[11,0] Liber XI. 

[11,1] I. 1 Restant inmensae subtilitatis animalia, quando aliqui ea neque spirare et 
sanguine etiam carere prodiderunt. multa haec et multigenera, 
terrestrium uolucrumque uita (alia - - - pinnata, ut apes, alia utroque 
modo, ut formicae, aliqua et pinnibus et pedibus carentia), et iure omnia 
insecta appellata ab incisuris, quae nunc ceruicium loco, nunc pectorum 
atque alui, praecincta separant membra, tenui modo fistula cohaerentia, 
aliquis uero non tota incisurae ambiente ruga, sed in aluo aut superne 
tantum imbricatis flexili uertebris, nusquam alibi spectatiore naturae 
rerum artificio. 
2 in magnis siquidem corporibus aut certe maioribus facilis officina 
sequaci materia fuit: in his tam paruis atque tam nullis quae ratio, 
quanta uis, quam inextricabilis perfectio! ubi tot sensus collocauit in 
culice? et sunt alia dictu minora: sed ubi uisum in eo praetendit? ubi 
gustatum adplicauit? ubi odoratum inseruit? ubi uero truculentam illam 
et portione maximam uocem ingenerauit? 
3 qua subtilitate pinnas adnexuit, praelongauit pedum crura, disposuit 
ieiunam caueam uti aluum, auidam sanguinis et potissimum humani 
sitim accendit! telum uero perfodiendo tergori quo spiculauit ingenio 
atque, ut in capaci, cum cerni non possit exilitas, reciproca generauit 
arte, ut fodiendo acuminatum pariter sorbendoque fistulosum esset! 
quos teredini ad perforanda robora terebrarum sono teste dentes adfixit 
potissimumque e ligno cibatum fecit! 
4 sed turrigeros elephantiorum miramur umeros taurorumque colla et 
truces in sublime iactus, tigrium rapinas, leonum iubas, cum rerum 
natura nusquam magis quam in minimis tota sit. quapropter quaeso ne 
legentes, quoniam ex his spernunt multa, etiam relata fastidio damnent, 
cum in contemplatione naturae nihil possit uideri superuacuum. 

[11,2] II. 5 
Insecta multi negarunt spirare, idque ratione persuadentes, quoniam 
uiscera interiora nexus spirabilis non inessent. itaque uiuere ut fruges 
arboresque, sed plurimum interesse, spiret aliquid an uiuat. eadem 
de causa nec sanguinem iis esse, qui sit nullis carentibus corde atque 
iecore. sic nec spirare ea quibus pulmo desit. unde numerosa 
quaestionum series exoritur. 
6 iidem enim et uocem esse iis negant in tanto murmure apium, cicadarum 
sono, et alia quae suis aestimabuntur locis. nam mihi contuenti semper 
suasit rerum natura nihil incredibile existimare de ea. nec uideo cur 
magis possint non trahere animam talia et uiuere quam spirare sine 
uisceribus, quod etiam in marinis docuimus quamuis arcente spiritum 
densitate et altitudine umoris. 
7 uolare quidem aliqua et animatu carere in ipso spiritu uiuentia, habere 
sensum uictus, generationis, operis atque etiam de futuro curam, et 
quamuis non sint membra quae uelut carina sensus inuehant, esse tamen 
iis auditum, olfactum, gustatum, eximia praeterea naturae dona, 
sollertiam, animum, artem, quis facile crediderit? 
8 sanguinem non esse iis fateor sic ut terrestribus quidem, cunctis inter se 
similem: uerum ut saepiae in mari sanguinis uires atramentum optineat, 
purpurarum generi infector ille sucus, sic et insectis quisquis est uitalis 
umor, hic erit sanguis. denique existimatio sua cuique sit: nobis 
propositum est naturas rerum manifestas indicare, non causas indagare 
dubias. 

[11,3] III.
9 Insecta, ut intellegi possit, non uidentur habere neruos nec ossa nec 
spinas nec cartilaginem nec pinguia nec carnes, ne crustam quidem 
fragilem ut quaedam marina, nec quae iure dicatur cutis, sed mediae 
cuiusdam inter omnia haec naturae corpus, arenti simile, neruo mollius, 
in reliquis partibus tutius uere quam durius. et hoc solum iis est, nec 
praeterea aliud. nihil intus nisi admodum paucis intestinum inplicatum. 
10 itaque diuolsis praecipua uiuacitas et partium singularum palpitatio, quia 
quaecumque est ratio uitalis illa non certis inest membris, sed toto in 
corpore, minime tamen capite, solumque non mouetur nisi cum pectore 
auolsum. in nullo genere plures sunt pedes, et quibus ex his plurimi, 
diutius uiuunt diuulsa, ut in scolopendris uidimus. habent autem oculos 
praeterque e sensibus et tactum atque gustatum, aliqua et odoratum, 
pauca et auditum. 

[11,4] IV.
11 Sed inter omnia ea principatus apibus et iure praecipua admiratio, solis 
ex eo genere hominum causa genitis. mella contrahunt sucumque 
dulcissimum atque subtilissimum ac saluberrimum, fauos confingunt et 
ceras mille ad usus uitae, laborem tolerant, opera conficiunt, rem 
publicam habent, consilia priuatim quoque, at duces gregatim et, quod 
maxime mirum site, mores habent praeter cetera, cum sint neque 
mansueti generis neque feri. 
12 tanta est natura rerum, ut prope ex umbra minima animalis 
incomparabile effecerit quiddam. quos efficaciae industriaeque tantae 
comparemus neruos, quas uires? quos ratione medius fidius iis uiros, hoc 
certe praestantioribus, quod nihil nouere nisi commune? non sit 
de anima quaestio, constet et de sanguine, quantulum tamen esse in 
tantulis potest? aestimemus post ea ingenium. 

[11,5] V. 
13 Hieme conduntur — unde enim firmae pruinas niuesque et aquilonum 
flatus perferre uires? — sane et insecta omnia, sed minus diu quae 
parietibus nostris occultata mature tepefiunt. circa apes aut temporum 
locorumue ratio mutata est, aut errauerunt priores. conduntur 
a uergiliarum occasu et latent ultra exortum — adeo non ad ueris initium, 
ut dixere, nec quisquam in Italia de aluis existimat ante fabas florentes —,
14 exeunt ad opera et labores, nullusque, cum per caelum licuit, otio perit 
dies. primum fauos construunt, ceram fingunt, hoc est domos cellasque 
faciunt, dein subolem, postea mella, ceram ex floribus, melliginem 
e lacrimis arborum quae glutinum pariunt, salicis, ulmi, harundinis suo, 
cummi, resina. 
15 his primum aluum ipsam intus in totum ut quodam tectorio inlinunt et 
aliis amarioribus sucis contra aliarum bestiolarum auiditates, id se 
facturas consciae quod concupisci possit; isdem fores quoque latiores 
circumstruunt. 

[11,6] VI. 16 
Prima fundamenta commosin uocant periti, secunda pissoceron, tertia 
propolin, inter coria cerasque, magni ad medicamina usus. commosis 
crusta est prima, saporis amari. pissoceros super eam uenit, picantium 
modo, ceu dilutior cera. e uitium populorumque mitiore cummi propolis, 
crassioris iam materiae additis floribus, nondum tamen cera, sed 
fauorum stabilimentum, qua omnes frigoris aut iniuriae aditus 
obstruuntur, odore et ipsa etiamnum graui, ut qua plerique pro galbano 
utantur. 

[11,7] VII.
17 Praeter haec conuehitur erithace, quam aliqui sandaracam, alii 
cerinthum uocant. hic erit apium dum operantur cibus, qui saepe 
inuenitur in fauorum inanitatibus sepositus, et ipse amari saporis. 
gignitur autem rore uerno et arborum suco cummium modo, capitur in 
ficis minor, austri flatu nigrior, aquilonibus melior et rubens, plurimus 
in Graecis nucibus. Menecrates florem esse dicit, sed nemo praeter eum. 

[11,8] VIII. 
18 Ceras ex omnium arborum satorumque floribus confingunt excepta 
pumice et echinopode; herbarum haec genera. falso excipitur et spartum, 
quippe cum in Hispania multa in spartariis mella herbam eam sapiant. 
falso et oleas excipi arbitror, quippe oliuae prouentu plurima exanima 
gigni certum est. fructibus nullis nocetur. mortuis ne floribus quidem, 
non modo corporibus, insidunt. 
19 operantur intra LX p. et subinde consumptis in proximo floribus 
speculatores ad pabula ulteriora mittunt. noctu deprehensae in 
expeditione excubant supinae, ut alas a rore protegant, 

[11,9] IX. 
ne quis miretur amore earum captos Aristomachum Solensem 
duodesexaginta annis nihil aliud egisse, Philiscum uero Thasium in 
desertis apes colentem Agrium cognominatum, qui ambo scripsere de iis. 

[11,10] X.
20 Ratio operis mire diuisi: statio ad portas more castrorum, quies in 
matutinum, donec una excitet gemino aut triplici bombo ut bucino 
aliquo. tunc uniuersae prouolant, si dies mitis futurus est. praediuinant 
enim uentos imbresque, cum se continent tectis; itaque temperie caeli 
otium hoc inter praescita habent. cum agmen ad opera processit, aliae 
flores adgerunt pedibus, alia aquam ore guttasque lanugine totius 
corporis. 
21 quibus est earum adulescentia, ad opera exeunt et supra dicta 
conuehunt, seniores intus operantur. quae flores comportant, prioribus 
pedibus femina onerant propter id natura scabra, pedes priores rostro, 
totaeque onustae remeant sarcina pandatae. excipiunt eas ternae 
quaternae, quae exonerant. 
22 sunt enim intus quoque officia diuisa: aliae struunt, aliae poliunt, aliae 
suggerunt, aliae cibum comparant ex eo quod adlatum est; neque enim 
separatim uescuntur, ne inaequalitas operis et cibi fiat et temporis. 
struunt orsae a concamaratione alui textumque uelut a summa tela 
deducunt, limitibus binis circa singulos actus, ut aliis intrent, aliis 
exeant. 
23 faui, superiore parte adfixi et pulum etiam lateribus, simul haerent et 
pendent; ima aluum non contingunt, oblongi aut rotundi, qualiter 
poposcit aluus, aliquando et duorum generum, cum duo examina 
concordibus populis dissimiles habuere ritus. ruentes ceras fulciunt, 
pilarum intergeriuis a solo fornicatis, ne desit aditus ad sarciendum. 
24 primi fere tres uersus inanes struuntur, ne promptum sit quod inuitet 
furantem; nouissimi maxime inplentur melle. ideo auersa aluo faui 
eximuntur. gerulae secundos flatus captant. si cooriatur procella, 
adprehensi pondusculo lapilli se librant; quidam in umeros eum inponi 
tradunt. iuxta uero terram uolant in aduerso flato uepribus euitatis. 
25 mira obseruatio operis: cessantium inertiam notant, castigant, mox et 
puniunt morte. mira munditia amoliuntur omnia e medio, nullaeque 
inter opera spurcitiae iacent; quin et excrementa operantium intus, ne 
longius recedant, unum congesta in locum turbidis diebus et operis otio 
egerunt. 
26 cum aduesperascit, in aluo strepunt minus ac minus, donec una 
circumuolet eodem quo excitauit bombo ceu quietem capere imperans, et 
hoc castrorum more. tunc repente omnes conticescunt. 
Domos primum plebei exaedificant, deinde regibus. si speratur largior 
prouentus, adiciuntur contubernia et fucis. hae cellarum minimae, sed 
ipsi maiores apibus. 

[11,11] XI.
27 sunt autem fuci sine aculeo, uelut inperfectae apes nouissimaeque 
a fessis aut iam emeritis inchoatae, serotinus fetus et quasi seruitia 
uerarum apium, quam ob rem imperant iis primosque expellunt in 
opera, tardantes sine clementia puniunt. neque in opere tantum, sed in 
fetu quoque adiuuant eas, multum ad calorem conferante turba. 
28 certe quo maior eorum fuit multitudo, hoc maior fit et examinum 
prouentus. cum mella coeperunt maturescere, abigunt eos multaeque 
singulos adgressae trucidant. nec id genus nisi uere conspicitur. fucus 
ademptis alis in aluum reiectus ipse ceteris adimit. 

[11,12] XII.
29 regias imperatoribus futuris in ima parte alui exstruunt amplas, 
magnificas, separatas, tuberculo eminentes, quod si exprimatur, non 
gignuntur. sexangulae omnes cellae a singulorum pedum opere. nihil 
horum stato tempore, sed rapiunt diebus serenis munia. melle uno 
alteroue summum die cellas replent. 
30 Venit hoc ex aëre et maxime siderum exortu, praecipueque ipso sirio 
expendescente, nec omnino prius uergiliarum exortu, sublucanis 
temporibus. itaque tum prima aurora folia arborum melle roscida 
inueniuntur ac, si qui matutino sub diu fuere, unctas liquore uestes 
capillumque concretum sentiunt, siue ille est caeli sudor siue quaedam 
siderum saliua siue purgantis se aëris sucus; utinamque esset purus ac 
liquidus et suae naturae, qualis defluit primo! 
31 nunc uero e tanta cadens altitudine multumque, dum uenit, sordescens 
et obuio terrae halitu infectus, praeterea e fronde ac pabulis potus et in 
utriculos congestus apium — ore enim eum uomunt —, ad hoc suco 
florum corruptus et aluis uitiis maceratus totiensque mutatus, magnam 
tamen caelestis naturae uoluptatem adfert. 

[11,13] XIII. 
32 ibi optimus semper, ubi optimorum doliolis florum conditur. fit Atticae 
regionis hoc et Siculae Hymetto et Hybla locis, mox Calydna insula. est 
autem initio mel ut aqua dilutum et primis diebus feruet ut musta seque 
purgat, uicensimo die crassescit, mox obducitur tenui membrana, quae 
feruoris ipsius spuma concrescit. sorbetur optimum et minime fronde 
infectum e quercus, tiliae, harundinum foliis. 

[11,14] XIV. 
33 Summa quidem bonitatis natione constat, ut supra diximus, pluribus 
modis. aliubi enim faui cera spectabiles gignuntur, ut in Sicilia, Paelignis, 
aliubi copia mellis, ut in Creta, Cypro, Africa, aliubi magnitudine, ut in 
septentrionalibus, uiso iam in Germania octo pedum longitudinis fauo in 
caua parte nigro. 
34 in quocumque tamen tractu terna sunt genera mellis. uernum ex floribus 
constructo fauo, quod ideo uocatur anthinum. hoc quidam attingi uetant, 
ut largo alimento ualida exeat suboles. alii ex nullo minus apibus 
relinquunt, quoniam magna sequatur ubertas magnorum siderum 
exortu, praeterea solstitio, cum thymum et uua florere incipiunt, 
praecipua cellarum materia. 
35 est autem in eximendis fauis necessaria dispensatio, quoniam inopia cibi 
desperant moriunturque aut diffugiunt, contra copia ignauiam adfert, ac 
iam melle, non erithace, pascuntur. ergo diligentiores ex hac uindemia 
XV partem apibus relinquunt. dies status inchoandae, ut quadam lege 
naturae, si scire aut obseruare homines uellent, tricensimus ab educto 
examine, fereque Maio mense includitur haec uindemia. 
36 Alterum genus est mellis aestiui, quod ideo uocatur horaeon 
a tempestiuitate praecipua, ipso sirio exsplendescente post solstitium 
diebus XXX fere. inmensa circa hoc subtilitas naturae mortalibus 
patefacta est, nisi fraus hominum cuncta pernicie corrumperet. 
37 namque ab exortu sideris cuiuscumque, sed nobilium maxime, aut 
caelestis arcus, si non sequantur imbres, sed ros tepescat solis radiis, 
medicamenta, non mella, gignuntur, oculis, ulceribus internisque 
uisceribus dona caelestia. quod si seruetur hoc sirio exoriente casuque 
congruat in eundem diem, ut saepe, Veneris aut Iouis Mercuriue exortus, 
non alia suauitas uisque mortalium malis a morte reuocandis quam diuini 
nectaris fiat. 

