. Si autem et est in quem magis competant, utique magis hoc apostolus 
sciit. Quis iste? Sine dubio ille qui ipsi creatori filios incredulitatis 
obstmit, aere isto potitus, sicut dicere eum propheta refert: Ponam in nubibus 
thronum meum, ero similis altissimo. (9) Hic erit diabolus, quem et alibi (si 
tamen ita et apostolum legi uolunt) deum aeui huius agnoscemus. Ita enim totum 
saeculum mendacio diuinitatis impleuit. Qui plane si non fuisset, tunc haec in 
creatorem spectasse potuissent. Sed et in ludaismo conuersatus fuerat apostolus. 
Non quia interposuit de delictis in quibus et nos omnes conuersati sumus, ideo 
delictorum dominum et principem aeris huius creatorem praestat intellegi, sed 
quia in Iudaismo unus fuerat de filiis incredulitatis, diabolum habens 
operatorem, cum persequeretur ecclesiam et Christum creatoris, propter quod et, 
Iracundiae filii fuimus, inquit; (10) sed natura, ne quia filios appellauit 
Iudaeos creator, argumentetur haereticus dominum irae creatorem. Cum enim dicit, 
Fuimus natura filii iracundiae, creatoris autem non natura sunt filii Iudaei sed 
allectione patrum, irae filios ad naturam retulit non ad creatorem, ad summam 
subiungens, Sicut et ceteri, qui utique filii dei non sunt. Apparet communi 
naturae omnium hominum et delicta et concupiscentias carnis et incredulitatem et 
racundiam reputari, diabolo tamen captante naturam, quam et ipse iam infecit 
delicti semine illato. (11) Ipsius, inquit, sumus factura, conditi in Christo. 
Aliud est facere, aliud condere. Sed utrumque uni dedit. Homo autem factura 
creatoris est. Idem ergo condidit in Christo qui et fecit. Quantum enim ad 
substantiam, fecit; quantum ad gratiam, condidit. (12) Inspice et cohaerentia. 
Memores uos aliquando nationes in carne, qui appellamini praeputium ab ea quae 
dicitur circumcisio in carne manu facta, quod essetis illo in tempore sine 
Christo, alienati a conuersatione Israelis et peregrini testamentorum et 
promissionis eorum, spem non habentes, et sine deo, in mundo. Sine quo autem deo 
fuerunt nationes, et sine quo Christo? Utique eo cuius erat conuersatio Israelis 
et testamenta et promissio. At nunc, inquit, in Christo uos qui eratis longe 
facti estis prope in sanguine eius. A quibus erant retro longe? A quibus supra 
dicit, a Christo creatoris, a conuersatione Israelis, a testamentis, a spe 
promissionis, a deo ipso. (13) Si haec ita sunt, ergo his prope fiunt nunc 
nationes in Christo a quibus tunc longe fuerant. Si autem conuersationi 
Israelis, quae est in religione dei creatoris, et testamentis et promissioni et 
ipsi deo eorum proximi sumus facti in Christo, ridiculum satis si nos alterius 
dei Christus de longinquo admouit creatori. (14) Meminerat apostolus ita 
praedicatum de nationum uocatione ex longinquo uocandarum: Qui longe erant a me, 
appropinquauerunt iustitiae meae. Tam enim iustitia quam et pax creatoris in 
Christo annuntiabatur, ut saepe iam ostendimus. Itaque ipse est, inquit, pax 
nostra, qui fecit duo unum, Iudaicum scilicet populum et gentilem, quod prope et 
quod longe, soluto medio pariete inimicitiae, in carne sua. Sed Marcion abstulit 
Sua, ut inimicitiae daret carnem, quasi carnali uitio, non Christo aemulae. Sic 
uti alibi dixi, et hic, non Marrucine sed Pontice, cuius supra sanguinem 
confessus es hic negas carnem. (15) Si legem praeceptorum sententiis uacuam 
fecit, adimplendo certe legem (uacat enim iam, Non adulterabis, cum dicitur, Nec 
uidebis ad concupiscendum; uacat, Non occides, cum dicitur, Nec maledices) 
aduersarium legis de adiutore non potes facere. Ut duos conderet in semetipso 
(qui fecerat idem condens secundum quod et supra: Ipsius enim factura sumus, 
conditi in Christo) in unum nouum hominem, faciens pacem (si uere nouum, uere et 
hominem, non phantasma, nouum autem et noue natum ex uirgine dei spiritu), ut 
reconciliet ambos deo, et deo quem utrumque genus offenderat, et Iudaicum et 
gentilem populum in uno corpore, inquit, cum interfecisset inimicitiam in eo per 
crucem. Ita et hic caro corpus in Christo, quod crucem pati potuit. (16) Hoc 
itaque annuntiante pacem eis qui prope et eis qui longe, accessum consecuti 
simul ad patrem, iam non sumus peregrini nec aduenae, sed conciues sanctorum, 
sed domestici dei (utique eius a quo supra ostendimus alienos fuisse nos et 
longe constitutos), superaedificati super fundamentum apostolorum. Abstulit 
haereticus, Et prophetarum, oblitus dominum posuisse in ecclesia, sicut 
apostolos, ita et prophetas. Timuit scilicet ne et super ueterum prophetarum 
fundamenta aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse apostolus ubique 
nos de prophetis exstruere non cesset. Unde enim accepit summum lapidem 
angularem dicere Christum, nisi de psalmi significatione: Lapis quem 
reprobauerunt aedificantes, iste factus est in summo anguli? 

