[11,0] LIBER UNDECIMUS. Nunc age, quos clades insignis Iapyge campo uerterit ad Libyam populos Sarranaque castra, expediam. stat nulla diu mortalibus usquam, Fortuna titubante, fides. adiungere dextras 11,5 certauere palam rumpenti foedera Poeno (heu nimium faciles laesis diffidere rebus!) saeuior ante alios iras seruasse repostas atque odium renouare ferox in tempore Samnis, mox leuis et sero pressurus facta pudore [11,10] Bruttius, ambiguis fallax mox Apulus armis, tum gens Hirpini uana indocilisque quieti et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnis manarent populos foedi contagia morbi. iamque Atella suas iamque et Calatia adegit, 11,15 fas superante metu, Poenorum in castra cohortes. inde Phalanteo leuitas animosa Tarento Ausonium laxare iugum. patefecit amicas alta Croton portas Afrisque ad barbara iussa Thespiadum docuit summittere colla nepotes. [11,20] idem etiam Locros habuit furor. ora uadosi litoris, Argiuos Maior qua Graecia muros seruat et Ionio luitur curuata profundo, laetas res Libyae et fortunam in Marte secuta, iurauit pauitans Tyrio sua proelia Marti. 11,25 iam uero, Eridani tumidissimus accola, Celtae incubuere malis Italum ueteresque doloris tota se socios properarunt iungere mole. Sed fas id Celtis, fas impia bella referre Boiorum fuerit populis: Capuaene furorem, [11,30] quem Senonum genti, placuisse, et Dardana ab ortu moenia barbarico Nomdum sociata tyranno quisnam mutato tantum nunc tempore credat? luxus et insanis nutrita ignauia lustris consumptusque pudor peccando unisque relictus 11,35 diuitiis probrosus honor lacerabat hiantem desidia populum ac resolutam legibus urbem. insuper exitio truculenta superbia agebat. nec uitiis deerant uires. non largior ulli Ausoniae populo (sic tum Fortuna fouebat) [11,40] aurique argentique modus; madefacta ueneno Assyrio maribus uestis medioque dierum regales epulae atque ortu conuiuia solis deprensa et nulla macula non inlita uita. tum populo saeui patres, plebesque senatus 11,45 inuidia laeta, et conlidens dissona corda seditio. sed enim interea temeraria pubis delicta augebat pollutior ipsa senectus. nec, quos uile genus despectaque lucis origo foedabat, sperare sibi et deposcere primi [11,50] deerant imperia ac patriae pereuntis habenas. quin etiam exhilare uiris conuiuia caede mos olim et miscere epulis spectacula dira certantum ferro, saepe et super ipsa cadentum pocula, respersis non parco sanguine mensis. 11,55 Has astu adgressus quo uerteret acrius aegras ad Tyrios mentes, quae nulla sorte daturam certus erat Romam (neque enim impetrata uolebat) - Pacuuio fuit haud obscurum crimine nomen - hortatur summi partem deposcere iuris [11,60] atque alternatos sociato consule fasces et, si partita renuant sedisse curuli aequatumque decus geminasque uidere secures, ultorem ante oculos atque ora astare repulsae. ergo electa manus gressu fert dicta citato. 11,65 antistat cunctis praecellens Virrius ore, sed genus obscurum nullique furore secundus. qui postquam coetu patrum ingentique senatu impia dementis uulgi ac uix tota profudit consulta tumidis incendit uocibus aures, [11,70] concordi fremitu renuentum effunditur asper toto e concilio clamor, tum quisque fatigat increpitans, uocumque tremit certamine templum. Hic Torquatus, auum fronte aequauisse seuera nobilis, 'Heu Capua portantes talia dicta 11,75 Romuleis durastis' ait 'succedere muris, ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma post Cannas adferre suas? numquamne per auris it uestras, in Tarpeia cum sede Latini orarent paria, haud uerbis, haud uoce, sed acri [11,80] propulsum dextra, qui tum mandata superbo ore adportabat, tanto per limina templi turbine praecipitem reuoluti corporis actum, ut saeuo adflictus saxo spectante piaret tristia dicta Ioue et lueret uerba impia leto? 11,85 en ego progenies eius, qui sede Tonantis expulit orantem et nuda Capitolia consul defendit dextra". rabidum hinc palmasque uirorum intentantem oculis proauitaque facta parantem ut uidit maiore adeo crudescere motu, [11,90] excipit