[11,15] XV. 
38 Mel plenilunio uberius capitur, sereno die pinguius. in omni melle quod 
per se fluxit ut mustum oleumque, appellatur acetum. maxime laudabile 
est aestiuum omne rutilum, ut siccioribus confectum diebus. album mel 
non fit ubi thymum est, sed oculis et ulceribus aptissimum existimatur. 
e thymo coloris aurei, saporis gratissimi, quo fit palam; - - - doliolis 
pingue, e marino rore spissum. quod concrescit autem, minime laudatur. 
39 thymosum non coit et tactu praetenuia fila mittit, quod primum bonitatis 
argumentum est; abrumpi statim et resilire guttas uilitatis indicium 
habetur. sequens probatio ut sit odoratum et ex dulci acre, glutinosum, 
perlucidum. 
40 aestiua mellatione X partem Cassio Dionysio apibus relinqui placet, si 
plenae fuerint alui; si minus, pro rata portione aut, si inanes, omnino 
non attingi. huic uindemiae Attici signum dedere initium caprifici, alii 
diem Volcano sacrum. 
41 Tertium genus mellis minime probatum siluestre, quod ericaceum 
uocant. conuehitur post primos autumni imbres, cum erice sola floret in 
siluis, ob id harenoso simile. gignit id maxime arcturi exortus ex a. d. pr. 
id. Septembres. quidam aestiuam mellationem ad arcturi exortum 
proferunt, quoniam ad aequinoctium autumni ab eo supersint dies XIIII, 
et ab aequinoctio ad uergiliarum occasum diebus XXXXVIII plurima sit 
erice. 
42 Athenienses eam tetralicen appellant, Euboea sisyrum, putantque apibus 
esse gratissimam, fortassis quia tunc nulla alia sit copia. haec ergo 
mellatio fine uindemiae et uergiliarum occasu idibus Nouembribus fere 
includitur. reliqui ex ea duas partes apibus ratio persuadet, et semper eas 
partes fauorum, quae habeant erithacen. 
43 a bruma ad arcturi exortum ad aequinoctium uernum tepidiore tractu 
iam uigilant, sed etiamnum aluo se continent seruatosque in id tempus 
cibos repetunt. in Italia uero hoc idem a uergiliarum exortu faciunt et in 
eum dormiunt. 
44 aluos quidam in eximendo melle expendunt, ita diribentes quantum 
relinquant. aequitas quidem etiam in iis obstringitur, feruntque societate 
fraudata aluos mori. in primis ergo praecipitur, lauti ut purique eximant 
mella. faetorem mulierumque menses odere. 
45 cum eximantur mella, apes abigi fumo utilissimum, ne irascantur aut 
ipsae auide uorent. fumo crebriore et ignauia earum excitatur ad opera, 
nam nisi incubauere, quando iniuriam celerrime sentiunt mella, uel 
minimo contactu roris acescentia. et ob id inter genera seruatur quod 
acapnum uocant. 

[11,16] XVI.
46 Fetus quonam modo progenerarent, magna inter 
eruditos et subtilis fuit quaestio. apium enim coitus uisus 
est numquam. plures existimauere ore confingi floribus 
compositas apte atque utiliter; aliqui coitu unius, qui rex 
in quoque appelletur examine: hunc esse solum marem, 
praecipua magnitudine, ne fatiscat; ideo fetum sine eo 
non edi, apesque reliquas tamquam marem feminas 
comitari, non tamquam ducem. quam probabilem alias 
sententiam fucorum prouentus coarguit. quae enim ratio, 
ut idem coitus inperfectos generaret alios? 
47 propior uero prior existimatio fieret, ni rursus alia 
difficultas occurreret. quippe nascuntur aliquando in 
extremis fauis apes grandiores, quae ceteras fugant. 
oestrus uocatur hoc malum, quonam modo nascens, si 
ipsae fingunt? 
48 quod certum est, gallinarum modo incubant. id, quod 
exclusum est, primo uermiculus uidetur candidus, iacens 
transuersus adhaerensque ita ut pars cerae uideatur. rex 
statim mellei coloris, ut electo flore ex omni copia factus, 
neque uermiculus, sed statim pinniger. cetera turba cum 
formam capere coepit, nymphae uocantur, ut fuci sirenes 
aut cephenes. 
49 si quis alterutris capita demat prius quam pinnas 
habeant, pro gratissimo sunt pabulo matribus. tempore 
procedente instillant cibos atque incubant, tum maxime 
murmurantes, caloris, ut putant, faciendi gratia 
necessarii excludendis pullis, donec ruptis membranis, 
quae singulos cingunt, ouorum modo uniuersum agmen 
emergat. spectatum hoc Romae consularis cuiusdam 
surburbano, aluis cornu lanternae tralucido factis. 
50 fetus intra XLV diem peragitur. fit in fauis quibusdam qui 
uocatur clauus, amarae duritia cerae, cum fetum inde non 
eduxere morbo aut ignauia aut infecunditate naturali; hic 
est abortus apium. protinus autem educti operantur 
quadam disciplina cum matribus, regemque iuuenem 
aequalis turba comitatur. reges plures inchoantur, ne 
desint. 
51 postea ex his suboles cum adulta esse coepit, concordi 
suffragio deterrimos necant, ne distrahant agmina. duo 
autem genera eorum: melior rufus, deterior niger 
uariusque. omnibus forma semper egregia et duplo quam 
ceteris maior, pinnae breuiores, crura recta, ingressus 
celsior, in fronte macula quodam diademate candicans. 
multum etiam nitore a uolgo differunt. 

[11,17] XVII.
52 Quaerat nunc aliquis, unusne Hercules fuerit et quot Liberi patres, et 
reliqua uetustatis situ obruta! ecce in re parua uillisque nostris adnexa, 
cuius adsidue copia est, non constat inter auctores, rex nullumne solus 
habeat aculeum, maiestate tantum armatus, an dederit quidem eum 
natura, sed usum eius illi tantum negauerit. illud constat, imperatorem 
aculeo non uti. mira plebei circa eum obedientia. 
53 cum procedit, una est totum examen circaque eum globatur, cingit, 
protegit, cerni non patitur. reliquo tempore, cum populus in labore est, 
ipse opera intus circumit, similis exhortanti, solus inmunis. circa eum 
satellites quidam lictoresque, adsidui custodes auctoritatis. 
54 procedit foris non nisi migraturo examine. id multo intellegitur ante, 
aliquot diebus murmure intus strepente, apparatus indice diem 
tempestiuum eligentium. si quis alam ei detruncet, non fugiat examen. 
cum processere, se quaeque proximam illi cupit esse, in officio conspici 
gaudet. fessum umeris subleuant, ualidius fatigatum ex toto portant. si 
qua lassata defecit aut forte aberrauit, odore persequitur. ubicumque ille 
consedit, ibi cunctarum castra sunt. 

[11,18] XVIII.
55 Tunc ostenta faciunt priuata ac publica, uua dependente in domibus 
templisque; saepe expiata magnis euentibus. sedere in ore infantis tum 
etiam Platonis, suauitatem illam praedulcis eloquii portendentes. sedere 
in castris Drusi imperatoris, cum prosperrime pugnatum apud 
Arbalonem est, hautquaquam perpetua haruspicum coniectura, qui 
dirum id ostentum existimant semper. 
56 duce prenso totum tenetur agmen, amisso dilabitur migratque ad alios. 
esse utique sine rege non possunt. inuitae autem interemunt eos, cum 
plures fuere, potiusque nascentium domos diruunt, si prouentus 
desperatur. tunc et fucos abigunt. 
57 quamquam et de his uideo dubitari propriumque iis genus esse aliquos 
existimare, sicut furibus, grandissimis inter illos, sed nigris lataque aluo, 
ita appellatis, quia furtim deuorent mella. certum est ab apibus fucos 
interfici. utique regem non habent. et quo modo sine aculeo nascantur in 
quaestione est. 
58 Umido uere melior fetus, sicco mel copiosius; quod si defecit aliquas 
aluos cibus, impetum in proxas faciunt rapinae proposito. at illae contra 
derigunt aciem et, si custos adsit, alterutra pars, quae sibi fauere sensit, 
non adpetit eum. ex aliis quoque saepe dimicant causis duasque acies 
contrarias duosque imperatores instruunt, maxime rixa in conuehendis 
floribus exserta et suos quibusque euocantibus, quae dimicatio iniectu 
pulueris aut fumo tota discutitur, reconciliatur uero lacte uel aqua mulsa. 

[11,19] XIX.
59 Apes sunt et rusticae siluestresque, horridae aspectu, multo iracundiores, 
sed opere ac labore praestantes. urbanarum duo genera: optimae breues 
uariaeque et in rotunditatem compactiles, deteriores longae et quibus 
similitudo uesparum, etiamnum deterrimae ex iis pilosae. in Ponto sunt 
quaedam albae, quae bis in mense mella faciunt, circa Thermodontem 
autem fluuium duo genera, aliarum quae sub terra, triplici cerarum 
ordine, uberrimi prouentus. aculeum apibus dedit natura, uentri 
consertum ad unum ictum. 
60 hoc infixo quidam eas statim emori putat, aliqui non nisi in tantum 
adacto, ut intestini quippiam sequatur, sed fucos postea esse nec mella 
facere uelut castratis uiribus pariterque et nocere et prodesse desinere. 
61 est in exemplis equus abiis occisus. odere foedos odores proculque 
fugiunt, sed et fictos; itaque unguenta redolentes infestant. ipsae 
plurimorum animalium iniuriis obnoxiae. inpugnant eas naturae 
eiusdem degeneres uespae atque crabrones, etiam e culicum genere qui 
uocantur muliones. populantur hirundines et quaedam aliae aues. 
insidiantur aquantibus ranae, quae maxima earum est operatio tum cum 
subolem faciunt; 
62 nec hae tantum quae stagna riuosque obsident, uerum et rubetae ueniunt 
ultro adrepentesque foribus portas sufflant: ad hoc statio prouolat 
confestimque abripitur. nec sentire ictus apium ranae traduntur. 
inimicae et oues, difficile se a lanis earum explicantibus. cancrorum 
etiam odore, si quis iuxta coquat, exanimantur. 

[11,20] XX. 
63 Quin et morbos suapte natura sentiunt. index eorum tristitia torpens et 
cum ante fores in teporem solis promotis aliae cibos ministrant, cum 
defunctas progerunt funerantiumque more comitantur exequias. 
64 rege ea peste consumpto maeret plebes ignauo dolore, non cibos 
conuehens, non procedens; tristi tantum murmure glomeratur circa 
corporis eius. subtrahitur itaque deductae multitudini. alias spectantes 
exanimem luctum non minuunt; tunc quoque ni subueniatur, fame 
moriuntur. hilaritate igitur et nitore sanitas aestimatur. sunt et operis 
morbi: cum fauos non explent, claron uocant; item blapsigonian, si fetum 
non peragant. 

[11,21] XXI.
65 Inimica et echo est resultanti sono, qui pauidas alterno pulset ictu; 
inimica et nebula. aranei quoque uel maxime hostiles: cum praeualuere, 
ut intexant, enecant aluos. papilio etiam hic ignauus et inhonoratus, 
luminibus accensis aduolitans, pestifer, nec uno modo: nam et ipse ceras 
depascitur et reliquit excrementa, e quibus teredines gignuntur; fila 
etiam araneosa, quacumque incessit, alarum maxime e lanugine obtexit. 
66 nascuntur et in ipso ligno teredines, quae ceras praecipue adpetunt. 
infestat et auiditas pastus, nimia florum satietate uerno maxime tempore 
aluo cita. oleo quidem non apes tantum, sed omnia insecta exanimantur, 
praecipue si capite uncto in sole ponantur. 
67 aliquando et ipsae contrahunt mortis sibi causas, cum sensere eximi 
mella, auide uorantes, cetero praeparcae et quae alioqui prodigas atque 
edaces non secus ac pigras et ignauas proturbent. nocent et sua mella 
ipsis inlitaeque ab auersa parte moriuntur. tot hostibus, tot casibus — et 
quotam portionem eorum commemoro? — tam munificum animal 
expositum est. remedia dicemus suis locis; nunc enim sermo de natura 
est. 

[11,22] XXII.
68 Gaudent plausu atque tinnitu aeris eoque conuocantur. quo manifestum 
est auditus quoque inesse sensum. effecto opere, educto fetu functae 
munere omni exercitationem tamen sollemnem habent, spatiataeque in 
aperto et in altum elatae, gyris uolatu editis, tum demum ad cibum 
redeunt. 
69 uita iis longissima, ut prospere inimica ac fortuita cedant, septenis annis. 
uniuas aluos numquam ultra decem annos durasse proditur. sunt qui 
mortuas, si intra tectum hieme seruentur, dein sole uerno torreantur ac 
ficulneo cinere tepido foueantur, putent reuiuiscere; 

[11,23] XXIII.
70 in totum uero amissas reparari uentribus bubulis recentibus cum fimo 
obrutis, Vergilius iuuencorum corpore exanimato, sicut equorum uespas 
atque crabrones, sicut asinorum scarabaeos, mutante natura ex aliis 
quaedam in alia. sed horum omnium coitus cernuntur, et tamen in fetu 
eadem prope natura quae apibus. 

[11,24] XXIV.
71 Vespae in sublimi e luto nidos faciunt, in iis ceras, crabrones cauernis aut 
sub terra. et horum omnium sexangulae cellae, cerae autem e cortice, 
araneosae. fetus ipse inaequalis ut barbaris: alius euolat, alius in nympha 
est, alius in uermiculo, et autumno, non uere, omnia ea. plenilunio 
maxime crescunt. 
72 uespae quae ichneumones uocantur — sunt autem minores quam aliae — 
unum genus ex araneis peremunt, phalangium appellatum, et in nidos 
suos ferunt, deinde inlinunt et ex iis incubando suum genus procreant. 
praeterea omnes carne uescuntur contra quam apes, quae nullum corpus 
attingunt. sed uespae muscas grandiores uenantur amputatoque iis 
capite reliquum corpus auferunt. 
73 crabronum siluestres in arborum cauernis degunt; hieme ut cetera 
insecta conduntur; uita bimatum non transit. ictus eorum haut temere 
sine febri est. auctores sunt ter nouenis punctis interfici hominem. 
aliorum, qui mitiores uidentur, duo genera: opifices, minores corpore, 
qui moriuntur hieme, matres, quae biennio durant; hi et clementes. 
74 nidos uere faciunt fere quadrifores, in quibus opifices generentur. his 
eductis alios deinde maiores nidos fingunt, in quibus matres futuras 
producant iam: tum opifices funguntur unere et pascunt eas. latior 
matrum species, dubiumque an habeant aculeos, quia non egrediuntur. 
et iis sui fuci. quidam opinantur omnibus his ad hiemem decidere 
aculeos. nec crabronum autem nec uesparum generi reges aut examina, 
sed subinde renouatur multitudo subole. 