[5,18] (1) De manibus haeretici praecidentis non miror si syllabas subtrahit, cum 
paginas totas plerumque subducit. Datam inquit sibi apostolus gratiam nouissimo 
omnium, illuminandi omnes quae dispensatio sacramenti occulti ab aeuis in deo 
qui omnia condidit. Rapuit haereticus In praepositionem, et ita legi facit: 
Occulti ab aeuis deo qui omnia condidit. Sed emicat falsum. (2) Infert enim 
apostolus, Ut nota fiat principatibus et potestatibus in supercaelestibus per 
ecclesiam multifaria sapientia dei. Cuius dicit principatibus et potestatibus? 
Si creatoris, quale est ut principatibus et potestatibus eius ostendi uoluerit 
deus ille sapientiam suam, ipsi autem non, quando nec potestates sine suo 
principe potuissent quid cognoscere? Aut si ideo deum non nominauit hic, quasi 
in illis et princeps ipse reputetur, ergo et occultatum sacramentum 
principatibus et potestatibus eius qui omnia condidit pronuntiasset, proinde in 
illis deputans ipsum. (3) Quod si illis dicit occultatum, illi debebat dixisse 
manifestum. Ergo non deo erat occultatum, sed in deo omnium conditore, occultum 
autem principatibus et potestatibus eius: Quis enim cognouit sensum domini, aut 
quis consiliarius ei fuit? Hic captus haereticus fortasse mutabit, ut dicat deum 
suum suis potestatibus et principatibus notam facere uoluisse dispensationem sui 
sacramenti, quam ignorasset deus conditor omnium. Et quo competebat praetendere 
ignorantiam creatoris extranei et longa separatione discreti, cum domestici 
quoque superioris dei nescissent? (4) Tamen et creatori notum erat futurum. An 
non utique notum quod sub caelo et in terra eius habebat reuelari? Ergo ex hoc 
confirmatur quod supra struximus. Si enim creator cogniturus erat quandoque 
occultum illud dei superioris sacramentum, et ita scriptura habebat: Occulti deo 
qui omnia condidit; sic inferre debuerat, Ut nota fiat illi multifaria sapientia 
dei, tunc et potestatibus et principatibus cuiuscunque dei, cum quibus sciturus 
esset creator. Adeo subtractum constat quod et sic ueritati suae saluum est. (5) 
Volo nunc et ego tibi de allegoriis apostoli controuersiam nectere. Quas nouus 
in prophetis habuisset formas? Captiuam, inquit, duxit captiuitatem. Quibus 
armis? quibus proeliis? de cuius gentis uastatione? de cuius ciuitatis 
euersione? quas feminas quos pueros quosue regulos catenis uictor inseruit? Nam 
et cum apud Dauid Christus canitur succinctus gladio super femur, aut apud 
Esaiam spolia accipiens Samariae et uirtutem Damasci, uere cum et uisibilem 
extundis proeliatorem. (6) Agnosce igitur iam et armaturam et militiam eius 
spiritalem, si iam didicisti esse captiuitatem spiritalem, ut et hanc illius 
agnoscas, uel quia et captiuitatis huius mentionem de prophetis apostolus 
sumpsit, a quibus et mandata. Deponentes mendacium loquimini ueritatem ad 
proximum quisque, et Irascimini et nolite delinquere (ipsis uerbis quibus 
psalmus exponeret sensus eius), sol ut non occidat super iracundiam uestram. 
