[83,0] LXXXIII. DE SENECTUTE.

[83,1] {DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Viuere optabas, et uixisse te penitet. An quid aliud rei est? 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Ibas assidue, et peruenisse te stupes. Stupendum potius nisi quo semper ires aliquando peruenires. 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Quidni uiuendo senueris et eundo processeris? an tu etatem retrogradam expectabas? ut uelox utque instabile, sic et irremeabile tempus est. 
{DOLOR} Velocissime senui. 
{RATIO}
Dicebam tibi tempus fugere: iam credere incipis. Dici nequit, non modo inter opiniones hominum diuersorum, sed unius hominis opinionis quid intersit. Iuuenis ante oculos etatem habens, longissimam opinatur; hanc ipsam senior a tergo respiciens, uidet esse breuissimam. Semper futura preteritis longiora uidentur, cum uel eque sint breuia, uel eo etiam breuiora, quo, ad finem properantibus, naturalis motus solet esse uehementior. 

[83,2] {DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Est unde gaudeas; si tamen non inter uitia senuisti, aut si uel ad ultimum surrexisti, bona tibi et utilis est senectus, nec exiguum diuini fauoris indicium. Meministi ut Egyptium illum senem Cesar alloquitur, nec ingratum deis, etatis asserit argumento? 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Hac in re saltem unus ex paucis: ex tot enim millibus millium eorum qui nascuntur, quota pars illorum est, qui ad senium usque perueniant! Ex his ipsis perpaucissimi sunt, quibus iustum senectutis spatium explere datum sit. 
{DOLOR} Senui ualde. 
{RATIO}
Prodigium ac stupor ualde senis occursus, metienti animo quot ille periculosis passibus huc uenerit; insignis quidem senum raritas, ingens casuum uite mortalis argumentum est. 

[83,3] {DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Durum ac difficile stadium cucurristi: mirum nisi iam fessus et quietis appetens, lete proximam metam spectes. 
{DOLOR} Cito senui. 
{RATIO}
Vite cursus nunc breuis, nunc breuissimus, longus nunquam, durus semper asperque et ambiguus, huius ultima pars senectus, finis autem est mors: quid hic habes querimonie singularis? Senuisti? peregisse iam debes uite munus. Venisti ad exitum? Quiesce. Amens uiator est, qui labore uie exhaustus, uelit ad initium remeare. Nichil fessis gratius hospitio. 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Multum tibi placuit uite si eum transisse fers grauiter. 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Si uiuere delectabat, en uixisti; si oportebat, paruisti. Et quis, sane mentis, uel quod fieri optauerit factum doleat, nisi male se optasse sentiat, uel quod neque omitti, neque sine multo labore agi poterat, actum esse non gaudeat? undique igitur gaudendum tibi est, seu uoti compos delectabilis, seu necessario et graui functus officio es. 

[83,4] {DOLOR} Senui et uoluptates corporis fugauit etas. 
{RATIO}
Utere animi uoluptatibus, que nec minores et profecto stabiliores sunt, nec unquam fugiunt nisi cum anima: huic herent, hanc sequuntur. At corporee uoluptates, uenientes, culpam ferunt; abeuntes, penitentiam pudorisque et doloris materiam relinquunt. His te explicitum ac liberum gaudere debes, et liberatrici tue gratiam habere, que te manibus tuorum hostium eduxit, tibique debitum munus, sed neglectum dilatumque, suscepit. 
{DOLOR} 
Senui, solitisque uoluptatibus careo. 
{RATIO}
Nouis assuesce: habet et senectus uoluptates suas, quas gustare ubi ceperis, que nunc doles amissa fastidias et reuerti nolis. 
{DOLOR} Senui et incanui. 
{RATIO}
Boni senis uerenda canities: plus habet, non modo auctoritatis, sed honeste etiam uoluptatis, quam fede omnes iuuenum illecebre. Neque uero mutati coloris te peniteat: nam quis tam corrupto sensu, tanque obliquo potest esse iudicio ut non candidorum calathos liliorum, quam nigrantium carbonum cistas aspicere, seque, si transformandus sit, cygno similem malit esse quam coruo? 