[11,25] XXV.
75 Quartum inter haec genus est bombycum, in Assyria proueniens, maius 
quam supra dicta. nidos luto fingunt salis specie, adplicatos lapidi, tanta 
duritia, ut spiculis perforari uix possint. in iis ceras largius quam apes 
faciunt, dein maiorem uermiculum. 

[11,26] XXVI. 
76 Et alia horum origo. ex grandiore uermiculo gemina protendens sui 
generis cornuum urica fit, dein quod uocatur bombylis, ex ea necydallus, 
ex hoc in sex mensibus bombyx. telas araneorum modo texunt ad uestem 
luxumque feminarum, quae bombycina appellatur. prima eas redordiri 
rursusque texere inuenit in Coo mulier Pamphile, Plateae filia, non 
fraudanda gloria excogitatae rationis, ut denudet feminas uestis. 

[11,27] XXVII.
77 Bombycas et in Coo insula nasci tradunt, cupressi, terebinthi, fraxini, 
quercus florem imbribus decussum terrae halitu animante. fieri autem 
primo papiliones paruos nudosque, mox frigorum inpatientia uillis 
inhorrescere et aduersus hiemem tunicas sibi instaurare densas, pedum 
asperitate radentes foliorum lanuginem. in uellera hanc ab iis cogi 
subigique unguium carminatione, mox trahi in tramas, tenuari ceu 
pectine, postea adprehensam corpori inuolui nido uolubili; 
78 tum ab homine tolli fictilibusque uasis tepore et furfurum esca nutriri, 
atque ita subnasci sui generis plumas, quibus uestitos ad alia pensa 
dimitti. quae uero capta sint lanifica, umore lentescere, mos in fila 
tenuari iunceo fuso. nec puduit has uestes usurpare etiam uiros leuitatem 
propter aestiuam: in tantum a lorica gerenda discessere mores, ut oneri 
sit etiam uestis. Assyria tamen bombyce adhuc feminis cedimus. 

[11,28] XXVIII. 
79 Araneorum his non absurde iungatur natura, digna uel praecipua 
admiratione. plura autem sunt genera nec dictu necessaria in tanta 
notitia. phalangia ex iis appellantur quorum noxii morsus, corpus 
exiguum, uarium, acuminatum, adsultim ingredientium. altera eorum 
species nigri, prioribus cruribus longissimis. omnibus internodia terna in 
cruribus. 
80 luporum minimi non texunt, maiores in terra, et cauernis exigua 
uestibula praepandunt. tertium eorundem genus erudita operatione 
conspicuum. orditur telas tantique operis materiae uterus ipsius sufficit, 
siue ita corrupta alui natura stato tempore, ut Democrito placet, siue est 
quaedam intus lanigera fertilitas: tam moderato ungue, tam tereti filo et 
tam aequali deducit stamina, ipso se pondere usus. 
81 texere a medio incipit, circinato orbe subtemina adnectens, maculasque 
paribus semper interuallis, sed subinde crescentibus ex angusto dilatans 
indissolubili nodo inplicat. quanta arte celat pedicas a scutulato rete 
grassantes! quam non ad hoc uidetur pertinere crebratae pexitas telae et 
quadam politurae arte ipsa per se tenax ratio tramae! quam laxus ad 
flatus ac non respuenda quae ueniant sinus! 
82 derelicta lasso praetendi summa parte arbitrere licia: at illa difficile 
cernuntur atque, ut in plagis, lineae offensae praecipitant in sinum. 
specus ipse qua concamaratur architectura! et contra frigora quanto 
uillosior! quam remotus a medio aliudque agenti similis, inclusus uero 
sic, ut sit necne intus aliquis cerni non possit! age firmitas, quando 
rumpentibus uentis, qua puluerum mole degrauante! 
83 latitudo telae saepe inter duas arbores, cum exercet artem et discit 
texere, longitudo fili a cacumine ac rursus a terra per illud ipsum uelox 
reciprocatio, subitque pariter ac fila deducit. cum uero captura incidit, 
quam uigilans et paratus accursus! licet extrema haereat plaga, semper 
in medium currit, quia sic maxime totum concutiendo inplicat. scissa 
protinus reficit ad polituram sarciens. 
84 namque et lacertarum catulos uenantur, os primum tela inuoluentes et 
tunc demum labra utraque morsu adprehendentes, amphitheatrali 
spectaculo, cum contigit. sunt ex eo et auguria. quippe incremento 
amnium futuro telas suas altius tollunt. iidem sereno texunt, nubilo 
retexunt, ideoque multa aranea imbrium signa sunt. feminam putant 
esse quae texat, marem qui uenetur; ita paria fieri merita coniugio. 

[11,29] XXIX.
85 Aranei conueniunt clunibus, pariunt uermiculos ouis similes: nam nec 
horum differri potest genitura, quoniam insectorum uix ulla alia ratio 
est. pariunt autem omnia in tela, set sparsa, quia saliunt atque ita 
emittunt. phalangia tantum in ipso specu incubant magnum numerum, 
qui, ut emersit, matrem consumit, saepe et patrem; adiuuat enim 
incubare. pariunt autem et trecenos — ceterae pauciores — et incubant 
triduo. consummantur aranei quater septenis diebus. 

[11,30] XXX.
86 Similiter his et scorpiones terrestres uermiculos ouorum specie pariunt 
similiterque pereunt, pestis inportuna, ueneni serpentium, nisi quod 
grauiore supplicio lenta per triduum morte conficiunt, uirginibus letali 
semper ictu et feminis fere in totum, uiris autem matutino, exeuntes 
cauernis prius quam aliquo fortuito icto ieiunum egerant uenenum. 
87 semper cauda in ictu est muloque momento meditari cessat, ne quando 
desit occasioni; ferit et obliquo ictu et inflexo. uenenum ab iis candidum 
fundi Apollodorus auctor est, in nouem genera discriptis per colores 
maxime superuacuos, quoniam non est scire quos minime exitiales 
praedixerit. geminos quibusdam aculeos esse, maresque saeuissimos — 
nam coitum iis tributi —, intellegi autem gracilitate et longitudine. 
88 uenenum omnibus medio die, cum incanduere solis ardoribus, itemque, 
cum sitiunt, inexplebiles potus. constat et septena caudae internodia 
saeuiora esse; pluribus enim sena sunt. hoc malum Africae uolucre etiam 
austri faciunt pandentibus bracchia ut remigia subleuantes; Apollodorus 
idem plane quibusdam inesse pinnas tradit. 
89 saepe Psylli, qui reliquarum uenena terrarum inuehentes quaestus sui 
causa peregrinis malis impleuere Italiam, hos quoque importare conati 
sunt, sed uiuere intra Siculi caeli regionem non potuere. uisuntur tamen 
aliquando in Italia, sed innocui, multisque aliis in locis, ut circa Pharum 
in Aegypto. 
90 in Scythia interemunt etiam sues, alioqui uiuaciores contra uenena talia, 
nigras quidem celerius, si in aquam se inmerserint. homini icto putatur 
esse remedio ipsorum cinis potus in uino. magnam aduersitatem oleo 
mersis et stellionibus putant esse, innocuis dumtaxat iis qui et ipsi carent 
sanguine, lacertarum figura; aeque scorpiones in totum nullis nocere 
quibus non sit sanguis. 
91 quidam et ab ipsis fetum deuorari arbitrantur; unum modo relinqui 
sollertissimum et qui se ipsius matris clunibus inponendo tutus et 
a cauda et a morsu loco fiat; hunc esse reliquorum ultorem, qui postremo 
genitores superne conficiat. pariuntur autem undeni. 

[11,31] XXXI.
 Chamaeleonum stelliones hi quodam modo naturam habent, rore 
tantum uiuentes praeterque araneis. 

[11,32] XXXII.
92 Similis cicadis uita, quarum duo genera: minores quae primae 
proueniunt et nouissimae pereunt; sunt autem mutae. sequens est 
uolatura earum quae canunt; uocantur achetae et, quae minores ex his 
sunt, tettigonia. sed illae magis canorae. mares canunt in utroque genere, 
feminae silent. gentes uescuntur iis ad orientem, etiam Parthi opibus 
abundantibus. ante coitum mares praeferunt, a coitu feminas, ouis 
earum corrupti, quae sunt candida. 
93 coitus supinis. asperitas praeacuta in dorso, qua excauant feturae locum 
in terra. fit primo uermiculus, deinde ex eo quae uocatur tettigometra, 
cuius cortice rupto circa solstitia euolant, noctu semper, primo nigrae 
atque durae. unum hoc ex iis, quae uiuunt, et sine ore est; pro eo 
quiddam aculeatorum linguis simile, et hoc in pectore, quo rorem 
lambunt. pectus ipsum fistulosum. hoc canunt achetae, ut dicemus. 
94 de cetero in uentre nihil est. excitatae cum subuolant, umorem reddunt, 
quod solum argumentum est rore eas ali. isdem solis nullum ad 
excrementa corporis foramen. oculis tam hebetes, ut, si quis digitum 
contrahens ac remittens adpropinquet iis, transeant uelut folio ludente. 
quidam duo alia genera faciunt earum: surculariam, quae sit grandior; 
frumentariam, quam alii auenariam uocant, apparet enim simul cum 
frumentis arescentibus. 
95 cicadae non nascuntur in raritate arborum — idcirco non sunt Cyrenis 
nisi circa oppidum — nec in campis nec in frigidis aut umbrosis 
nemoribus. est quaedam et his locorum differentia. in Milesia regione 
paucis sunt locis, sed in Cephallania amnis quidam paenuriam earum et 
copiam dirimit. at in Regino agro silent omnes, ultra flumen in Locrensi 
canunt. pinnarum illis natura quae apibus, sed pro corpore amplior. 

[11,33] XXXIII. 
96 Insectorum autem quaedam binas gerunt pinnas, ut muscae, quaedam 
quaternas, ut apes. membranis et cicadae uolant. quaternas habent quae 
aculeis in aluo armantur. nullum, cui telum in ore, pluribus quam binis 
aduolat pinnis. illis enim ultionis causa datum est, his auiditatis. nullis 
eorum pinnae reuiuescunt auulsae. nullum, cui aculeus in aluo, bipinne 
est. 

[11,34] XXXIV. 
97 Quibusdam pinnarum tutelae crusta superuenit, 
ut scarabaeis, quorum tenuior fragiliorque pinna. 
his negatus aculeus, sed in quodam genere eorum 
grandi cornua praelonga, bisulca dentatis 
forcipibus in cacumine, cum libuit, ad morsum 
coeuntibus, infantium etiam remediis ex ceruice 
suspenduntur; lucauos uocat hos Nigidius. 
98 aliud rursus eorum genus, qui e fimo ingentes 
pilas auersi pedibus uolutant paruosque in iis 
contra rigorem hiemis uermiculos mugitu, alii 
focos et prata crebris foraminibus excauant, 
nocturno stridore uocales. lucent ignium modo 
noctu laterum et clunium colore lampyrides, 
nunc pinnarum hiatu refulgentes, nunc uero 
conpressu obumbratae, non ante matura pabula 
aut post desecta conspicuae. 
99 e contrario tenebrarum alumna blattis uita, 
lucemque fugiunt in balinearum maxime umido 
uapore prognatae. fodiunt ex eodem genere rutili 
atque praegrandes scarabaei tellurem aridam 
fauosque paruae et fistulosae modo spongiae 
medicato melle fingunt. in Threcia iuxta 
Olynthum locus est paruus, in quo unum hoc 
animal exanimatur, ob hoc Cantharolethrus 
appellatus. 
100 pinnae insectis omnibus sine scissura. nulli cauda 
nisi scorspioni hic eorum solus et bracchia habet 
et in cauda spiculum; reliquorum quibusdam 
aculeus in ore, ut asilo, siue tabanum dici placet, 
item culici et quibusdam muscis, omnibus autem 
his in ore et pro lingua. sunt hi aculei quibusdam 
hebetes neque ad punctum, sed ad suctum, ut 
muscarum generi, in quo lingua euidens fistula 
est. nec sunt talibus dentes. aliis cornicula ante 
oculos praetenduntur ignaua, ut papilionibus. 
quaedam insecta carent pinnis, ut scolopendra. 

[11,35] XXXV.
101 Insectorum pedes quibus sunt, in obliquum mouentur. quorundam 
extremi longiores foris curuantur, ut locustis. 
  Hae pariunt, in terram demissio spinae caule, oua condensa autumni 
tempore. ea durant hieme; e terra subsequenti anno exitu ueris emittunt 
paruas, nigrantes et sine cruribus pinnisque reptantes. itaque uernis 
aquis intereunt oua, sicco uere maior prouentus. 
102 alii duplicem earum fetum geminumque exitium tradunt: uergiliarum 
exortu parere, deinde ad canis ortum obire et alias renasci; quidam 
arcturi occasu renasci. mori matres, cum pepererint, certum est, 
uermiculo statim circa fauces innascente qui eas strangulat. eodem 
tempore mares obeunt. et tam friuola ratione morientes serpentem, cum 
libuit, necant singulae, faucibus eius adprehensis mordicus. non 
nascuntur nisi rimosis locis. 
103 in India ternum pedum longitudinis esse traduntur, cruribus et 
feminibus serrarum usum praebere, cum inaruerint. est et alius earum 
obitus: gregatim sublatae uento in maria aut stagna decidunt. forte hoc 
casuque euenit, non, ut prisci existimauere, madefactis nocturno umore 
alis. iidem quippe nec uolare eas noctibus propter frigora tradiderunt, 
ignari etiam longinqua maria ab iis transiri, continuata plurium dierum 
— quod maxime miremur — fame quoque, quam propter externa pabula 
petere sciunt. 
104 deorum irae pestis ea intellegitur. namque et grandiores cernuntur et 
tanto uolant pinnarum stridore, ut {aliae} alites credantur, solemque 
obumbrant sollicitis suspectantibus populis, ne suas operiant terras. 
sufficiunt quippe uires et, tamquam parum sit maria transisse, 
inmensos tractus permeant diraque messibus nube contegunt, multa 
contactu adurentes, omnia uero morsu erodentes et fores quoque 
tectorum. 
105 Italiam ex Africa maxime coortae infestant, saepe populo Romano ad 
Sibyllina coacto remedia confugere inopiae metu. in Cyrenaica regione 
lex etiam est ter anno debellandi eas, primo oua obterendo, dein fetum, 
postremo adultas, desertoris poena in eum qui cessauerit. 
106 et in Lemno insula certa mensura praefinitia est, quam singuli 
enecatarum ad magistratus referant. graculos quoque ob id colunt 
aduerso uolatu occurrentes earum exitio. necare et in Syria militari 
imperio coguntur. tot orbis partibus uagatur id malum. Parthis et hac in 
cibo gratae. 
107 Vox earum proficisci ab occipitio uidetur. eo loco in commissura 
scapularum habere quasi dentes existimantur eosque inter se terendo 
stridorem edere, circa duo maxime aequinoctia, sicut cicadae circa 
solstitium. coitus locustarum qui et insectorum omnium quae coeunt, 
marem portante femina, in eum feminarum ultimo caudae reflexo 
tardoque digressu. minores autem in omni hoc genere feminis mares. 

