[8,0] LIBER VIII. [8,1] Vt subitus uates pallentibus incidit umbris letiferasque domos orbisque arcana sepulti rupit et armato turbauit funere manes, horror habet cunctos, Stygiis mirantur in oris 5 tela et equos corpusque nouum; nec enim ignibus atris conditus aut maesta niger aduentabat ab urna, sed belli sudore calens, clipeumque cruentis roribus et scissi respersus puluere campi. necdum illum aut trunca lustrauerat obuia taxo [8,10] Eumenis, aut furuo Proserpina poste notarat coetibus adsumptum functis; quin comminus ipsa Fatorum deprensa colus, uisoque pauentes augure tunc demum rumpebant stamina Parcae. illum et securi circumspexere fragorem 15 Elysii, et si quos procul ulteriore barathro altera nox aliisque grauat plaga caeca tenebris. tunc regemunt pigrique lacus ustaeque paludes, umbriferaeque fremit sulcator pallidus undae dissiluisse nouo penitus telluris hiatu [8,20] Tartara et admissos non per sua flumina manes. forte sedens media regni infelicis in arce dux Erebi populos poscebat crimina uitae, nil hominum miserans iratusque omnibus umbris. stant Furiae circum uariaeque ex ordine Mortes, 25 saeuaque multisonas exertat Poena catenas; Fata serunt animas et eodem pollice damnant: uincit opus. iuxta Minos cum fratre uerendo iura bonus meliora monet regemque cruentum temperat; adsistunt lacrimis atque igne tumentes [8,30] Cocytos Phlegethonque, et Styx periuria diuum arguit. ille autem supera compage soluta nec solitus sentire metus expauit oborta sidera, iucundaque offensus luce profatur: 'quae superum labes inimicum impegit Auerno 35 aethera? quis rupit tenebras uitaeque silentes admonet? unde minae? uter haec mihi proelia fratrum? congredior, pereant agedum discrimina rerum. nam cui dulce magis? magno me tertia uictum deiecit fortuna polo, mundumque nocentem [8,40] seruo; nec iste meus: diris quin peruius astris inspicitur. tumidusne meas regnator Olympi explorat uires? habeo iam quassa Gigantum uincula et aetherium cupidos exire sub axem Titanas miserumque patrem: quid me otia maesta 45 saeuus et implacidam prohibet perferre quietem amissumque odisse diem? pandam omnia regna, si placet, et Stygio praetexam Hyperiona caelo. Arcada nec superis (quid enim mihi nuntius ambas itque reditque domos?) emittam et utrumque tenebo [8,50] Tyndariden. cur autem auidis Ixiona frango uerticibus? cur non expectant Tantalon undae? anne profanatum totiens Chaos hospite uiuo perpetiar? me Pirithoi temerarius ardor temptat et audaci Theseus iuratus amico, 55 me ferus Alcides tum cum custode remoto ferrea Cerbereae tacuerunt limina portae; Odrysiis etiam pudet (heu!) patuisse querelis Tartar: uidi egomet blanda inter carmina turpes Eumenidum lacrimas iterataque pensa Sororum; [8,60] me quoque : sed durae melior uiolentia legis. ast ego uix unum, nec celsa ad sidera, furto ausus iter Siculo rapui conubia campo: nec licuisse ferunt; iniustaeque a Ioue leges protinus, et sectum genetrix mihi computat annum. 65 sed quid ego haec? i, Tartareas ulciscere sedes, Tisiphone; si quando nouis asperrima monstris, triste, insuetum, ingens, quod nondum uiderit aether, ede nefas, quod mirer ego inuideantque sorores. atque adeo fratres (nostrique haec omina sunto [8,70] prima odii), fratres alterna in uulnera laeto Marte ruant; sit qui rabidarum more ferarum mandat atrox hostile caput, quique igne supremo arceat exanimes et manibus aethera nudis commaculet: iuuet ista ferum spectare Tonantem. 75 praeterea ne sola furor mea regna lacessat, quaere deis qui bella ferat, qui fulminis ignes infestumque Iouem clipeo fumante repellat. faxo haud sit cunctis leuior metus atra mouere Tartara frondenti quam iungere Pelion Ossae.' [8,80] dixerat: atque illi iamdudum regia tristis attremit oranti, suaque et quae desuper urguet nutabat tellus: non fortius aethera uultu torquet et astriferos inclinat Iuppiter axes. 