µ02
          Ianus habet finem. cum carmine crescit et annus:
               alter ut hic mensis, sic liber alter eat.
          nunc primum uelis, elegi, maioribus itis:
               exiguum, memini, nuper eratis opus.
          ipse ego uos habui faciles in amore
          ministros,               5
               cum lusit numeris prima iuuenta suis.
          idem sacra cano signataque tempora fastis:
               ecquis ad haec illinc crederet esse uiam?
          haec mea militia est; ferimus quae possumus arma,
               dextraque non omni munere nostra
          uacat.               10
          si mihi non ualido torquentur pila lacerto
               nec bellatoris terga premuntur equi,
          nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense
               his habilis telis quilibet esse potest,
          at tua prosequimur studioso pectore,
          Caesar,               15
               nomina, per titulos ingredimurque tuos.
          ergo ades et placido paulum mea munera uoltu
               respice, pacando siquid ab hoste uacat.
          Februa Romani dixere piamina patres:
               nunc quoque dant uerbo plurima signa
          fidem.               20
          pontifices ab rege petunt et flamine lanas,
               quis ueterum lingua februa nomen erat;
          quaeque capit lictor domibus purgamina certis,
               torrida cum mica farra, uocantur idem;
          nomen idem ramo, qui caesus ab arbore
          pura               25
               casta sacerdotum tempora fronde tegit.
          ipse ego flaminicam poscentem februa uidi;
               februa poscenti pinea uirga data est.
          denique quodcumque est quo corpora nostra piantur,
               hoc apud intonsos nomen habebat
          auos.               30
          mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci
               omne solum lustrant, idque piamen habent;
          aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris,
               tum cum ferales praeteriere dies.
          omne nefas omnemque mali purgamina
          causam               35
               credebant nostri tollere posse senes.
          Graecia principium moris dedit: illa nocentes
               impia lustratos ponere facta putat.
          Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci
               caede per Haemonias soluit Acastus
          aquas;               40
          uectam frenatis per inane draconibus Aegeus
               credulus immerita Phasida fouit ope;
          Amphiareiades Naupactoo Acheloo
               'solue nefas' dixit, soluit et ille nefas.
          ah nimium faciles, qui tristia crimina
          caedis               45
               fluminea tolli posse putatis aqua!
          Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres,
               primus, ut est, Iani mensis et ante fuit;
          qui sequitur Ianum, ueteris fuit ultimus anni:
               tu quoque sacrorum, Termine, finis
          eras.               50
          primus enim Iani mensis, quia ianua prima est:
               qui sacer est imis manibus, imus erat.
          postmodo creduntur spatio distantia longo
               tempora bis quini continuasse uiri.

               1. H : K : FEB : N               54a

          Principio mensis Phrygiae contermina Matri
               Sospita delubris dicitur aucta nouis.
          nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis
               templa deae? longa procubuere die.
          cetera ne simili caderent labefacta ruina
               cauit sacrati prouida cura ducis,               60
          sub quo delubris sentitur nulla senectus;
               nec satis est homines, obligat ille deos.
          templorum positor, templorum sancte repostor,
               sit superis opto mutua cura tui.
          dent tibi caelestes, quos tu caelestibus,
          annos,               65
               proque tua maneant in statione domo.
          tum quoque uicini lucus celebratur Alerni,
               qua petit aequoreas aduena Thybris aquas.
          ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem
               inque Iouis summa caeditur arce
          bidens.               70
          saepe graues pluuias adopertus nubibus aether
               concitat, aut posita sub niue terra latet.

               2. A N               72a

          Proximus Hesperias Titan abiturus in undas
               gemmea purpureis cum iuga demet equis,
          illa nocte aliquis, tollens ad sidera
          uoltum,               75
               dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?'
          dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis
               in liquidas subito mersa notabit aquas.

               3. B N               78a

          Quem modo caelatum stellis Delphina uidebas,
               is fugiet uisus nocte sequente tuos,
          seu fuit occultis felix in amoribus index,
               Lesbida cum domino seu tulit ille lyram.
          quod mare non nouit, quae nescit Ariona tellus?
               carmine currentes ille tenebat aquas.
          saepe sequens agnam lupus est a uoce
          retentus,               85
               saepe auidum fugiens restitit agna lupum;
          saepe canes leporesque umbra iacuere sub una,
               et stetit in saxo proxima cerua leae,
          et sine lite loquax cum Palladis alite cornix
               sedit, et accipitri iuncta columba
          fuit.               90
          Cynthia saepe tuis fertur, uocalis Arion,
               tamquam fraternis obstipuisse modis.
          nomen Arionium Siculas impleuerat urbes
               captaque erat lyricis Ausonis ora sonis;
          inde domum repetens puppem conscendit
          Arion,               95
               atque ita quaesitas arte ferebat opes.
          forsitan, infelix, uentos undasque timebas:
               at tibi naue tua tutius aequor erat.
          namque gubernator destricto constitit ense
               ceteraque armata conscia turba
          manu.               100
          quid tibi cum gladio? dubiam rege, nauita, puppem:
               non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
          ille, metu pauidus, 'mortem non deprecor' inquit,
               'sed liceat sumpta pauca referre lyra.'
          dant ueniam ridentque moram: capit ille
          coronam,               105
               quae possit crines, Phoebe, decere tuos;
          induerat Tyrio bis tinctam murice pallam:
               reddidit icta suos pollice chorda sonos,
          flebilibus numeris ueluti canentia dura
               traiectus penna tempora cantat
          olor.               110
          protinus in medias ornatus desilit undas;
               spargitur impulsa caerula puppis aqua.
          inde fide maius tergo delphina recuruo
               se memorant oneri subposuisse nouo.
          ille, sedens citharamque tenens, pretiumque
          uehendi               115
               cantat et aequoreas carmine mulcet aquas.
          di pia facta uident: astris delphina recepit
               Iuppiter et stellas iussit habere nouem.