Nolite communicare operibus tenebrarum. Cum iusto enim iustus eris, et cum 
peruerso peruerteris, et, Auferte malum de medio uestrum, et, (7) Exite de medio 
eorum, et, Immundum ne attigeritis; separamini, qui fertis uasa domini. Sic et, 
Inebriari uino dedecori, inde est ubi sanctorum inebriatores increpantur: Et 
potum dabatis sanctis meis uinum; quod prohibitus erat potare et Aaron sacerdos 
et filii eius, cum adirent ad sancta. Et psalmis et hymnis deo canere docere 
illius est qui cum tympanis potius et psalteriis uinum bibentes incusari a deo 
norat. Ita cuius inuenio praecepta et semina praeceptorum uel augmenta, eius 
apostolum agnosco. (8) Ceterum mulieres uiris subiectas esse debere unde 
confirmat? Quia uir, inquit, caput est mulieris. Dic mihi, Marcion, de opere 
creatoris deus tuus legi suae astruit auctoritatem? Hoc iam plane minus est, cum 
et ipsi Christo suo et ecclesiae eius inde statum sumit: Sicut et Christus caput 
est ecclesiae. Similiter et cum dicit, Carnem suam diligit qui uxorem suam 
diligit, sicut et Christus ecclesiam: uides comparari operi creatoris Christum 
tuum et ecclesiam tuam. Quantum honoris carni datur in ecclesiae nomine! (9) 
Nemo, inquit, carnem suam odio habet (nisi plane Marcion solus), sed et nutrit 
et fouet eam, sicut et Christus ecclesiam. At tu solus eam odisti, auferens illi 
resurrectionem. Odisse debebis et ecclesiam, quia proinde diligitur a Christo. 
At enim Christus amauit et carnem sicut ecclesiam. Nemo non diliget imaginem 
quoque sponsae, immo et seruabit illam et honorabit et coronabit. Habet 
similitudo cum ueritate honoris consortium. Laborabo ego nunc eundem deum 
probare masculi et Christi, mulieris et ecclesiae, carnis et spiritus, ipso 
apostolo sententiam creatoris adhibente, immo et disserente: Propter hanc 
relinquet homo patrem et matrem, et erunt duo in carne una: sacramentum hoc 
magnum est? (10) Sufficit inter ista si creatoris magna sunt apud apostolum 
sacramenta, minima apud haereticos. Sed ego autem dico, inquit, in Christum et 
ecclesiam. Habes interpretationem, non separationem, sacramenti. Ostendit 
figuram sacramenti ab eo praeministratam cuius erat utique sacramentum. Quid 
uidetur Marcioni? Creator quidem ignoto deo figuras praeministrare non potuit, 
etiam quia aduersario, si noto. Deus superior ab inferiore et ad destruendum 
potius mutuari nihil debuit. (11) Obaudiant et parentibus filii. Nam etsi 
Marcion abstulit, Hoc est enim primum in promissione praeceptum, lex loquitur, 
Honora patrem et matrem, et, Parentes enutrite filios in disciplina et 
correptione donaini. Audisti enim et ueteribus dictum, Narrabitis haec in 
auribus filiorum uestrorum, et filii uestri aeque in auribus filiorum suorum. 
Quo iam mihi duos deos, si una est disciplina? Etsi duo sunt, illum sequar qui 
prior docuit. Sed aduersus munditenentes luctatio si nobis, o quanti iam dii 
creatores! (12) Cur enim non et hoc uindicem, unum munditenentem nominari 
debuisse, si creatorem significabat cuius essent quas praemisit potestates? 
Porro cum supra quidem induere nos iubeat armaturam in qua stemus ad 
machinationes diaboli, iam ostendit diaboli esse quae diabolo subiungit, 
potestates et munditenentcs tenebrarum istarum, quae et nos diabolo deputamus. 