'at tibi quos,' inquit, 'manes, qui limite praeceps 85 non licito per inane ruis?' subit ille minantem iam tenuis uisu, iam uanescentibus armis, iam pedes: extincto tamen interceptus in ore augurii perdurat honos, obscuraque fronti uitta manet, ramumque tenet morientis oliuae. [8,90] 'si licet et sanctis hic ora resoluere fas est manibus, o cunctis finitor maxime rerum (at mihi, qui quondam causas elementaque noram, et sator), oro, minas stimulataque corda remulce, neue ira dignare hominem et tua iura timentem; 95 nam nec ad Herculeos (unde haec mihi pectora?) raptus, nec uenerem inlicitam (crede his insignibus) ausi intramus Lethen: fugiat ne tristis in antrum Cerberus, aut nostros timeat Proserpina currus. augur Apollineis modo dilectissimus aris, [8,100] testor inane Chaos (quid enim hic iurandus Apollo?), crimine non ullo subeo noua fata, nec alma sic merui de luce rapi; scit iudicis urna Dictaei uerumque potest deprendere Minos. coniugis insidiis et iniquo uenditus auro 105 Argolicas acies (unde haec tibi turba recentum umbrarum, et nostrae ueniunt quoque funera dextrae) non ignarus ini: subito me turbine mundi (horret adhuc animus) mediis e milibus hausit nox tua. quae mihi mens, dum per caua uiscera terrae [8,110] uado diu pendens et in aere uoluor operto? ei mihi! nil ex me sociis patriaeque relictum, uel captum Thebis; iam non Lernaea uidebo tecta, nec attonito saltem cinis ibo parenti. non tumulo, non igne miser lacrimisque meorum 115 productus, toto pariter tibi funere ueni, nil istis ausurus equis; nec deprecor umbram accipere et tripodum iam non meminisse meorum. nam tibi praesagi quis iam super auguris usus, cum Parcae tua iussa trahant? sed pectora flectas [8,120] et melior sis, quaeso, deis. si quando nefanda huc aderit coniunx, illi funesta reserua supplicia: illa tua, rector bone, dignior ira.' accipit ille preces indignaturque moueri. ut leo, Massyli cum lux stetit obuia ferri, 125 tunc iras, tunc arma citat; si decidit hostis, ire supra satis est uitamque relinquere uicto. interea uittis lauruque insignis opima currus et egregiis modo formidatus in armis luce palam, fusus nulli nullique fugatus, [8,130] quaeritur: absistunt turmae, suspectaque tellus omnibus, infidi miles uestigia campi circumit, atque auidae tristis locus ille ruinae cessat et inferni uitatur honore sepulcri. nuntius hortanti diuersa in parte maniplos 135 Adrasto, uix ipse ratus uidisse, Philaemon aduolat et trepidans (steterat nam forte cadenti proximus inspectoque miser pallebat hiatu), 'uerte gradum, fuge rector' ait 'si Dorica saltem terra loco patriaeque manent, ubi liquimus, arces. [8,140] non armis, non sanguine opus: quid inutile ferrum stringimus in Thebas? currus humus impia sorbet armaque bellantesque uiros; fugere ecce uidetur hic etiam, quo stamus, ager. uidi ipse profundae noctis iter ruptaque soli compage ruentem 145 illum heu, praesagis quo nullus amicior astris, Oecliden, frustraque manus cum uoce tetendi. mira loquor, sulcos etiamnum, rector, equorum fumantemque locum et spumis madida arua reliqui. nec commune malum est: tellus agnoscit alumnos, [8,150] stat Thebana acies.' stupet haec et credere Adrastus cunctatur; sed Mopsus idem trepidusque ferebat Actor idem. iam Fama nouis terroribus audax non unum cecidisse refert. sponte agmina retro non expectato reuocantum more tubarum 155 praecipitant: sed torpet iter, falluntque ruentes genua uiros; ipsique (putes sensisse) repugnant cornipedes nulloque truces hortamine parent nec celerare gradum nec tollere lumina terra. fortius incursant Tyrii, sed Vesper opacus [8,160] lunares iam ducit equos; data foedere paruo maesta uiris requies et nox auctura timores. quae tibi nunc facies postquam permissa gemendi copia! qui fletus galeis cecidere solutis! nil solitum fessos iuuat; abiecere madentes, 165 sicut erant, clipeos, nec quisquam spicula tersit, nec laudauit equum, nitidae nec cassidis altam compsit adornauitque iubam; uix magna lauare uulnera et efflantes libet internectere plagas: tantus ubique dolor. mensas alimentaque bello [8,170] debita nec pugnae suasit timor: omnia laudes, Amphiarae, tuas fecundaque pectora ueri commemorant lacrimis, et per tentoria sermo unus: abisse deos dilapsaque numina castris: 'heu ubi laurigeri currus sollemniaque arma 175 et galeae uittatus apex? hoc antra lacusque Castalii tripodumque fides? sic gratus Apollo? quis mihi sidereos lapsus mentemque sinistri fulguris, aut caesis saliat quod numen in extis, quando iter, unde morae, quae saeuis utilis armis, [8,180] quae pacem magis hora uelit? quis iam omne futurum proferet, aut cum quo uolucres mea fata loquentur? hos quoque bellorum casus nobisque tibique praescieras et (quanta sacro sub pectore uirtus!) uenisti tamen et miseris comes additus armis. 185 et cum te tellus fatalisque hora uocaret, tu Tyrias acies aduersaque signa uacasti sternere; tunc etiam media de morte timendum hostibus infestaque abeuntem uidimus hasta. et nunc te quis casus habet? poterisne reuerti [8,190] sedibus a Stygiis altaque erumpere terra? anne sedes hilaris iuxta, tua numina, Parcas et uice concordi discis uentura docesque? an tibi felices lucos miseratus Auerni rector et Elysias dedit inseruare uolucres? 