[2,0] LIBER II.

[2,1] CAPUT I. Concentum quendam effici motu coelestium corporum, 
et quomodo ratio eius concentus a Pythagora sit 
deprehensa : tum qui numeri apti sint consonantiis musicis, 
quotque consonantiae sint.
Superiore commentario, Eustathi, luce mihi carior dilectiorque 
fili, usque ad stelliferae sphaerae cursum, et 
subiectarum septem, sermo processerat; nunc iam de musica 
earum modulatione disputetar. "Quis hic, inquam, 
quis est, qui complet aures meas tantus et tam dulcis 
sonus? Hic est, inquit, ille, qui interuallis disiunctus 
imparibus, sed tamen pro rata parte ratione distinctis, 
impulsa et motu ipsorum orbium efficitur, et acuta cum 
grauibus temperans, uarios aequabiliter concentus efficit; 
nec enim silentio tanti motus incitari possunt : et natura 
fert, ut extrema ex altera parte grauiter, ex altera autem 
acute sonent. Quam ob causam summus ille coeli stellifer 
cursus, cuius conuersio est concitatior, acute excitato 
mouetur sono; grauissimo autem hic lunaris atque 
infimus. Nam terra nona immobilis manens, ima sede 
semper haeret, complexa mundi medium locum. llli autem 
octo cursus, in quibus eadem uis est dorum septem 
efficiunt distinctos interuallis sonos : qui numerus 
rerum omnium fers nodus est, quod docti homines neruis 
imitati atque cantibus, aperuerunt sibi reditum in 
hunc locum. » Exposito sphaerarum ordine, motuque 
descripto, quo septem subiectae in contrarium coelo feruntur; 
consequens est, ut, qualem sonum tantarum 
molium impulsus efficiat, hic requiratur. Ex ipso enim 
circumductu orbium, sonum nasci necesse est : quia percossus 
aer, ipso interuentu ictus, uim de se fragoris emittit, 
ipsa cogente natura, ut in sonum desinat duorum 
corporum uiolenta collisio. Sed is sonus, qui ex qualicunque 
aeris ictu nascitur, aut dulce quiddam in aures et musicum 
defert, aut ineptum et asperum sonat. Nam, si 
ictum obseruatio numerorum certa moderetur, compositum 
sibique consentiens modulamen editur. At, cum increpat 
tumultuaria et nullis modis gubernata collisio, fragor turbidus 
et inconditus offendit auditum. In coelo autem constat 
nihil fortuitum, nihil tumultuarium prouenire; sed 
uniuersa illic diuinis legibus et stata ratione procedere. 
Ex his inexpugnabili ratiocinatione collectum est, musicos 
sonos de sphaerarum coelestium conuersione procedere; 
quia et sonum ex motu fieri necesse est, et ratio, quae diuinis 
inest, fit sono causa modulaminis. Hoc Pythagoras 
primus omnium Graiae gentis hominum mente concepit :
et intellexit quidem, compositum quiddam de sphaeris 
sonare propter necessitatem rationis, quae a coelestibus
non recedit; sed quae esset illa ratio, uel quibus obseruanda 
modis, non facile deprehendebat : cumque eum 
frustra tantae tamque arcanae rei diuturna inquisitio fatigaret, 
fors obtulit, quod cogitatio alta non reperit. Cum 
enim casu praeteriret in publico fabros, ignitum ferrum 
ictibus mollientes, in aures eius malleorum soni certo sibi 
respondentes ordine repente ceciderunt : in quibus ita 
grauitati acumina consonabant, ut utrumque ad audientis 
sensum stata dimensions remearet, et ex uariis impulsibus 
unum sibi consonans nasceretur. Hinc occasionem 
sibi oblatam ratus deprehendendi oculis et manibus, quod 
olim cogitatione quaerebat, fabros adit, et imminens operi
curiosius intuetur, annotans sonos, qui de singulorum 
lacertis conficiebantur. Quos eum ferientium uiribus adscribendos 
putaret, iubet, ut inter se malleolos mutent :
quibus mutatis, sonorum diuersitas ab hominibus recedens 
malleolos sequebatur. Tunc omnem curam ad pondera 
eorum examinanda uertit : cumque sibi diuersitatem ponderis, 
quod habebatur in singulis, annotasset; aliis ponderibus, 
in maius minusue excedentibus, fieri malleos imperauit, 
quorum ictibus soni nequaquam prioribus similes, 
nec ita sibi consonantes, exaudiebantur. Tunc animaduertit, 
concordiam uocis lege ponderum prouenire; 
collectisque omnibus numeris, quibus consentiens sibi diuersitas 
ponderum continebatur, ex malleis ad fides uertit 
examen; et intestina ouium, uel boum neruos tam uariis
ponderibus illigatis tetendit, qualia in malleis fuisse didicerat : 
talisque ex his concentus euenit, qualem prior 
obseruatio non frustra animaduersa promiserat, adiecta 
dulcedine, quam natura fidium sonora praestabat. Hic Pythagoras 
tanti secreti campos, deprehendit numeros, ex 
quibus soni sibi consoni nascerentur : adeo ut fidibus sub 
hac numerorum obseruatione compositis, certae certis, 
aliaeque aliis conuenientium sibi numerorum concordia 
tenderantur; ut una impulsa plectro, alia licet longe posita, 
sed numeris conueniens, simul sonaret. Ex omni autem 
innumera uarietate numerorum pauci et numerabiles 
inuenti sunt, qui sibi ad efficiendum musicam conuenirent. 
Sunt autem hi sex omnes, epitritus, hemiolius, duplaris, 
triplaris, quadruplus et epogdous. Et est epitritus, cum 
de duobus numeris maior habet totum minorem, et insuper 
eius tertiam partem; ut sunt quatuor ad tria. Nam 
in quatuor sunt tria, et tertia pars trium, id est, unum :
et is numerus uocatur epitritus : deque eo nascitur symphonia, 
quae appellatur g-dia g-tessarohn. Hemiolius est, cum 
de duobus numeris maior habet totum minorem, et insuper 
eius medietatem; ut sunt tria ad duo : nam in tribus 
sunt duo, et media pars eorum, id est, unum; et ex hoc 
numero, qui hemiolius dicitur, nascitur symphonia, quae 
appellatur g-dia g-pente. Duplaris numerus est, cum de duobus 
numeris minor bis in maiore numeratur; ut sunt quatuor 
ad duo : et ex hoc duplari nascitur symphonia, cui 
nomen est g-dia g-pasohn. Triplaris autem, cum de duobus 
numeris minor ter in maiore numeratur; ut sunt tria ad 
unum : et ex hoc numero symphonia procedit, quae dicitur 
g-dia g-pasohn g-kai g-dia g-pente. Quadruplus est, cum de duobus 
numeris minor quater in maiore numeratur ; ut sunt quatuor 
ad unum : qui numerus facit symphoniam, quam dicunt 
g-dis g-dia g-pasohn. Epogdous est numerus, qui intra se 
habet minorem et insuper eius octauam partem, ut nouem 
ad octo, quia in nouem et octo sunt, et insuper octaua 
pars eorum, id est, unum. Hic numerus sonum parit, 
quem tonon musici uocauerunt. Sonum uero tono minorem 
ueteres quidem semitonium uocitare uoluerunt. Sed 
non ita accipiendum est, ut dimidius tonus putetur; quia 
nec semiuocalem in litteris pro medietate uocalis accipimus. 
Deinde tonus per naturam sui in duo diuidi sibi aequa 
non poterit. Cum enim ex nouenario numero constet, 
nouem autem nunquam aequaliter diuidantur; tonus in 
duas diuidi medietates recusat. Sed semitonium uocauerunt 
sonum tono minorem : quem tam paruo distare a 
tono deprehensum est, quantum hi duo numeri inter se 
distant, id est, ducenta quadraginta tria, et ducenta quinquaginta 
sex. Hoc semitonium Pythagorici quidem ueteres 
diesin nominabant : sed sequens usus sonum semitonio 
minorem diesin constituit nominandum. Plato semitonium 
limma uocitauit. Sunt igitur symphoniae quinque, 
id est, g-dia g-tessarohn, g-dia g-pente, g-dia g-pasohn, g-dia g-pasohn 
g-kai g-dia g-pente, g-kai g-dis g-pasohn. sed hic numerus 
symphoniarum ad musicam pertinet, quam uel flatus humanus 
intendere, uel capere potest humanus auditus. Ultra autem 
se tendit harmoniae coelestis accessio, id est, usque 
ad quater g-dia g-pasohn g-kai g-dia g-pente. Nunc interim de his, 
quas nominauimus, disseramus. Symphonia diatessaron 
constat de duobus tonis et semitonio; ut minutias, quae 
in additamento sunt, relinquamus, ne difficultatem creemus : 
et fit ex epitrito. Diapente constat ex tribus tonis et 
hemtonio; et fit de hemiolio. Diapason constat de sex tonis; 
et fit de duplari. Verum g-dia g-pasohn g-kai g-dia g-pente constat 
ex nouem tonis et hemitonio; et fit de triplari numero. 
Dis autem diapason continet tonos duodecim; et fit ex quadruplo.

[2,2] CAPUT II. Plato quem in modum animam mundi ex numeris 
fabricatam esse docuerit ; et quod hinc etiam probari possit, 
concentum quendam esse coelestium corporum.
Hinc Plato, postquam et Pythagoricae successione doctrinae, 
et ingenii proprii diuina profunditate cognouit, 
nullam esse posse sine his numeris iugabilem competentiam, 
in Timaeo suo mundi animam per istorum numerorum 
contextionem ineffabili prouidentia Dei fabricatoris 
instituit. Cuius sensus, si huic operi fuerit appositus, plurimum 
nos ad uerborum Ciceronis, quae circa disciplinam 
musicae uidentur obscura, intellectum iuuabit. Sed ne, 
quod in patrocinium alterius expositionis adhibetur, ipsum 
per se difficile credatur; pauca nobis praemittenda sunt, 
quae simul utriusque intelligentiam faciant lucidiorem. 