[11,36] XXXVI.
108 Plurima insectorum uermiculum gignunt, nam et formicae similem ouis 
uere, - - - et hae communicantes laborem ut apes, sed illae faciunt cibos, 
hae condunt. ac si quis conparet onera corporibus earum, fateatur nullis 
portione uires esse maiores. gerunt ea morsu; maiora auersae postremis 
pedibus moliuntur umeris obnixae. et his rei publicae ratio, memoria, 
cura. 
109 semina adrosa condunt, ne rursus in frugem exeant e terra, maiora ad 
introitum diuidunt, madefacta imbre proferunt atque siccant. operantur 
et noctu plena luna, eadem interlunio cessant. iam in opere qui labor, 
quae sedulitas! et quoniam ex diuerso conuehunt altera alterius ignara, 
certi dies ad recognitionem mutuam nundinis datur. 
110 quae tunc earum concursatio, quam diligens cum obuiis quaedam 
conlocutio atque percunctatio! silices itinere earum adtritos uidimus et 
opere semitam factam, ne quis dubitet, qualibet in re quid possit 
quantulacumque adsiduitas. sepeliunt inter se uiuentium solae praeter 
hominem. non sunt in Sicilia pinnatae. 
111 Indicae formicae cornua Erythris in aede Herculis fixa miraculo fuere. 
aurum hae cauernis egerunt terra in regio septentrionalium Indorum 
qui Dardae uocantur. ipsis color felium, magnitudo Aegypti luporum. 
erutum hoc ab iis tempore hiberno Indi furantur aestiuo feruore, 
conditis propter uaporem in cuniculos formicis, quae tamen odore 
sollicitatae prouolant crebroque lacerant quamuis praeuelocibus camelis 
fugientes. tanta pernicitas feritasque est cum amore auri. 

[11,37] XXXVII.
112 Multa autem insecta et aliter nascuntur, atque in primis e rore. insidet 
hic raphani folio primo uere et spissatus sole in magnitudinem milii 
cogitur. inde porrigitur uermiculus paruus et triduo mox uruca, quae 
adiectis diebus accrescit, inmobilis, duro cortice. ad tactum tantum 
mouetur, araneo accreta, quam chrysallidem appellant. rupto deinde 
cortice uolat papilio. 

[11,38] XXXVIII. 
113 Sic quaedam ex imbri generantur in terra, quaedam et in ligno. nec 
enim cossi tantum in eo, sed etiam tabani ex eo nascuntur et alias, 
ubicumque umor est nimius, 

[11,39] XXXIX. 
sicut intra hominem taeniae tricenum pedum, aliquando et plurium 
longitudine. 
114 iam in carne exanima et uiuentium quoque hominum et capillo, qua 
foeditate et Sulla dictator et Alcman ex clarissimis Graeciae poetis 
obiere. hoc quidem et aues infestat, phasianas uero interemit nisi 
puluerantes sese; 
115 pilos habentiu asinum tantum inmunem hoc malo credunt et oues. 
gignuntur autem et uestis genere, praecipue lancio interemptarum 
a lupis ouium. aquas quoque quasdam, quibus lauemur, fertiliores eius 
generis inuenio apud auctores, quippe cum etiam cerae id gignant quod 
animalium minimum existimantur. alia rursus generantur sordibus aridi 
soli, posteriorum lasciuia crurum petauristae, alia puluere umido in 
cauernis uolucria. 

[11,40] XL.
116 Est animal eius temporis, infixo semper sanguini capite uiuens atque ita 
intumescens. unum animalium, cui cibi non sit exitus, dehiscit in minia 
satietate, alimento ipso moriens. numquam hoc in iumentis gignitur, in 
bubus frequens, in canibus aliquando, in quibus omnia; in ouibus et in 
capris hoc solum. aeque mira sanguinis et hirundinum in palustri aqua 
sitis; namque et hae toto capite conduntur. est uolucre canibus peculiare 
suum malum, aures maxime lancinans, quae defendi morsu non queunt. 

[11,41] XLI. 
117 Idem puluis in lanies et ueste tineas creat, praecipue si araneus una 
includatur. sitiens enim et omnem umorem absorbens ariditatem 
ampliat. hoc et in chartis nascitur. est earum genus tunicas suas 
trahentium quo cocleae modo; sed harum pedes cernuntur. spoliatae 
exspirant. si adcreuere, faciunt chrysalidem. 
118 ficarius culices caprificus generat, cantharidas uermiculi ficorum et piri 
et peuces et cynacanthae et rosae. uenenum hoc remedia secum habet: 
alae medentur, quibus demptis letale est. rursus alia genera culicum 
acescens natura gignit, quippe cum et in niue* inueniantur uetustiore 
uermiculi rutili — nam et ipsa nix uetustate rufescit — hirti pilis, in 
Media quidem candidi*, grandiores torpentesque. 

[11,42] XLII.
119 Gignit aliqua et contrarium naturae elementum. siquidem in Cypri 
aerariis fornacibus et medio igni maioris muscae magnitudinis uolat 
pinnatum quadrupes; appellatur pyrallis, a quibusdam pyrotocon. 
quamdiu est in igni, uiuit; cum euasit longiore paulo uolatu, emoritur. 

[11,43] XLIII. 
120 Hypanis fluuius in Ponto circa solstitium defert acinorum effigie tenues 
membranas, quibus erumpit uolucre quadrupes supra dicti modo, nec 
ultra unum diem uiuit, unde hemerobion uocatur. reliquis talium ab 
initio ad finem septenarii sunt numeri, culici et uermiculis ter septeni, 
corpus parientibus quater septeni; mutationes et in alias figuras 
transitus trinis aut quadrinis diebus. cetera ex his pinnata autumno fere 
moriuntur tabe alarum, tabani quidem etiam caecitate. muscis umore 
exanimatis, si cinere condantur, redit uita. 

[11,44] XLIV.
121 Nunc per singulas corporum partes praeter iam dicta membratim 
tractetur historia. 
  Caput habent cuncta quae sanguinem. in capite paucis animalium nec 
nisi uolucribus apices, diuersi quidem generis, phoenici plumarum serie 
e medio eo exeunte alia, pauonibus crinitis arbusculis, stymphalidi cirro, 
phasianae corniculis, praeterea paruae aui, quae, ab illo galerita 
appellata quondam, postea Gallico uocabulo etiam legioni nomen 
dederat alaudae. 
122 diximus et cui plicatilem cristam dedisset natura. per medium caput 
a rostro residentem et fulicarum generi dedit, cirros pico quoque Martio 
et grui Balearicae, sed spectatissimum insigne gallinaceis, corporeum, 
serratum; nec carnem ita esse nec cartilaginem nec callum iure 
dixerimus, uerum peculiare datum. draconum enim cristas qui uiderit, 
non reperitur. 

[11,45] XLV. 
123 Cornua multis quidem et aquatilium et marinorum et serpentium uariis 
data sunt modis, sed quae iure cornua intellegantur, quadripedum 
tantum generi; Actaeonem enim et Cipum etiam in Latia historia 
fabulosos reor. nec alibi maior naturae lasciuia. lusit animalium armis, 
sparsit haec in ramos, ut ceruorum, aliis simplicia tribuit, ut in eodem 
genere subulonibus ex argumento dictis, aliorum fudit in palmas 
digitosque emisit ex iis, unde platycerotas uocant. 
124 dedit ramosa capreis, sed parua nec fecit decidua, conuoluta in 
anfractum arietum generi, ceu caestus daret, infesta tauris — in hoc 
quidem genere et feminis tribuit, in multis tantum maribus —, 
rupicapris in dorsum adunca, dammis in aduersum; erecta autem 
rugarumque ambitu contorta et in leue fastigium exacuta, ut lyras 
decerent, strepsiceroti, quem addacem Africa appellat; 
125 mobilia eadem, ut aures, Phrygiae armentis, Trogodytarum in terram 
derecta, qua de causa obliqua ceruice pascuntur, aliis singula, et haec 
medio capite aut naribus, ut diximus. iam quidem aliis ad incursum 
robusta, aliis ad ictum, aliis adunca, aliis redunca, aliis ad iactum 
pluribus modis, supina, conuexa, conuersa, omnia in mucronem 
nigrantia. in quodam genere pro manibus ad scabendum corpus, cocleis 
ad praetemptandum iter, corporea haec, sicut cerastis; his aliquando 
singula, cocleis semper bina et ut protendantur ac resiliant. 
126 Urorum cornibus barbari septentrionales potant urnisque bina capitis 
unius cornua inplent; alii praefixa hastilia cuspidant. apud nos in 
lamnas secta tralucent atque etiam lumen inclusum latius fundunt 
multasque alias ad delicias conferuntur, nunc tincta, nunc sublita, nunc 
quae cestrota a picturae genere dicuntur. 
127 — (Omnibus autem caua et in mucrone demum concreta sunt, ceruis 
tantum tota solida et omnibus annis decidua) — bum attritis ungulis 
cornua unguendo aruina medentur agricolae, adeoque sequax natura 
est, ut in ipsis uiuentium corporibus feruenti cera flectantur atque 
nascentium in diuersas partes torqueantur, ut singulis capitibus 
quaterna fiant. 
128 Tenuiora feminis plerumque sunt, ut in pecore multis, ouium nulla nec 
ceruorum; nec quibus multifidi pedes, nec solidipedum ulli excepto 
asino Indico, qui uno armatus est cornu. bisulcis bina natura tribuit, 
nulli superne primores habenti dentes. qui putant eos in cornua absumi, 
facile corguuntur ceruarum natura, quae nec dentes habent (ut neque 
mares) nec tamen cornua. ceterorum ossibus adhaerent, ceruorum 
tantum cutibus enascuntur. 

[11,46] XLVI.
129 Capita piscibus portione corporum maxima, fortassis ut mergantur. 
ostrearum generi nulla nec spongeis nec aliis fere, quibus solus ex 
sensibus tactus est. quibusdam indiscretum caput, ut cancris. 

[11,47] XLVII. 
130 In capite animalium cunctorum homini plurimus pilus, iam quidem 
promiscue maribus ac feminis, apud intonsas utique gentes. atque etiam 
nomina ex eo Capillatis Alpium incolis, Galliae Comatae, ut tamen sit 
aliqua in hoc terrarum differentia. quippe Myconii carentes eo 
gignuntur, sicut in Cauno lienosi. et quaedam animalium naturaliter 
caluent, sicut struthocameli et corui aquatici, quibus apud Graecos 
nomen inde. 
131 defluuium eorum in muliere rarum, in spadonibus non uisum, nec in 
ullo ante ueneris usum nec infra cerebrum aut infra uerticem aut circa 
tempora atque aures. caluitium uni tantum animalium homini 
praeterquam innatum. canities homini tantum et equo, sed homini 
semper a priore parte capitis, tum deinde ab auersa. uertices bini 
hominum tantum aliquis. 

[11,48] XLVIII.
132 Capitis ossa plana, tenuia, sine medullis, serratis pectinatim structa 
conpagibus. perfracta non queunt solidari, sed exempta modice non 
sunt letalia, in uicem eorum succedente corporea cicatrice. infirmissima 
esse ursis, durissima psittacis suo diximus loco. 

[11,49] XLIX.
133 Cerebrum omnia habent animalia quae sanguinem, etiam in mari quae 
mollia appellauimus, quamuis careant sanguine, ut polypus. sed homo 
portione maximum et umidissimum omniumque uiscerum 
frigidissimum, duabus supra subterque membranis uelatum, quarum 
alterutram rumpi mortiferum est. cetero uiri quam feminae maius. 
omnibus hoc sine sanguine, sine uenis, et sebosis sine pingui. 
134 aliud esse quam medullam eruditi docent, quoniam coquendo durescat. 
omnium cerebro medio insunt ossicula parua. uni homini in infantia 
palpitat nec corroboratur ante primum sermonis exordium. 
135 hoc est uiscerum excelsissimum - - - que caelo capitis, sine carne, sine 
cruore, sine sordibus. hanc habent sensus arcem, huc uenarum omnis 
a corde uis tendit, hic desinit, hoc columen altissimum, hic mentis est 
regimen. omnium autem animalium in priora pronum, quia et sensus 
ante nos tendunt. ab eo proficiscitur somnus, hinc capitis nutatio. quae 
cerebrum non habent, non dormiunt. — Ceruis in capite inesse 
uermiculi sub linguae inanitate et circa articulum, qua caput iunguntur, 
numero XX produntur. — 

[11,50] L. 
136 Aures homini tantum inmobiles. ab his Flaccorum cognomina. nec in 
alia parte feminis maius inpendium margaritis dependentibus; in 
Oriente quidem et uiris aurum eo loci gestare decus existimatur. 
animalium aliis maiores, aliis minores; ceruis tantum scissae ac uelut 
diuisae, sorici pilosae, sed aliquae omnibus animal dumtaxat 
generantibus, excepto uitulo marino atque delphino et quae cartilaginea 
appellauimus et uiperis: 
137 haec cauernas tantum habent aurium loco praeter cartilaginea et 
delphinum, quem tamen audire manifestum est. nam et cantu 
mulcentur et capiuntur attoniti sono. quanam audiant mirum, iidem nec 
olfactus uestigia habent, cum olfaciant sagacissime. pinnatorum 
animalium buboni tantum et oto plumae uelut aures, ceteris cauernae ad 
auditum; simili modo squamigeris atque serpentibus. in equis et omni 
iumentorum genere indicia animi praeferunt, marcidae fessis, micantes 
pauidis, subrectae furentibus, resolutae aegris. 

[11,51] LI. 
138 Facies homini tantum, ceteris os aut rostra. frons et aliis, sed homini 
tantum tristitiae, hilaritatis, clementiae, seueritatis index. in assensu 
eius supercilia homini et pariter et alterna mobilia. et in his pars animi: 
negamus iis, annuimus. haec maxime indicant fastum, superbiam. 
aliubi conceptaculum, sed hic sedem habet; in corde nascitur, huc subit, 
hic pendet. nihil altius simul abruptiusque inuenit in corpore, ubi 
solitaria esset. 

[11,52] LII.
139 Subiacent oculi, pars corporis pretiosissimus et quae lucis usu uitam 
distinguat a morte. non omnibus animalium hi; ostreis nulli, quibusdam 
concharum dubii. pectines enim, si quis digitos aduersum hiantes eos 
moueat, contrahuntur ut uidentes, et solenes fugiunt admota 
ferramenta. quadripedum talpis uisus non est; oculorum effigies inest, si 
quis praetentam detrahat membranam. 
140 et inter aues ardiolarum in genere quos leucos uocant, altero oculo 
carere tradunt, optimi augurii, cum ad austrum uolent 
septrentrionemue: solui enim pericula et metus narrant. Nigidius nec 
locustis, cicadis esse dicit. cocleis oculorum uicem cornicula bina 
praetemptatus inplent. nec lumbricis ulli sunt uermiumue generi. 

[11,53] LIII. 
141 Oculi homini tantum diuerso colore, ceteris in suo cuique genere similes. 
et equorum quibusdam glauci, sed in homine numerosissimae uarietatis 
atque differentiae: grandiores, modici, parui; prominentes quos 
hebetiores putant, conditi quos clarissime cernere, sicuti colore 
caprinos. 