195 quidquid es, aeternus Phoebo dolor et noua clades semper eris mutisque diu plorabere Delphis. hic Tenedon Chrysenque dies partuque ligatum Delon et intonsi claudet penetralia Branchi, nec Clarias hac luce fores Didymaeaque quisquam [8,200] limina nec Lyciam supplex consultor adibit. quin et cornigeri uatis nemus atque Molosso quercus anhela Ioui Troianaque Thymbra tacebit. ipsi amnes ipsaeque uolent arescere laurus, ipse nihil certum sagis clangoribus aether 205 praecinet, et nulla ferientur ab alite nubes. iamque erit ille dies quo te quoque conscia fatis templa colant reddatque tuus responsa sacerdos.' talia fatidico peragunt sollemnia regi, ceu flammas ac dona rogo tristesque rependant [8,210] exequias mollique animam tellure reponant. fracta dehinc cunctis auersaque pectora bello. sic fortes Minyas subito cum funere Tiphys destituit, non arma sequi, non ferre uidetur remus aquas, ipsique minus iam ducere uenti. 215 iam fessis gemitu paulatim corda leuabat exhaustus sermone dolor; nox addita curas obruit et facilis lacrimis inrepere somnus. at non Sidoniam diuersa in parte per urbem nox eadem: uario producunt sidera ludo [8,220] ante domos intraque, ipsaeque ad moenia marcent excubiae; gemina aera sonant Idaeaque terga et moderata sonum uario spiramine buxus. tunc dulces superos atque omne ex ordine alumnum numen ubique sacri resonant paeanes, ubique 225 serta coronatumque merum. nunc funera rident auguris ignari, contraque in tempore certant Tiresian laudare suum; nunc facta reuoluunt maiorum ueteresque canunt ab origine Thebas: hi mare Sidonium manibusque attrita Tonantis [8,230] cornua et ingenti sulcatum Nerea tauro, hi Cadmum lassamque bouem fetosque cruenti Martis agros, alii Tyriam reptantia saxa ad chelyn et duras animantem Amphiona cautes, hi grauidam Semelen, illi Cythereia laudant 235 conubia et multa deductam lampade fratrum Harmoniam: nullis deest sua fabula mensis. ceu modo gemmiferum thyrso populatus Hydaspen Eoasque domos nigri uexilla triumphi Liber et ignotos populis ostenderet Indos. [8,240] tunc primum ad coetus sociaeque ad foedera mensae semper inaspectum diraque in sede latentem Oedipoden exisse ferunt uultuque sereno canitiem nigram squalore et sordida fusis ora comis laxasse manu sociumque benignos 245 adfatus et abacta prius solacia passum, quin hausisse dapes insiccatumque cruorem deiecisse genis. cunctos auditque refertque, qui Ditem et Furias tantum et si quando regentem Antigonen maestis solitus pulsare querelis. [8,250] causa latet. non hunc Tyrii fors prospera belli, tantum bella iuuant; natum hortaturque probatque nec uicisse uelit; sed primos comminus enses et sceleris tacito rimatur semina uoto. inde epulae dulces ignotaque gaudia uultu. 255 qualis post longae Phineus ieiunia poenae, nil stridere domi uolucresque ut sensit abactas (necdum tota fides), hilaris mensasque torosque nec turbata feris tractauit pocula pennis. cetera Graiorum curis armisque iacebat [8,260] fessa cohors; alto castrorum ex aggere Adrastus laetificos tenui captabat corde tumultus, quamquam aeger senio, sed agit miseranda potestas inuigilare malis. illum aereus undique clamor Thebanique urunt sonitus, et amara lacessit 265 tibia, tum nimio uoces marcore superbae incertaeque faces et iam male peruigil ignis. sic ubi per fluctus uno ratis obruta somno conticuit, tantique maris secura iuuentus mandauere animas: solus stat puppe magister [8,270] peruigil inscriptaque deus qui nauigat alno. tempus erat iunctos cum iam soror ignea Phoebi sensit equos penitusque cauam sub luce parata Oceani mugire domum, seseque uagantem colligit et leuiter moto fugat astra flagello: 275 concilium rex triste uocat, quaeruntque gementes quis tripodas successor agat, quo prodita laurus transeat atque orbum uittae decus. haud mora, cuncti insignem fama sanctoque Melampode cretum Thiodamanta uolunt, quicum ipse arcana deorum [8,280] partiri et uisas uni sociare solebat Amphiaraus aues, tantaeque haud inuidus artis gaudebat dici similem iuxtaque secundum. illum ingens confundit honos inopinaque turbat gloria et oblatas frondes summissus adorat 285 seque oneri negat esse parem, cogique meretur. sicut Achaemenius solium gentesque paternas excepit si forte puer, cui uiuere patrem tutius, incerta formidine gaudia librat