Omne solidum corpus trina dimensione distenditur : habet 
enim longitudinem, latitudinem, profunditatem; nec potest 
inueniri in quolibet corpore quarta dimensio : sed his 
tribus omne corpus solidum continetur. Geometrae tamen 
alia sibi corpora proponunt, quae appellant mathematica, 
cogitationi tantum subiicienda, non sensui. Dicunt enim, 
punctum corpus esse indiuiduum, in quo neque longitudo, 
neque latitudo, neque altitudo deprehendatur: quippe quod 
in nullas partes diuidi possit. Hoc protractum efficit lineam, 
id est, corpus unius dimensionis. Longum est enim sine 
lato, sine alto; et duobus punctis ex utraque parte solam 
longitudinem terminantibus continetur. Hanc lineam si geminaueris, 
alterum mathematicum corpus efficies, quod 
duabus dimensionibus aestimatur, longo latoque; sed alto 
caret (et hoc est, quod apud illos superficies uocatur) 
punctis autem quatuor continetur, id est, per singulas 
lineas binis. Si uero hae duae lineae fuerint duplicatae, ut 
subiectis duabus duae superponantur, adiicietur profunditas; 
et hinc solidum corpus efficietur, quod sine dubio
octo angulis continebitur : quod uidemus in tessera, quae 
graeco nomine cubus uocatur. His geometricis rationibus 
applicatur natura numerorum. Et g-monas punctum putatur,
quia sicut punctum corpus non est, sed ex se facit corpora, 
ita monas numerus esse non dicitur, sed origo numerorum. 
Primus ergo numerus in duobus est; qui similis est 
lineae de puncto sub gemina puncti terminatione productae. 
Hic numerus, duo, geminatus de se efficit quatuor, ad similitudinem 
mathematici corporis, quod sub quatuor 
punctis longo latoque distenditur. Quaternarius quoque 
ipse geminatus octo efficit; qui numerus solidum corpus 
imitatur : sicut duas lineas diximus, duabus superpositas, 
octo angulorum dimensione integram corporis soliditatem 
creare. Et hoc est, quod apud geometras dicitur, bis bina 
bis corpus esse iam solidum. Ergo a pari numero accessio 
usque ad octo, soliditas est corporis. Ideo inter principia 
huic numero plenitudinem deputauit. Nunc oportet ex impari 
quoque numero, quemadmodum idem efficiatur, inspicere. 
Et quia tam paris, quam imparis numeri monas origo 
est, ternarius numerus prima linea esse credatur. Hic triplicatus 
nouenarium numerum facit : qui et ipse quasi de 
duabus lineis longum latumque corpus efficit; sicut quaternarius 
secundum de paribus efficit : item nouenarius 
triplicatus tertiam dimensionem praestat ; et ita a parte 
imparis numeri in uiginti septem , quae sunt ter terna ter, 
solidum corpus efficitur : sicut in numero pari bis bina
bis, qui est octonarius, soliditatem creauit. Ergo ad efficiendum 
utrobique solidum corpus monas necessaria est, 
et sex alii numeri, id est, terni, a pari et impari. A pari 
quidem, duo, quatuor, octo : ab impari autem, tria, nouem, 
uiginti septem. Timaeus igitur Platonis in fabricanda 
mundi anima, consilium diuinitatis enuntians, ait, illam 
per hos numeros fuisse contextam, qui et a pari et ab impari 
cubum, id est, perfectionem soliditatis efficiunt : non 
quia aliquid significaret illam habere corporeum; sed ut 
posset uniuersitatem animando penetrare, et mundi solidum 
corpus implere, per numeros soliditatis effecta est. 
Nunc ad ipsa Platonis uerba ueniamus. Nam cum de Deo, 
animam mundi fabricante, loqueretur, ait : Primam ex 
omni firmamento partem tulit. Hinc sumsit duplam partem 
prioris, tertiam uero secundae hemioliam, sed primae triplam, 
et quartam duplam secundae, quintam tertiae triplam, 
sextam primae octuplam, et septimam uicies septies 
a prima multiplicatam. Post haec spatia, quae inter duplos 
et triplos numeros hiabant, insertis partibus adimplebat; ut 
binae medietates singula spatia colligarent. Ex quibus uinculis 
hemiolii, et epitriti, et epogdoi nascebantur. Haec Platonis 
uerba ita a nonnullis excepta sunt, ut primam partem 
monada crederent ; secundam, quam dixi duplam prioris,
dualem numerum esse confiderent; tertiam, ternarium 
numerum, qui ad duo hemiolius est, ad unum triplus; et 
quartam, quatuor, qui ad secundum, id est, ad duo duplus 
est; quintam, nouenarium, qui ad tertium, id est, 
ad tria triplus est; sextam autem octonarium, qui primum 
octies continet. At uero pars septima in uiginti et septem
fuit : quae faciunt, ut diximus, augmentum tertium imparis 
numeri. Alternis saltibus enim, ut animaduertere 
facile est, processit illa contextio : ut post monadem, 
quae et par, et impar est, primus par numerus poneretur, 
id est, duo; deinde sequeretur primus impar, id est, tria; 
quarto loco secundus par, id est, quatuor; quinto loco 
secundus impar, id est, nouem; sexto loco tertius par, id 
est, octo; septimo loco tertius impar, id est, uiginti et 
septem : ut, quia impar numerus mas habetur, et par 
femina, ex pari et impari, id est, ex mari et femina nasceretur, 
quae erat uniuersa paritura, et ad utriusque soliditatem 
usque procederet, quasi solidum omne penetratura. 
Deinde ex his numeris fuerat componenda, qui soli 
continent iugabilem competentiam, quia omne mundo 
ipsa erat iugabilem praestatura concordiam. Nam duo ad 
unum dupla sunt; de duplo autem diapason symphoniam 
nasci, iam diximus. Tria uero ad duo hemiolium numerum 
faciunt: hinc oritur diapente. Quatuor ad tria epitritus numerus 
est : ex hoc componitur diatessaron. Item quatuor 
ad unum in quadrupli ratione censentur; ex quo symphonia 
disdiapason nascitur. Ergo mundi anima, quae ad motum 
hoc, quod uidemus, uniuersitatis corpus impellit, 
contexta numeris musicam de se creantibus concinentiam, 
necesse est ut sonos musicos de motu, quem proprio impulsa 
praestat, efficiat; quorum originem in fabrica suae 
contextionis inuenit. Ait enim Plato, ut supra retulimus, 
auctorem animae Deum, post numerorum inter se imparium 
contextionem, hemioliis, epitritis, et epogdois, et 
limmate hiantia interualla supplesse. Ideo doctissime Tullius 
in uerbis suis ostendit Platonici dogmatis profunditatem. 
"Quis hic, inquam, quis est, qui complet aures 
meas tantus et tam dulcis sonus? Hic est, inquit, ille,
qui interuallis disiunctus imparibus, sed tamen pro rata 
parte ratione distinctis, impulsu et motu ipsorum orbium 
efficitur". Vides, ut interualla commemorat, et haec 
inter se imparia esse testatur; nec diffitetur rata ratione 
distincta : quia secundum Timaeum Platonis imparium 
inter se interualla numerorum, ratis ad se numeris, 
hemioliis scilicet, epitritis, et epogdois, hemitoniisque distincta 
sunt; quibus omnis canora ratio continetur. Hinc 
enim animaduertitur, quia haec uerba Ciceronis nunquam 
profecto ad intellectum paterent, nisi hemioliorum, epitritorum, 
et epogdoorum ratione praemissa, quibus interualla 
numerorum distincta sunt, et nisi Platonicis numeris, 
quibus mundi anima est contexta, patefactis, et ratione 
praemissa, cur ex numeris musicam creantibus
anima intexta sit. Haec enim omnia et causam mundani motus 
ostendunt, quem solus animae praestat impulsus, et 
necessitatem musicae concinentiae, quam motui, a se facto, 
inserit anima, innatam sibi ab origine.

[2,3] CAPUT III. Aliis praeterea indiciis ac rationibus concentum 
ilium motuum coelestium posse ostendi : quodque interualla 
ea, quae esse in anima ratione sola intelliguntur, 
reuera in ipso mundi corpore deprehendantur.
Hinc Plato in Republica sua, cum de sphaerarum coelestium 
uolubilitate tractaret, singulas ait Sirenas singulis 
orbibus insidere, significans, sphaerarum motu cantum 
numinibus exhiberi. Nam Siren, Dea canens graeco intellectu 
ualet. Theologi quoque nouem Musas, octo sphaerarum 
musicos cantus, et unam maximam concinentiam, quae 
confit ex omnibus, esse uoluere. Unde Hesiodus in Theogonia 
sua octauam Musam Uraniam uocat; quia post septem 
uagas, quae subiectae sunt, octaua stellifera sphaera 
superposita proprio nomine coelum uocatur : et, ut ostenderet, 
nonam esse et maximam, quam conficit sonorum 
concors uniuersitas, adiecit,
g-Kalliopeh g-th' g-heh g-deh g-prophestateh g-estin g-hapaseohn,
ex nomine ostendens ipsam uocis dulcedinem nonam Musain 
uocari : (nam g-Kalliopeh optimae uocis graeca interpretatio
est) et, ut ipsam esse, quae confit ex omnibus, pressius 
indicaret, assignauit illi uniuersitatis uocabulum, uidelicet, 
g-heh g-deh g-prophestateh g-hapaseohn. Nam et Apollinem ideo 
g-Mousehgetehn uocant, quasi ducem et principem orbium 
ceterorum, ut ipse Cicero refert : "Dux, et princeps, et 
moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio". 