his frendens Fabius: 'Pro cuncta pudendi! sedes, ecce, uacat, belli uiduata procella: quem, quaeso, e uobis huic imposuisse paratis inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri, prima atque ante alios sors, concedente senatu, 11,95 te citat ac nostris aequat iam purpura Brutis? i, demens, i, quo tendis; tibi perfida fasces det Carthago suos". medio feruore loquentis impatiens ultra gemitu cohibere furorem fulminea toruum exclamat Marcellus ab ira: [11,100] 'Quae tandem et quam lenta tenet patientia mentem, o confuse nimis Gradiui turbine Varro, ut perferre queas furibunda insomnia consul? nonne exturbatos iam dudum limine templi praecipites agis ad portas, et discere cogis 11,105 semiuiros, quod sit nostro de more creati consulis imperium? non umquam sobria pubes et peritura breui, moneo, ocius urbe facesse. muros ante tuos, ut par est, debita ductor armatus responsa dabit.' consurgere cuncti [11,110] hinc pariter magnoque uiros clamore premebant. necnon et foribus propere Campana iuuentus extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae concitus Hannibalem uoluebat Virrius ore. Fuluius (huic nam spondebant praesagia mentis 11,115 uenturum decus, et Capuae pereuntis imago iam tum erat ante oculos) 'Non si Carthaginis' inquit 'ductorem uestris deuinctum colla catenis Romam uictor agis, posthac intrare Quirini sacratas dabitur sedes. tende ocius, oro, [11,120] quo mens aegra uocat.' referunt haec inde citati mixta minis et torua trucis responsa senatus. Tantane, omnipotens, caligine mersa latere fata placet? ueniet quondam felicior aetas, cum pia Campano gaudebit consule Roma 11,125 et per bella diu fasces perque arma negatos ultro ad magnanimos referet secura nepotes. poena superborum tamen haec durabit auorum, quod non ante suos Capua ad suffragia mittet, quam Carthago suos. Postquam nunc dicta senatus, [11,130] nunc facta exposuit, tum ueris falsa per artem Virrius admiscens cecinit fatale cruenti turbati signum belli. furiata iuuentus arma, arma Hannibalemque uolunt. ruit undique uulgus et Poenos in tecta uocant. ingentia facta 11,135 Sidonii iuuenis celebrant: ut ruperit Alpes Herculei socius decoris diuisque propinquas transierit cursu rupes, ut caede referta clauserit Eridani uictor uada, uictor ut idem Lydia Romano turbarit stagna cruore, [11,140] ut Trebiae ripas aeterno nomine famae tradiderit Paulumque idem inter proelia et idem Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris. his super excisam primori Marte Saguntum et iuga Pyrenes et Hiberum et sacra parentis 11,145 iuratumque uiro bellum puerilibus annis accumulant. unum, ducibus tot caede peremptis, tot fusis acie, stare inter proelia nullis attactum telis. superum cum munere detur huic sociare uiro dextras et foedere iungi, [11,150] fastus exanguis populi uanumque tumorem nimirum Capua et dominatum perferat urbis, ceu famulis fasces aequataque iura negantis? prorsus enim tanto potiorem nomine habendum Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro. 11,155 Talia iactantes iam lectam sorte parabant mittere quae Tyrios adiungat foedere pubem. sed non inuictum ponebat pectore robur tum solum Decius Capuae decus. isque receptus in medios coetus (neque enim differre dabatur) [11,160] 'Itis,' ait 'ciues, uiolanda ad iura parentum damnatumque caput temerati foederis aris iungitis hospitio? quae tanta obliuio recti? magnu atque in magnis positum populisque uirisque ad uersam ostentare fidem! nunc tempus inire 11,165 proelia pro Rutulis, nunc signa aciemque mouere, dum trepidae res, et medicinam uulnera poscunt: is locus officio, cum cessant prospera, cumque dura ad opem Fortuna uocat. nam laeta fouere haud quaquam magni est animi decus. huc, age, adeste. [11,170] noui dis animas similes et pectora magnis numquam angusta malis. capiunt, mihi credite, Cannas et Trasimenna uada et Pauli memorabile letum. hi sunt qui uestris infixum moenibus hostem deiecere manu et Capuam eripuere superbis 11,175 Samnitum iussis. hi sunt qui iura dedere terrore expulso Sidicinaque bella remorunt. quos fugitis socios? quosue additis? ille ego sanguis Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit ab Ioue ducta Capys magno cognatus Iulo, [11,180] ille ego semihomines inter Nasamonas et inter saeuum atque aequantem ritus Garamanta ferarum Marmarico ponam tentoria mixtus alumno, ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque iustitia est ensis solaeque e sanguine laudes? 