an fidi proceres, ne pugnet uulgus habenis, [8,290] cui latus Euphratae, cui Caspia limina mandet; sumere tunc arcus ipsumque onerare ueretur patris equum uisusque sibi nec sceptra capaci sustentare manu nec adhuc implere tiaran. atque is ubi intorto signatus uellere crinem 295 conuenitque deis, hilari per castra tumultu uadit ouans ac, prima sui documenta, sacerdos Tellurem placare parat: nec futile maestis id uisum Danais. geminas ergo ilicet aras arboribus uiuis et adulto caespite texi [8,300] imperat, innumerosque deae, sua munera, flores et cumulos frugum et quidquid nouat impiger annus addit et intacto spargens altaria lacte incipit: 'o hominum diuumque aeterna creatrix, quae fluuios siluasque animarum et semina mundo 305 cuncta Prometheasque manus Pyrrhaeaque saxa gignis, et impastis quae prima alimenta dedisti mutastique uiris, quae pontum ambisque uehisque: te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum et uolucrum requies; firmum atque inmobile mundi [8,310] robur inoccidui, te uelox machina caeli aere pendentem uacuo, te currus uterque circumit, o rerum media indiuisaque magnis fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis urbibus ac populis, subterque ac desuper una 315 sufficis, astriferumque domos Atlanta supernas ferre laborantem nullo uehis ipsa labore: nos tantum portare negas? nos, diua, grauaris? quod, precor, ignari luimus scelus? an quia plebes externa Inachiis huc aduentamus ab oris? [8,320] omne homini natale solum, nec te, optima, saeuo tamque humili populos deceat distinguere fine undique ubique tuos; maneas communis et arma hinc atque inde feras; liceat, precor, ordine belli pugnaces efflare animas et reddere caelo. 325 ne rape tam subitis spirantia corpora bustis, ne propera: ueniemus enim, quo limite cuncti, qua licet ire uia; tantum exorata Pelasgis siste leuem campum, celeres neu praecipe Parcas. at tu, care deis, quem non manus ulla nec enses [8,330] Sidonii, sed magna sinu Natura soluto, ceu te Cirrhaeo meritum tumularet hiatu, sic amplexa coit, hilaris des, oro, precatus nosse tuos, caeloque et uera monentibus aris concilies, et quae populis proferre parabas, 335 me doceas: tibi sacra feram praesaga, tuique numinis interpres te Phoebo absente uocabo. ille mihi Delo Cirrhaque potentior omni, quo ruis, ille adytis melior locus.' haec ubi dicta, nigrantes terra pecudes obscuraque mergit [8,340] armenta, ac uiuis cumulos undantis harenae aggerat et uati mortis simulacra rependit. talia apud Graios, cum iam Mauortia contra cornua, iam saeuos fragor aereus excitat enses. addit acerba sonum Teumesi e uertice crinem 345 incutiens acuitque tubas et sibila miscet Tisiphone: stupet insolito clangore Cithaeron marcidus et turres carmen non tale secutae. iam trepidas Bellona fores armataque pulsat limina, iam multo laxantur cardine Thebae. [8,350] turbat eques pedites, currus properantibus obstant, ceu Danai post terga premant: sic omnibus alae artantur portis septemque excursibus haerent. Ogygiis it sorte Creon, Eteoclea mittunt Neistae, celsas Homoloidas occupat Haemon, 355 Hypsea Proetiae, celsum fudere Dryanta Electrae, quatit Hypsistas manus Eurymedontis, culmina magnanimus stipat Dircaea Menoeceus. qualis ubi auersi secretus pabula caeli Nilus et Eoas magno bibit ore pruinas, [8,360] scindit fontis opes septemque patentibus aruis in mare fert hiemes; penitus cessere fugatae Nereides dulcique timent occurrere ponto. tristis at inde gradum tarde mouet Inacha pubes, praecipue Eleae Lacedaemoniaeque cohortes 365 et Pylii; subitum nam Thiodamanta sequuntur augure fraudati, necdum accessere regenti. nec tua te, princeps tripodum, sola agmina quaerunt: cuncta phalanx sibi deesse putat; minor ille per alas septimus extat apex. liquido uelut aethere nubes [8,370] inuida Parrhasiis unum si detrahat astris, truncus honor Plaustri, nec idem riget igne reciso axis, et incerti numerant sua sidera nautae. sed iam bella uocant: alias noua suggere uires, Calliope, maiorque chelyn mihi tendat Apollo. 