Musas esse mundi cantum etiam sciant, qui eas 
Camenas, quasi canenas a canendo dixerunt. Ideo canere 
coelum etiam theologi comprobantes, sonos musicos sacrificiis 
adhibuerunt; qui apud alios lyra uel cithara, apud 
nonnullos tibiis aliisue musicis instrumentis fieri solebant. 
In ipsis quoque hymnis Deorum per stropham et antistropham 
metra canoris uersibus adhibebantur; ut per stropham 
rectus orbis stelliferi motus, per antistropham diuersus 
uagarum regressus praedicaretur. Ex quibus duobus 
motibus primus in natura hymnus dicandus Deo sumsit 
exordium. Mortuos quoque ad sepulturam prosequi 
oportere cum cantu, plurimarum gentium uel regionum 
instituta sanxerunt, persuasione hoc, quia post corpus 
animae ad originem dulcedinis musicae, id est, ad coelum 
redire credantur. Nam ideo in hac uita omnis anima musicis
sonis capitur, ut non soli, qui sunt habita cultiores, 
uerum uniuersae quoque barbarae nationes cantus, quibus 
uel ad ardorem uirtutis animentur, uel ad mollitiem uoluptatis 
resoluantur, exerceant : quia anima in corpus defert 
memoriam musicae, cuius in coelo fuit conscia ; et ita delinimentis 
canticis occupatur, ut nullum sit tam immite, tam 
asperum pectus, quod non oblectamentorum talium teneatur 
affectu. Hinc aestimo et Orphei uel Amphionis fabulam, quorum 
alter animalia ratione carentia, alter saxa quoque trahere 
cantibus ferebatur, sumsisse principium; quia primi forte 
gentes, uel sine rationis cultu barbaras, uel saxi instar 
nullo affectu mobiles, ad sensum uoluptatis canendo traxerunt. 
Ita denique omnis habitus animae cantibus gubernatur, 
ut et ad bellum progressui, et item receptui canatur 
cantu, et excitante, et rursus sedante uirtutem : "dat somnos 
adimitque"; nec non curas et immittit, et retrahit :
iram suggerit, clementiam suadet, corporum quoque morbis 
medetur. Nam hinc est, quod aegris remedia praestantes 
praecinere dicuntur. Et quid mirum, si inter homines 
musicae tanta dominatio est, cum aues quoque, ut lusciniae, 
ut cygni, aliaeue id genus, cantum ueluti quadam 
disciplina artis exerceant; nonnullae uero uel aues, uel 
terrenae seu aquatiles beluae, inuitante cantu in retia 
sponte decurrant, et pastoralis fistula ad pastum progressis 
quietem imperet gregibus ? Nec mirum; inesse enim mundanae 
animae causas musicae, quibus est intexta, praediximus. 
Ipsa autem mundi anima uiuentibus omnibus uitam ministrat :
"Hinc hominum pecudumque genus uitaeque uolantum, 
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus".
Iure igitur musica capitur omne, quod uiuit; quia coelestis 
anima, qua animatur uniuersitas, originem sumsit ex 
musica. Haec, dum ad sphaeralem motum mundi corpus 
impellit, sonum efficit, qui interuallis est disiunctus imparibus, 
sed tamen pro rata parte ratione distinctis, sicut 
a principio ipsa contexta est. Sed haec interualla, quae in 
anima, quippe incorporea, sola aestimantur ratione, non 
sensu, quaerendum est, utrum et in ipso mundi corpore 
dimensio librata seruauerit. Et Archimedes quidem studiorum 
numerum deprehendisse se credidit, quibus a terrae 
superficie luna distaret, et a luna Mercurius, a Mercurio 
Venus, sol a Venere, Mars a sole, a Marte Iuppiter, 
Saturnus a Ioue. Sed et a Saturni orbe usque ad ipsum 
stelliferum coelum omne spatium se ratione emensum 
putauit. Quae tamen Archimedis dimensio a Platonicis 
repudiata est, quasi dupla et tripla interualla non seruans :
et statuerunt hoc esse credendum , ut, quantum est a
terra usque ad lunam, duplum sit a terra usque ad solem; 
quantumque est a terra usque ad solem, triplum sit a 
terra usque ad Venerem; quantumque est a terra usque 
ad Venerem, quater tantum sit a terra usque ad Mercurii 
stellam; quantumque est ad Mercurium a terra, nouies 
tantum sit a terra usque ad Martem; et quantum a terra 
usque ad Martem est, octies tantum sit a terra usque ad 
Iouem; quantumque est a terra usque ad Iouem, septies 
et uicies tantum sit a terra usque ad Saturni orbem. Hanc 
Platonicorum persuasionem Porphyrius libris suis inseruit, 
quibus Timaei obscuritatibus nonnihil lucis infudit : aitque, 
eos credere, ad imaginem contextionis animae haec esse in 
corpore mundi interualla, quae epitritis, hemioliis, et 
epogdois, hemitoniisque complentur,.et limmate; et ita 
prouenire concentum : cuius ratio in substantia animae 
contexta, mundano quoque corpori, quod ab anima mouetur, 
inserta est. Unde ex omni parte docta et perfecta est Ciceronis 
assertio, qui interuallis imparibus, sed tamen pro rata parte 
ratione distinctis, coelestem sonum dicit esse disiunctum.

[2,4] CAPUT IV. Qui fiat, ut inter sonos coelestis illius concentus 
alias acutior sit, alius grauior : quodnam ibi melodiae sit 
genus; et cur sonus ille a nobis non audiatur.
"Nunc locus admonet, ut de grauitate et acumine sonorum 
diuersitates, quas asserit, reuoluamus. Et natura fert, ut 
extrema ex altera parte grauiter, ex altera autem acute 
sonent : quam ob causam summus ille coeli stelliferi cursus, 
cuius conuersio est concitatior, acute excitato mouetur 
sono, grauissimo autem hic lunaris atque infimus". 
Diximus, nunquam sonum fieri, nisi aere percusso. Ut 
autem sonus ipse aut acutior, aut grauior proferatur, ictus 
efficit : qui, dum ingens et celer incipit, acutum sonum
praestat; si tardior leniorue, grauiorem. Indicio est uirga, 
quae, dum auras percutit, si impulsa cito feriat, sonum 
acuit; si lentior, grauius ferit auditum. In fidibus quoque 
idem uidemus : quae, si tractu artiore tenduntur, acute 
sonant; si laxiore, grauius. Ergo et superiores orbes, dum 
pro amplitudine sua impetu grandiore uoluuntur, dumque 
spiritu, ut in origine sua fortiore tenduntur; propter ipsam, 
ut ait, concitatiorem conuersionem acute excitato 
mouentur sono; grauissimo autem hic lunaris atque infimus : 
quoniam spiritu, ut in extremitate languescente iam 
uoluitur, et, propter angustias, quibus penultimus orbis 
artatur, impetu leniore conuertitur. Nec secus probamus 
in tibiis; de quarum foraminibus uicinis ori inflantis 
sonus acutus emittitur; de longinquis autem et termino 
proximis, grauior : item acutior per patentiora foramina, 
grauior per angusta. Et utriusque causae ratio una est; 
quia spiritus ubi incipit, fortior est; defectior, ubi desinit: 
et quia maiorem impetum per maius foramen impellit; 
contra autem in angustis contingit, et eminus positis. 
Ergo orbis altissimus, et ut in immensum patens, et ut 
spiritu eo fortiore, quo origini suae uicinior est, incitatus, 
sonorum de se acumen emittit. Vox ultimi et pro spatii 
breuitate, et pro longinquitate iam frangitur. Hinc quoque
apertius approbatur, spiritum, quantum ab origine sua 
deorsum recedit, tantum circa impulsum fieri leniorem; 
ut circa terram, quae ultima sphaerarum est, tam concretus, 
tam densus habeatur, ut causa sit terrae in una sede 
semper haerendi; nec in quamlibet partem permittatur 
moueri, obsessa undique circumfusi spiritus densitate. In 
sphaera autem ultimum locum esse, qui medius est, 
antecedentibus iam probatum est. Ergo uniuersi mundani 
corporis sphaerae nouem sunt. Prima illa stellifera, quae proprio 
nomine coelum dicitur, et aplanes apud Graecos uocatur, 
arcens et continens ceteras. Haec ab oriente semper 
uoluitur in occasum. Subiectae septem, quas uagas dicimus; 
ab occidente in orientem feruntur. Nona terra sine 
motu. Octo sunt igitur, quae mouentur : sed septem soni 
sunt, qui concinentiam de uolubilitate conficiunt; propterea 
quia Mercurialis et Venerius orbis pari ambitu comitati 
solem, uiae eius tanquam satellites obsequuntur, et ideo 
a nonnullis astronomiae studentibus eandem uim sortiri 
existimantur. Unde ait: "illi autem octo cursus, in quibus 
eadem uis est duorum, septem efficiunt distinctos interuallis
sonos ; qui numerus rerum omnium fere nodus est".
Septenarium autem numerum rerum omnium modum esse,
plene, cum de numeris superius loqueremur, expressimus. 