[83,5] {DOLOR} 
Senui et squalentes arant uultum ruge. 
{RATIO}
Et tellus arata fructum fert uberius, et uite maturiores fructus bene culta in senectute proueniunt. Ruge te offendunt oris? Vultum animi compone: non illum ruge occupant, non uariant anni, nisi ut formosior sit in dies, denique semper te, si non tu eum neglexeris, honestabit. 
{DOLOR} 
Senui, rugisque et informi situ obsitus: uix me ipsum agnosco. 
{RATIO}
Hoc tibi iam ab initio euenturum dixi: minus quidem auide speculo imminebis, minus tuis forsitan, minus haud dubie muliercularum oculis placebis, quibus placere uelle maior ne uanitas, an libido sit nescio. At qui fidem, qui constantiam, qui grauitatem, qui prudentiam querunt, certius inter has rugas, quam in planis ac mollibus maxillis, se quod cupiunt reperturos sperent. 
{DOLOR} 
Senui meliorque post tergum etas remanet. 
{RATIO}
Immo deterior, non semper que delectant magis, atque optantur, meliora sunt: multi malum suum concupiscunt; quod non esset, nisi quia illud Satyrici uerum est: 
"Pauci discernere possunt
uera bona".

[83,6] {DOLOR} Senui et letiores abierunt dies. 
{RATIO}
Omnium ferme dies temporum inter se simillimi, animi hominum diuersi; quin unus idemque animus, secum discors, hinc iuuente furor, hinc impatientia senecte, talibus uitam impleuere iudiciis, ut melius putet esse quod peius est, optimumque quod pessimum. Ceterum dies omnes in se boni: bonus enim Rex est et conditor seculorum, itaque hic feruidus, hic gelidus, hic siccus, hic humidus, hic nubilus, hic serenus, hic turbidus, hic tranquillus: si ad uniuersi decorem natureque ordinem aspicias, boni omnes. Ad uos autem uestrumque iudicium relati, ex equo prope omnes mali, mesti, dubii, solliciti, laboriosi, anxii, amari, queruli, flebiles, erumnosi. 

[83,7] In his tu michi nescio quos nominas letos dies, qui, dum aderant, tristes lamentisque suis pleni erant, nunc ut leti uideantur, nichil est cause nisi quod abierunt quidque illis pretium, desiderium tibi auget, irredituri, multaque secum tibi olim segnius forsan amata rapientes. Stultus enim nichil pene amat nisi quod perdidit. 
{DOLOR} 
Senui. O si dilapsa redeat iuuentus! 
{RATIO}
O non minus stultum quam inane uotum ut tu sentis, at, si altius aspires, non inefficax: redibit enim in tempore, et, ut scriptum, uides. “Renouabitur ut aquile iuuentus tua.” 
{DOLOR} 
Senui et etas bona retro est. 
{RATIO}
Omnis etas ut bona bonis, sic male uiuentibus mala, utrisque autem breuis, prorsus et extremo proxima est, ubi uos manet hinc bonorum merces, hinc supplicium malorum.

[83,8] Quenam hec igitur etas bona, ubique aspera, semper fugax, nisi quantum ad eternitatem uia est? Alioquin, etsi dulce aliquid inesset, omnem fuga dulcedinem extinctura uideretur: quis enim fugiens degustat? Fugienti Dario fetide atque obscene potus aque suauissimus fuit; sitis, ut putat Cicero, ut ego sentio, gustum metus extinxerat: urgebat in tergum Alexander uictor. Vos a tergo rapidum tempus premit, anni celeres, precipitesque dies, hore uolatiles. Ante oculos autem mors est; nec arctatis reditus, nec impulsis mora, nec preuentis est transitus. Vie huius, tot difficultatibus tantisque terroribus obsesse, quenam, queso, pars bona est? Sed intelligo: nempe etatem probris ac libidinibus aptiorem bonam dicitis. Est hic quidem fandi mos, ut bonum dicatur, quod affectui utentis aptissimum est, quamuis affectus ipse sit pessimus. Sic catenam predo, captis insontibus; sic tyrannus arcem libertati plebis impositam; sic ueneficus presentaneum aconitum; sic sicarius pugionem promptum cedibus, bonum uocat; sic uos igitur etatem bonam, que ad id scilicet, quod maxime cupitis, apta est, uocatis. 