375 fatalem populis ultro poscentibus horam admouet atra dies, Stygiisque emissa tenebris Mors fruitur caelo bellatoremque uolando campum operit nigroque uiros inuitat hiatu, nil uulgare legens, sed quae dignissima uita [8,380] funera, praecipuos annis animisque, cruento ungue notat: iamque in miseros pensum omne Sororum scinditur, et Furiae rapuerunt licia Parcis. stat medius campis etiamnum cuspide sicca Bellipotens, iamque hos clipeum, iam uertit ad illos 385 arma ciens aboletque domos, conubia, natos. pellitur et patriae et, qui mente nouissimus exit, lucis amor; tenet in capulis hastisque paratas ira manus, animusque ultra thoracas anhelus conatur, galeaeque tremunt horrore comarum. [8,390] quid mirum caluisse uiros? flammantur in hostem cornipedes niueoque rigant sola putria nimbo, corpora ceu mixti dominis irasque sedentum induerint: sic frena terunt, sic proelia poscunt hinnitu tolluntque armos equitesque supinant. 395 iamque ruunt, primusque uirum concurrere puluis incipit, et spatiis utrimque aequalibus acti aduentant mediumque uident decrescere campum. iam clipeus clipeis, umbone repellitur umbo, ense minax ensis, pede pes et cuspide cuspis: [8,400] sic obnixa acies pariter suspiria fumant, admotaeque nitent aliena in casside cristae. pulcher adhuc belli uultus: stant uertice coni, plena armenta uiris, nulli sine praeside currus, arma loco, splendent clipei pharetraeque decorae 405 cingulaque et nondum deforme cruoribus aurum. at postquam rabies et uitae prodiga uirtus emisere animos, non tanta cadentibus Haedis aeriam Rhodopen solida niue uerberat Arctos, nec fragor Ausoniae tantus cum Iuppiter omni [8,410] arce tonat, tanta quatitur nec grandine Syrtis cum Libyae Boreas Italos niger attulit imbres. exclusere diem telis, stant ferrea caelo nubila, nec iaculis artatus sufficit aer. hi pereunt missis, illi redeuntibus hastis, 415 concurrunt per inane sudes et mutua perdunt uulnera, concurrunt hastae, stridentia funda saxa pluunt, uolucres imitantur fulgura glandes et formidandae non una morte sagittae. nec locus ad terram telis: in corpora ferrum [8,420] omne cadit; saepe ignari perimuntque caduntque casus agit uirtutis opus: nunc turba recedit, nunc premit, ac uicibus tellurem amittit et aufert. ut uentis nimbisque minax cum soluit habenas Iuppiter alternoque adfligit turbine mundum: 425 stat caeli diuersa acies, nunc fortior Austri, nunc Aquilonis hiems, donec pugnante procella aut nimiis hic uicit aquis, aut ille sereno. principium pugnae turmas Asopius Hypseus Oebalias (namque hae magnum et gentile tumentes [8,430] Euboicum duris rumpunt umbonibus agmen) reppulit erepto cunei ductore Menalca. hic et mente Lacon, crudi torrentis alumnus (nec turpauit auos), hastam ultra pectus euntem, ne pudor in tergo, per et ossa et uiscera retro 435 extrahit atque hosti dextra labente remittit sanguineam: dilecta genis morientis oberrant Taygeta et pugnae laudataque uerbera matri. Phaedimon Iasiden arcu Dircaeus Amyntas destinat: heu celeres Parcae! iam palpitat aruis [8,440] Phaedimus, et certi nondum tacet arcus Amyntae. abstulit ex umero dextram Calydonius Agreus Phegeos: illa suum terra tenet improba ferrum et mouet; extimuit sparsa inter tela iacentem praegrediens truncamque tamen percussit Acoetes. 445 Iphin atrox Acamas, Argum ferus impulit Hypseus, strauit Abanta Pheres, diuersaque uulnera flentes Iphis eques, pedes Argus, Abas auriga iacebant. Inachidae gemini geminos e sanguine Cadmi occultos galeis (saeua ignorantia belli) [8,450] perculerant ferro; sed dum spolia omnia caesis eripiunt, uidere nefas, et maestus uterque respicit ad fratrem pariterque errasse queruntur. cultor Ion Pisae cultorem Daphnea Cirrhae turbatis prostrauit equis: hunc laudat ab alto 455 Iuppiter, hunc tardus frustra miseratur Apollo. ingentes Fortuna uiros inlustrat utrimque sanguine in aduerso: Danaos Cadmeius Haemon sternit agitque, furens sequitur Tyria agmina Tydeus; Pallas huic praesens, illum Tirynthius implet. [8,460] qualiter hiberni summis duo montibus amnes franguntur geminaque cadunt in plana ruina: contendisse putes uter arua arbustaque tollat altius aut superet pontes; et cum una receptas confundit iam uallis aquas, sibi quisque superbus 465 ire cupit, pontoque negant descendere mixti. ibat fumiferam quatiens Onchestius Idas lampada per medios turbabatque agmina Graium, igne uiam rumpens; magno quem comminus ictu Tydeos hasta feri dispulsa casside fixit. [8,470] ille ingens in terga iacet, stat fronte superstes lancea, conlapsae ueniunt in tempora flammae. prosequitur Tydeus: 'saeuos ne dixeris Argos, igne tuo, Thebane, (rogum concedimus) arde!' inde, uelut primo tigris gauisa cruore 475 per totum cupit ire pecus, sic Aona saxo, ense Pholum, Chromin ense, duos Helicaonas hasta transigit, Aegaeae Veneris quod Maera sacerdos ediderat prohibente dea; uos praeda cruenti Tydeos, it saeuas etiamnum mater ad