Ad illuminandam, ut aestimo, obscuritatem uerborum Ciceronis, 
de musica tractatus succinctus a nobis, qua licuit 
breuitate, sufficiet. Nam netas, et hypatas, aliarumque 
fidium uocabula percurrere, et tonorum uel limmatum 
minuta subtilia, et quid in sonis pro littera, quid pro syllaba, 
quid pro integro nomine accipiatur, asserere, ostentantis 
est, non docentis. Nec enim, quia fecit in hoc loco Cicero 
musicae mentionem, occasione hac eundem est per uniuersos 
tractatus, qui possunt esse de musica : quos, quantum 
mea fert opinio, terminum habere non aestimo : sed 
illa sunt persequenda, quibus uerba, quae explananda 
receperis, possint liquere : quia in re naturaliter obscura, 
qui in exponendo plura, quam necesse est, superfundit, 
addit tenebras, non adimit densitatem. Unde finem de hac 
tractatus parte faciemus, adiecto uno, quod scitu dignum 
putamus : quia cum sint melodiae musicae tria genera, 
enarmonium, diatonum, et chromaticum, primum quidem 
propter nimiam sui difficultatem ab usu recessit; tertium 
uero est infame mollitie. Unde medium, id est, diatonum, 
mundanae musicae doctrina Platonis adscribitur. Nec hoc 
inter praetereunda ponemus, quod musicam perpetua coeli
uolubilitate nascentem, ideo claro non sentimus auditu, 
quia maior sonus est, quam ut humanarum aurium recipiatur 
angustiis. Nam, si Nili catadupa ab auribus incolarum 
amplitudinem fragoris excludunt, quid mirum, si 
nostrum sonus excedit auditum, quem mundanae molis 
impulsus emittit? Nec enim de nihilo est, quod ait : "qui 
complet aures meas tantus et tam dulcis sonus"? sed 
uoluit intelligi, quod si eius, qui caelestibus meruit interesse 
secretis, completae aures sunt soni magnitudine, 
superest, ut ceterorum hominum sensus mundanae continentiae 
non capiat auditum. Sed iam tractatum ad sequentia conferamus.

[2,5] CAPUT V. Terre medietatem eam, in qua nos sumus, quinque 
esse distinctam zonis : quodque ex iis duae tantum sint 
habitabiles; quarum altera habitetur a nobis, alteram qui 
incolant homines, ignoretur : tum uero et in reliqua terrae 
medietate zonas esse easdem; et inter illas duas quoque 
ab hominibus habitari.
Vides habitari in terra raris et angustis lotis, et in 
ipsis quasi maculas, ubi habitetur, uastas solitudines 
interiectas ; eosque, qui incolunt terram, non modo 
interruptos ita esse, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios 
manare possit, sed partim obliquos, partim transuersos, 
partim etiam aduersos stare uobis : a quibus exspectare
gloriam certe nullam potestis. Cernis autem eandem 
terram quasi quibusdam redimitam et circumdatam 
cingulis; e quibus duos maxime inter se diuersos, et 
coeli uerticibus ipsis ex utraque parte subnixos, obriguisse 
pruina uides; medium autem illum et maximum 
solis ardore torreri. Duo sunt habitabiles; quorum australis 
ille, in quo qui insistunt, aduersa uobis urgent 
uestigia, nihil ad uestrum genus : hic autem alter subiectus 
aquiloni, quem incolitis, cerne quam tenui uos 
parte contingat. Omnis enim terra, quae colitur a uobis, 
angusta uerticibus, lateribus latior, parua quaedam est 
insula, circumfusa illo mari, quod Atlanticum, quod 
magnum, quem Oceanum appellatis in terris : qui tamen 
tanto nomine quam sit paruus, uides. » Postquam 
coelum, quo omnia continentur, et subiectarum sphaerarum 
ordinem motumque, ac de motu sonum, coelestis 
musicae modos et numeros explicantem, et aerem subditum 
lunae Tullianus sermo, per necessaria et praesenti 
operi apta ductus, ad terram usque descripsit; ipsius 
iam terrae descriptionem, uerborum parcus, rerum foecundus, 
absoluit. Etenim maculas habitationum, ac de 
ipsis habitatoribus alios interruptos aduersosque, obliquos 
etiam et transuersos alios nominando, terrenae 
sphaerae globositatem sermone tantum, non coloribus pinxit. 
Illud quoque non sine perfectione doctrinae est, 
quod cum aliis nos non patitur errare, qui terram semel 
cingi Oceano crediderunt. Nam si dixisset, "omnis terra 
parua quaedam est insula, circumfusa illo mari"; 
unum Oceani ambitum dedisset intelligi. Sed adiiciendo, 
"quae colitur a uobis", ueram eius diuisionem, de qua paulo 
post disseremus, nosse cupientibus intelligendam reliquit. 
De quinque autem cingulis ne, quaeso, aestimes duorum 
romanae facundiae parentum Maronis et Tullii dissentire 
doctrinam : cum hic ipsis cingulis terram redimitam dicat, 
ille iisdem, quas graeco nomine zonas uocat, asserat 
coelum teneri. Utrumque enim incorruptam ueramque, 
nec alteri contrariam retulisse rationem, procedente 
disputatione constabit. Sed ut omnia, quae hoc loco explananda 
recepimus; liquere possint, habendus est primum 
sermo de cingulis : quia situ eorum ante oculos locato, 
cetera erunt intellectui proniora. Prius autem qualiter terram 
coronent, deinde quemadmodum coelum teneant, 
explicandum est. Terra et nona, et ultima sphaera est. 
Hanc diuidit horizon , id est, finalis circulus, de quo ante 
retulimus: ergo medietas, cuius partem nos incolimus, 
sub eo coelo est, quod fuerit super terram, et reliqua medietas 
sub illo : quod dum uoluitur, ad ea loca, quae ad 
nos uidentur inferiora, descendit. In medio enim locata,
ex omni sui parte coelum suspicit. Huius igitur ad coelum 
breuitas, cui punctum est, ad nos uero immensa globositas, 
distinguitur locis inter se uicissim pressis nimietate 
uel frigoris, uel caloris, geminam nacta inter diuersa 
temperiem. Nam et septemtrionalis et australis extremitas, 
perpetua obriguerunt pruina : et hi uelut duo sunt 
cinguli, quibus terra redimitur; sed ambitu breues, quasi 
extrema cingentes. Horum uterque habitationis impatiens 
est; quia torpor ille glacialis nec animali, nec frugi, 
uitam ministrat. Illo enim aere corpus alitur, quo herba 
nutritur. Medius cingulus, et ideo maximus, aeterno 
afflatu continui caloris ustus, spatium, quod et lato ambitu 
et prolixius occupauit, nimietate feruoris facit inhabitabile 
uicturis. Inter extremos uero et medium duo maiores 
ultimis, medio minores, ex utriusque uicinitatis 
intemperie temperantur : in hisque tantum uitales auras 
natura dedit incolis carpere. Et, quia animo facilius illabitur 
concepta ratio descriptione, quam sermone; esto 
orbis terrae, cui adscripta sunt a, b, c, d, et circa a, adscribantur 
n et l; circa b autem m et k; et circa c, g et 
i; et circa d, e et f; et ducantur rectae lineae a signis ad 
signa, quae dicimus, id est a g, in i; ab m, in n; a k,
in l; ab e, in f. Spatia igitur duo aduersa sibi, id est, 
unum a c, usque ad lineam, quae in i ducta est; alterum 
a d, usque ad lineam, quae in f ducta est, intelligantur 
pruina obriguisse perpetua. Est enim superior septemtrionalis, 
inferior australis extremitas. Medium uero ab n, 
usque in l, zona sit torrida. Restat, ut cingulus ab i, usque 
ad n, subiecto calore et superiore frigore temperetur :
rursus ut zona, quae est inter l et f, accipiat de superiecto 
calore et subdito frigore temperiem. Nec excogitatas 
a nobis lineas, quas duximus, aestimetur. Circi sunt enim, 
de quibus supra retulimus, septemtrionalis et australis, 
et tropici duo. Nam aequinoctialem hoc loco, quo de terra 
loquimur, non oportet adscribi, qui opportuniore loco rursus 
addetur. Licet igitur sint hae duae "mortalibus aegris 
munere concessae Diuum", quas diximus temperatas, non 
tamen ambae zonae hominibus nostri generis indultae sunt :
sed sola superior, quae est ab i, usque ad n, incolitur ab 
omni, quale scire possumus, hominum genere, Romani 
Graeciue sint, uel barbari cuiusque nationis. llla uero ab 
l, usque ad f, sola ratione intelligitur, quod propter similem 
temperiem similiter incolatur : sed a quibus, neque 
licuit unquam nobis, nec licebit cognoscere. Interiecta
enim torrida utrique hominum generi commercium ad se 
denegat commeandi. Denique de quatuor habitationis nostrae 
cardinibus, oriens, occidens, et septemtrio, suis 
uocabulis nuncupantur; quia ab ipsis exordiis suis 
sciuntur a nobis. Nam etsi septemtrionalis extremitas 
inhabitabilis est, non multo tamen est a nobis remota. 
Quarto uero nostrae habitationis cardini causa haec alterum 
nomen dedit, ut meridies non australis uocaretur; 
quia et ille est proprie australis, qui de altera extremitate 
procedens, aduersus septemtrionali est : et hunc meridiem 
iure uocitari facit locus, de quo incipit nobis dies. 
Nam, quia sentiri incipit a medio terrae, in qua medii est 
usus diei, ideo tanquam quidam medidies, una mutata 
littera, meridies nuncupatus est. Sciendum est autem, 
quod uentus, qui per hunc ad nos cardinem peruenit, id 
est, auster, ita in origine sua gelidus est, ut apud nos 
commendabilis est blando rigore septemtrio : sed, quia 
per flammam torridae zonae ad nos commeat, admixtus 
igni calescit; et, qui incipit frigidus, calidus peruenit. 
Neque enim uel ratio, uel natura pateretur, ut ex duobus 
aequo pressis rigore cardinibus, dissimili tactu status 
emitteretur. Nec dubium est, nostrum quoque septemtrionem 
ad illos, qui australi adiacent, propter eandem rationem 
calidum peruenire; et austrum corporibus eorum 
genuino aurae suae rigore blandiri. Eadem ratio nos non 
permittit ambigere, quin per illam quoque superficiem 
terrae, quae ad nos habetur inferior, integer zonarum 
ambitus, quae hic temperatae sunt, eadem ductu temperatus 
habeatur; atque ideo illic quoque eaedem duae zonae 
a se distantes similiter incolantur. Aut dicat, quisquis 
huic fidei obuiare mauult, quid sit, quod ab hac eum 
definitione deterreat. Nam si nobis uiuendi facultas est in 
hac terrarum parte, quam colimus, quia calcantes humum 
coelum suspicimus super uerticem, quia sol nobis et oritur, 
et occidit, quia circumfuso fruimur aere, cuius spiramus 
haustu : cur non et illic aliquos uiuere credamus, 
ubi eadem semper in promptu sunt? Nam, qui ibi dicuntur 
morari, eandem credendi sunt spirare auram; quia 
eadem est in eiusdem zonalis ambitus continuatione temperies. 