               (4. C N) 5. D NON : NP               118a

          Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles
               uellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
          dum canimus sacras alterno carmine Nonas.
               maximus hic fastis accumulatur honor.
          deficit ingenium, maioraque uiribus urgent:
               haec mihi praecipuo est ore canenda dies.
          quid uolui demens elegis imponere
          tantum               125
               ponderis? heroi res erat ista pedis.
          sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
               hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques.
          res tamen ante dedit: sero quoque uera tulisti
               nomina, iam pridem tu pater orbis
          eras.               130
          hoc tu per terras, quod in aethere Iuppiter alto,
               nomen habes: hominum tu pater, ille deum.
          Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo
               moenia, tu dederas transilienda Remo.
          te Tatius paruique Cures Caeninaque
          sensit,               135
               hoc duce Romanum est solis utrumque latus;
          tu breue nescioquid uictae telluris habebas,
               quodcumque est alto sub Ioue, Caesar habet.
          tu rapis, hic castas duce se iubet esse maritas;
               tu recipis luco, reppulit ille
          nefas;               140
          uis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges;
               tu domini nomen, principis ille tenet;
          te Remus incusat, ueniam dedit hostibus ille;
               caelestem fecit te pater, ille patrem.
          Iam puer Idaeus media tenus eminet
          aluo,               145
               et liquidas mixto nectare fundit aquas.
          en etiam, siquis Borean horrere solebat,
               gaudeat: a Zephyris mollior aura uenit.

               (6. E N) (7. F N) (8. G N) (9. H N uel NP) 10. A
          N               148a

          Quintus ab aequoreis nitidum iubar extulit undis
               Lucifer, et primi tempora ueris erunt.
          ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant,
               magnaque discedens signa reliquit hiems.

               (11. B N) 12. C N               152a

          Tertia nox ueniat, Custodem protinus Ursae
               aspicies geminos exseruisse pedes.
          inter hamadryadas iaculatricemque
          Dianam               155
               Callisto sacri pars fuit una chori.
          illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus,
               este meae testes uirginitatis' ait.
          Cynthia laudauit, 'promissa' que 'foedera serua,
               et comitum princeps tu mihi' dixit
          'eris.'               160
          foedera seruasset, si non formosa fuisset:
               cauit mortales, de Ioue crimen habet.
          mille feras Phoebe siluis uenata redibat
               aut plus aut medium sole tenente diem;
          ut tetigit lucum densa niger ilice
          lucus,               165
               in medio gelidae fons erat altus aquae,
          'hic' ait 'in silua, uirgo Tegeaea, lauemur';
               erubuit falso uirginis illa sono.
          dixerat et nymphis. nymphae uelamina ponunt;
               hanc pudet, et tardae dat mala signa
          morae.               170
          exuerat tunicas; uteri manifesta tumore
               proditur indicio ponderis ipsa suo.
          cui dea 'uirgineos, periura Lycaoni, coetus
               desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.'
          luna nouum decies implerat cornibus
          orbem:               175
               quae fuerat uirgo credita, mater erat.
          laesa furit Iuno, formam mutatque puellae:
               quid facis? inuito est pectore passa Iouem.
          utque ferae uidit turpes in paelice uoltus,
               'huius in amplexus, Iuppiter,' inquit
          'eas.'               180
          ursa per incultos errabat squalida montes
               quae fuerat summo nuper amata Ioui.
          iam tria lustra puer furto conceptus agebat,
               cum mater nato est obuia facta suo.
          illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit
          amens,               185
               et gemuit: gemitus uerba parentis erant.
          hanc puer ignarus iaculo fixisset acuto
               ni foret in superas raptus uterque domos.
          signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton,
               Arctophylax formam terga sequentis
          habet.               190
          saeuit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn
               Maenaliam tactis ne lauet Arcton aquis.