aras. [8,480] nec minus Herculeum contra uagus Haemona ducit sanguis: inexpleto rapitur per milia ferro, nunc tumidae Calydonis opes, nunc torua Pylenes agmina, nunc maestae fundens Pleuronis alumnos, donec in Olenium fessa iam cuspide Buten 485 incidit. hunc turmis obuersum et abire uetantem adgreditur; puer ille, puer malasque comamque integer, ignaro cui tunc Thebana bipennis in galeam librata uenit: finduntur utroque tempora diuiduique cadunt in bracchia crines, [8,490] et non hoc metuens inopino limine uita exiluit. tunc flauum Hypanin flauumque Politen (ille genas Phoebo, crinem hic pascebat Iaccho: saeuus uterque deus), uictis Hyperenora iungit conuersumque fuga Damasum; sed lapsa per armos 495 hasta uiri trans pectus abit parmamque tenenti excutit et summa fugiens in cuspide portat. sterneret aduersos etiamnum Ismenius Haemon Inachidas (nam tela regit uiresque ministrat Amphitryoniades), saeuum sed Tydea contra [8,500] Pallas agit. iamque aduerso uenere fauore comminus, et placido prior haec Tirynthius ore: 'fida soror, quaenam hunc belli caligine nobis congressum fortuna tulit? num regia Iuno hoc molita nefas? citius me fulmina contra 505 (infandum!) ruere et magno bellare parenti aspiciat. genus huic++sed mitto agnoscere, quando tu diuersa foues, nec si ipsum comminus Hyllum Tydeos hasta tui Stygioque ex orbe remissum Amphitryona petat; teneo aeternumque tenebo [8,510] quantum haec, diua, manus, quotiens sudauerit aegis ista mihi, duris famulus dum casibus omnes lustro uagus terras; ipsa (heu!) comes inuia mecum Tartara, ni superos Acheron excluderet, isses. tu patriam caelumque mihi++quis tanta relatu 515 aequet? habe totas, si mens excindere, Thebas. cedo equidem ueniamque precor.' sic orsus abibat. Pallada mulcet honos: rediit ardore remisso uultus et erecti sederunt pectoris angues. sensit abisse deum; leuius Cadmeius Haemon [8,520] tela rotat nulloque manum cognoscit in ictu. tunc magis atque magis uires animusque recedunt, nec pudor ire retro; cedentem Acheloius heros impetit, et librans uni sibi missile telum derexit iactus summae qua margine parmae 525 ima sedet galea et iuguli uitalia lucent. nec frustrata manus, mortemque inuenerat hasta; sed prohibet paulumque umeri libare sinistri praebuit et merito parcit Tritonia fratri. ille tamen nec stare loco nec comminus ire [8,530] amplius aut uultus audet perferre cruenti Tydeos, aegra animo uis ac fiducia cessit. qualis saetigeram Lucana cuspide frontem strictus aper, penitus cui non infossa cerebro uulnera, nec felix dextrae tenor, in latus iras 535 frangit et expertae iam non uenit obuius hastae. ecce ducem turmae certa indignatus in hostem spicula felici Prothoum torquere lacerto, turbidus Oenides una duo corpora pinu, cornipedemque equitemque, ferit: ruit ille ruentem [8,540] in Prothoum lapsasque manu quaerentis habenas in uultus galeam clipeumque in pectora calcat, saucius extremo donec cum sanguine frenos respuit et iuncta domino ceruice recumbit. sic ulmus uitisque, duplex iactura colenti, 545 Gaurano de monte cadunt, sed maestior ulmus quaerit utrumque nemus, nec tam sua bracchia labens quam gemit adsuetas inuitaque proterit uuas. sumpserat in Danaos Heliconius arma Corymbus, ante comes Musis, Stygii cui conscia pensi [8,550] ipsa diu positis letum praedixerat astris Vranie. cupit ille tamen pugnasque uirosque, forsitan ut caneret; longa iacet ipse canendus laude, sed amissum mutae fleuere Sorores. pactus Agenoream primis Atys ibat ab annis 555 Ismenen, Tyrii iuuenis non Aduena belli. quamuis Cirrha domus, soceros nec tristibus actis auersatus erat; sponsam quin castus amanti squalor et indigni commendat gratia luctus. ipse quoque egregius, nec pectora uirginis illi [8,560] diuersa, inque uicem, sineret fortuna, placebant. bella uetant taedas, iuuenique hinc maior in hostes ira; ruit primis inmixtus et agmina Lernae nunc pedes ense uago, prensis nunc celsus habenis, ceu spectetur, agit. triplici uelauerat ostro 565 surgentes etiamnum umeros et leuia mater pectora; tunc auro phaleras auroque sagittas cingulaque et manicas, ne coniuge uilior iret, presserat et mixtum cono crispauerat aurum. talibus (heu!) fidens uocat ultro in proelia Graios. [8,570] ac prima in faciles grassatus cuspide turmas arma refert sociis et in agmina fida peracta caede redit. sic Hyrcana leo Caspius umbra nudus adhuc nulloque iubae flauentis honore terribilis magnique etiamnum sanguinis insons, 575 haud procul a stabulis captat custode remoto segne pecus teneraque famem consumit in agna. mox ignotum armis ac solo corpore mensus Tydea non timuit, fragilique lacessere telo saepius infrendentem aliis aliosque sequentem [8,580] ausus erat. tandem inualidos Aetolus ad ictus forte refert oculos et formidabile ridens, 'iamdudum uideo, magnum cupis, improbe, leti nomen' ait; simul audacem non ense nec hasta dignatus leuiter digitis imbelle solutis 585 abiecit iaculum: latebras tamen inguinis alte missile, ceu totis intortum uiribus, hausit. praeterit haud dubium fati et spoliare superbit Oenides. 