[11,54] LIV.
142 Praeterea alii contuentur longinqua, alii nisi prope admotanon cernunt. 
multorum uisus fulgore solis constat, nubilo die non cernentium nec 
post occasus. alii interdiu hebetiores, noctu praeter ceteros cernunt. 
de geminis pupillis aut quibus noxii uisus essent satis diximus. caesii in 
tenebris clariores. 
143 ferunt Ti- Caesari, nec alii genitorum mortalium, fuisse naturam ut 
expergefactus noctu paulisper haut alio modo quam luce clara 
contueretur omnia, paulatim tenebris sese obducentibus. Diuo Augusto 
equorum modo glauci fuere superque hominem albicantis magnitudinis, 
quam ob causam diligentius spectari eos iracunde ferebat; 
144 Claudio Caesari ab angulis candore carnoso sanguineis uenis subinde 
suffusi, Gaio principe rigentes, Neroni - - - at, nisi cum coniueret ad 
prope admota, hebetes. XX gladiatorum in Gai principis ludo fuere, in 
iis duo omnino qui contra comminationem aliquam non coniuerent, et 
ob id inuicti. tantae hoc difficultatis est homini. plerisque uero naturale 
ut nictari non cessent, quos pauidiores accepimus. 
145 oculus unicolor nulli; communi candore omnibus medius colos 
differens. neque ulla ex parte maiora animi indici cunctis animalibus, 
sed homini maxime, id est moderationis, clementiae, misericordiae, 
odii, amoris, tristitiae, laetitiae. contuitu quoque multiformes, truces, 
torui, flagrantes, graues transuersi, limi, summissi, blandi. profecto in 
oculis animus habitat. ardent, intenduntur, umectant, coniuent. 
146 hinc illa misericordiae lacrima, hos cum exosculamur, animum ipsum 
uidemur attingere, hinc fletus et rigantis ora riui. quis ille est umor in 
dolore tam fecundus et paratus aut ubi reliquo tempore? animo autem 
uidimus, animo cernimus: oculi ceu uasa quaedam uisibilem eius partem 
accipiunt atque tramittunt. sic magna cogitatio obcaecat abducto intus 
uisu. sic in morbo comitiali animo caligante aperti nihil cernunt. 
147 quin et patentibus dormiunt lepores multique hominum, quos 
g-korubantia Graeci dicunt. tenuibus multique membranis eos natura 
composuit, callosis contra frigora caloresque in extumo tunicis, quas 
subinde purificat lacrimationum saliuis, lubricos propter incursantia et 
mobiles. 

[11,55] LV.
148 Media eorum cornua fenestrauit pupilla, cuius angustiae non sinunt 
uagari incertam aciem ac uelut canali dirigunt obiterque incidentia facile 
declinant, aliis nigri, aliis raui, aliis glauci coloris orbibus circumdatis, 
ut habili mixtura et accipiatur circumiecto candore lux et temperato 
repercussu non obstrepat. adeoque his absoluta uis speculi, ut tam 
parua illa pupilla totam imaginem reddat hominis. ea causa est, ut 
pleraeque alitum e manibus hominum oculos potissimum adpetant, 
quod effigiem suam in iis cernentes uelut ad cognita desideria sua 
tendunt. 
149 ueterina tantum quaedam ad incrementa lunae morbos sentiunt. sed 
homo solus emisso umore caecitate liberatur. post uicensimum annum 
multis restitutus est uisus, quibusdam statim nascentibus negatus nullo 
oculorum uitio, multis repente ablatus simili modo nulla praecedente 
iniuria. uenas ab iis pertinere ad cerebrum peritissimi auctores tradunt; 
ego et ad stomachum crediderim: certe nulli sine redundatione eius 
eruitur oculus. 
150 morientibus illos operire rursusque in rogo patefacere Quiritium magno 
ritu sacrum est, ita more condito, ut neque ab homine supremum eos 
spectari fas sit et caelo non ostendi nefas. uni animalium homini 
deprauantur, unde cognomina Strabonum et Paetorum. ab isdem qui 
altero lumine orbi nascerentur Coclites uocabantur; qui paruis utrisque, 
Ocellae; Luscini iniuriae cognomen habuerunt. 
151 nocturnorum animalium ueluti felium in tenebris fulgent radiantque 
oculi, ut contueri non sit; et caprae lupoque splendent lucemque 
iaculantur. uituli marini et hyaenae in mille colores transeunt subinde. 
quin et in tenebris multorum piscium refulgent, aridi sicut robusti 
caudices putresque uetustate. non coniuere diximus quae non obliquis 
oculis, sed circumacto capite cernerent. 
152 chamaeleonis oculos ipsos circumagi totos tradunt. cancri in oblicum 
aspiciunt crusta fragili inclusos gerentes. locustis, squillis magna ex 
parte sub eodem munimento praeduri eminent. quorum duri sunt, 
minus cernunt quam quorum umidi. serpentium catulis et hirundinum 
pullis, si quis eruat, nasci tradunt. 
153 insectorum omnium et testacei operimenti oculi mouentur sicut 
quadripedum aures. quibus fragilis operimenta, his oculi duri. omnia 
talia et pisces et insecta non habent genas nec integunt oculos. omnibus 
membrana uitri modo tralucida obtenditur. 

[11,56] LVI.
154 Palpebrae in genis homini utrimque, mulieribus fuco etiam infectae 
cotidiano: tanta est decoris adfectatio, ut tinguantur oculi quoque. alia 
de causa hoc natura dederat ceu uallum quoddam uisus et prominens 
munimentum contra occursantia animalia aut alia fortuito incidentia. 
defluere eas haut inmerito uenere abundantibus tradunt. 
155 ex ceteris nulli sunt nisi quibus et in reliquo corpore pili, sed 
quadrupedibus in superiore tantum gena, uolucribus in inferiore et 
quibus molle tergus, ut serpentibus, et quadripedum quae oua pariunt, 
ut lacertae. struthocamelus alitum sola ut homo utrimque palpebras 
habet. 

[11,57] LVII.
156 Ne genae quidem omnibus. ideo neque nictatio nisi iis quae animal 
generant, grauiores alitum inferiore gena coniuent, eaedem nictantur ab 
angulis membrana obeunte. columbae et similia utraque coniuent; at 
quadripedes quae oua pariunt, ut testudines, crocodili, inferiore tantum 
sine ulla nictatione propter praeduros oculos. 
157 extremum ambitum genae superioris antiqui cilium uocauere, unde et 
supercilia. hoc uulnere aliquo diductum non coalescit, ut in paucis 
humani corporis membris. 

[11,58] LVIII.
Infra oculos malae humani tantum, quas prisci genas uocabant, XII 
tabularum interdicto radi a feminis uetantes. pudoris haec sedes: ibi 
maxime ostenditur rubor. 

[11,59] LXIX.
158 Infra eas hilaritatem risumque indicantes buccae et altior homini 
tantum, quem noui mores subdolae incisioni dicauere, nasus. non alii 
animalium nares eminent: auibus, serpentibus, piscibus foramina 
tantum ad olfactus sine naribus, et hinc cognomina Simorum, Silonum. 
septimo mense genitis saepenumero foramina aurium et narium 
defuere. 

[11,60] LX. 
159 Labra, a quibus Brocchi, Labeones dicti, et os probum duriusue animal 
generantibus. pro his cornea et acuta uolucribus rostra, eadem rapto 
uiuentibus adunca, collecto recta, herbas cruentibus limumque lata, ut et 
suum generi; iumentis uice manus ad colligenda pabula. ora apertiora 
laniatu uiuentibus. 
  Mentum nulli praeter hominem, nec malae. maxillas crocodilus tantum 
superiores mouet, terrestres quadrupedes eodem quo cetera more 
praeterque in oblicum. 

[11,61] LXI. 
160 Dentium tria genera, serrati aut continui aut exerti: serrati pectinatim 
coeuntes, ne contrario occursu atterantur, ut serpentibus, piscibus, 
canibus; continui, ut homini, equo; exerti, ut apro, hippopotamio, 
elephanto. continuorum qui digerunt cibum lati et acuti, qui conficiunt 
duplices; qui discriminant eos canini appellantur: hi sunt serratis 
longissimi. 
161 continui aut utraque parte oris sunt, ut equo, aut superiore primores 
non sunt, ut bubus, ouibus omnibusque quae ruminant. caprae 
superiores non sunt praeter primores geminos. nulli exerti quibus 
serrati, raro feminae, et tamen sine usu. itaque cum apri percutiant, 
feminae sues mordent. 
162 nulli, cui cornua, exerti, sed omnibus concaui; ceteris dentes solidi. 
piscium omnibus serrati praeter scarum; huic uni aquatilium plani. 
cetero multis eorum in lingua et toto ore, ut turba uulnerum molliant 
quae attritu subigere non queunt, multis et in palato [atque etiam in 
cauda], praeterea in os uergentes, ne excidant cibi nullum habentibus 
retinendi adminiculum. 

[11,62] LXII. 
163 Similes aspidi et serpentibus, sed duo in supera parte dextra laeuaque 
longissimi, tenui fistula perforati, ut scorpioni aculei, uenenum 
infundentes. non aliud hoc esse quam fel serpentem et inde uenas sub 
spina ad os peruenire diligentissimi auctores scribunt; quidam unum 
esse eum et, quia sit aduncus, resupinari, cum momorderit; aliqui tum 
decidere eum rursusque recrescere facilem decussu, et sine eo esse quas 
tractari cernamus. scorpionis caudae inesse eum et plerisque ternos. 
164 uiperis dentes gingiuis conduntur. haec, eodem praegnans ueneno, 
inpressum dentium repulsu uirus fundit in morsus. uolucrum huli 
dentes praeter uespertilionem. camelus una ex iis, quae non sunt 
cornigera, in superiore maxilla primores non habet. cornua habentium 
nulli serrati. et cocleae dentes habent. indicio est et a minimis earum 
derosa uicia. 
165 at in marinis crustata et cartilaginea primores habere, item echinis 
quinos esse unde intellegi potuerit miror. dentium uice aculeus insectis. 
simia dentes ut homini. elephanto intus ad mandendum IIII, praeterque 
eos prominent masculis reflexi, feminis recti atque proni. musculus 
marinus, qui ballaenam antecedit, nullos habet, sed pro iis saetis intus 
os hirtum et linguam etiam ac palatum. terrestrium minutis 
quadripedibus primores bini utrimque longissimi. 

[11,63] LXIII. 
166 Ceteris cum ipsis nascuntur, homini post quam natus est septimo 
mense. reliquis perpetui manent, mutantur homini, leoni, iumento, cani 
et ruminantibus, sed leoni et cani non nisi canini appellati. lupi dexter 
caninus in magnis habetur operibus. maxillares, qui sunt a caninis, 
nullum animal mutat. homini nouissimi, qui genuini uocantur, circiter 
uicensimum annum gignuntur, multis et octogensimo, feminis quoque, 
sed quibus in iuuenta non fuere nati. decidere in senecta et mox renasci 
certum est. 
167 Zoclen Samothracem, cui renati essent post CIIII annos, Mucianus 
uisum a se prodidit. cetero maribus plures quam feminis in homine, 
pecude, capra, sue. Timarchus Nicoclis filius Paphi duos ordines habuit 
maxillarium; frater eius mutauit primores ideoque praetriuit. existimat 
exemplum dentis homini et in palato geniti. a caninis amissi casu aliquo 
numquam renascuntur. ceteris senecta rufescunt, equo tantum 
candidiores fiunt. 

[11,64] LXIV.
168 Aetas ueterinorum dentibus iudicatur. equo sunt numero XL. 
amittit tricensimo mense primores utrimque binos, 
sequenti, anno totidem proximos, cum subeunt dicti 
columellares; quinto anno incipiente amittit binos, qui sexto 
anno renascuntur; septimo omnes habet et renatos et 
inmutabiles. 
169 equo castrato prius non decidunt dentes. asinorum genus 
tricensimo mense similiter amittit, dein senis mensibus. 
quod si non prius peperere quam decidant postremi, 
sterilitas certa. boues bini mutant. subus non decidunt 
umquam. absumpta hac obseruatione senectus in equis et 
ceteris ueterinis intellegitur dentium brocchitate, 
superciliorum canitia et circa ea lacunis, cum fere XVI 
annorum existimantur. 
170 hominum dentibus quoddam inest uirus; namque et speculi 
nitorem ex aduerso nudati hebetent et columbarum fetus 
inplumes necant. reliqua de iis in generatione hominum 
dicta sunt. erumpentibus morbi corpora infantium 
accipiunt. reliqua animalia quae serratos habent saeuissime 
dentiunt. 

[11,65] LXV.
171 Linguae non omnibus eodem modo. tenuissima serpentibus et trisulca, 
uibrans, atri coloris et, si extrahas, praelonga; lacertis bifida et pilosa, 
uitulis quoque marinis duplex, sed supra dictis capillamenti tenuitate. 
ceteris ad circumlambenda ora, piscibus paulo minus quam tota 
adhaerens, crocodilis tota; sed in gustatu linguae uice carnosum 
aquatilibus palatum. 
172 leonibus, pardis omnibusque generis eius, etiam felibus, imbricatae 
asperitatis ac limae similis attenuansque lambendo cutem hominis, 
quae causa etiam mansuefacta, ubi ad uicinum sanguinem peruenit 
saliua, inuitat ad rabiem. de purpurarum linguis diximus. 
173 ranis prima cohaeret, intima absoluta a gutture, qua uocem emittunt 
mares, cum uocantur ololygones. stato id tempore euenit, cientibus ad 
coitum feminas. tum siquidem inferiore labro demisso ad libramentum 
aquae modice receptae in fauces palpitante ibi lingua ululatus eliditur. 
tunc et extenti buccarum sinus perlucent, oculi flagrant labore perpulsi. 
quibus in posteriore parte aculei, his et dentes et lingua, apibus etiam 
praelonga, eminens et cicadis. quibus aculeus in ore fistulosus, his nec 
lingua nec dentes. quibusdam insectis intus lingua, ut formicis; ceterum 
latet et elephanto praecipue. 
174 reliquis in suo genere semper absoluta, homini tantum ita sese 
constricta uenis, ut intercidi eas necesse sit. Metellum pontificem adeo 
inexplanatae fuisse accepimus, ut multis mensibus tortus credatur, dum 
meditatur in dedicanda aede Opi opiferae dicere. ceteris septimo ferme 
anno sermonem exprimit. multis uero talis ars eius contigit, ut auium et 
animalium uocis indiscreta edatur imitatio. intellectus saporum ceteris 
in prima lingua, homini et in palato. 

[11,66] LXVI. 
175 Tonsillae in homine, in sue glandulae. quod inter eas uuae nomine 
ultimo dependet palato, homini tantum est. sub ea minor lingua nulli 
oua generantium. operta eius gemina duabus interpositae fistulis. 
interior earum appellatur arteria, ad pulmonum atque cor pertinens; 
176 hanc operit in epulando, spiritu et uoce in illa meante, ne, si potus 
cibusue in alienum deerrauerit tramitem, torqueat. altera exterior 
appellatur sane gula, qua cibus atque potus deuolant. tendit haec ad 
stomachum, is ad uentrem. hanc per uices operit, cum spiritus tantum 
aut uox commeat, ne restagnatio intempestiua alui obstrepat. ex 
cartilagine et carne arteria, gula e neruo et carne constat. 

[11,67] LXVII.
177 Ceruix nulli nisi quibus utraque haec; ceteris collum, quibus tantum 
gula. sed quibus ceruix, e multis uertebratisque obiculatim ossibus 
flexilis ad circumspectum articulorum nodis iungitur, leoni tantum et 
lupo et hyaenae singulis rectisque ossibus rigens. 
178 cetero spinae adnectitur, spina lumbis, ossea, sed tereti structura, per 
mediae foramina a cerebro medulla descendente. eandem esse ei 
naturam quam cerebro colligunt, quoniam praetenui eius membrana 
modo incisa statim expiretur. quibus longa crura, his longa et colla, item 
aquaticis quamuis breuia crura habentibus, simili modo uncos ungues. 

