[8,0] LIBER OCTAVUS. Primus Agenoridum cedentia terga uidere Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem solum castra uocant, solum uocat Hannibal hostem impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis, 5 expectanda uiri fata optandumque sub armis Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta nequiquam sese Latium sperare cruorem. iam uero concors miles signisque relatis indiuisus honos, iterumque et rursus eidem [8,10] soli obluctandum Fabio maioribus aegrum angebant curis. lentando feruida bella dictator cum multa adeo, tum miles egenus cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi egerat et, quamquam finis pugnaque manuque 15 haud dum partus erat, iam bello uicerat hostem. quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces, uaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis, respectare domos: maerebant caede sine ulla (insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore [8,20] inter tela siti Mauortis hebescere dextras. his super internae labes et ciuica uulnus inuidia augebant. laeuus conatibus Hannon ductoris non ulla domo summittere patres auxilia aut ullis opibus iuuisse sinebat. 25 Quis lacerum curis et rerum extrema pauentem ad spes armorum et furialia uota reducit praescia Cannarum Iuno atque elata futuris. namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam adfatur uoce et blandis hortatibus implet: [8,30] 'Sanguine cognato iuuenis tibi, diua, laborat Hannibal a uestro nomen memorabile Belo. perge age, et insanos curarum comprime fluctus. excute sollicito Fabium. sola ille Latinos sub iuga mittendi mora iam discingitur armis. 35 cum Varrone manus et cum Varrone serenda proelia, nec desit fatis ad signa mouenda. ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum. huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.' Tum diua Indigetis castis contermina lucis [8,40] 'Haud' inquit 'tua ius nobis praecepta morari. sit fas, sit tantum, quaeso, retinere fauorem antiquae patriae mandataque magna sororis, quamquam inter Latios Annae stet numen honores.' Multa retro rerum iacet atque ambagibus aeui 45 obtegitur densa caligine mersa uetustas, cur Sarrana dicent Oenotri numina templo, regnisque Aeneadum germana colatur Elissae. sed pressis stringam reuocatam ab origine famam narrandi metis breuiterque antiqua reuoluam. [8,50] Iliaco postquam deserta est hospite Dido et spes abruptae, media in penetralibus atram festinat furibunda pyram. tum corripit ensem certa necis, profugi donum exitiale mariti. despectus taedae regnis se imponit Iarbas, 55 et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis ferret opem, Nomadum late terrente tyranno? Battus Cyrenen molli tum forte fouebat imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse casibus humanis facilis. qui supplice uisa [8,60] intremuit regum euentus dextramque tetendit. atque ea, dum flauas bis tondet messor aristas, seruata interea sedes: nec longius uti his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor exitium miserae iam Pygmaliona docebat. 65 ergo agitur pelago, diuis inimica sibique, quod se non dederit comitem in suprema sorori, donec iactatam laceris, miserabile, uelis fatalis turbo in Laurentis expulit oras. non caeli, non illa soli, non gnara colentum [8,70] Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra. ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo, iam regni compos, noto sese ore ferebat. qui terrae defixam oculos et multa timentem ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli 75 attollit mitique manu intra limina ducit. atque ubi iam casus aduersorumque pauorem hospitii leniuit honos, tum discere maesta exposcit cura letum infelicis Elissae. cui sic uerba trahens largis cum fletibus Anna [8,80] incipit et blandas addit pro tempore uoces: 'Nate dea, solus regni lucisque fuisti germanae tu causa meae: mors testis et ille (heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora uidere postquam est ereptum miserae tua, litore sedit 85 interdum, stetit interdum, uentosque secuta infelix oculis magno clamore uocabat Aenean comitemque tuae se imponere solam orabat paterere rati. mox turbida anhelum rettulit in thalamos cursum subitoque tremore [8,90] substitit et sacrum timuit tetigisse cubile. inde amens nunc sideream fulgentis Iuli effigiem fouet amplexu, nunc tota repente ad uultus conuersa tuos, ab imagine pendet conqueriturque tibi et sperat responsa remitti. 