TEXTE d'ETUDE : Poggio Bracciolini (dit "Le Pogge" ; 1380 - 1459) dresse le tableau des ruines de Rome au XVe siècle : POGGIO BRACCIOLINI, De uarietate fortunae, I, 1 : Nuper cum pontifex Martinus, paulo ante quam diem suum obiret {1431}, ab urbe in agrum Tusculanum secessisset ualetudinis gratia, nos {Le Pogge} autem essemus negotiis curisque publicis uacui, uisebamus saepe deserta urbis, Antonius Luscus, uir clarissimus, egoque, admirantes animo, tum ob ueterem collapsorum aedificiorum magnitudinem et uastas urbis antiquae ruinas, tum ob tanti imperii ingentem stragem, stupendam profecto ac deplorandam fortunae uarietatem. Cum autem conscendissemus aliquando Capitolinum collem, Antonius obequitando paulum fessus, cum quietem appeteret, descendentes ex equis, consedimus in ipsis Tarpeiae arcis ruinae, pone ingens portae cuiusdam, ut puto, templi marmoreum limen plurimasque passim confractas columnas, unde magna ex parte prospectus urbis patet. Hic Antonius, cum aliquantum huc illuc oculos circumtulisset, suspirans stupentique similis : O quantum, inquit, Poggi, haec capitolia ab illis distant, quae noster Maro cecinit "Aurea nunc, olim siluestribus horrida dumis" (Virgile, Énéide, VIII, 348). Ut quidem is uersus merito possit conuerti : "Aurea quondam, nunc squallida spinetis uepribusque referta". Venit in mentem Marii illius {Caius Marius, 157 av. J.-Chr. - 86 av. J.-Chr.} , per quem olim urbis imperium stetit, quem pulsum patria, profugum atque egentem, cum in Africam appulisset, supra Carthaginis uicem, simulque fortunam utriusque conferentem, addubitantemque utrius fortunae maius spectaculum extitisset. Ego uero immensam huius urbis stragem nulli alteri possum conferre, ita caeterarum omnium uel quas natura tulit rerum uel quas manus hominum conflauit, haec una exsuperat calamitatem. Euoluas licet historias omnes, omnia scriptorum monumenta pertractes, omnes gestarum rerum annales scruteris, nulla unquam exempla mutationis suae maiora fortuna protulit quam urbem Romam, pulcherrimam olim ac magnificentissimam omnium, quae aut fuere aut futurae sunt et ab Luciano doctissimo Graeco auctore, cum ad amicum suum scriberet Romam uidere cupientem, non urbem, sed quasi quandam caeli partem appellatam. Quo magis dictu mirabile est et acerbum aspectu, adeo speciem formamaque ipsius immutasse fortunae crudelitatem, ut nunc omni decore nudata, prostrata iaceat instar gigantei cadaueris corrupti, atque undique exesi : deflendum quippe est hanc urbem tot quondam illustrium uirorum atque imperatorum foetam, tot belli ducum, tot principum excellentissimorum altricem, tot tantarumque uirtutum parentem, tot bonarum artium procreatricem, ex qua rei militaris disciplina, morum sanctimonia et uitae, sanctiones legum, uirtutum omnium exempla et bene uiuendi ratio defluxerunt, quondam rerum dominam, nunc per fortunae omnia uertentis iniquitatem, non solum imperio maiestateque sua spoliatam, sed addictam uilissimae seruituti, deformem, abiectam, sola ruina praeteritam dignitatem ac magnitudinem ostentantem. Missa ablatum imperium, distracta regna, prouincias amissas, in quibus dandis atque auferendis prope iure suo fortuna principatum exercet. Illud maiorem in modum lugendum uidetur, libidinem eius intra urbis moenia grassatam, adeo in illa diruenda atque euertenda funditus saeuiisse, ut, si quis reuiuiscat ex priscis illis antiquae urbis ciuibus, alios homines intueri, aliam se longe urbem incolere affereret, ita eius specie et ipso solo subuersis, ut nihil fere recognoscat, quod priorem urbem repraesentet. Et quidem commutantur regna, transferuntur imperia, desciscunt nationes, populi (uaria est enim mens hominum semper noua appetentium) ad fortunae nutum commouentur, ut haud insuetum uideatur, haec illius arbitrio parere. At uero aedificia haec urbis, tum publica, tum priuata, quae cum ipsa immortalitate uidebantur certatura, partim penitus extincta, partim collapsa atque euersa, relictis admodum paucis, quae priscam magnitudinem seruent, supra fortunae uires esse credebantur. Stupenda quippe uis est ac uarietas fortunae, quae etiam ipsas aedificiorum moles, quas extra fatum illarum conditores existimabant, funditus demolita, nihil fere ex tantis rebus reliqui fecit. quid enim maius orbis uidit unquam, quam tot aedifica urbis, templa, porticus, thermas, theatra, aquaeductus, portus manufactos, palatia fato suo absumpta et ex tanta rerum magnificarum copia nihil aut parum ferme superesse ? Tum ego : Merito, inquam, admiraris, Antoni, fortunae iniuriam in hac urbium parente tam foede uexanda excitatam, quam ipse quotidie inspiciendi causa perlustrans non mirari solum sed etiam queri cogor, nihil fere integrum, paucas admodum reliquias ex