11,185 non ita, non Decio permixtum fasque nefasque, haec ut uelle queat. nullo nos inuida tanto armauit Natura bono, quam ianua mortis quod patet et uita non aequa exire potestas.' Haec uana auersas Decius iactauit ad auris. [11,190] ast delecta manus iungebat foedera Poeno. iamque aderat praemissa duci turbante tumultu Autololes numerosa cohors. ipse agmine magno festinata citus per campos signa mouebat. et Decius: 'Nunc hora, uiri, nunc tempus. adeste, 11,195 dum Capua dignum, dum me duce dextera uindex molitur facinus: procumbat barbara pubes. pro se quisque alacres rapite hoc decus. hostis adire si parat, obstructas praebete cadauere portas et ferro purgate nefas. hic denique solus [11,200] eluerit sanguis maculatas crimine mentes.' Dumque ea nequiquam non ulli laeta profatur, audita asperitate uiri coeptoque feroci, multa feta gerens ira praecordia, Poenus astabat muris propereque accersere lectos 11,205 immitem castris Decium iubet. horrida uirtus armatumque fide pectus rectique cupido et maior Capua mens imperterrita mole inuicta stabat toruoque minacia uultu iussa ducis uerbisque etiam incessebat amaris. [11,210] quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis spernentem increpitans magno clamore profatur: 'Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu, uecordi Decio, mecum certasse uolenti in decus et famam leti. rapite (ite citati) 11,215 signa, duces. pateatne mihi Campana uetante urbs Decio, explorare libet, noua bella mouenti cui patuere Alpes, saxa impellentia caelum atque uni calcata deo.' suffuderat ora sanguis et a toruo surgebant lumine flammae. [11,220] tum rictus spumans et anhelis faucibus acta uersabant penitus dirum suspiria murmur. sic urbem inuectus, toto comitante senatu et uulgo ad spectanda ducis simul ora ruente, effundit cunctam rabiem irarumque procellas. 11,225 Necnon et Decio propiora pericula mentem flammarant, tempusque adeo cernebat adesse, quo laudes ducis inuicti superaret inermis. non illum fuga, non clausi occuluere penates, sed liber, ueluti nullus penetrasset in urbem [11,230] Hannibal, intrepido seruauerat otia uultu, cum iuuenem saeuis, horrendum, concitus armis inuadit globus et pedibus sublime sedentis ductoris sistit. tonat inde ferocibus alte incessens uictor dictis: 'Solusne ruentem 11,235 fulcire ac reuocare paras a funere Romam, o demens? en, qui diuum mihi munera tanta eripiat. Decio prorsus seruabar inerti uincendus, Decio imbelli, cui femina nulla orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris [11,240] cesserit. huic agedum (nam cur indigna feramus magnanimi?), miles, meritas innecte catenas.' dixerat haec, necdum finem conuicia norant: inlatus uelut armentis super ardua colla cum sese imposuit uictorque immane sub ira 11,245 infremuit leo et immersis grauis unguibus haesit, mandit anhelantem pendens ceruice iuuencum. at Decius, dum uincla ligant, 'Necte ocius' inquit '(nam sic Hannibalem decet intrauisse) catenas, foederis infausti pretium. sic uictima prorsus [11,250] digna cadit Decius. nec enim te sanguine laetum humano sit fas caesis placasse iuuencis. en dextra! en foedus! nondum tibi curia necdum templorum intrati postes: iam panditur acri imperio carcer. perge ac primordia tanta 11,255 accumula paribus factis. mihi fama sub umbras te feret oppressum Capuae cecidisse ruinis.' nec plura effari concessum. obnubitur atra ueste caput, trahiturque ferox ante ora suorum. Exin uictor ouans sedato pectore tandem [11,260] spectandis urbis tectis templisque serenos laetus circumfert oculos et singula discit: quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis, quot