Idem sol illis et obire dicetur nostro ortu ; et 
orietur, cum nobis occidet : calcabunt aeque ut nos humum; 
et supra uerticem semper coelum uidebunt. Nec 
metus erit, ne de terra in coelum decidant, cum nihil unquam 
possit ruere sursum. Si enim nobis, quod asserere 
genus ioci est, deorsum habetur ubi est terra, et sursum 
ubi est coelum : illis quoque sursum erit, quod de inferiore 
suspicient, nec aliquando in superna casuri sunt.
Affirmauerim quoque, et apud illos minus rerum peritos 
haec aestimare de nobis, nec credere posse, nos, in quo 
sumus, loco degere; sed opinari, si quis sub pedibus eorum 
tentaret stare, casurum. Nunquam tamen apud nos 
quisquam timuit, ne caderet in coelum. Ergo nec apud 
illos quisquam in superiora casurus est : sicut omnia 
nutu suo pondera in terram ferri superius relata docuerunt. 
Postremo quis ambigat, in sphaera terrae ita ea, 
quae interiora dicuntur, superioribus suis esse contraria, 
ut est oriens occidenti? Nam in utraque parte par diametros 
habetur. Cum ergo et orientem et occidentem similiter 
constet habitari : quid est, quod fidem huius quoque 
diuersae sibi habitationis excludat ? Haec omnia non otiosus 
lector in tam paucis uerbis Ciceronis inueniet. Nam, cum 
dicit, "terram cingulis suis redimitam atque circumdatam", 
ostendit, per omne corpus terrae eandem temperatorum 
cingulorum continuatam esse temperiem : et, cum 
ait, "in terra maculas habitationum uideri", non eas 
dicit, quae in parte nostrae habitationis, nonnullis desertis 
locis interpositis, incoluntur. Non enim adiiceret, "in 
ipsis maculis uastas solitudines interiectas", si ipsas solitudines 
diceret, inter quas certae partes macularum instar 
haberentur. Sed quia maculas dicit has quatuor, quas 
in duobus terrae hemisphaeriis binas esse ratio monstrauit, 
bene adiecit, interiectas solitudines. Nam sicut
pars, quae habitatur a nobis, multa solitudinum interiectione 
distinguitur : credendum est, in illis quoque 
tribus aliis habitationibus similes esse inter deserta et 
culta distinctiones. Sed et quatuor habitationum incolas 
et relatione situs, et ipsa quoque standi qualitate, depinxit. 
Primum enim ait, alios praeter nos ita incolere terram, 
ut a se interrupti nullam meandi habeant ad se facultatem: 
et uerba ipsa declarant, non eum de uno hominum genere 
loqui, in hac superficie a nobis solius torridae interiectione 
diuiso : (sic enim magis diceret, "ita interruptos, ut nihil 
ab illis ad nos manare possit.) sed dicendo, "ita interruptos, 
ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit", 
qualiter inter se illa hominum genera sint diuisa, significat. 
Quod autem uere ad nostram partem referretur, adiecit 
dicendo de illis, qui et a nobis, et a se inuicem diuisi 
sunt, "partim obliquos, partim transuersos, partim 
etiam aduersos stare nobis". Interruptio ergo non unius 
generis a nobis, sed omnium generum a se diuisorum refertur : 
quae ita distinguenda est. Hi, quos separat a nobis 
perusta, quos Graeci g-antoikous uocant, similiter ab 
illis, qui inferiorem zonae suae incolunt partem, interiecta 
australi gelida separantur. Rursus illos ab g-antoikois suis, 
id est, per nostri cinguli inferiora uiuentibus, interiectio 
ardentis sequestrat : et illi a nobis septemtrionalis extremitatis 
rigore remouentur. Et quia non est una omnium
affinis continuatio, sed interiectae, sunt solitudines ex calore 
uel frigore mutuum negantibus commeatum : has 
terrae partes, quae a quatuor hominum generibus incoluntur, 
maculas habitationum uocauit. Quemadmodum autem 
ceteri omnes uestigia sua figere ad nostra credantur, ipse 
distinxit : et australes quidem aperte pronuntiauit aduersos 
stare nobis, dicendo : "quorum australis ille, in quo 
qui insistunt, aduersa nobis urgent uestigia". Et ideo 
aduersi nobis sunt, quia in parte sphaerae, quae contra 
nos est, morantur. Restat inquirere, quos transuersos et 
quos obliquos nobis stare memorauerit. Sed nec de ipsis 
potest esse dubitatio, quin transuersos stare nobis dixerit 
inferiorem zonae nostrae partem tenentes; obliquos uero 
eos, qui australis cinguli deuexa sortiti sunt.

[2,6] CAPUT VI. Quanta terrae spatia habitationi cesserint, 
quanta inculta sint.
Superest, ut de terrae ipsius spatiis, quanta habitationi 
cesserint, quanta sint inculta, referamus; id est, quae sit 
singulorum dimensio cingulorum. Quod ut facile dinoscas, 
redeundum tibi est ad orbis terrae descriptionem, quam 
paulo ante subiecimus; ut per adscriptarum litterarum notas 
ratio dimensionum lucidius explicetur. Omnis terrae orbis,
id est, circulus, qui uniuersum ambitum claudit, cui adscripta 
sunt a, b, c, d, ab his, qui eum ratione dimensi 
sunt, in sexaginta diuisus est partes. Habet autem totus 
ipse ambitus stadiorum ducenta quinquaginta duo millia. 
Ergo singulae sexagesimae extenduntur stadiis quaternis 
millibus ducenis. Et sine dubio medietas eius, quae est a 
d, per orientem, id est, per a, usque ad c, habet triginta 
sexagesimas, et stadiorum millia centum uiginti sex. Quarta 
uero pars, quae est ab a, usque ad c, incipiens a medio 
perustae, habet sexagesimas quindecim, et stadiorum 
millia sexaginta et tria. Huius quartae partis mensura relata 
constabit totius ambitus plena dimensio. Ab a igitur usque 
ad n, quod est medietas perustae, habet sexagesimas 
quatuor; quae faciunt stadiorum millia sexdecim, cum 
octingentorum adiectione. Ergo omnis perusta partium 
sexagesimarum octo est, et tenet stadiorum millia triginta 
tria, et sexcenta insuper. Latitudo autem cinguli nostri, 
qui temperatus est, id est, a n, usque ad i, habet sexagesimas 
quinque, quae faciunt stadiorum millia uiginti et 
unum; et spatium frigidae ab i, usque ad c, habet sexagesimas 
sex : quae stadiorum tenent uiginti quinque millia 
ducenta. Ex hac quarta parte orbis terrarum, cuius mensuram 
euidenter expressimus, alterius quartae partis magnitudinem, 
ab a usque ad d, pari dimensionum distinctione cognosces. 
Cum ergo quantum teneat sphaerae superficies, 
quae ad nos est omni sua medietate, cognoueris :
de mensura quoque inferioris medietatis, id est, a d, per
b, usque ad c, similiter instrueris. Modo enim, quia orbem 
terrae in plano pinximus, (in plano autem medium 
exprimere non possumus sphaeralem tumorem) mutuati 
sumus altitudinis intellectum a circulo; qui magis horizon, 
quam meridianus uideatur. Ceterum uolo hoc mente 
percipias, ita nos hanc protulisse mensuram, tanquam a 
d, per a, usque ad c, pars terrae superior sit, cuius partem 
nos incolimus; et a d, per b, usque ad c, pars terrae habeatur inferior.

[2,7] CAPUT VII. In coelo easdem inesse zonas, quae insunt terrae; 
atque causam huius diuersitatis esse solem : qui ut accessu 
suo causa caloris est, ita recessu frigus inducit. 
Hoc quoque tractatu proprium sortito finem, nunc illud, 
quod probandum promisimus, asseramus, id est, hos 
cingulos et Maronem bene coelo, et bene terrae assignasse 
Ciceronem; et utrumque non discrepantia, sed consona, 
eademque dixisse. Natura enim coeli hanc in diuersis terrae 
partibus temperiem nimietatemque distinxit : et qualitas 
uel frigoris, uel caloris, quae cuilibet aetheris parti semel 
inhaesit, eandem inficit partem terrae, quam despicit ambiendo. 
Et quia has diuersitates, quae certis finibus terminantur, 
cingulos in coelo uocarunt, necesse est totidem 
cingulos et hic intelligi : sicut in breuissimo speculo, cum 
facies monstratur ingens, tenent in angusto membra uel
lineamenta ordinem, quem sua in uero digesserat amplitudo. 
Sed hic quoque asserendi, quod dicitur, minuemus 
laborem, oculis subiiciendo picturam. Esto enim coeli 
sphaera a, b, c, d, et intra se claudat sphaeram terrae, 
cui adscripta sunt s, x, t, u, et ducatur in coeli sphaera 
circulus septemtrionalis ab i, usque in o; tropicus aestiuus 
a g, in p, et aequinoctialis a b, in a; et tropicus hiemalis 
ab f , in g, et australis ab e, in r; sed et zodiacus ducatur 
ab f, in p; rursus in sphaera terrae ducantur iidem limites 
cingulorum, quos supra descripsimus in n, in m, in l, 
in k. His ita depictis, sine difficultate constabit, singulas 
terrae partes a singulis coeli partibus, super uerticem suum 
impositis, qualitatem circa nimietatem uel temperiem mutuari. 