[83,9] Ita neminem istorum, qui annos irreduces deplorant, pueritiam quidem uel infantiam uideas optare; que profecto optime partes essent, si abesse quam longissime a senio bonum esset, ut memorant; sed nec adultam ac solidam iuuentutem, nec incipientem nec adhuc uiridem senectam: pessimam omnes et periculosissimam uite partem, adolescentiam, requirunt; “o quintum uigesimum annum, dicunt, ubi te reliquimus?” ne quem lateat, quam uos preteritarum peniteat feditatum, qui non nisi tempus apprime illis ydoneum exoptatis. 
{DOLOR} 
Senui: cur non cum Virgiliano rege suspirem: 
"O michi preteritos referat si Iuppiter annos?" 
{RATIO}
At nil tale suspirantem legimus Socratem, nil Platonem, nil Fabium, nil Catonem, et fuere senes; 

[83,10] sed sunt, fateor, sapientes regibus rariores; itaque si rex Euander fuit sapiens, non eque sane illud Euandrium suspirium, iam commune nostris senibus uulgatumque. Surdam, stulti senes, et profugam adolescentiam reuocant ac suspirant; nec suspiriis tantum seu tacitis uotis, sed medicaminibus irritis, atque inani artificio nature uis affertur indomite; qua in re facete admodum lusit Hadrianus princeps, canescenti cuidam, cui aliquid negauerat; eundem postea, ad easdem preces, medicato interim crine, redeuntem, ita repulit. “Vade, inquit, hoc iam patri tuo negaui”. 
{DOLOR} Senui. O si mea nunc redeat iuuentus! 
{RATIO}
Reuersuram modo illam dixi; iam reuersam dico. Si tam facile uotorum omnium compos fias, nichil incassum uoles; pauper certe diuitias optare potest, libertatem seruus, speciem deformis, sanitatem eger, fessus requiem, exul reditum; at iuuentam optare uerus senex nequit; puerile potius uotum est. 

[83,11] {DOLOR} 
Senui. Heu cur tam cito dulcis me iuuenta deseruit? 
{RATIO}
Nunquam non cito deseruit quod iuuabat, nunquam non prepropere affuit quod angebat; uanum autem est optare quod haberi nequit, nocuitque habitum, et si redeat nociturum sit; sed iam parce suspirii: dum hoc animo fueris, cito canus fieri potes, senex nunquam; desiderium enim iuuentutis in sene, quid est aliud, quam quedam pueritia senectutis? 
{DOLOR} Senui incuruatusque sum. 
{RATIO}
Iam iam terram aspice; unde uenis, et quo pergis cogita: hinc egressus, huc redis. Natura te principii simulque finis admonet; poteras aberrare: publicum tibi iter ostenditur, si ne id quidem est satis, ingredi uel curuatus intende. Solent ceci in uia manu retrahi. 