[11,68] LXVIII.
179 Guttur homini tantum et subus intumescit, aquarum quae potantur 
plerumque uitio. summum gulae fauces uocantur, extremum 
stomachus. hoc nomine est sub arteria iam carnosa inanitas adnexa 
spinae, ad latitudinem ac longitudinem lagonae modo fusa. 
180 quibus fauces non sunt, ne stomachus quidem est nec colla nec guttur, 
ut piscibus, et ora uentribus iunguntur. testudini marinae lingua nulla 
ac dentes: rostri acie comminuit omnia. postea arteria et stomachus 
denticulatus callo in modum rubi ad conficiendos cibos, descrescentibus 
crenis quicquid adpropinquent uentri; nouissima asperitas ut scobinae 
fabrilis. 

[11,69] LXIX. 
181 Cor animalibus ceteris medio pectore est, homini tantum infra laeuam 
papillam turbinato mucrone in priora eminens. piscibus solis ad os 
spectat. hoc primum nascentibus formari in utero tradunt, deinde 
cerebrum, sicut tardissime oculos, sed hos primum emori, cor 
nouissime. huic praecipuus calor. palpitat certe et quasi alterum 
mouetur intra animal praemolli firmoque opertum membranae 
inuolucro, munitum costarum et pectoris muro, ut pariat praecipuam 
uitae causam et originem. 
182 prima domicilia intra se animo et sanguini praebet sinuoso specu et in 
magnis animalibus triplici, in nullo non gemino. ibi mens habitat. ex 
hoc fonte duae grandes uenae in priora et terga discurrunt sparsaqua 
ramorum serie per alias minores omnibus membris uitalem sanguinem 
rigant. solum hoc uiscerum uitiis non maceratur nec supplicia uitae 
trahit laesumque mortem ilico adfert. ceteris corruptis uitalitas in corde 
durat. 

[11,70] LXX.
183 Bruta existimantur animalium quibus durum riget, audacia quibus 
paruum est, pauida quibus praegrande, maximum autem est portione 
muribus, lepori, asino, ceruo, pantherae, mustelis, hyaenis et omnibus 
timidis aut propter metum maleficis. in Paphlagonia bina pernicibus 
corda. 
184 in equorum corde et boum ossa reperiuntur interdum. augeri id per 
singulos annos in homine et binas drachmas ponderi ad 
quinquagensimum annum accedere, ab eo detrahi tantundem, et ideo 
non uiuere hominem ultra centesimum annum defectu cordis Aegyptii 
existimant, quibus mos est cadauera adseruare medicata. 
185 hirto corde gigni quosdam homines proditur neque alios fortioris esse 
industriae, sicut Aristomenen Messenium, qui trecentos occidit 
Lacedaemonios. ipse conuolneratus captus semel per cauernam 
lautumiarum euasit angustias, uolpium aditus secutus. iterum captus 
sopitis custodibus somno ad ignem aduolutus lora cum corpore exussit. 
tertium capto Lacedaemonii pectus dissecuere uiuenti, hirsutumque cor 
repertum est. 

[11,71] LXXI. 
186 In corde summo pinguitudo quaedam est laetis extis. non semper autem 
in parte extorum habitum est. L- Postumio L- F- Albino rege sacrorum 
post CXXVI Olympiadem, cum rex Pyrrhus ex Italia decessisset, cor in 
extis haruspices inspicere coeperunt. Caesari dictatori, quo die primum 
ueste purpurea processit atque in sella aurea sedit, sacrificanti in extis 
defuit. unde quaestio magna de diuinatione argumentantibus, 
potueritne sine illo uiscere hostia uiuere an ad tempus amiserit. 
187 negatur cremari posse in iis qui cardiaco morbo obierint, negatur et 
ueneno interemptis. certe exstat oratio Vitelli, qua Gnaeum Pisonem 
eius sceleris coarguit, hoc usus argumento palamque testatus non 
potuisse ob uenenum cor Germanici Caesaris cremari. contra genere 
morbi defensus est Piso. 

[11,72] LXII. 
188 Sub eo pulmo est spirandique officinia attrahens ac reddens animam, 
idcirco spongeosus ac fistulis inanibus cauus. pauca eum, ut dictum est, 
habent aquatilia, cetera oua parientia exiguum spumosumque nec 
sanguineum. ideo non sitiunt. eadem est causa, quare sub aqua diu 
ranae et phocae urinentur. testudo quoque, quamuis praegrandem et 
sub toto tegumento habeat, sine sanguine tamen habet. quanto minor 
hic corporibus, tanto uelocitas maior. chamaeleonti portione maximus 
et nihil aliud intus. 

[11,73] LXXIII.
189 Iecur in dextera parte est, in eo quod caput extorum uocant magnae 
uarietatis. M. Marcello circa mortem, cum periit ab Hannibale, defuit in 
extis; sequenti deinde die geminum repertum est. defuit et C- Mario, 
cum immolaret Uticae, item Gaio principi kal- Ian-, cum iniret 
consulatum quo anno interfectus est, Claudio successori eius quo mense 
interemptus est ueneno. 
190 Diuo Augusto Spoleti sacrificanti primo potestatis suae die sex 
uictimarum iocinera replicata intrinsecus ab ima fibra reperta sunt 
responsumque duplicaturum intra annum imperium. caput extorum 
tristis ostenti caesum quoque est, praeterquam in collicitudine ac metu; 
tunc enim peremit curas. bina iocinera leporibus circa Briletum et 
Tharnen et in Cherroneso ad Propontidem, mirumque, tralatis alio 
interit alterum. 

[11,74] LXXIV.
191 In eodem est fel, non omnibus datum animalibus. in Euboaea Chalcide 
nullum pecori, in Naxo praegrande geminumque, ut sit prodigi loco 
utrumque aduenae. equi, muli, asini, cerui, capreaea, apri, cameli, 
delphini non habent. murium aliqui habent. hominum paucis non est, 
quorum ualitudo firma et uita longior. 
192 sunt qui equo non quidem in iecore esse, sed in aluo putent et ceruo in 
cauda aut intestinis; ideo tantum amaritudinem, ut a canibus non 
attingantur. est autem nihil aliud quam purgamentum, pessimumque 
sanguinis ideo et in materia eius. certe iecur nulli est nisi sanguinem 
habentibus. accipit hoc a corde, cui iungitur, funditque in uenas. 

[11,75] LXXV.
193 Sed in felle nigro insaniae causa homini morsque toto 
reddito. hinc et in mores crimen bilis nomine: adeo 
magnum est in hac parte uirus, cum se fundit in animum. 
quin et toto uagum corpore colorem oculis quoque aufert, 
illud quidem redditum etiam aënis, nigrescuntque 
contacta eo, ne quis miretur id uenenum esse serpentium. 
194 — (Carent eo quae apsinthio uescuntur in Ponto) — Sed 
auibus et parte tamen altera intestino iungitur in coruis, 
coturnicibus, phasianis, quibusdam intestimo tantum, ut 
in columbis, accipitre, murenis; paucis auium in iecore. 
serpentibus portione maxime copiosum. 
195 et piscibus autem est toto plerisque intestino, sicut 
accipitri, miluo; praeterea et in iecore est, ut cetis 
omnibus. — Vitulis quidem marinis ad multa quoque 
nobile. taurosum felle aureus ducitur color. haruspices id 
Neptuno et umoris potentiae dicauere, geminumque fuit 
Diuo Augusto quo die apud Actium uicit. 

[11,76] LXXVI.
196 Murium iocusculis fibrae ad numerum lunae in mense congruere 
dicuntur totidemque inueniri, quotum lumen eius sit, praeterea bruma 
increscere. cuniculorum exta in Baetica gemina sese reperiuntur. 
ranarum rubetarum altera fibra a formicis non attingitur propter 
uenerum, ut arbitrantur. iecur maxime uetustatis patiens centenis 
durare annis obsidionum exempla prodidere. 

[11,77] LXXVII. 
197 Exta serpentibus et lacertis longa. Caecinae Volaterrano dracones 
emicuisse de extis laeto prodigio traditur, et profecto nihil incredibile sit 
aestimantibus Pyrrho regi quo die periit praecisa hostiarum capita 
repsisse sanguinem suum lambentia. exta homini ab inferiore uiscerum 
parte separantur membrana, quam praecordia appellant, quia a corde 
praetenditur quod Graeci appellauerunt g-phrenas. 
198 omnia quidem principalia uiscera membranis propriis ac uelut uaginis 
inclusit prouidens natura; in hac fuit et peculiaris causa uicinitatis alui, 
ne cibo supprimeretur animus. huic certe refertur accepta subtilitas 
mentis; ideo nulla est ei caro, sed neruosa exilitas. in eadem praecipua 
hilaritatis sedes, quod titillatu maxime intellegitur alarum, ad quas 
subit, non aliubi tenuiore humana cute ideoque scabendi dulcedine ibi 
proxima. ob hoc in proeliis gladiatorumque spectaculis mortem cum 
risu traiecta praecordia attulerunt. 

[11,78] LXXVIII. 
199 Subest uenter stomachum habentibus, ceteris simplex, ruminantibus 
geminus, sanguine carentibus nullus. intestinum enim ab ore incipiens 
quibusdam eodem reflectitur, ut saepiae et polypo. in homine adnexus 
infirmo stomacho similis canino. his solis animalium inferiore parte 
angustior; itaque et sola uomunt, quia repleto propter angustias 
supprimitur cibus, quod accidere non potest iis quorum spatiosa laxitas 
eum in inferiora transmittit. 

[11,79] LXXIX. 
200 Ab hoc uentriculo lactes in oue et homine, per quas labitur cibus, in 
ceteris hillae, a quibus capaciora intestina ad aluum, hominique 
flexuosissimis orbibus. idcirco magis auidi ciborum quibus ab aluo 
longius spatium. item minus sollertes quibus obesissimus uenter. aues 
quoque geminos sinus habent quaedam: unum quo mergunt recentia ut 
guttur, alterum in quem ex eo dimittunt concoctione maturata, ut 
gallinae, palumbes, columbae, perdices. 
201 ceterae fere carent eo, sed gula patientiore utuntur, ut graculi, corui, 
cornices. quaedam neutro modo, sed uentrem proximum habent, 
quibus praelonga colla et angusta, ut porphyrioni. uenter solidipedum 
asper et durus; terrestrium aliis denticulatae asperitatis, aliis 
cancellatim mordacis, quibus neque dentes utrimque nec ruminatio. hic 
conficiuntur cibi, hinc in aluum delabuntur. 
202 media haec umbilico adnexa omnibus, in homine suillae infima parte 
similis, a Graecis appellatur colon, ubi dolorum magna causa. 
angustissima canibus, qua de causa uehementi nisu nec sine cruciatu 
leuant eam. insatiabilia animalium quibus a uentre protinus recto 
intestino transeunt cibi, ut lupis ceruariis et inter aues mergis. 
203 uentres elephanto quattuor, cetera subus similia, pulmo quadruplo 
maior bubulo. auibus uenter carnosus callosusque. in uentre 
hirundinum pullis lapilli candido aut rubenti colore, qui chelidonii 
uocantur, magicis narrati artibus, reperiuntur; et in iuuencarum 
secundo uentre pilae rotunditate nigricans tophus, nullo pondere, 
singulare, ut putant, remedium aegre parientibus, si tellurem non 
attigerit. 

[11,80] LXXX.
204 Ventriculus atque intestina pingui ac tenui omento integuntur 
praeterquam oua gignentibus. huic adnectitur lien in sinistra parte 
aduersus iecori, cum quo locum aliquando permutat, sed prodigiose. 
quidam eum putant inesse oua parientibus, item serpentibus admodum 
exiguum. ita certe apparet in testudine et crocodilo et lacertis et ranis. 
aegocephalo aui non inesse constat neque iis quae careant sanguine. 
205 peculiare cursus inpedimentum aliquando in eo, quam ob rem minuitur 
cursorum laborantibus. et per uulnus etiam exempto uiuere animalia 
tradunt. sunt qui putent adimi simul risum homini intemperantiamque 
eius constare lienis magnitudine. Asiae regio Scepsis appellatur, in qua 
minimos esse pecori tradunt, et inde ad lienem inuecta remedia. 

[11,81] LXXXI. 
206 At in Brileto et Tharne quaterni renes ceruis, contra pinnatis 
squamosisque nulli. de cetero summis adhaerent lumbis. dexter 
omnibus elatior et minus pinguis sicciorque. utrique autem pinguitudo 
e medio exit praeterquam in uitulo marino. animalia in renibus 
pinguissima, oues quidem letaliter circum eos concreto pingui. 
aliquando in iis inueniuntur lapilli. — Renes habent omnia 
quadripedum quae animal generant, oua parientium testudo sola, quae 
et alia omnia uiscera, sed ut homo bubulis similes uelut e multis renis 
compositos. 

[11,82] LXXXII.
207 Pectus, hoc est ossa, praecordiis et uitalibus natura circumdedit, at 
uentri, quem necesse erat increscere, ademit: nulli animalium circa 
uentrem ossa. pectus homini tantum latum, reliquis carinatum, 
uolucribus magis et inter eas aquaticis maxime. costae homini octonae, 
subus denae, cornigeris XIII, serpentibus XXX. 

[11,83] LXXXIII. 
208 Infra aluum est a priore parte uesica, quae nulli oua gignentium praeter 
testudinem, nulli nisi sanguineum pulmonem habenti, nulli pedibus 
carentium. inter eam et aluum arteria ad pubem tendentes, quae ilia 
appellantur. in uesica lupi lapillus, qui syrites uocatur, sed in hominum 
quibusdam diro cruciatu subinde nascentes calculi et saetarum 
capillamenta. uescia membrana constat, quae uolnerata cicatrice non 
solidescit nec qua cerebrum aut cor inuoluitur; plura enim 
membranarm genera. 

[11,84] LXXXIV. 
209 Feminis eadem omnia praeterque uesicae iunctus utriculus, unde dictus 
uterus. quod alio nomine locos appellant, hoc in reliquis animalibus 
uoluam. haec uiperae et intra se parientibus duplex, oua generantium 
adnexa praecordiis, et in muliere geminos sinus ab utraque parte 
laterum habet, funebris quotiens uersa spiritum inclusit. 
210 boues grauidas negant praeterquam dextero uoluae sinu ferre, etiam 
cum geminos ferant. uolua eiecto partu melior quam edito: eiecticia 
uocatur illa, haec porcaria. primiparae suis optima, contra effetis. 
a partu, praeterquam eodem die suis occisae, liuida ac macra. 
211 nec nouellarum suum praeter primiparas probatur potiusque ueterum, 
dum ne effetarum, nec biduo ante partum aut post partum aut quo 
eiecerint die. proxima ab eiecticia est occisae uno die post partum. 
huius et sumen optimum, si modo fetus non hauserit; eiecticiae 
deterrimum. antiqui abdomen uocabant prius quam calleret, incientes 
occidere non adsueti. 

[11,85] LXXXV. 
212 Cornigera una parte dentata et quae in pedibus talos habent sebo 
pinguescunt, bisulca scissisue in digitos pedibus et non cornigera adipe. 
concretus hic et, cum refrixit, fragilis semperque in fine carnis; contra 
pingue inter carnem cutemque suco liquidum. quaedam non 
pinguescunt, ut lepus, perdix. steriliora cuncta pinguia et in maribus et 
in feminis; senescunt quoque celerius praepinguia. 
213 omnibus animalibus est quoddam in oculis pingue. adips cunctis sine 
sensu, quia nec arterias habet nec uenas. plerisque animalium et 
pinguitudo sine sensu; quam ob causam sues spirantes a muribus 
tradunt adrosos, quin et L. Aproni consularis uiri filio detractos adipes 
leuatumque corpus inmobili onere. 