Nam quod est sursum a d, usque ad r, hoc despicit 
terram ab f, usque ad k; et quod est in coelo ab r, usque 
ad q, hoc inficit terram a k, usque ad l; et quod in coelo 
est a q, usque in p, tale facit in terra ab l, usque ad m, 
qualeque est desuper a p, usque ad o; tale in terra ab m; 
usque ad n; et quale illic ab o, usque ad c, tale hic est ab 
n, usque ad t. Sunt autem in aethere extremitates ambae, 
id est, a d, usque ad r, et a c, usque ad o, aeterno rigore 
densatae. Ideo in terra idem est ab f, usque ad k, et a t, 
usque ad n; rursus in coelo, a q, usque ad p, nimio calore 
feruet. Ideo in terra quoque, ab l, usque ad m, idem feruor 
est. Item sunt in coelo temperies, ab o, usque ad p, 
et a q, in r; ideo sunt hic quoque temperatae, ab n , in 
m, et ab l, in k. Aequinoctialis enim circulus, qui ab a, 
usque ad b, ductus est, mediam secat perustam. Et ipsum
autem scisse Ciceronem, quod terreni cinguli coelestibus 
inficiantur, ex uerbis eius ostenditur. Ait enim : "E quibus 
duo maxime inter se diuersos, et coeli uerticibus ipsis 
ex utraque parte subnixos, obriguisse pruina uides". 
Ecce testatur, finale frigus esse de coelo. Idem quoque de 
feruore medio dicit : "medium autem illum et maximum 
solis ardore torreri". Cum ergo manifeste et rigorem de 
coeli uerticibus, et feruorem de sole in terrae cingulos uenire 
signauerit : ostendit prius in coelo hos easdem cingulos 
constituisse. Nunc, quoniam constitit, easdem in coelo 
et in terra zonas esse uel cingulos, (haec enim unius rei 
duo sunt nomina) iam dicendum est, quae causa in aethere 
hanc diuersitatem qualitatis efficiat. Perusta duobus tropicis 
clauditur, id est, a g, in p, aestiuo : et ab f, in q, 
hiemali. Ab f autem in p, zodiacum describendo perduximus. 
Ergo signum p, tropicus ille Cancer habeatur, et signum f, 
Capricornus. Constat autem, solem neque sursum 
ultra Cancrum, neque ultra Capricornum deorsum meare; 
sed, cum ad tropicorum confinia peruenerit, mox reuerti :
unde et solstitia uocantur. Et quia aestiuus tropicus temperatae 
nostrae terminus est; ideo cum sol ad ipsum finem 
uenerit, facit nobis aestiuos calores, de uicino urens sensu 
maiore subiecta. Illo denique tempore, australi generi reuerti 
hiemem non potest ambigi; quia tunc ab illis sol omni 
uiae suae spatio recedit. Rursus, cum ad f signum, id est, 
ad Capricornum uenerit, facit hiemem nobis recessu suo, 
et illis uicinitate reducit aestatem. Hic notandum est, de 
tribus tantum cardinibus in quamcunque aedem ingredi
solem ; de quarto nunquam. Nam et ab ortu, et ab occasu, 
fenestra solem recipit ; quippe quem orientem obeuntemque 
prospectet. Recipit et a meridie; quia omne iter solis in 
nostro meridie est, ut instruit uisum antelata descriptio. 
Nunquam uero solem fenestra septemtrionis admittit; quia 
nunquam a p signo, ad o, sol accedit; sed a p, semper 
retrocedendo, nunquam fines poli septemtrionalis attingit :
et ideo nunquam per hunc cardinem radius solis infunditur. 
Eiusdem rei probationem umbra quoque cuiuslibet 
corporis sufficiet adstruere. Nam et in occasum cadit, 
oriente sole; et in ortum, cum sit occiduus : medio autem 
die, quia sol meridiem tenet, in septemtrionem umbra 
depellitur; in austrum uero circa nostram habitationem 
impossibile est umbram cuiuslibet corporis cadere, quia 
semper in aduersam soli partem timbra iactatur. Aduersus 
autem austro apud nos sol esse non poterit, cum nunquam 
fines septemtrionales attingat. Sane quoniam pars 
illa perustae, quae temperatae uicina est, admittit habitantes 
illic, id est, trans tropicum; quaecunque habitantur 
spatia, umbram mittunt in austrum eo tempore, quo sol 
Cancrum tenet. Tunc enim eis fit sol septemtrionalis, cum 
tropicum tenet; quod ab illis ad septemtrionem recedit.
Ciuitas autem Syene, quae prouinciae Thebaidos post superiorum 
montium deserta principium est, sub ipso aestiuo 
tropico constituta est : et eo die quo sol certam partem 
ingreditur Cancri, hora diei sexta, (quoniam sol tunc 
super ipsum inuenitur uerticem ciuitatis) nulla illic potest 
in terram de quolibet corpore umbra iactari, sed nec stilus 
hemisphaerii monstrantis horas, quem g-gnohmohna uocant, 
tunc de se potest umbram creare. Et hoc est, quod Lucanus 
dicere uoluit, nec tamen plene, ut habetur, absoluit. 
Dicendo enim, "Atque umbras nunquam flectente Syene",
rem quidem attigit, sed turbauit uerum. Non enim nunquam 
flectit, sed uno tempore ; quod cum sua ratione retulimus. 
His relatis constat, solem nunquam egredi fines perustae, 
quia de tropico in tropicum Zodiacus obliquatus est. 
Manifesta est igitur causa, cur haec zona flammis sit semper 
obnoxia : quippe quam sol totius aethereae flammae et 
fons, et administrator, nunquam relinquat. Ergo ambae 
partes ultimae, id est, septemtrionalis et australis, ad 
quas nunquam solis calor accedit, necessario perpetua
premuntur pruina : duas uero, ut diximus, temperat hinc 
atque illinc uicinia caloris et frigoris. Denique in hac ipsa
zona, quam incolimus, quae tota dicitur temperata, partes 
tamen, quae perusto cingulo uicinae sunt, ceteris calidiores 
sunt : ut est Aethiopia, Arabia, Aegyptus, et Libya; 
in quibus calor ita circumfusi aeris corpus extenuat, ut 
aut nunquam, aut raro cogatur in nubes; et ideo nullus 
paene apud illos usus est imbrium. Rursus, quae usque ad 
frigidae fines pressius accedunt, ut est palus Maeotis, ut 
regiones, quas praeterfluunt Tanais et lster, omniaque super 
Scythiam loca, quorum incolas uetustas Hyperboreos 
uocauit, quasi originem boreae introrsum recedendo transissent, 
adeo aeterna paene premuntur pruina, ut non facile 
explicetur, quanta sit illic frigidae nimietatis iniuria :
loca uero, quae in medio temperatae sunt, quoniam ab utraque 
nimietate longe recedunt, ueram tenent salutaremque temperiem.

[2,8] CAPUT VIII. Obiter quomodo explicandus locus Vergilii 
primo Georgicon de circulo Zodiaco.
Locus nos admonet, ut (quoniam diximus rem, quae a 
nullo possit refelli, utrumque tropicum circum Zodiaco 
terminos facere, nec unquam solem alterutrum tropicum 
excedere posse, uel sursum, uel deorsum meando; trans 
Zodiacum uero circum, id est, trans ustam, quae tropicis 
clauditur, ex utraque parte incipere temperatas) quaeramus, 
quid sit, quod ait Vergilius, quem nullius unquam 
disciplina; error inuoluit : "... duae mortalibus agris
Munere concessae diuum : et uia secta per ambas, 
Obliquus qua se signorum uerteret ordo".
uidetur enim dicere hic uersibus, Zodiacum per temperatas 
ductum, et solis cursum per ipsas ferri : quod nec opinari 
fas est, quia neutrum tropicum cursus colis excedit. 
Num igitur illud attendit, quod diximus, et intra tropicum 
in ea perustae parte, quae uicina est temperatae, habitatores 
esse? nam Syene sub ipso tropico est : Meroe autem 
tribus millibus octingentis stadiis in perustam a Syene 
introrsum recedit : et ab illa usque ad terram cinnamoni 
feracem sunt stadia octingenta; et per haec omnia spatia 
perustae, licet rari, tamen uita fruuntur habitantes. Ultra 
uero iam inaccessum est, propter nimium solis ardorem. 
Cum ergo tantum spatii ex perusta uitam ministret; et sine 
dubio circa uiciniam alterius temperatae, id est, antoecorum, 
tantundem spatii habere perustae fines et parem mansuetudinem, 
non negetur : (paria enim in utraque parte 
sunt omnia) ideo credendum est, per poeticam tubam, 
quae omnia semper in maius extollit, dixisse uiam solis 
sectam per temperatas : quoniam ex utraque parte fines 
perustae in eo sunt similes temperatis, quod se patiuntur 
habitari. An forte poetica licentia particulam pro simili 
paene particula posuit; et pro, "sub ambas", dicere maluit, 
"per ambas"? nam reuera ductus Zodiaci sub ambas temperatas 
ultro citroque peruenit; non tamen per ambas. 
Scimus autem et Homerum ipsum, et in omnibus imitatorem 
huius Maronem, saepe tales mutasse particulas. An, 
(quod mihi uero propius uidetur) "per ambas", pro "inter 
ambas", uoluit intelligi? Zodiacus enim inter ambas temperatas 
uoluitur, non per ambas. Famifariter autem "per", 
pro "inter", ponere solet; sicut alibi quoque,
"Circum perque duas in morem fluminis Arctos".
Neque enim Anguis sidereus Arctos secat: sed, dum et
amplectitur et interuenit, circum eas, et inter eas uoluitur, 
non per eas. Ergo potest constare nobis intellectus, si "per 
ambas", pro "inter ambas", more ipsius poetae dictum 
existimemus. Nobis aliud ad defensionem, ultra haec, quae 
diximus, non occurrit. Verum quoniam in medio posuimus, 
quos fines nunquam uia solis excedat; manifestum 
est autem omnibus, quid Maro dixerit, quem constat erroris 
ignarum : erit ingenii singulorum inuenire, quid 
possit amplius pro absoluenda liac quaestione conferri.