[83,12] {DOLOR} Subito senui. 
{RATIO}
Immo sensim, pedetentim, paulatim, leniter; sed nichil cogitantibus omnia subito eueniunt, sicut, econtra, cogitantibus omnia nichil est subitum; quod si flenda tibi fuerat senectus, singuli dies uite flendi erant: illis enim passibus ad hunc terminum ibas. 
{DOLOR} Heu senui. 
{RATIO}
O uotorum instabilitas: huc maxime anhelabas, huc peruenire optabas, huc non posse pertingere formidabas, quo, cum peruentum esset, ingemisceres. Monstrum incredibile, nisi tam crebrum esset: senes fieri uolunt omnes, senex esse uult nemo; immo uero senex esse ad miseriam, senes dici ad iniuriam trahunt, quasi sit probrum senuisse, quod profecto nullis uideri debet, nisi quibus dedecus sit uixisse; que ingens, non inficior, turba est, cui te tamen exemptum esse oportet, ut nostro colloquio frui possis; alioquin, ut auribus illabantur, sana consilia in animo non descendent. 

[83,13] {DOLOR} Tandem senui. 
{RATIO}
Et quos ager, et quos equor, et quos bellum, et quos alea decipit, singula detrimenta dinumerant, tu unus in finem expergisceris, et tu queri incipis, dum iusta est querelarum finis omnium. 
{DOLOR} Senui. 
{RATIO}
Stultum est senectutem non cogitare nisi cum uenerit, nam profecto si uenturam, si assidue uenientem prospexisses, presentem imperturbatus aspiceres. 
{DOLOR} Heu michi iam senex sum. 
{RATIO}
Hoc ne igitur defles, durum ac difficile munus implesse, damnosumque iter ac scrupeum transisse atque inamenam hanc fabulam peregisse? atqui Comico more plaudendum erat. 

[83,14] {DOLOR} Senex sum. 
{RATIO}
An oblitus es, ut nuper tibi perfamiliater notus unus modernorum sententiam rei huius ex tempore protulit, non modernam sed antiquis parem? amico enim dicenti: “Compatior tibi: nam, ut uideo, iam senescis; esses utinam qualis eras quando te primum noui!” subito ille respondit: “Parum ne tibi ergo amens uideor, nisi ampliorem michi nunc etiam amentiam impreceris? noli queso michi compati quod sim senex, sed compatere quod iuuenis fui". O quantum sensum tegit breuis ista responsio, quod metiri nequit, nisi qui etatis huius bona probauerit, et illius mala meminerit. Bono tuo igitur gratulare, quanquam illud quoque uerum sit, quod sepe bona inuitis eueniunt et mala nolentibus; uiro autem bono, et uirtutum amico, et passionum hosti, pluris est haud dubie dies unus huius quod accusas temporis, quam illius alterius integer annus. 
{DOLOR} Heu michi, iam senui. 
{RATIO}
Iam si perstas, tibi quoque cum uulgo iure dicitur non senuisse miserum, sed uixisse, ita ut hec sub uite finem tam inepte diceres. 

[83,15]
Parcite autem iam lamentis, querulum genus, et uolentes ite sub imperium nature: nichil flendum quod illius immota lex statuit. Quid naturale autem magis homini nato, quam uiuentem senescere, senem mori? at uos conditionis immemores utrunque respuitis, cum uel alterum uel utrunque necessario obeundum sit. Quod si neutrum uolebatis, et tertio abstinendum erat: nascendum, michi credite, non fuit. Patimini, senescentibus statim membris, animos aliquando senescere, neque semper in uobis prouerbium uerum sit: “Posse unum animum corpora multa consumere”; sinite, sine murmure, corpus simul atque animum ad extremum ferri: simul intrauere, simul exeant; neque altero ad metam properante alter retrorsum niti uelit alterumque retrahere. Frustra tergiuersamini: ire oportet, nec redire licet, nec subsistere; idque uobis facilius debet esse, immortalitatem anime et corporis instaurationem expectantibus, quam ceteris quibuscunque, quibus uel horum alterum defuit uel utrunque. Frustra, inquam, obluctamini humanumque iugum quod nascendo subiistis excutitis. 