'neque enim has Marti aut tibi, bellica Pallas, exuuias figemus' ait 'procul arceat ipsum [8,590] ferre pudor; uix, si bellum comitata relictis Deipyle thalamis, illi inludenda tulissem.' sic ait, et belli maiora ad praemia mente ducitur: innumeris ueluti leo forte potitus caedibus imbelles uitulos mollesque iuuencas 595 transmittit: magno furor est in sanguine mergi nec nisi regnantis ceruice recumbere tauri. at non semianimi clamore Menoecea lapsus fallit Atys: praeuertit equos curruque citato desilit: instabat pubes Tegeaea iacenti, [8,600] nec prohibent Tyrii. 'pudeat, Cadmea iuuentus, terrigenas mentita patres! quo tenditis,' inquit, 'degeneres? meliusne iacet pro sanguine nostro hospes Atys? tantum hospes adhuc et coniugis ultor infelix nondum iste suae; nos pignora tanta 605 prodimus?' insurgunt iusto firmata pudore agmina, cuique suae rediere in pectora curae. interea thalami secreta in parte sorores, par aliud morum miserique innoxia proles Oedipodae, uarias miscent sermone querelas. [8,610] nec mala quae iuxta, sed longa ab origine fati, haec matris taedas, oculos ast illa paternos, altera regnantem, profugum gemit altera fratrem, bella ambae. grauis hinc miseri cunctatio uoti: nutat utroque timor, quemnam hoc certamine uictum, 615 quem uicisse uelint: tacite praeponderat exul. sic Pandioniae repetunt ubi fida uolucres hospitia atque larem bruma pulsante relictum stantque super nidos ueterisque exordia fati adnarrant tectis: it truncum ac flebile murmur; [8,620] uerba putant, uoxque illa tamen non dissona uerbis. atque ibi post lacrimas et longa silentia rursus incohat Ismene: 'quisnam hic mortalibus error? quae decepta fides? curam inuigilare quieti claraque per somnos animi simulacra reuerti? 625 ecce ego, quae thalamos, nec si pax alta maneret, tractarem sensu, (pudet heu!) conubia uidi nocte, soror; sponsum unde mihi sopor attulit amens uix notum uisu? semel his in sedibus illum, dum mea nescio quo spondentur foedera pacto, [8,630] respexi non sponte, soror. turbata repente omnia cernebam, subitusque intercidit ignis, meque sequebatur rabido clamore reposcens mater Atyn. quaenam haec dubiae praesagia cladis? nec timeo, dum tuta domus milesque recedat 635 Doricus et tumidos liceat componere fratres.' talia nectebant, subito cum pigra tumultu expauit domus, et multo sudore receptus fertur Atys, seruans animam iam sanguine nullo, cui manus in plaga, dependet languida ceruix [8,640] exterior clipeo, crinesque a fronte supini. prima uidet caramque tremens Iocasta uocabat Ismenen: namque hoc solum moribunda precatur uox generi, solum hoc gelidis iam nomen inerrat faucibus. exclamant famulae, tollebat in ora 645 uirgo manus, tenuit saeuus pudor; attamen ire cogitur, indulget summum hoc Iocasta iacenti ostenditque offertque. quater iam morte sub ipsa ad nomen uisus defectaque fortiter ora sustulit; illam unam neglecto lumine caeli [8,650] aspicit et uultu non exatiatur amato. tunc quia nec genetrix iuxta positusque beata morte pater, sponsae munus miserabile tradunt declinare genas; ibi demum teste remoto fassa pios gemitus lacrimasque in lumina fudit. 655 dumque ea per Thebas, aliis serpentibus ardens et face mutata bellum integrabat Enyo. arma uolunt, primos ueluti modo comminus ictus sustulerint omnisque etiamnum luceat ensis. eminet Oenides: quamuis et harundine certa [8,660] Parthenopaeus agat, morientumque ora furenti Hippomedon proculcet equo, Capaneaque pinus iam procul Aoniis uolet agnoscenda cateruis, Tydeos illa dies, illum fugiuntque tremuntque clamantem: 'quo terga datis? licet ecce peremptos 665 ulcisci socios maestamque rependere noctem. ille ego inexpletis solus qui caedibus hausi quinquaginta animas: totidem, totidem heia gregatim ferte manus! nulline patres, nulline iacentum unanimi fratres? quae tanta obliuio luctas? [8,670] quam pudet Inachias contentum abiisse Mycenas! hine