[2,9] CAPUT IX. Non uno, sed gemino Oceani ambitu terram 
omnem circumflui : et quomodo angusta uerticibus, latior 
lateribus, si habitabilis nostra : tum de exiguitate Oceani, 
quem nos magnum uocamus.
His quoque, ut arbitror, non otosa inspectione tractatis, 
nunc de Oceano quod promisimus adstruamus, non 
uno, sed gemino eius ambitu terrae corpus onme circumflui : 
cuius uerus et primus meatus est, qui ab indocto 
hominum genere nescitur. Is enim, quem solum Oceanum 
plures opinantur, de finibus ab illo originali refusis, secundum 
ex necessitate ambitum fecit. Ceterum prior eius 
corona per zonam terrae calidam meat, superiora terrarum 
et inferiora cingens, flexum circi aequinoctialis imitata. Ab 
oriente uero duos sinus refundit; unum ad extremitatem 
septemtrionis, ad australis alterum : rursusque ab occidente 
duo pariter enascuntur sinus, qui usque ad ambas, 
quas supra diximus, extremitates refusi, occurrunt ab 
oriente demissis; et, dum ui somma et impetu immaniore 
miscentur, inuicemque se feriunt, ex ipsa aquarum collisione 
nascitur illa famosa Oceani accessio pariter et recessio. 
Et, ubicumque in nostro mari contingit idem, uel in 
angustis fretis, uel in planis forte litoribus, ex ipsis 
Oceani sinibus, quos Oceanum nunc uocamus, eueniunt : 
quia nostrum mare ex illis influit. Ceterum uerior, ut ita 
dicam, eius alueus tenet zonam perustam; et tam ipse, 
qui aequinoctialem, quam sinus ex eo nati, qui horizontem 
circulum ambitu suae flexionis imitantur, omnem terram 
quadrifidam diuidunt; et singulas, ut supra diximus, 
habitationes insulas faciunt. Nam inter nos et australes 
homines means ille per calidam zonam, totamque cingens, 
et rursus utriusque regionis extrema finibus suis 
ambiens, binas in superiore atque inferiore terrae superficie 
insulas facit. Unde Tullius, hoc uolens intelligi, non dixit, 
"omnis terra parua quaedam est insula : sed, omnis 
terra, quae colitur a uobis, parua quaedam est, 
insula": quia et singulae de quatuor habitationibus paruae 
quaedam efficiuntur insulae, Oceano bis eas, ut diximus, 
ambiente. Omnia haec ante oculos locare potest descriptio 
substituta : ex qua et nostri maris originem, quae totius 
una est, et Rubri atque Indici ortum uidebis, Caspiumque 
mare unde oriatur inuenies : licet non ignorem, esse 
nonnullos, qui ei de Oceano ingressum negent. Nec dubium 
est, in illam quoque australis generis temperatam mare 
de Oceano similiter influere; sed describi hoc nostra attestatione 
non debuit, cuius situs nobis incognitus perseuerat. 
Quod autem dixit nostram habitabilem "angustam 
uerticibus, lateribus latiorem", in eadem descriptione 
poterimus aduertere. Nam, quanto longior est tropicus 
circus septemtrionali circo, tanto zona uerticibus quam 
lateribus angustior est : quia summitas eius in artum extremi 
cinguli breuitate contrahitur; deductio autem laterum 
cum longitudine tropici ab utraque parte distenditur. 
Denique ueteres omnem habitabilem nostram extentae 
chlamydi similem esse dixerunt. Item quia omnis terra, 
in qua et Oceanus est, ad quem uis coelestem circulum quasi 
centron obtinet puncti locum, necessario de Oceano adiecit, 
"qui tamen tanto nomine quam sit paruus, uides". 
Nam licet apud nos Atlanticum mare magnum uocetur,
de coelo tamen despicientibus non potest magnum uideri, 
cum ad coelum terra signum sit et punctum, quod diuidi 
non possit in partes. Ideo autem terrae breuitas tam diligenter
asseritur, ut parui pendendum ambitum famae uir 
fortis intelligat, quae in tam paruo magna esse non poterit : 
quod doctrinae propositum non minus in sequentibus apparebit.

[2,10] CAPUT X. Mundum quidem esse externum : ceterum inde 
non posse sperari perpetuitatem gloriae ac famae apud 
posteros, quando mundo ipso manente, ea, quae in ipso 
sunt, uicissitudine quadam nunc occidant, nunc rursus oriantur.
«Quin etiam si cupiet proles futurorum hominum deinceps 
laudes uniuscuiusque nostrum, acceptas a patribus, 
posteris prodere: tamen propter eluuiones exustionesque 
terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non 
modo non aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam 
assequi possumus. » Virtutis fructum sapiens in conscientia 
ponit, minus perfectus in gloria : unde Scipio perfectionem 
cupiens infundere nepoti, auctor est, ut contentus 
conscientiae praemio, gloriam non requirat : in qua 
appetenda quoniam duo sunt maxime, quae praeoptari 
possint, ut et quam latissime uagetur, et quam diutissime 
perseueret : postquam superius, de habitationis nostrae
angustiis disserendo, totius terrae quae ad coelum puncti 
locum obtinet, minimam quamdam docuit a nostri generis 
hominibus particulam possideri; nullius uero gloriam uel in 
illam totam partem potuisse diffundi : (siquidem Gangem 
transnare, uel transcendere Caucasum, romani nominis 
fama non ualuit) spem, quam de propaganda late gloria, 
ante oculos ponendo nostri orbis angustias, amputauit, 
uult etiam diuturnitatis auferre; ut plene animo nepotis 
contemtum gloriae campos dissuasor insinuet : et ait, nec 
in hac ipsa parte, in quam sapientis et fortis uiri nomen 
serpere potest, aeternitatem nominis posse durare; cum 
modo exustione, modo eluuione terrarum, diuturnitati 
rerum intercedat occasus. Quod quale sit, disseremus. In 
hac enim parte tractatus illa quaestio latenter absoluitur, 
quae multorum cogitationes de ambigenda mundi aeternitate 
sollicitat. Nam quis facile mundum semper fuisse consentiat?
cum et ipsa historiarum fides, multarum rerum cultum 
emendationemque uel inuentionem ipsam recentem esse,  
fateatur: cumque rudes primum homines, et incuria siluestri 
non multum a ferarum asperitate dissimiles, meminerit, uel 
fabuletur antiquitas; tradatque, nec hunc eis, quo nunc 
utimur, uictum fuisse, sed glande prius et baccis altos, 
sero sperasse de sulcis alimoniam : cumque ita exordium 
rerum et ipsius humanae nationis opinemur, ut aurea primum 
secula fuisse credamus, et inde natura per metalla
uiliora degenerans, ferro secula postrema foedauerit. Ac, 
ne totam uideamur de fabulis mutuari, quis non hinc aestimet
mundum quandoque coepisse, nec longam retro eius 
aetatem, cum abhinc ultra duo retro annorum millia de 
excellenti rerum gestarum memoria ne graeca quidem 
exstet historia? nam supra Ninum, a quo Semiramis secundum 
quosdam creditur procreata, nihil praeclarum in 
libros relatum est. Si enim ab initio, immo ante initium 
fuit mundus, ut philosophi uolunt : cur per innumerabilium 
seriem seculorum non fuerat cultus, quo nunc utimur, 
inuentus? non litterarum usus, quo solo memoriae 
fulcitur aeternitas? cur denique multarum rerum experientia 
ad aliquas gentes recenti aetate peruenit? ut ecce, 
Galli uitem, uel cultum oleae, Roma iam adolescente, 
didicerunt. Aliae uero gentes adhuc multa nesciunt, quae 
nobis inuenta placuerunt. Haec omnia uidentur aeternitati 
rerum repugnare, dum opinari nos faciunt, certo mundi 
principio paulatim singula quaeque coepisse. Sed mundum 
quidem fuisse semper, philosophia auctor est, conditore 
quidem Deo, sed non ex tempore : siquidem tempus ante 
mundum esse non potuit; cum nihil aliud tempora, nisi 
cursus solis, efficiat. Res uero humanae ex parte maxima 
saepe occidunt manente mundo, et rursus oriuntur, uel 
eluuione uicissim, uel exustione redeunte. Cuius uicissitudinis 
causa uel necessitas talis est. Ignem aethereum
physici tradiderunt humore nutriri, asserentes, ideo sub 
zona coeli perusta, quam uia solis, id est, Zodiacus, 
occupauit, Oceanum, sicut supra descripsimus, a natura 
locatum, ut omnis latitudo, qua sol cura quinque uagis et 
luna ultro citroque discurrunt, habeat subiecti humoris 
alimoniam : et hoc esse uolunt, quod Homerus, diuinarum 
omnium inuentionum fons et origo, sub poetici nube 
figmenti uerum sapientibus intelligi dedit, Iouem cum 
diis ceteris, id est, cum stellis, profectum in Oceanum, 
AEthiopibus eum ad epulas inuitantibus : per quam imaginem 
fabulosam Homerum significasse uolunt, hauriri de 
humore nutrimenta sideribus : qui ob hoc AEthiopas reges 
epularum participes coelestium dixit, quoniam circa Oceani 
oram non nisi AEthiopes habitant, quos uicinia solis usque 
ad speciem nigri coloris exurit. Cum ergo calor nutriatur 
humore, haec uicissitudo contingit, ut modo calor, 
mode humor exuberet. Euenit enim, ut ignis usque ad 
maximum enutritus augmentum, haustum uincat humorem, 
et sic aeris mutata temperies licentiam praestet incendio, 
et terra penitus flagrantia immissi ignis uratur. 