               13. D EID : NP               192a

          Idibus agrestis fumant altaria Fauni
               hic ubi discretas insula rumpit aquas.
          haec fuit illa dies in qua Veientibus
          armis               195
               ter centum Fabii ter cecidere duo.
          una domus uires et onus susceperat urbis:
               sumunt gentiles arma professa manus.
          egreditur castris miles generosus ab isdem,
               e quis dux fieri quilibet aptus
          erat.               200
          Carmentis portae dextro est uia proxima iano:
               ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
          illa fama refert Fabios exisse trecentos:
               porta uacat culpa, sed tamen omen habet.
          ut celeri passu Cremeram tetigere
          rapacem               205
               turbidus hibernis ille fluebat aquis,
          castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
               Tyrrhenum ualido Marte per agmen eunt;
          non aliter quam cum Libyca de gente leones
               inuadunt sparsos lata per arua
          greges.               210
          diffugiunt hostes inhonestaque uolnera tergo
               accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
          sic iterum, sic saepe cadunt; ubi uincere aperte
               non datur, insidias armaque tecta parant.
          campus erat, campi claudebant ultima
          colles               215
               siluaque montanas occulere apta feras.
          in medio paucos armentaque rara relinquunt,
               cetera uirgultis abdita turba latet.
          ecce uelut torrens undis pluuialibus auctus
               aut niue, quae Zephyro uicta tepente
          fluit,               220
          per sata perque uias fertur nec, ut ante solebat,
               riparum clausas margine finit aquas,
          sic Fabii uallem latis discursibus implent,
               quodque uident sternunt, nec metus alter inest.
          quo ruitis, generosa domus? male creditis
          hosti:               225
               simplex nobilitas, perfida tela caue.
          fraude perit uirtus: in apertos undique campos
               prosiliunt hostes et latus omne tenent.
          quid faciant pauci contra tot milia fortes?
               quidue, quod in misero tempore restet,
          adest?               230
          sicut aper longe siluis latratibus actus
               fulmineo celeres dissipat ore canes,
          mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
               uolneraque alterna dantque feruntque manu.
          una dies Fabios ad bellum miserat
          omnes,               235
               ad bellum missos perdidit una dies.
          ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
               credibile est ipsos consuluisse deos:
          nam puer impubes et adhuc non utilis armis
               unus de Fabia gente relictus erat;
          240
          scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
               cui res cunctando restituenda foret.

               14. E N               242a

          Continuata loco tria sidera, Coruus et Anguis
               et medius Crater inter utrumque, iacent.
          Idibus illa latent, oriuntur nocte
          sequenti;               245
               quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam.
          forte Ioui Phoebus festum sollemne parabat
               non faciet longas fabula nostra moras:
          'i, mea' dixit 'auis, ne quid pia sacra moretur,
               et tenuem uiuis fontibus adfer
          aquam.'               250
          coruus inauratum pedibus cratera recuruis
               tollit et aerium peruolat altus iter.
          stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
               temptat eam rostro, non erat apta legi;
          immemor imperii sedisse sub arbore
          fertur,               255
               dum fierent tarda dulcia poma mora.
          iamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
               ad dominumque redit, fictaque uerba refert:
          'hic mihi causa morae, uiuarum obsessor aquarum:
               hic tenuit fontes officiumque
          meum.'               260
          'addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes
               fatidicum uerbis fallere uelle deum?
          at tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
               de nullo gelidae fonte bibentur aquae.'
          dixit, et, antiqui monimenta perennia
          facti,               265
               Anguis, auis, Crater sidera iuncta micant.