super Thebis? haec robora regis? ubi autem egregius dux ille mihi?' simul ordine laeuo ipsum exhortantem cuneos capitisque superbi insignem fulgore uidet; nec segnius ardens 675 occurrit, niueo quam flammiger ales olori inminet et magna trepidum circumligat umbra. tunc prior: 'Aoniae rex o iustissime gentis, imus in arma palam tandemque ostendimus enses, an noctem et solitas placet expectare tenebras?' [8,680] ille nihil contra, sed stridula cornus in hostem it referens mandata ducis, quam prouidus heros iam iam in fine uiae percussam obliquat, et ipse telum ingens auide et quanto non ante lacerto impulit. ibat atrox finem positura duello 685 lancea (conuertere oculos utrimque fauentes Sidonii Graique dei), crudelis Erinys obstat et infando differt Eteoclea fratri, cuspis in armigerum Phlegyan peccauit. ibi ingens pugna uirum, stricto nam saeuior inruit ense [8,690] Aetolus, retroque datum Thebana tegebant arma ducem. sic densa lupum iam nocte sub atra arcet ab apprenso pastorum turba iuuenco; improbus erigitur contra, nec cura uetantes impetere: illum, illum, semel in quem uenerat, urguet. 695 non secus obiectas acies turbamque minorem dissimulat transitque manu; tamen ora Thoantis, pectora Deilochi, Clonii latus, ilia torui perforat Hippotadae; truncis sua membra remittit interdum galeasque rotat per nubila plenas. [8,700] et iam corporibus sese spoliisque cadentum clauserat; unum acies circum consumitur, unum omnia tela uouent: summis haec ossibus haerent, pars frustrata cadunt, partem Tritonia uellit, multa rigent clipeo. densis iam consitus hastis 705 ferratum quatit umbo nemus, tergoque fatiscit atque umeris gentilis aper; nusquam ardua coni gloria, quique apicem toruae Gradiuus habebat cassidis, haud laetum domino ruit omen: inusta temporibus nuda aera sedent, circumque sonori [8,710] uertice percusso uoluuntur in arma molares. iam cruor in galea, iam saucia proluit ater pectora permixtus sudore et sanguine torrens. respicit hortantes socios et Pallada fidam longius opposita celantem lumina parma: 715 ibat enim magnum lacrimis inflectere patrem. ecce secat Zephyros ingentem fraxinus iram fortunamque ferens; teli non eminet auctor: Astacides Melanippus erat, nec prodidit ipse et uellet latuisse manum, sed gaudia turmae [8,720] monstrabant trepidum; nam flexus in ilia Tydeus summissum latus et clipei laxauerat orbem. clamorem Aonii miscent gemitumque Pelasgi, obiectantque manus indignantemque tuentur. ille per oppositos longe rimatus amarum 725 Astaciden, totis animae se cogit in ictum reliquiis telumque iacit quod proximus Hopleus praebuerat: perit expressus conamine sanguis. tunc tristes socii cupidum bellare (quis ardor!) et poscentem hastas mediaque in morte negantem [8,730] expirare trahunt, summique in margine campi effultum gemina latera inclinantia parma ponunt, ac saeui rediturum ad proelia Martis promittunt flentes. sed et ipse recedere caelum ingentesque animos extremo frigore labi 735 sensit, et innixus terrae, 'miserescite,' clamat, 'Inachidae: non ossa precor referantur ut Argos Aetolumue larem; nec enim mihi cura supremi funeris: odi artus fragilemque hunc corporis usum, desertorem animi. caput, o caput, o mihi si quis [8,740] apportet, Melanippe, tuum! nam uolueris aruis, fido equidem, nec me uirtus suprema fefellit. i, precor, Atrei si quid tibi sanguinis umquam, Hippomedon, uade, o primis puer inclute bellis Arcas, et Argolicae Capaneu iam maxime turmae.' 745 moti omnes, sed primus abit primusque repertum Astaciden medio Capaneus e puluere tollit spirantem laeuaque super ceruice reportat, terga cruentantem concussi uulneris unda: qualis ab Arcadio rediit Tirynthius antro [8,750] captiuumque suem clamantibus intulit Argis. erigitur Tydeus uultuque occurrit et amens laetitiaque iraque, ut singultantia uidit ora trahique oculos seseque agnouit in illo, imperat abscisum porgi, laeuaque receptum 755 spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis lumina torua uidens et adhuc dubitantia figi. infelix contentus erat: plus exigit ultrix Tisiphone; iamque inflexo Tritonia patre uenerat et misero decus inmortale ferebat, [8,760] atque illum effracti perfusum tabe cerebri aspicit et uiuo scelerantem sanguine fauces (nec comites auferre ualent): stetit aspera Gorgon crinibus emissis rectique ante ora cerastae uelauere deam; fugit auersata iacentem, 765 nec prius astra subit quam mystica lampas et insons Ilissos multa purgauit lumina lympha.