[11,86] LXXXVI. 
214 Medulla ex eodem uidetur esse, iuuentae rubens, in senecta albescens. 
non nisi cauis haec ossibus nec cruribus iumentorum aut canum; quare 
fracta non feruminantur, quod defluente euenit medulla. est autem 
pinguis iis quibus adips, sebosa cornigeris, neruosa et in spina tantum 
dorsi ossa non habentibus, ut piscium generi, ursis nulla, leoni in 
feminum et bracchiorum ossibus paucis exigua admodum; cetera sunt 
tanta duritia, ut ignis elidatur uelut e silice. 

[11,87] LXXXVII. 
215 et iis dura quae non pinguescunt, asinorum ad tibias canora. delphinis 
ossa, non spinae, animal enim pariunt; serpentibus spinae. aquatilium 
mollibus nulla, sed corpus circulis carnis uinctum, ut saepiae atque 
lolligini. et insectis negatur aeque es ulla. cartilaginea aquatilium 
habent medullam in spina, uituli marini cartilaginem, non ossa. 
216 item omnium auriculae ac nares, quae modo eminent, flexili mollitia, 
naturae prouidentia ne frangerentur. cartilago rupta non solidescit nec 
praecisa ossa rescrescunt praeterquam ueterinis ab ungula ad 
suffraginem - - - homo in longitudinem usque ad ter septenos annos, 
tum deinde ad plenitudinem. maxime autem pubescens nodum 
quendam soluere, et praecipue aegritudine, sentitur. 

[11,88] LXXXVIII.
217 Nerui, orsi a corde bubuloque etiam circumuoluti, similem naturam et 
causam habent, in omnibus lubricis applicati ossibus nodosque 
corporum, qui uocantur articuli, aliubi interentu, aliubi ambitu, aliubi 
transitu ligantes, hic teretes, illic lati, ut quaeque poscit figuratio. 
218 nec hi solidantur incisi, mirumque, uulneratis summus dolor, 
praesectis nullis. sine neruis sunt quaedam animalia, ut pisces, arteriis 
enim constant; sed neque his molles piscium generis. ubi sunt nerui, 
interiores conducunt membra, superiores reuocant. 

[11,89] LXXXIX. 
219 Inter hos latent arteriae, id est spiritus semitae; his innatant uenae, id 
est sanguinis riui. arteriarum pulsus in cacumine maxime membrorum 
euidens, index fere morborum, in modulos certos legesque metricas per 
aetates — stabilis aut citatus aut taruds — discriptus ab Herophilo 
medicinae uate miranda arte; nimiam propter suptilitatem desertus, 
obseruatione tamen crebri aut languidi ictus gubernacula uitae 
temperat. 
220 arteriae carent sensu, nam et sanguine. nec omnes uitalem continent 
spiritum, praecisisque torpescit tantum pars ea corporis. aues nec uenas 
nec arterias habent, item serpentes, testudines, lacertae, minimumque 
sanguinis. 
Venae in praetenues postremo fimbrias supter totam cutem dispersae 
adeo in angustam suptilitatem tenuantur, ut penetrare sanguis non 
possit aliudue quam excitus umor ab illo, qui cacuminibus innumeris 
sudor appellatur. uenarum in umbilico nodus ac coitus. 

[11,90] XC. 
221 Sanguis quibus multus et pinguis, iracundi. maribus quam feminis 
nigrior et iuuentae quam senio, et inferiore parte pinguior. magna et in 
eo uitalitatis portio. emissus spiritum secum trahit, tactum tamen non 
sentit. animalium fortiora quibus crassior sanguis, sapientiora quibus 
tenuior, timidiora quibus minimus aut nullus. 
222 taurorum celerrime coit atque durescit — ideo pestifer potu —, proxime 
aprorum, at ceruorum caprearumque et bubalorum omnino non 
spissatur. pinguissimus asinis, homini tenuissimus. iis, quibus plus 
quaterni pedes, nullus. obesis minus copiosus, quoniam absumitur 
pingui. 
223 profluuium eius uni fit in maribus homini, multis per ora stato tempore, 
ut nuper Macrino Visco praetorio uiro et omnibus annis Volusio 
Saturnino urbis praefecto, qui nonagensimum etiam excessit annum. 
solum hoc in corpore temporarium sentit incrementum, si quidem 
hostiae abundantiorem fundunt, si prius bibere. 

[11,91] XCI.
224 Quae animalium latere certis temporibus diximus, non habent tunc 
sanguinem praeter exiguas admodum circa corda guttas, miro opere 
naturae, sicut in homine uim eius ad minima momenta mutari, non 
somno tantum minore materia suffusi, uerum ad singulos animi 
habitus, pudore, ira, metu, palloris pluribus modis, item ruboris: alius 
enim irae et alius uerecundiae. 
225 nam in metu refugere et nusquam esse certum est multisque non 
profluere transfossis, quod homini tantum euenit. nam quae mutare 
diximus colorem, alienum accipiunt quodam repercussu; homo solus in 
se mutat. morbi omnes morsque sanguinem absumunt. 

[11,92] XCII.  
226 Sunt qui suptilitatem animi constare non tenuitate sanguinis putent, 
sed cute operimentisque corporum magis aut minus bruta esse, ut 
ostrea et testudines; boum terga, saetas suum obstare tenuitati 
immeantis spiritus, nec purum liquidumque tramitti; sic et in homine, 
cum crassior callosiorue excludat cutis: ceu uero non crocodilis et 
duritia tergoris tribuatur et sollertia. 

[11,93] XCIII.
227 hippopotami corio crassitudo talis, ut inde tornentur hastae, et tamen 
quaedam ingenio medica diligentia. elephantorum quoque tergora 
inpenetrabiles caetras habent, cum tamen omnium quadripedum 
suptilitas animi praecipua perhibetur cumque per se ac sine carne est, 
uolnerata non coit, ut in bucca cilioque. 

[11,94] XCIV. 
228 Quae animal pariunt, pilos habent; quae oua, pinnas aut squamas aut 
corticem, ut testudines, aut cutem puram, ut serpentes. pinnarum 
caules omnium caui. praecisae non crescunt, euulsae renascuntur. 
membranis uolant fragilibus insecta, umentibus hirundines in mari, 
siccis inter tecta. uespertilionu alae quoque articulos habent. 
229 Pili e cute exeunt crassa hirti, feminis tenuiores; equis in iuba largi, in 
armis leoni, dasypodi et in buccis intus et sub pedibus, quae utraque 
Trogus et in lepore tradit, hoc exemplo libidinosiores hominum quoque 
hirtos colligens. uillosissimum animalium lepus. 
230 pubescit homo solus, quod nisi contigit, sterilis in gignendo est, seu mas 
seu femina. pili in homine partim simul, partim postea gignuntur. hi 
castratis non nascuntur, congeniti autem non desinunt, sicut nec 
feminis magno opere; inuentae tamen quaedam defluuio capitis 
inualidae, ut et lanugine oris, cum menstrui cursus stere. quibusdam 
post genituri sponte non gignuntur. quadripedibus pilum cadere atque 
subnasci annuum est. 
231 uiris crescunt maxime in capillo, mox in barba. recisi non, ut herbae ac 
cetera, ab incisura augentur, sed ab radice exeunt. crescunt et in 
quibusdam morbis, maxime phthisi, et in senecta, defunctis quoque 
corporibus. libidinosis congeniti maturius defluunt, agnati celerius 
crescunt. quadripedibus senectute crassescunt lanaeque rarescunt. 
quadripedum dorsa pilosa, uentres glabri. — Boum coriis glutinum 
excoquitur, taurorumque praecipuum. — 

[11,95] XCV. 
232 Mammas homo solus e maribus habet, cetera animalia mammarum 
notas tantum. sed ne feminae quidem in pectore nisi quae possunt 
partus suos attollere. oua gignentium nulli; nec lact nisi animal parienti. 
uolucrum uespertilioni tantum: fabulosum enim arbitror de strigibus, 
ubera eas infantium labris inmulgere. esse in maledictis iam antiquis 
strigem conuenit, sed quae sit auium, constare non arbitror. 
233 asinis a fetu dolent, ideo sexto mense arcent partus, cum equae anno 
prope toto praebeant. quibus solida ungula nec supra geminos fetus, 
haec omnia binas habent mammas, nec aliubi quam in feminibus. 
eodem loci bisulca et cornigera, boues quaternas, oues et caprae binas. 
quae numeroso fecunda partu et quibus digiti in pedibus, haec plures 
habent et toto uentre duplici ordine, ut sues, generosae duodenas, 
uolgares binis minus; similiter canes. alia uentre medio quaternas, ut 
pantherae, alia binas, ut leaenae. elephans tantum sub armis duas nec 
in pectore, sed citra in alis occultas. nulli in feminibus digitos 
habentium. 
234 primis genitis in quoque partu sues primas praebent — eae sunt 
faucibus proximae —, et suam quisque nouit in fetu quo genitus est 
ordine, eaque alitur nec alia. detracto illa alumno suo sterilescit ilico ac 
resilit, uno uero ex omni turba relicto sola munifex, quae genito fuerat 
attributa, dependet. 
235 ursae mammas quaternas gerunt, delphini binas in ima aluo papillas 
tantum nec euidentes et paulum in oblicum porrectas. neque aliud 
animal in cursu lambitur. et ballaenae autem uitulique marini mammis 
nutriunt fetus. 

[11,96] XCVI. 
236 Mulieri ante septimum mensem profusum lact inutile, ab eo mense, quo 
uitales partus, salubre. plerisque autem totis mammis atque etiam 
alarum sinu fluit. cameli lact habent, donec iterum grauescant. 
suauissimum id existimatur ad unam mensuram tribus aquae additis. 
bos ante partum non habet, et primo semper a partu colostrae fiunt, ni 
admisceatur aqua, in pumicis modum coeunte duritia. 
237 asinae praegnates continuo lactescunt. pullos earum, ubi pingue 
pabulum, biduo a partu maternum lact gustasse letale est. genus mali 
uocatur colostratio. caseus non fit utrimque dentatis, quoniam eorum 
lact non coit. tenuissimum camelis, mox equis, crassissimum asinae, ut 
quo coaguli uice utantur. 
238 conferre aliquid et candori in mulierum cute existimatur. Poppaea 
certe, Domiti Neronis coniunx, quingentas per omnia secum fetas 
trahens, balnearum etiam solio totum corpus illo lacte macerabat, 
extendi quoque cutem credens. omne autem igne spissatur, umore 
feruescit. bubulum caseo fertilius quam caprinum, ex eadem mensura 
paene altero tanto. quae plures quaternis mammas habent, caseo 
inutilia, et meliora quae binas. 
239 Coagulum hinnulei, leporis, haedi laudatum, praecipuum tamen 
dasypodis, quod et profluuio alui medetur, unius utrimque dentatorum. 
mirum barbaras gentes, quae lacte uiuant, ignorare aut spernere tot 
saeculis casei dotem, densantes id alioqui in acorem iucundum et 
pingue butyrum. spuma id est, lacte concretior lentiorque quam quod 
serum uocatur. non omittendum in eo olei uim esse et barbaros omnes 
infantesque nostros ita ungui. 

[11,97] XCVII.
240 Laus caseo Romae, ubi omnium gentium bona comminus iudicantur, 
e prouinciis Nemausensi praecipua, Lesurae Gabalicoque pagis, sed 
breuis ac musteo tantum commendatio. duobus Alpes generibus pabula 
sua adprobant: Delmaticae Docleatem mittunt, Ceutronicae Vatusicum. 
241 numerosior Appennino: Cebanum hic e Liguria mittit ouium maxime 
lacte, Sassinatem ex Umbria mixtoque Etruriae atque Liguriae confinio 
Luniensem magnitudine conspicuum, quippe et ad singula milia pondo 
premitur, proximum autem urbi Vestinum eumque a Caedicio campo 
laudatissimum. et caprarum gregibus sua laus est, in recenti maxime 
augente gratiam fumo, qualis in ipsa urbe conficitur cunctis 
praeferendus; nam Galliarum sapor medicamenti uim optinet. 
242 trans maria uero Bithynus fere in gloria est. inesse pabulis salem, etiam 
ubi non detur, ita maxime intellegitur, omni in salem caseo senescente, 
quales redire in musteum saporem aceto et thymo maceratos certum 
est. tradunt Zoroastren in desertis caseo uixisse annis XX ita temperato, 
ut uetustatem non sentiret. 

[11,98] XCVIII. 
243 Terrestrium solus homo bipes. uni iuguli, umeri, ceteris armi; uni ulnae. 
quibus animalium manus sunt, intus tantum carnosae, extra neruis et 
cute constant. 

[11,99] XCIX.
244 Digiti quibusdam in manibus seni. M- Corani ex patricia gente filias 
duas ob id Sedigitas accepimus appellatas et Volcacium Sedigitum, 
inlustrem in poetica. hominis digiti ternos articulos habent, pollex 
binos; et digitis aduersus uniuersis flectitur, per se uero in oblicum 
porrigitur, crassior ceteris. huic minimus mensura par, ac duo reliqui 
sibi, inter quos medius longissime protenditur. quibus ex rapina uictus 
quadripedum, quini digiti in prioribus pedibus, in reliquis quaterni. 
245 leones, lupi, canes, panthera in posterioribus quoque quinos ungues 
habent uno iuxta cruris articulum dependente; reliqua, quae sunt 
minora, et digitos quinos. 
Bracchia non omnibus paria secum. Studioso Threci in C- Caesaris ludo 
notum est dexteram fuisse proceriorem. 
  Animalium quaedam ut manibus utuntur priorum ministerio pedum 
sedentque ad os illis admouentia cibos, ut sciuri. 

[11,100] C. 
246 nam simiarum genera perfectam hominis imitationem continent facie, 
naribus, auribus, palpebris, quas solae quadripedum et in inferiore 
habent gena, iam mammas in pectore et bracchia et crura in contrarium 
similiter flexa, in manibus ungues, digitos longioremque medium. 
pedibus paulum differunt; sunt enim ut manus praelongae, sed 
uestigium palmae simile faciunt. pollex quoque iis et articuli ut homini, 
ac praeter genitale — et hoc in maribus tantum — uiscera etiam 
interiora omnia ad exemplar. 

[11,101] CI. 
247 Ungues clausulae neruorum summae existimatur. omnibus hi quibus et 
digiti. sed simiae imbricati, hominibus lati — et defuncto crescunt —, 
rapacibus unci, ceteris recti, ut canibus, praeter eum qui a crure 
plerisque dependet. 
248 omnia digitos habent quae pedes, excepto elephanto; huic enim 
informes, numero quidem V, sed indiuisi ac leuiter discreti ungulisque, 
non unguibus, similes, et pedes maiores priores, in posterioribus 
articuli breues. idem poplites intus flectit hominis modo, cetera 
animalia in diuersum posterioribus pedibus quam prioribus. nam quae 
animal generant, genua ante se flectunt et suffraginum artus in 
auersum. 

[11,102] CII.  
249 Homini genua et cubita contraria, item ursis et simiarum generi, ob id 
minime pernicibus. oua parientibus quadripedum, crocodilo, lacertis, 
priora genua post curuantur, posteriora in priorem partem. sunt autem 
crura his obliqua, humani pollicis modo. sic et multipedibus 
praeterquam nouissima salientibus. aues, ut quadripedes, alas in priora 
curuant, suffraginem in posteriora. 