95 non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque deserit et rursus portus furibunda reuisit, si qui te referant conuerso flamine uenti. ad magicas etiam fallax atque improba gentis Massylae leuitas descendere compulit artes. [8,100] heu sacri uatum errores! dum numina noctis eliciunt spondentque nouis medicamina curis, quod uidi decepta nefas! congessit in atram cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.' Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore: 105 'Tellurem hanc iuro, uota inter nostra frequente auditam uobis, iuro caput, Anna, tibique germanaeque tuae dilectum mitis Iuli, respiciens aegerque animi tum regna reliqui uestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus [8,110] meque sua ratibus dextra imposuisset et alto egisset rapidis classem Cyllenius Euris. sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali incustodito saeuire dedistis amori?' Contra sic infit uoluens uix murmur anhelum 115 inter singultus labrisque trementibus Anna: 'Nigro forte Ioui, cui tertia regna laborant, atque atri sociae thalami noua sacra parabam, quis aegram mentem et trepidantia corda leuaret infelix germana tori, furuasque trahebam [8,120] ipsa manu properans ad uisa pianda bidentis; namque asper somno dirus me impleuerat horror, terque suam Dido, ter cum clamore uocarat et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus. quae dum abigo menti et sub lucem ut uisa secundent 125 oro caelicolas ac uiuo purgor in amni, illa cito passu peruecta ad litora mutae oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae: deinde amplexa sinu late uestigia fouit, ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres. [8,130] tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem euasit propere in celsam, quam struxerat ante magna mole, pyram, cuius de sede dabatur cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem. hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile, 135 postquam illum infelix hausit, quo munera primum sunt conspecta, diem et conuiuia mente reduxit festasque aduentu mensas teque ordine Troiae narrantem longos se peruigilante labores, in portus amens rorantia lumina flexit: [8,140] "Di longae noctis, quorum iam numina nobis mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste et placidi uictos ardore admittite manis. Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum, uidi constructas nostrae Carthaginis arces. 145 nunc ad uos magni descendet corporis umbra. me quoque fors dulci quondam uir notus amore expectat, curas cupiens aequare priores." haec dicens ensem media in praecordia adegit, ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris. [8,150] uiderunt comites tristique per atria planctu concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes. accepi infelix dirisque exterrita fatis, ora manu lacerans, lymphato regia cursu tecta peto celsosque gradus euadere nitor. 155 ter diro fueram conata incumbere ferro, ter cecidi exanimae membris reuoluta sororis. iamque ferebatur uicina per oppida rumor: 157a arma parant Nomadum proceres et saeuus Iarbas. tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem deuenio. hinc uestris pelagi uis adpulit oris.' [8,160] Motus erat placidumque animum mentemque quietam Troius in miseram rector susceperat Annam. iamque omnis luctus omnisque e pectore curas dispulerat, Phrygiis nec iam amplius aduena tectis illa uidebatur. tacito nox atra sopore 165 cuncta per et terras et lati stagna profundi condiderat, tristi cum Dido aegerrima uultu has uisa in somnis germanae effundere uoces: 'His, soror, in tectis longae indulgere quieti, heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes [8,170] tendantur, quae circumstent discrimina, cernis? at nondum nostro infaustos generique soloque Laomedonteae noscis telluris alumnos? dum caelum rapida stellas uertigine uoluet, lunaque fraterno lustrabit lumine terras, 175 pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit. surge, age: iam tacitas suspecta Lauinia fraudes molitur dirumque nefas sub corde uolutat praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum, haud procul hinc paruo descendens fonte Numicus [8,180] labitur et leni per ualles uoluitur amne. huc rapies, germana, uiam tutosque receptus. te sacra excipient hilares in flumina Nymphae, aeternumque Italis numen celebrabere in oris.' sic fata in tenuem Phoenissa euanuit auram. 