Aut si diabolus creator est, quis erit diabolus apud creatorem? An sicut duo 
dii, ita et duo diaboli, et pluraliter potestates et munditenentes? (13) Sed 
quomodo creator et diabolus et deus idem, cum diabolus non idem et deus et 
diabolus? Aut enim ambo et dei, si ambo iam diaboli, aut qui deus hic et non 
diabolus, sicut nec diabolus deus. Ipsum uocabulum diaboli quaero ex qua 
delatura competat creatori. Fortasse detulit aliquam dei superioris intentionem, 
quod ipse ab archangelo passus est, et quidem mentito: non ideo enim 
interdixerat illius arbusculae gustum ne dei fierent, sed ne de transgressione 
morerentur. Nec spiritalia autem nequitiae ideo creatorem significabunt quia 
adiecit, In caelis: (14) sciebat enim et apostolus in caelis operata esse 
spiritalia nequitiae, angelorum scandalizatorum in filias hominum. Et quale erat 
ut ambiguitatibus et per aenigmata nescio quae creatorem taxaret, qui in catenis 
iam constitutus ob libertatem praedicationis constantiam manifestandi sacramenti 
in apertione oris, quam ibi expostulare a deo mandabat, ecclesiae utique 
praestabat? 

[5,19] DE EPISTULA AD COLOSSENSES. (1) Soleo in praescriptione aduersus haereses 
omnes de testimonio temporum compendium figere, priorem uindicans regulam 
nostram omni haeretica posteritate. Hoc nunc probabit et apostolus dicens, De 
spe reposita in caelis, quam audistis in sermone ueritatis euangelii, quod 
peruenit ad uos, sicut et in totum mundum. Nam si iam tum traditio euangelica 
ubique manauerat, quanto magis nunc? (2) Porro si nostra est quae ubique 
manauit, magis quam omnis haeretica, nedum Antoniniani Marcionis, nostra erit 
apostolica. Marcionis autem cum totum impleuerit mundum, ne tunc quidem se 
defendere poterit de apostolica. Eam enim et sic constabit esse quae prior 
mundum repleuit, illius scilicet dei euangelio qui et haec cecinit de 
praedicationibus eius: In omnem terram exiit sonus eorum, et in terminos orbis 
uerba eorum. (3) Inuisibilis dei imaginem ait Christum. Sed nos enim inuisibilem 
dicimus patrem Christi, scientes filium semper retro uisum, si quibus uisus est, 
in dei nomine, ut imaginem ipsius; ne quam et hinc differentiam scindat dei 
uisibilis et inuisibilis, cum olim dei nostri sit definitio: Dominum nemo 
uidebit et uiuet. (4) Si non est Christus primogenitus conditionis, ut sermo 
creatoris per quem omnia facta sunt et sine quo nihil factum est, si non in illo 
condita sunt uniuersa in caelis et in terris, uisibilia et inuisibilia, siue 
throni siue dominationes siue principatus siue potestates, si non cuncta per 
illum et in illo sunt condita (haec enim Marcioni displicere oportebat), non 
utique tam nude posuisset apostolus, Et ipse est ante omnes. Quomodo enim ante 
omnes, si non ante omnia? Quomodo ante omnia, si non primogenitus conditionis, 
si non sermo creatoris? Unde ante omnes probabitur fuisse qui post omnia 
apparuit? Quis scit priorem fuisse quem esse nesciit? (5) Quomodo item boni 
duxit omnem plenitudinem in semetipso habitare? Primo enim, quae est ista 
plenitudo, nisi ex illis quae Marcion detraxit, conditis in Christo, in caelis 
et in terris, angelis et hominibus, nisi ex illis inuisibilibus et uisibilibus, 
nisi ex thronis et dominationibus et principatibus et potestatibus? Aut si haec 
pseudapostoli nostri et Iudaici euangelizatores de suo intulerint, edat 
plenitudinem dei sui Marcion, qui nihil condidit. Ceterum quale est ut 
plenitudinem creatoris aemulus et destructor eius in suo Christo habitare 
uoluerit? Cui denique reconciliat omnia in semetipsum, pacem faciens per crucis 
suae sanguinem, nisi quem offenderant uniuersa, aduersus quem rebellauerant per 
transgressionem, cuius nouissime fuerant? Conciliari enim extraneo possent, 
reconciliari uero non alii quam suo. (6) Ita et nos quondam alienatos et 
inimicos sensu in malis operibus creatori redigit in gratiam, cuius admiseramus 
offensam, colentes conditionem aduersus creatorem. Sicubi autem et ecclesiam 
corpus Christi dicit esse, ut hic ait adimplere se reliqua pressurarum Christi 
in carne pro corpore eius, quod est ecclesia, non propterea et in totum 
mentionem corporis transferes a substantia carnis. Nam et supra reconciliari nos 
ait in corpore eius per mortem; utique in eo corpore, in quo mori potuit per 
carnem, mortuus est, non per ecclesiam, plane propter ecclesiam, corpus 
commutando pro corpore, carnale pro spiritali. (7) At cum monet cauendum a 
subtililoquentia et philosophia, ut inani seductione, quae sit secundum elementa 
mundi, non secundum caelum aut terram dicens, sed secundum litteras saeculares 
et secundum traditionem, scilicet hominum subtililoquorum et philosophorum, 