[83,16] {DOLOR} Senui et uires corporis imminute sunt. 
{RATIO}
Si aucte uires animi, bene est: feliciter permutasti. Maiora enim gesta esse semper et geri posse, animi uiribus quam corporis, nemo nisi animi inops est qui nesciat; sin uires etiam animi ut sepe accidit, per ignauiam decreuere, fateor inutiliter uixisti, tuum crimen, non etatis. 
{DOLOR} Senui et res meas agere nequeo. 
{RATIO}
Si quid animo sit agendum, tanto id a sene melius fieri constat, quanto experientie illi plus est rerumque notitie et passionum minus ac malis uinculis expeditior animus. At res alias non agere senem decet, sed egisse, cui corporeus labor omnis a tergo est, cui si nunc etiam inheret nec auelli uult, ridiculum illud antiquum renouat Romani senis, qui iussus a principe fori laboribus abstinere, quorum ferias imbecillis hinc etas, hinc fortuna opulens merebatur, sic indoluit, ut se quasi mortuum fleret atque ab omni familia fleri uellet. 

[83,17]
Mirus senex, qui quietem ceu speciem mortis horreret, cum nichil seni apertius quiete, nichilque sit turpius sene laborioso ac sollicito, cuius uita omnis tranquillitatis exemplar esse debet. Didicisse et potes a Philosophis, quid est illud quanque optabile senibus bonis uiuere, uita ut memorant peracta, qua maxima tamen pars mortalium inexpleta moritur. 
{DOLOR} Senui et repente fugit etas mea. 
{RATIO}
Forma, ualitudo, uelocitas, uires, uestra fere omnia fugiunt; uirtus manet nec cessura senio nec morti. Illi uno bono stabili ab initio insistendum erat; si neglectum fuit, difficilius ad extremum, fateor, sed uirtutis studium nulla etas respuit, immo quo difficilior eo clarior uirtus. Multi nosse seipsos ac sapere uix tandem in senio cepere, serum quidem at intempestiuum minime: etsi enim non iam uite desinenti ac instanti, saltem morti utile; cui, hercle, uni hore ut sine horrore mestitiaque transigi posset, si non ultimum modo, sed totum uite tempus impenderetur, bene, nisi fallor, impensum esset; nam nec frustra nascitur qui bene moritur, nec inutiliter uixit, qui feliciter desiit. 

[83,18] {DOLOR} Senui, iam uicina mors est. 
{RATIO}
Mors eque omnibus uicina esse potest, et sepe ibi quoque uicinior est, ubi uidetur absentior. Nemo tam iuuenis qui non possit hodie mori, nemo tam senex qui non possit annum uiuere, si nil aliud quam senectus incidat. 
{DOLOR} Prorsus senui. 
{RATIO}
Immo maturuisti. An hoc defles? An poma cum maturuerint querantur, si sensus illis ac sermo datus sit, et non potius gratulentur se ad id peruenisse, ad quod nata erant? Est, ut ceterarum rerum, sic etatis maturitas quedam, que senectus dicitur; quod ut ita esse uideas, et etas et mors iuuenum acerba quidem, et dicitur et acerba est, acerbitati autem obiecta maturitas, que, cum in pomis ac frugibus bona sit, quid nisi in homine sit optima? non quod nesciam antequam maturescant multa marcescere: ea uero non etatis culpa, sed peruersitas est nature, non quidem omnium, sed multorum, qui ad bonum nati, magno nisu in aduersum tendunt. 

[83,19] Maturuisse igitur debes si quid in te suci nobilis fuit. Iam messoris tui manum securus expecta: non mors, illa quam metuis, sed laborum finis ac principium uite est; non mors, inquam, sed difficilis uie terminus, ad quem pauci tranquilla nauigatione perueniunt, sed pene omnes nudi, flentes ac naufragi. Tu per mediam senectutem, leue iter in finem, prospero agens uento, e multis rerum fluctibus portum subis. Subducenda iam fessa puppis in terram tibi, et quocunque te flexeris, de fine cogitandum; idque utilius fuerit quam etatem bonam, quod stulti solent, et naturam matrem optimam accusare.