               15. F LVPER : NP               266a

          Tertia post Idus nudos aurora Lupercos
               aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt.
          dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
               attigerint Latias unde petita
          domos.               270
          Pana deum pecoris ueteres coluisse feruntur
               Arcades; Arcadiis plurimus ille iugis.
          testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae,
               quique citis Ladon in mare currit aquis,
          cinctaque pinetis nemoris iuga
          Nonacrini,               275
               altaque Tricrene Parrhasiaeque niues.
          Pan erat armenti, Pan illic numen equarum,
               munus ob incolumes ille ferebat oues.
          transtulit Euander siluestria numina secum:
               hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis
          erat.               280
          inde deum colimus deuectaque sacra Pelasgis:
               flamen ad haec prisco more Dialis erat.
          cur igitur currant, et cur sic currere mos est
               nuda ferant posita corpora ueste, rogas?
          ipse deus uelox discurrere gaudet in
          altis               285
               montibus, et subitas concipit ipse fugas:
          ipse deus nudus nudos iubet ire ministros;
               nec satis ad cursus commoda uestis erit.
          ante Iouem genitum terras habuisse feruntur
               Arcades, et luna gens prior illa
          fuit.               290
          uita feris similis, nullos agitata per usus:
               artis adhuc expers et rude uolgus erat.
          pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas;
               nectar erat palmis hausta duabus aqua.
          nullus anhelabat sub adunco uomere
          taurus,               295
               nulla sub imperio terra colentis erat:
          nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat:
               ibat ouis lana corpus amicta sua.
          sub Ioue durabant et corpora nuda gerebant,
               docta graues imbres et tolerare
          Notos.               300
          nunc quoque detecti referunt monimenta uetusti
               moris, et antiquas testificantur opes.
          Sed cur praecipue fugiat uelamina Faunus,
               traditur antiqui fabula plena ioci.
          forte comes dominae iuuenis Tirynthius
          ibat:               305
               uidit ab excelso Faunus utrumque iugo;
          uidit et incaluit, 'montana' que 'numina', dixit
               'nil mihi uobiscum est: hic meus ardor erit.'
          ibat odoratis umeros perfusa capillis
               Maeonis, aurato conspicienda
          sinu:               310
          aurea pellebant tepidos umbracula soles,
               quae tamen Herculeae sustinuere manus.
          iam Bacchi nemus et Tmoli uineta tenebat,
               Hesperos et fusco roscidus ibat equo.
          antra subit tofis laqueata et pumice
          uiuo;               315
               garrulus in primo limine riuus erat.
          dumque parant epulas potandaque uina ministri,
               cultibus Alciden instruit illa suis:
          dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas,
               dat teretem zonam, qua modo cincta
          fuit.               320
          uentre minor zona est; tunicarum uincla relaxat,
               ut posset magnas exseruisse manus.
          fregerat armillas non illa ad bracchia factas,
               scindebant magni uincula parua pedes.
          ipsa capit clauamque grauem spoliumque
          leonis               325
               conditaque in pharetra tela minora sua.
          sic epulis functi sic dant sua corpora somno,
               et positis iuxta secubuere toris:
          causa, repertori uitis quia sacra parabant,
               quae facerent pure, cum foret orta
          dies.               330
          noctis erat medium. quid non amor improbus audet?
               roscida per tenebras Faunus ad antra uenit:
          utque uidet comites somno uinoque solutos,
               spem capit in dominis esse soporis idem.
          intrat et huc illuc temerarius errat
          adulter,               335
               et praefert cautas subsequiturque manus.
          uenerat ad strati captata cubilia lecti,
               et felix prima sorte futurus erat;
          ut tetigit fului saetis hirsuta leonis
               uellera, pertimuit sustinuitque
          manum,               340
          attonitusque metu rediit, ut saepe uiator
               turbatum uiso rettulit angue pedem.
          inde tori qui iunctus erat uelamina tangit
               mollia, mendaci decipiturque nota.
          ascendit spondaque sibi propiore
          recumbit,               345
               et tumidum cornu durius inguen erat.
          interea tunicas ora subducit ab ima:
               horrebant densis aspera crura pilis.
          cetera temptantem subito Tirynthius heros
               reppulit: e summo decidit ille
          toro.               350
          fit sonus, inclamat comites et lumina poscit
               Maeonis: inlatis ignibus acta patent.
          ille gemit lecto grauiter deiectus ab alto,
               membraque de dura uix sua tollit humo.
          ridet et Alcides et qui uidere
          iacentem,               355
               ridet amatorem Lyda puella suum.
          ueste deus lusus fallentes lumina uestes
               non amat, et nudos ad sua sacra uocat.
          Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas,
               inque suo noster puluere currat
          equus.               360
          cornipedi Fauno caesa de more capella
               uenit ad exiguas turba uocata dapes.
          dumque sacerdotes ueribus transuta salignis
               exta parant, medias sole tenente uias,
          Romulus et frater pastoralisque
          iuuentus               365
               solibus et campo corpora nuda dabant.
          uectibus et iaculis et misso pondere saxi
               bracchia per lusus experienda dabant:
          pastor ab excelso 'per deuia rura iuuencos,
               Romule, praedones, et Reme', dixit
          'agunt.'               370
          longum erat armari: diuersis exit uterque
               partibus, occursu praeda recepta Remi.
          ut rediit, ueribus stridentia detrahit exta
               atque ait 'haec certe non nisi uictor edet.'
          dicta facit, Fabiique simul. uenit inritus
          illuc               375
               Romulus et mensas ossaque nuda uidet.
          risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque
               uincere, Quintilios non potuisse suos.
          forma manet facti: posito uelamine currunt,
               et memorem famam quod bene cessit
          habet.               380
          Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal,
               quaeue diem tali nomine causa notet.
          Siluia Vestalis caelestia semina partu
               ediderat, patruo regna tenente suo;
          is iubet auferri paruos et in amne
          necari:               385
               quid facis? ex istis Romulus alter erit.
          iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri
               flent tamen et geminos in loca sola ferunt.
          Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis
               reddidit, hibernis forte tumebat
          aquis:               390
          hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare uideres,
               quaque iacent ualles, Maxime Circe, tuae.
          huc ubi uenerunt neque enim procedere possunt
               longius, ex illis unus et alter ait:
          'at quam sunt similes! at quam formosus
          uterque!               395
               plus tamen ex illis iste uigoris habet.
          si genus arguitur uoltu, nisi fallit imago,
               nescioquem in uobis suspicor esse deum.
          at siquis uestrae deus esset originis auctor,
               in tam praecipiti tempore ferret
          opem:               400
          ferret opem certe, si non ope, mater, egeret,
               quae facta est uno mater et orba die.
          nata simul, moritura simul, simul ite sub undas
               corpora.' desierat, deposuitque sinu.
          uagierunt ambo pariter: sensisse
          putares;               405
               hi redeunt udis in sua tecta genis.
          sustinet impositos summa cauus alueus unda:
               heu quantum fati parua tabella tulit!
          alueus in limo siluis adpulsus opacis
               paulatim fluuio deficiente
          sedet.               410
          arbor erat: remanent uestigia, quaeque uocatur
               Rumina nunc ficus Romula ficus erat.
          uenit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos:
               quis credat pueris non nocuisse feram?
          non nocuisse parum est, prodest quoque. quos lupa
          nutrit,               415
               perdere cognatae sustinuere manus.
          constitit et cauda teneris blanditur alumnis,
               et fingit lingua corpora bina sua.
          Marte satos scires: timor abfuit. ubera ducunt
               nec sibi promissi lactis aluntur
          ope.               420
          illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis;
               magna dati nutrix praemia lactis habet.
          Quid uetat Arcadio dictos a monte Lupercos?
               Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet.
          Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus
          herbis               425
               nec prece nec magico carmine mater eris;
          excipe fecundae patienter uerbera dextrae,
               iam socer optatum nomen habebit aui.
          nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae
               reddebant uteri pignora rara
          sui.               430
          'quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas'
               Romulus hoc illo sceptra tenente fuit,
          'si mea non uires, sed bellum iniuria fecit?
               utilius fuerat non habuisse nurus.'
          monte sub Esquilio multis incaeduus
          annis               435
               Iunonis magnae nomine lucus erat.
          huc ubi uenerunt, pariter nuptaeque uirique
               suppliciter posito procubuere genu:
          cum subito motae tremuere cacumina siluae,
               et dea per lucos mira locuta
          suos.               440
          'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.'
               obstipuit dubio territa turba sono.
          augur erat, nomen longis intercidit annis:
               nuper ab Etrusca uenerat exul humo;
          ille caprum mactat: iussae sua terga
          puellae               445
               pellibus exsectis percutienda dabant.
          luna resumebat decimo noua cornua motu,
               uirque pater subito nuptaque mater erat.
          gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus,
               aut quia principium tu, dea, lucis
          habes.               450
          parce, precor, grauidis, facilis Lucina, puellis,
               maturumque utero molliter aufer onus.
          Orta dies fuerit, tu desine credere uentis;
               perdidit illius temporis aura fidem.
          flamina non constant, et sex reserata
          diebus               455
               carceris Aeolii ianua lata patet.
          iam leuis obliqua subsedit Aquarius urna:
               proximus aetherios excipe, Piscis, equos.
          te memorant fratremque tuum nam iuncta micatis
               signa duos tergo sustinuisse deos.
          460
          terribilem quondam fugiens Typhona Dione,
               tum, cum pro caelo Iuppiter arma tulit,
          uenit ad Euphraten comitata Cupidine paruo,
               inque Palaestinae margine sedit aquae.
          populus et cannae riparum summa
          tenebant,               465
               spemque dabant salices hos quoque posse tegi.
          dum latet, insonuit uento nemus: illa timore
               pallet, et hostiles credit adesse manus,
          utque sinu tenuit natum, 'succurrite, nymphae,
               et dis auxilium ferte duobus'
          ait.               470
          nec mora, prosiluit. pisces subiere gemelli:
               pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent.
          inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis
               nec uiolant timidi piscibus ora Syri.