bello pateant argenti aerisque talenta, nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris 11,265 copia quanta uiris. monstrant Capitolia celsa Stellatisque docent campos Cereremque benignam. iamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo impellebat equis, fuscabat et Hesperos umbra paulatim infusa properantem ad litora currum: [11,270] instituunt de more epulas festamque per urbem regifice extructis celebrant conuiuia mensis. ipse, deum cultu et sacro dignatus honore, praecipuis multoque procul splendentibus ostro accipitur sublime toris. non una ministri 11,275 turba gregis: posuisse dapes his addita cura, his adolere focos, his ordine pocula ferre; necnon et certis struitur penus. aspera mensa pondera caelati fulgent antiquitus auri. eripiunt flammae noctem, strepituque mouentum [11,280] murmurat alta domus. stupet inconsuetus opimae Sidonius mensae miles faciemque superbi ignotam luxus oculis mirantibus haurit. uescitur ipse silens et tantos damnat honores esse epulis facilesque coli tanto agmine mensas, 11,285 donec pulsa fames et Bacchi munera duram laxarunt mentem. tum frontis reddita demum laetitia, et positae grauiores pectore curae. Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes incola, et obtusas immiti murmure saeuae [11,290] inter bella tubae permulcet cantibus auris. iamque Iouem et laetos per furta canebat amores Electraeque toros Atlantidos, unde creatus proles digna deum tum Dardanus, isque Tonanti ut det Ericthonium magna de stirpe nepotem; 11,295 hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo Assaracus, nulloque minor famaue manuue tum Capys ut primis dederit sua nomina muris. concelebrant plausu pariter Sidonia pubes Campanaeque manus. ante omnis ductor honori [11,300] nominis augusto libat carchesia ritu; cetera quem sequitur Bacchique e more liquorem inrorat mensis turba ardescitque Lyaeo. Interea, Tyrio resoluta in gaudia coetu conuerso (neque enim, iuuenis non digne sileri, 11,305 tramittam tua coepta libens famamque negabo quamquam imperfectis, magnae tamen indolis, ausis), mens una, inuiolata mero nullisque uenenis potandi exarmata decus, pugnaeque necisque Sidoniae tacito uoluebat pectore molem. [11,310] quoque esset miranda magis tam sacra libido, Pacuuio genitus patrias damnauerat artis. is uariis oneratum epulis atque atria tardo linquentem gressu comitatus pone parentem, postquam posse datum meditata aperire nouosque 11,315 pandere conatus, et liber parte relicta tectorum a tergo patuit locus, 'Accipe digna et Capua et nobis' inquit 'consulta:' (togaque armatum amota nudat latus) 'hoc ego bellum conficere ense paro atque auulsum ferre Tonanti [11,320] rectoris Libyci uictor caput. hic erit ille, qui polluta dolis iam foedera sanciet, ensis. si perferre nequit spectacula tanta senectus et tremit inceptis lasso maioribus aeuo, at tu securis concede penatibus et me 11,325 linque meae menti. summum quod credis et aequas Hannibalem superis, o quantum nomine maior iam Poeno tibi natus erit!' uibrabat ab ore ignis atrox, animusque uiri iam bella gerebat, cum senior, tanti pondus conaminis aegra [11,330] iam dudum uix aure ferens, tremebundus ibidem sternitur et pedibus crebro pauida oscula figens: 'Per si quid superest uitae, per iura parentis perque tuam nostra potiorem, nate, salutem, absiste inceptis, oro, ne sanguine cernam 11,335 polluta hospitia ac tabo repleta cruento pocula et euersas pugnae certamine mensas. tune illum, quem non acies, non moenia et urbes ferre ualent, cum frons propior lumenque corusco igne micat, tune illa uiri quae uertice fundit [11,340] fulmina pertuleris, si uiso intorserit ense diram, qua uertit per campos agmina, uocem? fallit te, mensas inter quod credis inermem. tot bellis quaesita uiro, tot caedibus armat maiestas aeterna ducem. si admoueris ora, 11,345 Cannas et Trebiam ante oculos Trasimennaque busta et Pauli stare ingentem miraberis umbram. quid? tanto in casu comitum iuxtaque iacentum torpebunt dextrae? parce, oro, et desine uelle, cui nequeas uictor