longum est quidem et alterius operis ostendere hac sententia omnes haereses 
damnari, quod omnes ex subtililoquentiae uiribus et philosophiae regulis 
constent. Sed Marcion principalem suae fidei terminum de Epicuri schola 
agnoscat, dominum inferens hebetem, ne timeri dicat eum, collocans et cum deo 
creatore materiam de porticu Stoicorum, negans carnis resurrectionem, de qua 
proinde nulla philosophia consentit. (8) Cuius ingeniis tam longe abest ueritas 
nostra, ut et iram dei excitare formidet, et omnia illum ex nihilo protulisse 
confidat, et carnem eandem restituturum repromittat, et Christum ex uulua 
uirginis natum non erubescat, ridentibus philosophis et haereticis et ethnicis 
ipsis. Stulta enim mundi elegit deus, ut confundat sapientes, ille sine dubio 
qui ex respectu huius suae dispositionis perditurum se sapientiam sapientium 
praeminabatur. Hac simplicitate ueritatis contraria subtililoquentiae et 
philosophiae nihil peruersi possumus sapere. (9) Denique si nos deus cum Christo 
uiuificat, donans delicta nobis, non possumus credere ab eo delicta donari in 
quem admissa non fuerint, ut retro ignotum. Age iam, cum dicit, Nemo uos iudicet 
in cibo et potu et in parte diei festi et neomeniae et sabbati, quae est umbra 
futurorum, corpus autem Christi, quid tibi uidetur, Marcion? De lege iam non 
retractamus, nisi quod et hic quemadmodum exclusa sit edocet, dum scilicet de 
umbra transfertur in corpus, id est de figuris ad ueritatem, quod est Christus. 
Ergo et umbra eius cuius et corpus, id est et lex eius <cuius> et Christus. 
Segrega alii deo legem, et alii deo Christum, si potes aliquam umbram ab eo 
corpore cuius umbra est separare. Manifeste legis est Christus, si corpus est 
umbrae. (10) Si autem et aliquos taxat qui ex uisionibus angelicis dicebant 
cibis abstinendum (ne attigeris ne gustaueris), uolentes in humilitate sensus 
incedere, non tenentes caput, non ideo legem et Moysen pulsat, quasi de angelica 
superstitione constituerit interdictionem quorundam edulium. (11) Moysen enim a 
deo accepisse legem constat. Denique hanc disciplinam, Secundum praecepta, 
inquit, et doctrinam hominum, deputauit in eos qui caput non tenerent, id est 
ipsum in quo omnia recensentur, in Christum ad initium reuocata etiam 
indifferentia escarum.Cetera praeceptorum, ut eadem, satis sit iam alibi 
docuisse quam a creatore manarint, qui cum uetera praedicaret transitura, noua 
facturus uniuersa, mandans etiam, Nouate uobis nouamen nouum, iam tum docebat 
exponere ueterem hominem et nouum induere. 

[5,20] DE EPISTULA AD PHILIPPENSES. (1) Cum praedicationis enumerat uarietatem, 
quod alii ex fiducia uinculorum eius audentius sermonem enuntiarent, alii per 
inuidiam et contentionem, quidam uero et per sermonis existimationem, plerique 
ex dilectione, nonnulli ex aemulatione, iam aliqui et ex simultate Christum 
praedicarent, erat utique uel hic locus taxandae ipsius praedicationis de 
diuersitate sententiae, quae tantam efficeret etiam animorum uarietatem. Sed 
causas solas animorum, non regulas sacramentorum, in diuersitate proponens unum 
tamen Christum et unum eius deum quocunque consilio praedicatum confirmat, et 
ideo, Nihil mea, inquit, siue causatione siue ueritate Christus annuntietur, 
quia unus annuntiabatur siue ex causatione siue ex ueritate fidei. (2) Ad fidem 
enim praedicationis retulit mentionem ueritatis, non ad regulae ipsius, quia una 
quidem erat regula, sed fides praedicantium quorundam uera, id est simplex, 
quorundam nimis docta. Quod cum ita sit, apparet eum Christum praedicatum qui 
semper annuntiabatur. Nam si alius longe ab apostolo induceretur, fecisset 
diuersitatem nouitas rei. Nec enim defuissent qui praedicationem euangelicam 
nihilominus in Christum creatoris interpretarentur, cum et hodie maior pars sit 
omnibus in locis sententiae nostrae quam haereticae. Quo nec hic apostolus de 
diuersitatis denotatione et increpatione tacuisset. Ita cum diuersitas ne 
taxatur quidem, nouitas non probatur. (3) Plane de substantia Christi putant et 
hic Marcionitae suffragari apostolum sibi, quod phantasma carnis fuerit in 
Christo, cum dicit quod in effigie dei constitutus non rapinam existimauit 
pariari deo, sed exhausit semetipsum accepta effigie serui, non ueritate, et in 
similitudine hominis, non in homine, et figura inuentus homo, non substantia, id 
est non carne; (4) quasi non et figura et similitudo et effigies substantiae 
quoque accedant. Bene autem quod et alibi Christum imaginem dei inuisibilis 
appellat. Numquid ergo et hic, qua in effigie eum dei collocat, aeque non erit 
deus Christus uere, si nec homo uere fuit in effigie hominis constitutus? 