               (16. G EN) 17. H QVIR : NP               474a

          Proxima lux uacua est; at tertia dicta Quirino,
               qui tenet hoc nomen Romulus ante fuit,
          siue quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis
               bellicus a telo uenit in astra deus;
          siue suum regi nomen posuere Quirites,
               seu quia Romanis iunxerat ille
          Cures.               480
          nam pater armipotens postquam noua moenia uidit,
               multaque Romulea bella peracta manu,
          'Iuppiter', inquit 'habet Romana potentia uires:
               sanguinis officio non eget illa mei.
          redde patri natum: quamuis intercidit
          alter,               485
               pro se proque Remo qui mihi restat erit.
          "unus erit quem tu tolles in caerula caeli"
               tu mihi dixisti: sint rata dicta Iouis.'
          Iuppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque
               est polus, et caeli pondera nouit
          Atlas.                490
          est locus, antiqui Caprae dixere paludem:
               forte tuis illic, Romule, iura dabas.
          sol fugit, et remouent subeuntia nubila caelum,
               et grauis effusis decidit imber aquis.
          hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus
          aether:               495
               fit fuga, rex patriis astra petebat equis.
          luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis,
               haesissetque animis forsitan illa fides;
          sed Proculus Longa ueniebat Iulius Alba,
               lunaque fulgebat, nec facis usus
          erat,               500
          cum subito motu saepes tremuere sinistrae:
               rettulit ille gradus, horrueruntque comae.
          pulcher et humano maior trabeaque decorus
               Romulus in media uisus adesse uia
          et dixisse simul 'prohibe lugere
          Quirites,               505
               nec uiolent lacrimis numina nostra suis:
          tura ferant placentque nouum pia turba Quirinum,
               et patrias artes militiamque colant.'
          iussit et in tenues oculis euanuit auras;
               conuocat hic populos iussaque uerba
          refert.               510
          templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est,
               et referunt certi sacra paterna dies.
          Lux quoque cur eadem Stultorum festa uocetur
               accipe: parua quidem causa, sed apta, subest.
          non habuit doctos tellus antiqua
          colonos:               515
               lassabant agiles aspera bella uiros.
          plus erat in gladio quam curuo laudis aratro:
               neglectus domino pauca ferebat ager.
          farra tamen ueteres iaciebant, farra metebant,
               primitias Cereri farra resecta
          dabant:               520
          usibus admoniti flammis torrenda dederunt,
               multaque peccato damna tulere suo;
          nam modo uerrebant nigras pro farre fauillas,
               nunc ipsas ignes corripuere casas.
          facta dea est Fornax: laeti Fornace
          coloni               525
               orant ut fruges temperet illa suas.
          curio legitimis nunc Fornacalia uerbis
               maximus indicit nec stata sacra facit:
          inque foro, multa circum pendente tabella,
               signatur certa curia quaeque
          nota,               530
          stultaque pars populi quae sit sua curia nescit,
               sed facit extrema sacra relata die.