superesse. an tristia uincla [11,350] et Decius non erudiunt componere mentem?' Talia commemorans, famae maioris amore flagrantem ut uidit iuuenem surdumque timori, 'Nil ultra posco, refer in conuiuia gressum; approperemus:' ait 'non iam tibi pectora pubis 11,355 Sidoniae fodienda manu tutantia regem: hoc iugulo dextram explora. namque haec tibi ferrum, si Poenum inuasisse paras, per uiscera ferrum nostra est ducendum. tardam ne sperne senectam. opponam membra atque ensem extorquere negatum [11,360] morte mea eripiam.' lacrimae tunc ore profusae, et magna superum cura seruatus in arma Scipiadae Poenus, nec tantum fata dederunt externa peragi dextra. pulcherrimus irae et dignus fieri compos memorabilis ausi, 11,365 amisit quantam posito conamine laudem, cui tantum est uoluisse decus. tum redere sese festinant epulis et tristia fronte serenant, donec laeta uirum soluit conuiuia somnus. Postera lux Phaetontis equos proferre parabat, [11,370] iam rapido summis curru splendente sub undis, et iuuenis magno generatus Hamilcare duras iam dudum exercet curas. Carthaginis arces ire ferox Mago et patribus portare iubetur nuntius acta ducis. praeda et captiua leguntur 11,375 corpora dereptaeque uiris sub Marte cruento exuuiae, fausti superis libamina belli. altera curarum Libycis dimittitur oris heu Decius, reduci lentas seruatus ad iras, ni poenae iuuenem indignae miseratus ab alto [11,380] Iuppiter antiquam Batti uertisset ad urbem. hic Pellaea uirum Ptolomaei sceptra uehentum eripuere minis, resolutaque uincula collo. atque eadem uitae custos mox deinde quieto accepit tellus ossa inuiolata sepulchro. 11,385 Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus Poenorum mentes caeco per laeta premendi exitio et luxu corda importuna domandi. spargere tela manu passim fallentia natis imperat et tacitas in pectora mittere flammas. [11,390] tum pueris dulce adridens: 'Eat improba Iuno et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis despiciat. ualet illa manu, ualet illa lacertis: paruula nos arcu puerili spicula sensim fundimus, et nullus nostro de uulnere sanguis. 11,395 uerum, agite, o mea turba, precor (nunc tempus), adeste et Tyriam pubem tacitis exurite telis. amplexu multoque mero somnoque uirorum profliganda acies, quam non perfregerit ensis, non ignes, non immissis Gradiuus habenis. [11,400] combibat inlapsos ductor per uiscera luxus, nec pudeat picto fultum iacuisse cubili, nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo. ille sub hiberno somnos educere caelo iactator tectis malit consumere noctes, 11,405 ac ponat ritus uescendi saepe citato dum residet sub casside equo, discatque Lyaeo imbellem donare diem. tum deinde madenti post epulas sit grata chelys, segnisque soporas aut nostro uigiles ducat sub numine noctes.' [11,410] Haec postquam Venus, adplaudit lasciuus et alto mittit se caelo niueis exercitus alis. sentit flammiferas pubes Maurusia pennas, et pariter fusis tepuerunt pectora telis. Bacchi dona uolunt epulasque et carmina rursus 11,415 Pieria liquefacta lyra. non acer aperto desudat campo sonipes, non ulla per auras lancea nudatos exercet torta lacertos. mollitae flammis lymphae languentia somno membra fouent, miserisque bonis perit horrida uirtus. [11,420] ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor instaurat mensas dapibus repetitque uolentum hospitia et patrias paulatim decolor artis exuit, occulta mentem uitiante sagitta. altera iam patria atque aequo sub honore uocatur 11,425 altera Carthago Capua, intactumque secundae fortunae ingenium uitia adlectantia quassant. nec luxus ullus mersaeque libidine uitae Campanis modus: accumulant uariasque per artis scaenarum certant epulas distinguere ludo, [11,430] ut strepit assidue Phrygiam ad Nilotica loton Memphis Amyclaeo passim lasciua Canopo. inprimis dulcem, Poeno laetante, per auris nunc uoce infundit Teuthras, nunc pectine cantum. isque ubi mirantem resonantia pollice fila 11,435 ductorem uidit Libyae, canere inde superbas Aoniae laudes sensim testudinis orsus, concordem