185 Anna nouis somno excutitur perterrita uisis, itque timor totos gelido sudore per artus. tunc, ut erat tenui corpus uelamine tecta, prosiluit stratis humilique egressa fenestra per patulos currit plantis pernicibus agros, [8,190] donec harenoso, sic fama, Numicius illam suscepit gremio uitreisque abscondidit antris. orta dies totum radiis impleuerat orbem, cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti et Rutulum magno errantes clamore per agrum 195 uicini ad ripas fluuii manifesta secuntur signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis inter caeruleas uisa est residere sorores Sidonis et placido Teucros adfarier ore. [8,200] ex illo primis anni celebrata diebus per totam Ausoniam uenerando numine culta est. Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas hortata est, celeri superum petit aethera curru, optatum Latii tandem potura cruorem. 205 diua deae parere parat magnumque Libyssae ductorem gentis nulli conspecta petebat. ille uirum coetu tum forte remotus ab omni incertos rerum euentus bellique uolutans anxia ducebat uigili suspiria uoce. [8,210] cui dea sic dictis curas solatur amicis: 'Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem? omnis iam placata tibi manet ira deorum, omnis Agenoridis rediit fauor. eia, age, segnis 215 rumpe moras, rape Marmaricas in proelia uires. mutati fasces. iam bellum atque arma senatus ex inconsulto posuit Tirynthius heros, cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda. me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis [8,220] misit. ego Oenotris aeternum numen in oris concelebror uestri generata e sanguine Beli. haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu. celsus Iapygios ubi se Garganus in agros> explicat (haud longe tellus), huc derige signa. 224a [haec, ut Roma cadat, sat erit uictoria Poenis.'] dixit et in nubes umentia sustulit ora. Cui dux, promissae reuirescens pignore laudis, 'Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum numen' ait 'nobis, felix oblata secundes. ast ego te compos pugnae Carthaginis arce [8,230] marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo aequatam gemino simulacri munere Dido.' haec fatus socios stimulat tumfactus ouantis: 'Pone grauis curas tormentaque lenta sedendi, fatalis Latio miles. placauimus iras 235 caelicolum, redeunt diui: finita maligno hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto quae Marte exclusus promittere magna solebas. en, numen patrium spondet maiora peractis. [8,240] uellantur signa, ac diua ducente petamus infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.' Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni, subnixus rapto plebei muneris ostro saeuit iam rostris Varro ingentique ruinae 245 festinans aperire locum fata admouet urbi. atque illi sine luce genus surdumque parentum nomen, et immodice uibrabat in ore canoro lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae, infima dum uulgi fouet oblatratque senatum, [8,250] tantum in quassata bellis caput extulit urbe momentum ut rerum et fati foret arbiter unus, quo conseruari Latium uictore puderet. hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti Scipiadas interque Ioui spolia alta ferentem 255 Marcellum fastis labem suffragia caeca addiderant, Cannasque malum exitiale fouebat ambitus et Graio funestior aequore Campus. idem, ut turbarum sator atque accendere sollers inuidiam prauusque togae, sic debilis arte [8,260] belligera Martemque rudis uersare nec ullo spectatus ferro, lingua sperabat adire ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat. ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus ad uulgum in patres petulantia uerba ferebat: 265 'Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque bellandi posco. sedeone au montibus erro, dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus diuidit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor? exaudi, bone dictator, quid Martia plebes [8,270] imperitet: pelli Libyas Romamque leuari hoste iubent. num festinant, quos plurima passos tertius exurit lacrimosis casibus annus? ite igitur, capite arma, uiri. mora sola triumpho paruum iter est. quae prima dies ostenderit hostem, 275 et patrum regna et Poenorum bella resoluet. ite alacres: Latia deuinctum colla catena Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.' Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert impellitque moras: ueluti cum carcere rupto [8,280] auriga indocilis totas effudit habenas et praeceps trepida pendens in uerbera planta impar fertur equis: fumat male concitus axis, ac frena incerto fluitant discordia curru. cernebat Paulus (namque huic communia Campus 285 iura atque arma tulit) labi mergente sinistro consule res pessumque dari, sed mobilis ira est turbati uulgi, signataque mente cicatrix undantis aegro frenabat corde dolores. nam cum perdomita est armis iuuenilibus olim [8,290] Illyris ora uiri, nigro adlatrauerat ore uictorem inuidia et uentis iactarat iniquis. hinc inerat metus et durae reuerentia plebis. sed genus admotum superis summumque per altos attingebat auos caelum: numerare parentem 295 Assaracum retro praestabat Amulius auctor Assaracusque Iouem, ne, qui spectasset in armis, abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti: 'Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella ductore (inuitus uocem hanc e pectore rumpam) [8,300] frustraris, Paule. Ausonium te proelia dira teque hostis castris grauior manet, aut ego multo nequiquam didici casus praenoscere Marte. spondentem audiui (piget heu taedetque senectae, si quas prospicio restat passura ruinas!) 305 cum duce tam fausti Martis, qua uiderit ora, sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo absumus exitio, uocem hanc si consulis ardens audiuit Poenus! iam latis obuia credo stat campis acies, expectaturque sub ictu [8,310] alter Flaminius. quantos, insane, ciebis Varro uiros! tu (pro superi!) tu protinus arma, tu campum? noscas ante exploresque trahendo, qui ritus hostis! tu non, quae copia rerum, quae natura locis, quod sit, rimabere sollers, 315 armorum genus, et stantem super omnia tela fortunam aspicies? fer, Paule, indeuia recti pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est, uni sit seruare nefas? eget improbus arto iam uictu Libys, et belli feruore retuso [8,320] laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto inuitat patrio, non fidae moenibus urbes excipiunt renouatque pari se pube iuuentus. tertia uix superest, crudo quae uenit Hibero, turba uirum. persta et cauti medicamina belli 325 lentus ama. si qua interea inuitauerit aura annueritque deus, uelox accede secundis.' Cui breuiter maesto consul sic ore uicissim: 'Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus in Poenos, inuicte, tuam. nec me unica fallit [8,330] cunctandi ratio, qua te grassante senescens Hannibal oppressum uidit considere bellum. sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor, Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum et metuit demens alio ne consule Roma 335 concidat. e Tyrio consortem accite senatu: non tam saeua uolet. nullus qui portet in hostem sufficit insano sonipes. incedere noctis, quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus tantum non strictis mucronibus, ulla retardet [8,340] ne pugnas mora, dum uagina ducitur ensis. Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis tecta Iouis, quaeque arce sua nunc stantia linquo, moenia felicis patriae, quocumque uocabit summa salus, testor, spreto discrimine iturum. 345 sed si surda mihi pugnabunt castra monenti, haud ego uos ultra, nati, dulcemque morabor Assaraci de gente domum, similemue uidebit Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.' Sic tum diuersa turbati mente petebant [8,350] castra duces. at praedictis iam sederat aruis Aetolos Poenus seruans ad proelia campos. non alias maiore uirum, maiore sub armis agmine cornipedum concussa est Itala tellus. quippe extrema simul gentique urbique timebant, 355 nec spes certandi plus uno Marte dabatur. Faunigenae socio bella inuasere Sicano sacra manus Rutuli, seruant qui Daunia regna Laurentique domo gaudent et fonte Numici, quos Castrum Phrygibusque grauis quondam Ardea misit, [8,360] quos, celso deuexa iugo Iunonia sedes, Lanuuium atque altrix casti Collatia Bruti, quique immite nemus Triuiae, quique ostia Tusci amnis amant tepidoque fouent Almone Cybeben. hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum 365 Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici. necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam, quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur Simbruuio rastrisque domant Aequicula rura. [8,370] his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aeuo, sed iam signa dabat nascens in saecula uirtus. non illis solitum crispare hastilia campo, nec mos pennigeris pharetram impleuisse sagittis: pila uolunt breuibusque habiles mucronibus enses; 375 aere caput tecti surgunt super agmina cristis. At, quos ipsius mensis seposta Lyaei Setia et incelebri miserunt ualle Velitrae, quos Cora, quos spumans immiti Signia musto, et quos pestifera Pomptini uligine campi, [8,380] qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro liuentis caeno per squalida turbidus arua cogit aquas Vfens atque inficit aequora limo, ducit