               (18. A C) (19. B C) (20. C C) 21. D FERAL : F uel
          FP               532a

          Est honor et tumulis, animas placare paternas,
               paruaque in exstructas munera ferre pyras.
          parua petunt manes: pietas pro diuite grata
          est               535
               munere; non auidos Styx habet ima deos.
          tegula porrectis satis est uelata coronis
               et sparsae fruges parcaque mica salis,
          inque mero mollita Ceres uiolaeque solutae:
               haec habeat media testa relicta
          uia.               540
          nec maiora ueto, sed et his placabilis umbra est:
               adde preces positis et sua uerba focis.
          hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
               attulit in terras, iuste Latine, tuas.
          ille patris Genio sollemnia dona
          ferebat:               545
               hinc populi ritus edidicere pios.
          at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
               bella, Parentales deseruere dies.
          non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
               Roma suburbanis incaluisse rogis.
          550
          uix equidem credo: bustis exisse feruntur
               et tacitae questi tempore noctis aui,
          perque uias Urbis latosque ululasse per agros
               deformes animas, uolgus inane, ferunt.
          post ea praeteriti tumulis redduntur
          honores,               555
               prodigiisque uenit funeribusque modus.
          dum tamen haec fiunt, uiduae cessate puellae:
               exspectet puros pinea taeda dies,
          nec tibi, quae cupidae matura uidebere matri,
               comat uirgineas hasta recurua
          comas.               560
          conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
               aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
          di quoque templorum foribus celentur opertis,
               ture uacent arae stentque sine igne foci.
          nunc animae tenues et corpora functa
          sepulcris               565
               errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
          nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
               Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
          hanc, quia iusta ferunt, dixere Feralia lucem;
               ultima placandis manibus illa
          dies.               570
          Ecce anus in mediis residens annosa puellis
               sacra facit Tacitae uix tamen ipsa tacet,
          et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
               qua breuis occultum mus sibi fecit iter:
          tum cantata ligat cum fusco licia
          plumbo,               575
               et septem nigras uersat in ore fabas,
          quodque pice adstrinxit, quod acu traiecit aena,
               obsutum maenae torret in igne caput;
          uina quoque instillat: uini quodcumque relictum est,
               aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa,
          bibit.               580
          'hostiles linguas inimicaque uinximus ora'
               dicit discedens ebriaque exit anus.
          protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
               disce per antiquos quae mihi nota senes.
          Iuppiter, inmodico Iuturnae uictus
          amore,               585
               multa tulit tanto non patienda deo:
          illa modo in siluis inter coryleta latebat,
               nunc in cognatas desiliebat aquas.
          conuocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
               et iacit in medio talia uerba
          choro:               590
          'inuidet ipsa sibi uitatque quod expedit illi
               uestra soror, summo iungere membra deo.
          consulite ambobus: nam quae mea magna uoluptas,
               utilitas uestrae magna sororis erit.
          uos illi in prima fugienti obsistite
          ripa,               595
               ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
          dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
               quaeque colunt thalamos, Ilia diua, tuos.
          forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
               dicta bis antiquum syllaba nomen
          erat,               600
          ex uitio positum. saepe illi dixerat Almo
               'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
          quae simul ac tetigit Iuturnae stagna sororis,
               'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Iouis.
          illa etiam Iunonem adiit, miserataque
          nuptas               605
               'Naida Iuturnam uir tuus' inquit 'amat.'
          Iuppiter intumuit, quaque est non usa modeste
               eripit huic linguam, Mercuriumque uocat:
          'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
               nympha, sed infernae nympha paludis
          erit.'                610
          iussa Iouis fiunt. accepit lucus euntes:
               dicitur illa duci tum placuisse deo.
          uim parat hic, uoltu pro uerbis illa precatur,
               et frustra muto nititur ore loqui,
          fitque grauis geminosque parit, qui compita
          seruant               615
               et uigilant nostra semper in urbe Lares.

               22. E C               616a

          Proxima cognati dixere Karistia kari,
               et uenit ad socios turba propinqua deos.
          scilicet a tumulis et qui periere propinquis
               protinus ad uiuos ora referre
          iuuat,               620
          postque tot amissos quicquid de sanguine restat
               aspicere et generis dinumerare gradus.
          innocui ueniant: procul hinc, procul impius esto
               frater et in partus mater acerba suos,
          cui pater est uiuax, qui matris digerit
          annos,               625
               quae premit inuisam socrus iniqua nurum.
          Tantalidae fratres absint et Iasonis uxor,
               et quae ruricolis semina tosta dedit,
          et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
               et quicumque suas per scelus auget
          opes.               630
          dis generis date tura boni: Concordia fertur
               illa praecipue mitis adesse die;
          et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
               nutriat incinctos missa patella Lares.
          iamque, ubi suadebit placidos nox umida
          somnos,               635
               larga precaturi sumite uina manu,
          et 'bene uos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
               dicite; suffuso sint bona uerba mero.