prisca illa urbe et eas semesas ac corruptas apparere. Nam ex omnibus aut publicis aut priuatis operibus liberae quondam ciuitatis, interrupta quaedam et ea parua uestigia uisuntur ... [suit la description des ruines de Rome, immeuble après immeuble] ... Id uero grauissimum et haud parua cum admiratione recensendum, hunc Capitolii collem, caput quondam Romani imperii, atque orbis terrarum arcem, quem omnes reges ac principes tremebant, in quem triumphantes tot imperatores ascenderunt, donis ac spoliis tot tantarumque gentium ornatum, florentemque ac uniuerso orbi spectandum adeo desolatum atque euersum et a priori illo statu immutatum ut uineae in senatorum subsellia successerint, stercorum ac purgamentorum receptaculum factum. Respice ad Palatinum montem et ibi fortunam incusa, quae domum a Nerone post incensam totius orbis spoliis confectam, atque absumptis imperii uiribus ornatam, quam siluae, lacus, obelisci, porticus, colossi, theatra uarii coloris marmorea admirandam uidentibus reddebant, ita prostrauit ut nulla rei cuiusquam effigies superextet, quam aliquid certum, praeter uasta rudera queas dicere. Caeteros urbis colles perlustra, omnia uacua aedificiis, ruinis, uineis oppleta conspicies. Forum iure dicundo, ferendis legibus, plebe ad concionem aduocanda celeberrimum urbis locum et iuxta comitium creandis magistratibus insigne, deserta squallent malignitate fortunae, alterum porcorum, bubalorumque diuersorium, alterum ferendis oleribus cultum. ... [Tiré de : Poggii Bracciolini Florentini Historiae de varietate fortunae libri quatuor. ... nunc primum editi et notis illustrati a Dominico Georgio. Lutetiae Parisiorum, A. U. Coustelier, 1723] Témoignage : CHAPITRE LXXI. VERS la fin du règne d'Eugène IV, le savant Pogge et un de ses amis, serviteurs du pape l'un et l'autre, montèrent sur la colline du Capitole; ils se reposèrent parmi les débris des colonnes et des temples, et de cette hauteur, ils contemplèrent l'immense tableau de destruction qui s'offrait à leurs yeux. Le lieu de la scène et ce spectacle leur ouvraient un vaste champ de moralités sur les vicissitudes de la fortune, qui n'épargne ni l'homme, ni ses ouvrages les plus orgueilleux, qui précipite dans le même tombeau les empires et les cités; et ils se réunirent dans cette opinion que, comparativement à sa grandeur passée, Rome était de toutes les villes du monde celle dont la chute offrait l'aspect le plus imposant et le plus déplorable. « L'imagination de Virgile, dit le Pogge à son ami, a décrit Rome dans son premier état, et telle qu'elle pouvait être à l'époque où Evandre accueillit le réfugié Troïen. La roche Tarpéienne que voilà ne présentait alors qu'un hallier sauvage et solitaire : au temps du poète, sa cime était couronnée d'un temple et de ses toits dorés. Le temple n'est plus ; on a pillé l'or qui le décorait; la roue de la fortune a achevé sa révolution, les épines et les ronces défigurent de nouveau ce terrain sacré. La colline du Capitole, où nous sommes assis, était jadis la tête de l'Empire Romain, la citadelle du monde et la terreur des rois : honorée par les traces de tant de triomphateurs, enrichie des dépouilles et des tributs d'un si grand nombre de nations; ce spectacle qui attirait les regards du monde, combien il est déchu ! combien il est changé! combien il s'est effacé ! Des vignes embarrassent le chemin des vainqueurs, la fange souille l'emplacement qu'occupaient les bancs des sénateurs. Jetez les yeux sur le mont Palatin, et parmi ses énormes et uniformes débris, cherehez le théâtre de marbre, les obélisques, les statues colossales, les portiques du palais de Néron ; examinez les autres collines de la cité, partout vous apercevrez des espaces vides, coupés seulement par des ruines et des jardins. Le Forum, où le peuple romain faisait ses lois et nommait ses magistrats, contient aujourd'hui des enclos destinés à la culture des légumes ou des espaces que parcourent les buffles et les pourceaux. Tant d'édifices publics et particuliers, qui, par la solidité de leur construction, semblaient braver tous les âges, gisent renversés, dépouillés, épars dans la poussière, comme les membres d'un robuste géant et ceux de ces ouvrages imposants qui ont survécu aux outrages du temps et de la fortune rendent plus frappante la destruction du reste. » Ces ruines sont décrites fort en détail par le Pogge, l'un des premiers qui se soit élevé des monuments de la superstition religieuse à ceux de la superstition classique ... [Tiré de : François GUIZOT, Histoire de la décadence et de la chute de l'empire Romain ; traduction française de "Edward GIBBON, History of the decline and the fall of the Roman empire" ; vol. XIII, Paris, Ledentu, 1828]