auis pollens nec dextra indignus auorum Scaeuola, cui dirae caelatur laudis honora 385 effigie clipeus: flagrant altaribus ignes, Tyrrhenum ualli medio stat Mucius ira in semet uersa, saeuitque imagine uirtus. tunc ictus specie pauitare hoc bella magistro cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram. [8,390] Quis Circaea iuga et scopulosi uerticis Anxur Hernicaque impresso raduntur uomere saxa, quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba, Sulla Ferentinis Priuernatumque maniplis ducebat simul excitis, Soraeque iuuentus 395 addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes, hic Fabrateriae uulgus, nec monte niuoso descendens Atina aberat detritaque bellis Sessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro. at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim [8,400] sulphureum tacitisque uadis ad litora lapsum accolit, Arpinas, accita pube Venafro ac Larinatum dextris, socia hispidus arma commouet atque uiris ingens exhaurit Aquinum. Tullius aeratas raptabat in agmina turmas, 405 regia progenies et Tullo sanguis ab alto. indole pro quanta iuuenis quantumque daturus Ausoniae populis uentura in saecula ciuem! ille, super Gangen, super exauditus et Indos, implebit terras uoce et furialia bella [8,410] fulmine compescet linguae nec deinde relinquet par decus eloquio cuiquam sperare nepotum. Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi exultat rapidis Nero non imitabilis ausis. hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens 415 Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum Caelicolum Matri necnon habitata pruinis Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes. cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem, conique implumes et laeuo tegmina crure. [8,420] ibant et laeti pars Sancum uoce canebant auctorem gentis, pars laudes ore ferebat, Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus dixisti populos magna dicione Sabinos. Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos, 425 horridus et squamis et equina Curio crista, pars belli quam magna uenit! non aequore uerso tam creber fractis albescit fluctus in undis, nec coetu leuiore, ubi mille per agmina uirgo lunatis acies imitatur Martia peltis, [8,430] perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon. hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae, et quis litoreae fumant altaria Cuprae, quique Truentinas seruant cum flumine turris, cernere erat: clipeata procul sub sole corusco 435 agmina sanguinea uibrant in nubila luce. stat fucare colus nec Sidone uilior Ancon murice nec Libyco, statque umectata Vomano Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli. ho Picus quondam nomen memorabile ab alto [8,440] Saturno statuit genitor, quem carmine Circe exutum formae uolitare per aethera iussit et sparsit croceum plumis fugientis honorem. ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis, quis Aesis regnator erat fluuioque reliquit 445 nomen et a sese populos tum dixit Asilos. Sed non ruricolae firmarunt robore castra deteriore cauis uenientes montibus Vmbri. hos Aesis Sapisque lauant rapidasque sonanti uertice contorquens undas per saxa Metaurus, [8,450] et lauat ingentem perfundens flumine sacro Clitumnus taurum Narque albescentibus undis in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena. sed pater ingenti medios inlabitur amne 455 Albula et admota perstringit moenia ripa. his urbes Arna et laetis Meuania pratis, Hispellum et duro monti per saxa recumbens arnia et infestum nebulis umentibus olim Iguuium patuloque iacens sine moenibus aruo [8,460] Fulgina, his populi fortes: Amerinus et armis uel rastris laudande Camers, his Sassina, diues lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes. ductor Piso uiros spernaces mortis agebat, ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci 465 aequabat senium atque astu superauerat annos. is primam ante aciem pictis radiabat in armis, Arsacidum ut fuluo micat ignea gemma monili. Iamque per Etruscos legio completa maniplos rectorem magno spectabat nomine Galbam. [8,470] huic genus orditur Minos inclusaque tauro Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres. lectos Caere uiros, lectos Corona, superbi Tarchonis domus, et ueteres misere Grauiscae. necnon Argolico dilectum litus Haleso 475 Asium et obsessae campo squalente Fregenae. adfuit et sacris interpres fulminis alis Faesula et antiquus Romanis moenibus horror Clusinum uulgus, cum, Porsena magne, iubebas nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos. [8,480] tunc, quos