               23. F TER : NP               638a

          Nox ubi transierit, solito celebretur honore
               separat indicio qui deus arua suo.
          Termine, siue lapis siue es defossus in agro
               stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
          te duo diuersa domini de parte coronant,
               binaque serta tibi binaque liba ferunt.
          ara fit: huc ignem curto fert rustica
          testo               645
               sumptum de tepidis ipsa colona focis.
          ligna senex minuit concisaque construit arte,
               et solida ramos figere pugnat humo;
          tum sicco primas inritat cortice flammas;
               stat puer et manibus lata canistra
          tenet.               650
          inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
               porrigit incisos filia parua fauos.
          uina tenent alii: libantur singula flammis;
               spectant, et linguis candida turba fauet.
          spargitur et caeso communis Terminus
          agno,               655
               nec queritur lactans cum sibi porca datur.
          conueniunt celebrantque dapes uicinia simplex
               et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
          'tu populos urbesque et regna ingentia finis:
               omnis erit sine te litigiosus
          ager.               660
          nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
               legitima seruas credita rura fide.
          si tu signasses olim Thyreatida terram,
               corpora non leto missa trecenta forent,
          nec foret Othryades congestis lectus in
          armis.               665
               o quantum patriae sanguinis ille dedit!
          quid, noua cum fierent Capitolia? nempe deorum
               cuncta Ioui cessit turba locumque dedit;
          Terminus, ut ueteres memorant, inuentus in aede
               restitit et magno cum Ioue templa
          tenet.               670
          nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
               exiguum templi tecta foramen habent.
          Termine, post illud leuitas tibi libera non est:
               qua positus fueris in statione, mane;
          nec tu uicino quicquam concede
          roganti,               675
               ne uideare hominem praeposuisse Ioui:
          et seu uomeribus seu tu pulsabere rastris,
               clamato "tuus est hic ager, ille tuus".'
          est uia quae populum Laurentes ducit in agros,
               quondam Dardanio regna petita
          duci:               680
          illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
               sacra uidet fieri sextus ab Urbe lapis.
          gentibus est aliis tellus data limite certo:
               Romanae spatium est Urbis et orbis idem.