citharae mouit per carmina linguam uincere linquentis uitam quae possit olores, atque haec e multis carpsit mollissima mensae: [11,440] 'Argolicis quondam populis, mirabile dictu, exaudita chelys lapidem testudine felix ducere et in muris posuisse uolentia saxa. haec Amphionio uallauit pectine Thebas ac silice aggeribus per se scandente uocatis 11,445 iussit in immensum cantatas surgere turris. altera turbatum plectro moderata profundum et tenuit phocas et in omni Protea forma traxit et aequoreo portauit Ariona dorso. iam quae Peliaca formabat rupe canendo [11,450] heroum mentes et magni pectora Achillis, Centauro dilecta chelys, compesceret iras percussa fide uel pelagi uel tristis Auerni. namque chaos, caecam quondam sine sidere molem non surgente die, ac mundum sine luce canebat. 11,455 tum deus ut liquidi discisset stagna profundi tellurisque globum media compage locasset; ut celsum superis habitare dedisset Olympum, castaque Saturni monstrabat saecula patris. sed quos pulsabat Riphaeum ad Strymona, nerui, [11,460] auditus superis, auditus manibus Orpheus, emerito fulgent clara inter sidera caelo. hunc etiam mater, tota comitante sororum Aonidum turba, mater mirata canentem. non illo Pangaea iuga aut Mauortius Haemus, 11,465 non illo modulante sonos stetit ultima Thrace: cum siluis uenere ferae, cum montibus amnes, immemor et dulcis nidi positoque uolatu non mota uolucris captiua pependit in aethra. quin etiam, Pagasaea ratis, cum caerula nondum [11,470] cognita terrigenis, pontoque intrare negarent, ad puppim sacrae, cithara eliciente, carinae adductum cantu uenit mare. pallida regna Bistonius uates flammisque Acheronta sonantem placauit plectro et fixit reuolubile saxum. 11,475 o dirae Ciconum matres Geticique furores et damnata deis Rhodope! tulit ora reuulsa in pontum, ripis utraque sequentibus, Hebrus. tum quoque, cum rapidi caput a ceruice recisum portarent fluctus, subito emicuere per undas [11,480] ad murmur cete toto exultantia ponto.' Sic tunc Pierius bellis durata uirorum pectora Castalio frangebat carmine Teuthras. interea placida attulerant iam flamina terris Magonem Libycis. lauro redimita subibat 11,485 optatos puppis portus, pelagoque micabant captiua arma procul celsa fulgentia prora. at patulo surgens iam dudum ex aequore late nauticus implebat resonantia litora clamor, et simul adductis percussa ad pectora tonsis [11,490] centeno fractus spumabat uerbere pontus. nec lentum in medios rapienda ad gaudia uulgus procurrit fluctus, elataque turba fauore certatim ingenti celebrat noua gaudia plausu. aequatur rector diuis: illum undique matres, 11,495 illum turba minor moniti gaudere nepotes, et senior manus et iuxta populusque patresque mactatis superum dignatur honore iuuencis. sic patriam Mago et portas ingressus ouantis fraternae laudis fama. ruit inde senatus, [11,500] et multo patrum stipatur curia coetu. tum diuos ueneratus auum de more uetusto 'Martem' ait 'egregium et fractas, quis Itala tellus nitebatur, opes, pars ipse haud parua laborum, nuntio. pugnatum superis in uota secundis. 11,505 est locus, Aetoli signat quem gloria regis, possessus quondam prisca inter saecula Dauno. umentis rapido circumdat gurgite campos Aufidus et stagnis intercipit arua refusis, mox fluctus ferit Hadriacos magnoque fragore [11,510] cedentem impellit retrorsus in aequora pontum. hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus nomen, quis rerum ducibus permissa potestas, uixdum depulsa nigrae caligine noctis inuadunt campum et late fulgentibus armis 11,515 accendunt ultro lucem surgentis Eoi. nos contra (nam germanum furor acer agebat optatae pugnae) castris cita signa mouemus. intremit et tellus et pulsus mugit Olympus. hic fluuium et campos abscondit caede uirorum [11,520] ductor, quo numquam maiorem ad bella tulerunt rectorem terrae. uidi cum turbine saeuo Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros uni terga daret. uidi cum Varro citato auferretur equo, proiectis degener armis. 