a niueis exegit Luna metallis, insignis portu, quo non spatiosior alter innumeras cepisse rates et claudere pontum, Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis. bissenos haec prima dedit praecedere fasces 485 et iunxit totidem tacito terrore securis. haec altas eboris decorauit honore curulis et princeps Tyrio uestem praetexuit ostro. haec eadem pugnas accendere protulit aere. his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci, [8,490] quique tuos, Flauina, focos, Sabatia quique stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant. spicula bina gerunt: capiti cudone ferino sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus. 495 Hae bellare acies norant. at Marsica pubes et bellare manu et chelydris cantare soporem uipereumque herbis hebetare et carmine dentem. Aetae prolem Angitiam mala gramina primam monstrauisse ferunt tactuque domare uenena [8,500] et lunam excussisse polo, stridoribus amnes frenantem, ac siluis montes nudasse uocatis. sed populis nomen posuit metuentior hospes, cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton. 505 Marruuium ueteris celebratum nomine Marri urbibus est illis caput, interiorque per udos Alba sedet campos pomisque rependit aristas. cetera in obscuro famae et sine nomine uulgi, sed numero castella ualent. coniungitur acer [8,510] Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes. 511 Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles, quem genuere Cales. non paruus conditor urbi, ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras Orithyia uago Geticis nutriuit in antris. 515 haud illo leuior bellis Vestina iuuentus agmina densauit uenatu dura ferarum: quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque uirentem pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aueiae. Marrucina simul, Frentanis aemula pubes, [8,520] Corfini populos magnumque Teate trahebat. omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto adsuetae uolucrem caelo demittere fundae. pectora pellis obit caesi uenatibus ursi. 523a 524 Iam uero, quos diues opum, quos diues auorum e toto dabat ad bellum Campania tractu, ductorum aduentu uicinis sedibus Osci seruabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum Vulturnum, quasque euertere silentia Amyclae Fundique et regnata Lamo Caieta domusque [8,530] Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre Liternum et quondam fatorum conscia Cyme. illic Nuceria et Gaurus naualibus acta prole Dicarchea, multo cum milite Graia illic Parthenope ac Poeno non peruia Nola, 535 Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae. Sarrastis etiam populos totasque uideres Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens ore Giganteo sedes Ithacesia Bai. [8,540] non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea Inarime, non antiqui saxosa Telonis insula, nec paruis aberat Calatia muris, Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella, in primis Capua, heu rebus seruare serenis 545 inconsulta modum et prauo peritura tumore! laetos rectoris formabat Scipio bello. ille uiris pila et ferro circumdare pectus addiderat. leuiora domo de more parentum gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos; [8,550] aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis. ipse inter medios uenturae ingentia laudis signa dabat: uibrare sudem, tramittere saltu muralis fossas, undosum frangere nando indutus thoraca uadum: spectacula tanta 555 ante acies uirtutis erant. saepe alite planta ilia perfossum et campi per aperta uolantem ipse pedes praeuertit ecum, saepe arduus idem castrorum spatium et saxo tramisit et hasta. Martia frons facilesque comae nec pone retroque [8,560] caesaries breuior. flagrabant lumina miti aspectu, gratusque inerat uisentibus horror. Adfuit et Samnis, nondum uergente fauore ad Poenos, sed nec ueteri purgatus ab ira: qui Batulum Nucrasque metunt, Bouiania quique 565 exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent, et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosue obscura incultis Herdonia misit ab agris. Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuuentus Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes [8,570] horrebat telis et tergo hirsuta ferarum. hos uenatus alit: lustra incoluere sitimque auertunt fluuio, somnique labore parantur. Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus. 575 parebat legio audaci permissa Cethego, cui socias uires atque indiscreta maniplis arma recensebant: nunc sese ostendere miles Leucosiae e copulis, nunc, quem Picentia Paesto misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae, [8,580] nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt duritiem lapidum mersis inolescere ramis. ille et pugnacis laudauit tela Salerni falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes aptabat dextris, inrasae robora clauae. 585 ipse, umero exertus gentili more parentum, difficili gaudebat equo roburque iuuentae flexi cornipedis duro exercebat in ore. Vos etiam accisae desolataeque uirorum, Eridani gentes, nullo attendente deorum [8,590] uotis tunc uestris casura ruistis in arma. certauit Mutinae quassata Placentia bello, Mantua mittenda certauit pube Cremonae, Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu euecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris. 595 tum Verona Athesi circumflua et undique sollers arua coronantem nutrire Fauentia pinum, Vercellae, fuscique ferax Pollentia uilli, et quondam Teucris comes in Laurentia bella Ocni prisca domus, paruique Bononia Rheni, [8,600] quique graui remo limosis segniter undis lenta paludosae proscindunt stagna Rauennae. tum Troiana manus, tellure antiquitus orti Euganea profugique sacris Antenoris oris. necnon cum Venetis Aquileia superfluit armis. 605 tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni in decus Hannibalis duros misere nepotes. maxima tot populis rector fiducia Brutus ibat et hortando notum accendebat in hostem. laeta uiro grauitas ac mentis amabile pondus [8,610] et sine tristitia uirtus. non ille rigoris ingratas laudes nec nubem frontis amabat nec famam laeuo quaerebat limite uitae. Addiderat ter mille uiros, in Marte sagittae expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna. 615 non totidem Ilua uiros, sed laetos cingere ferrum armarat patrio, quo nutrit bella, metallo. Ignosset quamuis auido committere pugnam Varroni, quicumque simul tot tela uideret. tantis agminibus Rhoeteo litore quondam [8,620] feruere, cum magnae Troiam inuasere Mycenae, mille rates uidit Leandrius Hellespontus. Vt uentum ad Cannas, urbis uestigia priscae, defigunt diro signa infelicia uallo. nec tanta miseris iamiam impendente ruina 625 cessarunt superi uicinas prodere clades. per sudum attonitis pila exarsere maniplis, et celsae toto ceciderunt aggere pinnae, nutantique ruens prostrauit uertice siluas Garganus, fundoque imo mugiuit anhelans [8,630] Aufidus, et magno late distantia ponto terruerunt pauidos accensa Ceraunia nautas. quaesiuit Calaber, subducta luce repente immensis tenebris, et terram et litora Sipus, obseditque frequens castrorum limina bubo. 635 nec densae trepidis apium se inuoluere nubes cessarunt aquilis. non unus crine corusco regnorum euersor rubuit letale cometes. castra quoque et uallum rabidae sub nocte silenti inrupere ferae raptique ante ora pauentum [8,640] adiunctos uigilis sparserunt membra per agros. ludificante etiam terroris imagine somnos Gallorum uisi bustis erumpere manes, terque quaterque solo penitus tremuere reuulsae Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen 645 manauit Iouis in templis, lacrimaeque uetusta effigie patris large fluxere Quirini. maior et horrificis sese extulit Allia ripis. non Alpes sedere loco, non nocte dieue ingentis inter stetit Apenninus hiatus. [8,650] axe super medio, Libyes a parte, coruscae in Latium uenere faces, ruptusque fragore horrisono polus, et uultus patuere Tonantis. Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis 655 Phlegraeus tetigit trepidantia sidera uertex. Ecce inter medios belli praesagus, et ore attonito sensuque simul, clamoribus implet miles castra feris et anhelat clade futura: 'Parcite, crudeles superi. iam stragis aceruis [8,660] deficiunt campi. uideo per densa uolantem agmina ductorem Libyae currusque citatos arma uirum super atque artus et signa trahentem. turbinibus furit insanis et proelia uentus inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aeui 665 nequiquam, Trasimenne, tuis Seruilius oris subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu procumbit saxi fessis spes ultima Paulus. cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum corporibus struitur, reicitque cadauera fumans [8,670] Aufidus, ac uictrix insultat belua campis. gestat Agenoreus nostro de more secures consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces. in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi. o dolor! hoc etiam, superi, uidisse iubetis? 675 congesto, laeuae quodcumque auellitur, auro metitur Latias uictrix Carthago ruinas.'