[11,103] CIII. 
250 Hominis genibus quaedam et religio inest obseruatione gentium. haec 
supplices attingunt, ad haec manus tendunt, haec ut aras adorant, 
fortassis quia inest iis uitalitas. namque in ipsa genus utriusque 
commissura, dextra laeuaque, a priore parte gemina quaedam 
buccarum inanitas inest, qua perfossa ceu iugulo spiritus fluit. inest et 
aliis partibus quaedam religio, sicut in dextera: osculis auersa adpetitur, 
in fide porrigitur. 
251 antiquis Graeciae in supplicando mentum attingere mos erat. Est in 
aure ima memoriae locus, quem tangentes antestamur; est post aurem 
aeque dexteram Nemeseos, quae dea Latinum nomen ne in Capitolio 
quidem inuenit, quo referimus tactum ore proximum a minimo digitum, 
ueniam sermonis a diis ibi recondentes. 

[11,104] CIV.
252 Varices in cruribus uiro tantum, mulieri raro. C- Marium, qui VII consul 
fuit, stanti sibi extrahi passum unum hominum Oppius auctor est. 

[11,105] CV.
253 Omnia animalia a destris partibus incedunt, sinistris incubant. reliqua 
ut libitum est gradiuntur, leo tantum et camelus pedatim, hoc est, ut 
sinister pes non transeat dextrum, sed subsequatur. pedes homini 
maximi, feminis tenuiores in omni genere. surae homini tantum et 
crura carnosa. reperitur apud auctores quendam in Aegypto non 
habuisse suras. uola homini tantum exceptis quibusdam. 
254 namque et hinc cognomina inuenta Plauci, Plauti, Pansae, Scauri, sicut 
a cruribus Vari, Vatiae, Vatini, quae uitia et in quadripedibus. solidas 
habent ungulas quae non sunt cornigera; igitur pro iis telum ungulae 
ictus est illis. nec talos habent eadem, at quae bisulcae sunt, habent. 
iidem digitos habentibus non sunt, neque in prioribus omnino pedibus 
ulli. camelo tali similes bubulis, sed minores paulo; est enim bisulcum 
discrimine exiguo; pes in uestigio carnosus ut ursi, qua de causa in 
longiore itinere sine calceatu fatiscunt. 

[11,106] CVI. 
255 Ungulae ueterino tantum generi renascuntur. sues in Illyrico quibusdam 
locis solidas habent ungulas. cornigera fere bisulca; solida ungula et 
bicorne nullum, unicorne asinus tantum Indicus; unicorne et bisulcum 
oryx. talos asinus Indicus unus solidipedum habet, nam sues ex utroque 
genere existimantur, ideo foedi earum. hominem qui existimarunt 
habere, facile conuicti. lynx tamen digitos habentium simile quiddam 
talo habet; leo etiamnum tortuosius. talus autem est in articulo pedis, 
uentre eminens concauo, in uertebra ligatus. 

[11,107] CVII. 
256 Auium aliae digitatae, aliae palmipedes, aliae inter utrumque, diuisis 
digitis adiecta latitudine. sed omnibus quaterni digiti, tres in priore 
parte, unus a calce. hic deest quibusdam longa crura habentibus. iynx 
sola utrimque bonos habet; eadem linguam serpentium similem in 
magnam longitudinem porrigit; collum circumagit in auersam se; 
ungues ei grandes ceu graculis. 
257 auium quibusdam grauioribus in cruribus additi radii, nulli uncos 
habentium ungues. longipedes porrectis ad caudam cruribus uolant; 
quibus breues, contractis ad medium. qui negant uolucrem ullam sine 
pedibus esse, confirmant et apodas habere, docent et drepanin, quae ex 
his rarissime apparet. — Visae iam et serpentes anserinis pedibus. — 

[11,108] CVIII. 
258 Insectorum pedes primi longiores duros habentibus oculos, ut subinde 
pedibus eos tergeant, ceu notamus in muscis. quae ex iis nouissimos 
habent longos, saliunt, ut locustae. omnibus autem his seni pedes. 
araneis quibusdam praelongi accedunt bini. internodia singulis terna. 
octonos et marinis esse diximus, polypis, saepiis, lolligini, cancris, qui 
bracchia in contrarium mouent, pedes in orbem aut in oblicum; iidem 
solis animalium rotundi. 
259 cetera binos pedes duces habent, cancri tantum quaternos. quae nunc 
numerum pedum excessere terrestria, ut plerique uermes, non infra 
duodenos habent, aliqua uero et centenos. numerus pedum inpar nulli 
est. 
260 Solidipedum crura statim iusta nascuntur mensura, postea 
exporrigentia se uerius quam crescentia. itaque in infantia scabunt 
aures posterioribus pedibus, quod addita aeate non queunt, quia 
longitudo superficiem corporum solam ampliat. hac de causa inter 
initia pasci nisi summissis genibus non possunt nec usque dum ceruix 
ad iusta incrementa perueniat. pumilionum genus in omnibus 
animalibus est, atque etiam inter uolucres. 

[11,109] CIX. 
261 Genitalia maribus quibus essent retrorsa diximus. ossea sunt lupis, 
uulpibus, mustelis, uiuerris, unde etiam calculo humano remedia cipa. 
urso quoque, simul atque expirauerit, cornescere aiunt. camelino arcus 
intendere orientis populis fidissimum. nec non aliqua gentium quoque 
in hoc discrimina et sacrorum etiam, citra perniciem amputantibus 
Matris deum Gallis. 
262 contra mulierum paucis prodigiosa adsimulatio, sicut hermaphroditis 
utriusque sexus, quod etiam quadripedum generi accidisse Neronis 
principatu primum arbitror. ostentabat certe hermaphroditas 
subiunctas carpento suo equas, in Treuerico Galliae agro repertas: ceu 
plane uisenda res esset principem terrarum insidere portentis. 

[11,110] CX. 
263 Testes pecori armentoque ad crura decidui, subus adnexi. delphino 
praelongi ultima conduntur aluo; et elephanto occulti. oua parientium 
lumbis intus adhaerent, qualia ocissima in uenere. piscibus 
serpentibusque nulli, sed eorum uice binae ad genitalia a renibus uenae. 
buteonibus terni. homini tantum iniuria aut sponte naturae franguntur, 
idque tertium ab hermaphroditis et spadonibus semiuiri genus habent. 
— Mares in omni genere fortiores sunt praeterquam pantheris et ursis. 

[11,111] CXI. 
264 Caudae praeter hominem ac simias omnibus fere et animal et oua 
gignentibus, pro desiderio corporum nudae hirtis, ut apris, paruae 
uillosis, ut ursis, praelongae saetosis, ut equis. amputatae lacertis et 
serpentibus renascuntur. piscium meatus gubernaculi modo regunt 
atque etiam in dexteram ac laeuam motae ut remigio quodam inpellunt. 
Lacertis inueniuntur et geminae. 
265 boum caudis longissimus caulis atque in ima parte hirtus; idem asinis 
longior quam equis, sed saetosus ueterinis. leoni in prima parte ut 
bubus et sorici, pantheris non item; uulpibus et lupis uillosus ut ouibus, 
quibus procerior. sues intorquent, canum degeneres sub aluum 
reflectunt. 

[11,112] CXII.
266 Vocem non habere nisi quae pulmonem et arterias 
habeant, hoc est nisi quae spirent, Aristoteles putat. 
idcirco et insectis sonum esse, non uocem, intus inmeante 
spiritu et incluso sonante; alia murmur edere, ut apes, alia 
contractum stridorem, ut cicadas, receptum enim duobus 
sub pectore cauis spiritum, mobili occursante membrana 
ictus, attritu eius sonare. muscas, apes, cetera similia cum 
uolatu et incipere audiri et desinere, sonum enim attritu et 
interiore aura, non anima, reddi; locustas pinnarum et 
feminum attritu sonare. 
267 credatur sane item aquatilium pectines stridere, cum 
uolant, mollia et crusta intecta nec uocem nec sonum 
ullum habere: sed ceteri pisces, quamuis pulmone et 
arteria careant, non in totum sine ullo sunt sono — 
stridorem eum dentibus fieri cauillantur —, et is, qui caper 
uocatur in Acheloo amne, grunnitum habet et alii, 
de quibus diximus. oua parientibus sibilius, serpentibus 
longus, testudini abruptus. ranis sui generis, ut dictum 
est, nisi si et in his ferenda dubitatio est, quia uox in ore 
concipitur, non in pectore. multum tamen in his refert et 
locorum natura: mutae in Macedonia traduntur, muti et pari. 
268 auium loquaciores quae minores, et circa coitus maxime: 
aliis in pugna uox, ut coturnicibus, aliis ante pugnam, ut 
perdicibus, aliis cum uicere, ut gallinaceis. isdem sua 
maribus, aliis eadem et feminis, ut lusciniarum generi. 
quaedam toto anno canunt, quaedam certis temporibus, 
ut in singulis dictum est. 
269 elephans citra nares ore ipso sternumento similem elidit 
sonum, per nares autem turbarum raucitati. bubus tantum 
feminis uox grauior, in alio omni genere exilior quam 
maribus, in homine etiam castratis. 
270 infantis in nascendo nulla auditur ante quam totus 
emergat utero. primus sermo anniculo; set semenstris 
locutus est Croesi filius et in crepundiis prodigio, quo 
totum id concidit regnum. qui celerius fari coepere, 
tardius ingredi incipiunt. uox roboratur a XIIII annis; 
eadem in senecta exilior, neque in alio animalium saepius 
mutatur. 
Mira praeterea sunt de uoce digna dictu: theatrorum in 
orchestris scobe aut harena superiacta deuoratur, item 
rudi parietum circumiectu, doliis etiam inanibus. currit 
eadem recto uel conchatum parietum spatio, quamuis leui 
sono dicta uerba ad alterum caput perferens, si nulla 
inaequalitas impediat. 
271 uox in homine magnam uoltus habet partem. agnoscimus 
ea prius quam cernamus non aliter quam oculis, 
totidemque sunt hae, quot in rerum natura mortales, et 
sua cuique sicut facies. hinc illa gentium totque linguarum 
toto orbe diuersitas, hinc tot cantus et moduli 
flexionesque, sed ante omnia explanatio animi, quae nos 
distinxit a feris et inter ipsos quoque homines discrimen 
alterum, aeque quam a beluis, fecit. 

[11,113] CXIII.
272 Membra animalibus adgnata inutilia sunt, sicut sextus homini semper 
digitus. placuitin Aegypto nutrire portentum, binis et in auersa capitis 
parte oculis hominem, sed iis non cernentem. 

[11,114] CXIV. 
273 Miror equidem Aristotelem non modo credidisse praescita uitae esse 
aliqua in corporibus ipsis, uerum etiam prodidisse. quae quamquam 
uana existimo nec sine cunctatione proferenda, ne in se quisque ea 
auguria anxie quaerat, attingam tamen, quia tantus uir in doctrinis non 
spreuit. 
274 igitur uitae breuis signa ponit raros dentes, praelongos digitos, 
plumbeum colorem pluresque in manu incisuras nec perpetuas. contra 
longae esse uitae incuruos umeris et in manu unam aut duas incisuras 
longas habentes et plures quam XXXII dentes, auribus amplis. nec 
uniuersa haec, ut arbitror, sed singula obseruat, friuola, ut reor, et uolgo 
tamen narrata. addidit morum quoque spectus simili modo apud nos 
Trogus, et ipse auctor e seuerissimis, quos uerbis eius subiciam: 
275 Frons quibus est magna, segnem animum subesse significat; quibus 
parua, mobilem; quibus rotunda, iracundum, uelut hoc uestigio tumoris 
apparente. supercilia quibus porriguntur in rectum, molles significant; 
quibus iuxta nasum flexa sunt, austeros; quibus iuxta tempora inflexa, 
derisores; quibus in totum demissa, maliuolos et inuidos. 
276 oculi quibus utrimque sunt longi, malificos moribus esse indicant; qui 
carnosos a naribus angulos habent, malitiae notam praebent; candida 
pars extenta notam inpudentiae habet; qui identidem operiri solent, 
inconstantiae. oricularum magnitudo loquacitatis et stultitiae nota est. 
hactenus Trogus. 

[11,115] CXV.
277 Animae leonis uirus graue, ursi pestilens. contacta halitu eius nulla fera 
attingit, ociusque putrescunt adflata. e reliquis homini tantum infici 
natura uoluit pluribus modis, et ciborum ac dentium uitiis, sed maxime 
senio. dolorem sentire non poterat, tactu sensuque omni carebat sine 
qua nihil sentitur; eadem commeabat recens assidue, exitura supremo 
et sola ex homine superfutura, denique haec trahebatur e caelo: 
278 huius quoque tamen reperta poena est, ut neque id ipsum, quo uiuitur, 
in uita iuuaret. Parthorum populis haec praecipue et a iuuenta propter 
indiscretos cibos, namque et uino faetent ora nimio; sed sibi proceres 
medentur grano Assyrii mali, cuius et suauitas praecipua, in esculenta 
addito. 
279 Elephantorum anima serpentes extrahit, ceruorum urit. diximus 
hominum genera qui uenena serpentium suctu corporibus eximerent. 
quin et subus serpentes in pabulo sunt, et aliis uenenum est. quae 
insecta appellauimus, omnia olei aspersu necantur, uultures unguenti — 
qui fugat alios appetunt odorem —, scarabaei rosa. quasdam serpentes 
scorpio occidit. Scythae sagittas tingunt uiperina sanie et humano 
sanguine; inremediabile id scelus: mortem ilico adfert leui tactu. 

[11,116] CXVI.
280 Quae animalium pascerentur ueneno diximus. quaedam, innocua 
alioqui, uenenatis pasta noxia fiunt et ipsa. apros in Pamphylia et 
Ciliciae montuosis salamandra ab iis deuorata qui edere, moriuntur: 
neque enim est intellectus ullus in odore uel sapore; et aqua uinumque 
interemit salamandra ibi inmortua uel si omnino biberit unde potetur, 
item rana quam rubetam uocant. tantum insidiarum est uitae! 
281 uespae serpente auide uescuntur, quo alimento mortiferos ictus faciunt. 
adeoque magna differentia est uictus, ut in tractu pisce uiuentium 
Theophrastus prodat boues quoque pisce uesci, sed non nisi uiuente. 

[11,117] CXVII. 
282 Homini cibus utilissimus simplex, aceruatio saporum pestifera et 
condimento perniciosior. difficulter autem perficiuntur omnia in cibis 
acria, aspera, inconsueta, uaria, nimia et auide hausta, et aestate quam 
hieme difficilius et in senecta quam in iuuenta. uomitiones homini ad 
haec in remedium excogitatae frigidiora corpora faciunt, inimicae oculis 
maxime ac dentibus. 

[11,118] CXVIII.
283 Somno concoquere corpulentiae quam firmitati utilius; 
ideo athletas ambulatione malunt cibos perficere. 
peruigilio quidem praecipue uincuntur cibi. augescunt 
corpora dulcibus atque pinguibus et potu, minuuntur 
siccis et aridis fridigisque ac siti. quaedam animalia et 
pecudes quoque in Africa quarto die bibunt. homini non 
utique septimo letalis inedia; durasse et ultra 
undecimum plerosque certum est. morbus esuriendi 
semper inexplebili auiditate uni animalium homini. 

[11,119] CXIX.
284 Quaedam rursus exiguo gustu famem ac sitim sedant conseruantque 
uires, ut butyrum, hippace, glycyrrhiza. perniciosissimum autem et in 
omni quidem uita quod nimium, praecipue tamen corpori, minuique 
quod grauet quolibet modo utilius. 
Verum ad reliqua naturae transeamus.