11,525 quin et magnanimum perfosso corpore telis strage super socium uidi te, Paule, cadentem. Aegatis ille et seruilia foedera larga ultus caede dies: non plus optasse liberet quam tum concessit dexter deus. altera iam lux [11,530] si talis redeat, populis sis omnibus una tum, Carthago, caput terrasque colare per omnis. testes hi stragis, quos signum inlustre superbis mos laeua gestare uiris.' tum funditur ante ora admirantum praefulgens anulus auro 11,535 datque fidem uerbis haud paruo insignis aceruo. hinc iterum repetens, 'Restat nunc sedibus imis uertenda atque aequanda solo iam subruta Roma. adnitamur:' ait 'uires refouete tot haustas casibus, et pateant non parca aeraria dextris [11,540] quas emimus bello. defit iam belua, tristis Ausoniis terror, necnon alimenta fatigant.' Atque ea dum memorat, toruo conuersus in ora Hannonis uultu, quem gliscens gloria prauum ductori studio iam dudum agitabat acerbo: 11,545 'Iamne tibi dextras inceptaque nostra probamus? iam fas Dardanio me non seruire colono? anne iterum Hannibalem dedi placet? atra ueneno inuidiae nigroque undantia pectora felle, tandem tot titulis totque exorata tropaeis, [11,550] infelix muta. dextra en, en dextera, quam tu Aeneadis lacerare dabas, et litora et amnes et stagna et latos impleuit sanguine campos.' haec Mago, atque animos fauor haud obscurus alebat. Cui, simul inuidia atque ira stimulantibus, Hanno: 11,555 'Talia uesani iuuenis conuicia miror haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda non tarde agnoscas et uirus futtile linguae. qui ne mutatum uanis absistere credat, nunc pacem orandum, nunc improba foedere rupto [11,560] arma reponendu et bellum exitiale cauendum auctor ego. atque adeo uosmet perpendite, quaeso, quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est. tela, uiros, aurum, classis, alimenta precatur belligeramque feram. uictus non plura dedissem. 11,565 sanguine Dardanio Rutulos saturauimus agros, et iacet in campis Latium. deponere curas tandem ergo, bone, da uictor, liceatque sedere in patria, liceat non exhaurire rapacis impensis belli uacuatos saepe penates. [11,570] nunc en, nunc, inquam (falsa ut praesagia nostra sint, oro, mensque augurio ludatur inani), haud procul est funesta dies. atrocia noui corda ac prospicio natas e cladibus iras. uos ego, uos metuo, Cannae. summittite signa 11,575 atque adeo temptate, agedum, ac deposcite pacem: non dabitur. parat ille dolor, mihi credite, maius exitium accepto, citiusque haec foedera uictor quam uictus dabit. atque adeo, qui tanta superbo facta sonas ore et spumanti turbine perflas [11,580] ignorantum aures, dic, en, germanus in armis ille tuus par Gradiuo, per saecula tellus cui similem numquam ductorem in bella creauit, moenia Romuleae cur nondum uiderit urbis? scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem 11,585 nondum portandis habiles grauioribus armis, aeratas iussi texamus mille carinas, atque omnis Libyae quaeratur belua terris, ut longa imperia atque armatos proroget annos Hannibal et regnum trahat usque in tempora fati? [11,590] uos uero (neque enim occulto circumdamur astu) ne dulcis spoliate domos, castrisque potentum atque opibus sancite modum. pax optima rerum quas homini nouisse datum est, pax una triumphis innumeris potior, pax custodire salutem 11,595 et ciuis aequare potens reuocetur in arcis tandem Sidonias, et fama fugetur ab urbe perfidiae, Phoenissa, tua. si tanta libido armorum tenet atque enses non reddere perstat poscenti patriae, nil suppeditare furori [11,600] hortor et haec fratri Magonem dicta referre.' Plura adnectentem (neque enim satiauerat iras dicendo) clamor turbat diuersa uolentum: 'Si Libyae decus, haud ulli superabilis armis, Hannibal est irae tibi, destituemus ad ipsas 11,605 uictorem metas nec opum adiumenta feremus, inuidia unius sceptra ut iam parta retardet?' inde alacres tribuunt quae belli posceret usus absentique suum iactant sub teste fauorem. mox eadem terris placitum traducere Hiberis, [11,610] dum malus obtrectat facta immortalia liuor nec sinit adiutas ductoris crescere laudes.