               24. G REGIF : N               684a

          Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa
               sextus ab extremo nomina mense dies.
          ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
               regna, uir iniustus, fortis ad arma tamen.
          ceperat hic alias, alias euerterat urbes,
               et Gabios turpi fecerat arte
          suos.               690
          namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
               in medios hostes nocte silente uenit.
          nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem:
               hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
          qui mea crudeli lacerauit uerbere
          terga'               695
               dicere ut hoc posset, uerbera passus erat.
          luna fuit: spectant iuuenem, gladiosque recondunt,
               tergaque, deducta ueste, notata uident:
          flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
               callidus ignaris adnuit ille uiris.
          700
          iamque potens misso genitorem appellat amico,
               perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
          hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
               sectus humum riuo lene sonantis aquae:
          illic Tarquinius mandata latentia
          nati               705
               accipit, et uirga lilia summa metit.
          nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
               filius 'agnosco iussa parentis' ait.
          nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
               traduntur ducibus moenia nuda
          suis.               710
          ecce, nefas uisu, mediis altaribus anguis
               exit et exstinctis ignibus exta rapit.
          consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri
               qui dederit princeps oscula, uictor erit.'
          oscula quisque suae matri properata
          tulerunt,               715
               non intellecto credula turba deo.
          Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
               tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
          ille iacens pronus matri dedit oscula Terrae,
               creditus offenso procubuisse
          pede.               720
          cingitur interea Romanis Ardea signis,
               et patitur longas obsidione moras.
          dum uacat et metuunt hostes committere pugnam,
               luditur in castris, otia miles agit.
          Tarquinius iuuenis socios dapibusque
          meroque               725
               accipit; ex illis rege creatus ait:
          'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
               nec sinit ad patrios arma referre deos,
          ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
               coniugibus nostris mutua cura
          sumus?'               730
          quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
               et feruet multo linguaque corque mero.
          surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
               'non opus est uerbis, credite rebus' ait.
          'nox superest: tollamur equis Urbemque
          petamus';               735
               dicta placent, frenis impediuntur equi.
          pertulerant dominos. regalia protinus illi
               tecta petunt: custos in fore nullus erat.
          ecce nurum regis fusis per colla coronis
               inueniunt posito peruigilare
          mero.               740
          inde cito passu petitur Lucretia, cuius
               ante torum calathi lanaque mollis erat.
          lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
               inter quas tenui sic ait illa sono:
          'mittenda est domino nunc, nunc properate,
          puellae               745
               quamprimum nostra facta lacerna manu.
          quid tamen auditis nam plura audire potestis?
               quantum de bello dicitur esse super?
          postmodo uicta cades: melioribus, Ardea, restas,
               improba, quae nostros cogis abesse
          uiros.               750
          sint tantum reduces. sed enim temerarius ille
               est meus, et stricto qualibet ense ruit.
          mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
               me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
          desinit in lacrimas inceptaque fila
          remisit,               755
               in gremio uoltum deposuitque suum.
          hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
               et facies animo dignaque parque fuit.
          'pone metum, ueni' coniunx ait; illa reuixit,
               deque uiri collo dulce pependit
          onus.               760
          interea iuuenis furiales regius ignes
               concipit, et caeco raptus amore furit.
          forma placet niueusque color flauique capilli
               quique aderat nulla factus ab arte decor:
          uerba placent et uox et quod corrumpere non
          est;               765
               quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
          iam dederat cantus lucis praenuntius ales,
               cum referunt iuuenes in sua castra pedem.
          carpitur attonitos absentis imagine sensus
               ille; recordanti plura magisque
          placent.               770
          sic sedit, sic culta fuit, sic stamina neuit,
               iniectae collo sic iacuere comae,
          hos habuit uoltus, haec illi uerba fuerunt,
               hic color, haec facies, hic decor oris erat.
          ut solet a magno fluctus languescere
          flatu,               775
               sed tamen a uento, qui fuit, unda tumet,
          sic, quamuis aberat placitae praesentia formae,
               quem dederat praesens forma, manebat amor.
          ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
               comparat indigno uimque metumque
          toro.               780
          'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
               'uiderit! audentes forsque deusque iuuat.
          cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus
               ense latus cinxit tergaque pressit equi.
          accipit aerata iuuenem Collatia
          porta,               785
               condere iam uoltus sole parante suos.
          hostis ut hospes init penetralia Collatini:
               comiter excipitur; sanguine iunctus erat.
          quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
               infelix epulas hostibus illa
          suis.               790
          functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
               nox erat, et tota lumina nulla domo.
          surgit et aurata uagina liberat ensem
               et uenit in thalamos, nupta pudica, tuos;
          utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum
          est'               795
               natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.'
          illa nihil, neque enim uocem uiresque loquendi
               aut aliquid toto pectore mentis habet;
          sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
               parua sub infesto cum iacet agna
          lupo.               800
          quid faciat? pugnet? uincetur femina pugnans.
               clamet? at in dextra, qui uetet, ensis erat.
          effugiat? positis urgentur pectora palmis,
               tum primum externa pectora tacta manu.
          instat amans hostis precibus pretioque
          minisque:               805
               nec prece nec pretio nec mouet ille minis.
          'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina uitam:
               falsus adulterii testis adulter ero:
          interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
               succubuit famae uicta puella
          metu.               810
          quid, uictor, gaudes? haec te uictoria perdet.
               heu quanto regnis nox stetit una tuis!
          iamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
               ut solet ad nati mater itura rogum,
          grandaeuumque patrem fido cum coniuge
          castris               815
               euocat: et posita uenit uterque mora.
          utque uident habitum, quae luctus causa, requirunt,
               cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
          illa diu reticet pudibundaque celat amictu
               ora: fluunt lacrimae more perennis
          aquae.               820
          hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant
               indicet et caeco flentque pauentque metu.
          ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
               non oculos ideo sustulit illa suos.
          'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar'
          inquit,               825
               'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
          quaeque potest, narrat; restabant ultima: fleuit,
               et matronales erubuere genae.
          dant ueniam facto genitor coniunxque coactae:
               'quam' dixit 'ueniam uos datis, ipsa
          nego.'               830
          nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
               et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
          tum quoque iam moriens ne non procumbat honeste
               respicit: haec etiam cura cadentis erat.
          ecce super corpus, communia damna
          gementes,               835
               obliti decoris uirque paterque iacent.
          Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
               fixaque semanimi corpore tela rapit,
          stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
               edidit impauidos ore minante
          sonos:               840
          'per tibi ego hunc iuro fortem castumque cruorem,
               perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
          Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
               iam satis est uirtus dissimulata diu.'
          illa iacens ad uerba oculos sine lumine
          mouit,               845
               uisaque concussa dicta probare coma.
          fertur in exsequias animi matrona uirilis
               et secum lacrimas inuidiamque trahit.
          uolnus inane patet: Brutus clamore Quirites
               concitat et regis facta nefanda
          refert.               850
          Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
               iura: dies regnis illa suprema fuit.
          Fallimur, an ueris praenuntia uenit hirundo,
               nec metuit ne qua uersa recurrat hiems?
          saepe tamen, Procne, nimium properasse
          quereris,               855
               uirque tuo Tereus frigore laetus erit.

               (25. H C) (26. A EN) 27. B EQVIR : NP (28. C
          C)               856a

          Iamque duae restant noctes de mense secundo,
               Marsque citos iunctis curribus urget equos;
          ex uero positum permansit Equirria nomen,
               quae deus in campo prospicit ipse
          suo.               860
          iure uenis, Gradiue: locum tua tempora poscunt,
               signatusque tuo nomine mensis adest.
          uenimus in portum libro cum mense peracto.
               nauiget hinc alia iam mihi linter aqua.