Utrobique enim ueritas necesse habebit excludi, si effigies et similitudo et 
figura phantasmati uindicabitur. Quodsi in effigie et in imagine, qua filius 
patris, uere deus, praeiudicatum est etiam in effigie et imagine hominis, qua 
filius hominis, uere hominem inuentum. (5) Nam et inuentum ratione posuit, id 
est certissime hominem. Quod enim inuenitur, constat esse. Sic et deus inuentus 
est per uirtutem, sicut homo per carnem, quia nec morti subditum pronuntiasset 
non in substantia mortali constitutum. Plus est autem quod adiecit, Et mortem 
crucis. Non enim exaggeraret atrocitatem extollendo uirtutem subiectionis, quam 
imaginariam phantasmate scisset, frustrato potius eam quam experto, nec uirtute 
functo in passione sed lusu. (6) Quae autem retro lucri duxerat, quae et supra 
numerat, gloriam carnis, notam circumcisionis, generis Hebraei ex Hebraeo 
censum, titulum tribus Beniamin, pharisaeae candidae dignitatem, haec modo 
detrimento sibi deputat, non deum, sed stuporem, Iudaeorum. Haec ac si stercora 
existimat prae comparatione agnitionis Christi, non prae reiectione dei 
creatoris, habens iustitiam non suam iam quae ex lege, sed quae per ipsum, 
scilicet Christum, ex deo. Ergo, inquis, hac distinctione lex non ex deo erat 
Christi. Subtiliter satis. Accipe itaque subtilius. Cum enim dicit, Non quae ex 
lege, sed quae per ipsum, non dixisset Per ipsum de alio quam cuius fuit lex. 
(7) Noster, inquit, municipatus in caelis. Agnosco ueterem ad Abraham 
promissionem creatoris: Et faciam semen tuum tanquam stellas in caelo. Ideo et 
stella a stella differt in gloria. Quodsi Christus adueniens de caelis 
transfigurabit corpus humilitatis nostrae conformale corpori gloriae suae, 
resurget ergo corpus hoc nostrum, quod humiliatur in passionibus, et in ipsa 
lege mortis in terram deiectum. Quomodo enim transfigurabitur, si nullum erit? 
Aut si de eis dictum qui in aduentu dei deprehensi in carne demutari habebunt, 
quid facient qui primi resurgent? Non habebunt de quo transfigurentur ? Atquin, 
Cum illis, dicit, simul rapiemur in nubibus obuiam domino. Si cum illis sublati, 
utique cum illis et transfigurati. 

[5,21] DE EPISTULA AD PHILEMONEM. (1) Soli huic epistulae breuitas sua profuit ut 
falsarias manus Marcionis euaderet. Miror tamen, cum ad unum hominem litteras 
factas receperit, quod ad Timotheum duas et unam ad Titum de ecclesiastico statu 
compositas recusauerit. Affectauit, opinor, etiam numerum epistularum 
interpolare. (2) Memento, inspector, quod ea quae praetractata sunt retro de 
apostolo quoque probauerimus, et si qua in hoc opus dilata erant expunxerimus, 
ne aut hic superuacuam existimes iterationem qua confirmauimus spem pristinam, 
aut illic suspectam habeas dilationem qua eruimus tempore ista. Si totum 
opusculum inspexeris, nec hic redundantiam nec illic diffidentiam iudicabis.