Sed mox, impetu caloris absumto, paulatim uires reuertuntur 
humori, cum magna pars ignis incendias erogata, 
minus iam de renascente humore consumat. Ac rursus
longe temporum tractu ita crescens humor altius uincit, 
ut terris infundatur eluuio : rursusque calor post hoc uires 
resumit. Et ita fit, ut manente mundo inter exsuperantis 
caloris humorisque uices, terrarum cultus cum hominum 
genere saepe intercidat, et, reducta temperie, rursus nouetur. 
Nunquam tamen seu eluuio, seu exustio, omnes 
terras, aut omne hominum genus uel omnino operit, uel 
penitus exurit. AEgypto certe, ut Plato in Timaeo fatetur, 
nunquam nimietas humoris nocuit, uel caloris. Unde et 
infinita annorum millia in solis AEgyptiorum monumentis 
librisque releguntur. Certae igitur terrarum partes internecioni 
superstites, seminarium instaurando generi humano 
fiunt : atque ita contingit, ut non rudi mundo rudes homines 
et cultus inscii, cuius memoriam intercepit interitus, 
in terris oberrent, et asperitatem paulatim uagae 
feritatis exuti, conciliabula et coetus natura instruente 
patiantur : sitque primum inter eos mali nescia, et adhuc 
astutiae inexperta simplicitas, quae nomen auri primis 
seculis praestat. Inde, quo magis ad cultum rerum atque 
artium usus promouet, tanto facilius in animes serpit 
aemulatio; quae primum bene incipiens, in inuidiam latenter 
euadit. Et ex hac iam nascitur, quidquid genus hominum 
post sequentibus seculis experitur. Haec est ergo, quae 
rebus humanis pereundi, atque iterum reuertendi incolumi
mundo, uicissitudo uariatur.

[2,11] CAPUT XI. De diuersitate annorum : quodque is, qui uere 
annus uertens est ac mundanus, quindecim ànnorum nostrorum 
ambiat millia.
Quid autem interest, ab his, qui postea nascentur, 
sermonem fore de te; cum ab his nullus fuerit, qui ante 
nati sunt, qui nec pauciores, et certe meliores fuerunt 
uiri? praesertim cum apud eos ipsos, a quibus audiri nomen 
nostrum potest, nemo unius anni memoriam consequi 
possit. Homines enim populariter annum tantummodo 
solis, id est, unius astri reditu metiuntur. Re ipsa 
autem, cum ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta
astra redierint, eamdemque totius coeli descriptionem 
longis interuallis retulerint : tum ille uere uertens annus 
appellari potest, in quo uix dicere audeo, quam multa 
hominum secula teneantur. Namque, ut olim deficere 
sol hominibus exstinguique uisus est, cura Romuli animus 
haec ipsa in templa penetrauit, ita quandoque ab 
eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit, 
tum signis omnibus ad idem principium stellisque reuocatis, 
expletum annum habeto : cuius quidem anni nondum 
uicesimam partem scito esse conuersam". Idem 
agere perseuerat, instans dissuasioni gloriae desiderandae.
Quam cum locis artam, nec in ipsis angustiis aeternam supra 
docuisset; nunc non solum perpetuitatis expertem, 
sed nec ad unius anni integri metas posse propagari, docet : 
cuius assertionis quae sit ratio, dicemus. Annus non 
is solus est, quem nunc communis omnium usus appellat : 
sed singulorum seu luminum, seu stellarum, emenso 
omni coeli circuitu, a certo loco in eundem locum reditus; 
annus suus est. Sic mensis lunae annus est, intra quem 
coeli ambitum lustrat. Nam et a luna mensis dicitur, quia 
graeco nomine luna g-mene uocatur. Vergilius denique ad 
discretionem lunaris anni, qui breuis est, annum, qui 
circumcursu solis efficitur, significare uolens, ait :
"Interea magnum sol circumuoluitur annum",
magnum uocans solis, comparatione lunaris. Nam cursus 
quidem Veneris atque Mercurii paene par soli est. Martis 
uero annus fere biennium tenet : tanto enim tempore coelum 
circumit. Iouis autem stella duodecim, et Saturni 
triginta annos in eadem circuitione consumit. Haec de 
luminibus ac uagis, ut saepe relata, iam nota sunt. Annus 
uero, qui mundanus uocatur, qui uere uertens est, quia 
conuersione plenae uniuersitatis efficitur, largissimis 
seculis explicatur : cuius ratio est talis. Stellae omnes et 
sidera, quae infixa coelo uidentur, quorum proprium motum 
nunquam uisus humanus sentire uel deprehendere potest, 
mouentur tamen; et praeter coeli uolubilitatem, qua semper 
trahuntur, suo quoque accessu tam sero promouentur,
ut nullius hominum uita tam longa sit, quae obseruatione 
continua factam de loco permutationem, in quo eas primum 
uiderat, deprehendat. Mundani ergo anni finis est, 
cum stellae omnes ommiaque sidera, quae aplanes habet, a 
certo loco ad eundem locum ita remeauerint, ut ne una 
quidem coeli stella in alio loco sit, quam in quo fuit, cum 
aliae omnes ex eo loco motae sunt, ad quem reuersae anno 
suo finem dederunt : ita ut lumina quoque cum erraticis 
quinque in iisdem locis et partibus sint, in quibus incipiente 
mundano anno fuerunt. Hoc autem, ut physici uolunt,
post annorum quindecim millia peracta contingit. 
Ergo sicut annus lunae mensis est, et annus solis duodecim 
menses, et aliarum stellarum hi sunt anni, quos supra 
retulimus : ita mundanum annum quindecim millia 
annorum, quales nunc computamus, efficiunt. Ille ergo 
uere annus uertens uocandus est, quem non solis, id est, 
unius astri, reditu metiuntur; sed quem stellarum omnium, 
in quocunque coelo sunt, ad eundem locum reditus 
sub eadem coeli totius descriptione concludit. Unde et 
mundanus dicitur, quia mundus proprie coelum uocatur. 
Igitur ut annum solis non solum a Kalendis Ianuariis usque 
ad easdem uocamus, sed et a sequente post Kalendas
die usque ad eundem diem, et a quocunque cuiuslibet 
mensis die usque in diem eundem reditus, annus uocatur : ita 
huius mundani anni initium sibi quisque facit, quodcunque 
decreuerit : ut, ecce, nunc Cicero a defectu solis, qui 
sub Romuli fine contigit, mundani anni principium sibi 
ipse constituit. Et licet iam saepissime postea defectus solis 
euenerit; non dicitur tamen mundanum annum repetita 
defectio solis implesse; sed tunc implebitur, cum sol 
deficiens in iisdem locis, et partibus, et ipse erit, et 
omnes coeli stellas, omniaque sidera rursus inueniet, in 
quibus fuerant, cum sub Romuli fine deficeret. Igitur a 
discessu Romuli post annorum quindecim millia, sicut 
asserunt physici, sol denuo ita deficiet, ut in eodem signo 
eademque parte sit, ad idem principium, in quo sub 
Romulo fuerat, stellis quoque omnibus signisque reuocatis. 
Peracti autem fuerant, cum Scipio in Africa militaret, a 
discessu Romuli anni quingenti septuaginta et tres. Anno 
enim ab Urbe condita sexcentesimo septimo hic Scipio, 
deleta Carthagine, triumphauit: ex quo numero annis 
remotis triginta duobus regni Romuli, et duobus, qui inter 
somnium Scipionis et consummatum bellum fuerunt, quingenti 
septuaginta tres a discessu Romuli ad somnium usque 
remanebunt. Ergo ratiocinabiliter uereque signauit, 
necdum mundani anni uicesimam partem esse conuersam. 
Nam uicesimae parti quot anni supersint a fine Romuli ad 
Africanam militiam Scipionis, quos diximus annos fuisse 
quingentos septuaginta tres, quisquis in digitos mittit, inueniet.

[2,12] CAPUT XII. Hominem non corpus esse, sed mentem : 
et numquid in hoc mundo uere intereat ac corrumpatur.
"Tu uero enitere, et sic habeto : non esse te mortalem, 
sed corpus hoc. Nec enim tu is es, quem forma 
ista declarat : sed mens cuiusque is est quisque, non ea 
figura, quae digito demonstrari potest. Deum te igitur 
scito esse : siquidem est Deus, qui uiget, qui sentit, 
qui meminit, qui prouidet, qui tam regit, et moderatur, 
et mouet id corpus, cui praepositus est, quam hunc 
mundum ille princeps Deus : et ut ille mundum quadam 
parte mortalem ipse Deus aeternus, sic fragile corpus 
animus sempiternus mouet. » Bene et sapienter Tullianus 
hic Scipio circa institutionem nepotis ordinem recte 
docentis impleuit. Nam, ut breuiter a principio omnem 
operis continentiam reuoluamus, primum tempus et mortis
et imminentes propinquorum praedixit insidias; ut totum 
de hac uita sperare dedisceret, quam non dinturnam 
comperisset. Dein; ne motu praedictae mortis frangeretur, 
ostendit, sapienti et bono ciui in immortalitatem morte 
migrandum : cumque eum ultro spes ista traxisset ad 
moriendi desiderium, succedit Paulli patris opportuna 
dissuasio, accensam filii festinationem ab appetitu spontaneae 
mortis excludens. Plene igitur in animo somniantis 
utrinque plantata sperandi exspectandique temperie, altius
iam circa diuisa erigendum nepotis animum Africanus 
ingreditur : nec prius eum terram patitur intueri, quam 
coeli ac siderum naturam, motum, ac modulamen agnoscat, 
et haec omnia sciat praemio cessura uirtutum. Ac: 
postquam mens firmata Scipionis alacritate tantae promissionis 
erigitur, tum demum gloria, quae apud indoctos 
magnum uirtutis praemium creditur, contemni iubetur, 
dum ostenditur ex terrarum breuitate uel casibus, arta 
locis, angusta temporibus. Africanus igitur paene exutus 
hominem, et defaecata mente iam naturae suae capax, hic 
apertius admonetur, ut esse se Deum nouerit. Et haec sit 
praesentis operis consummatio, ut, animam non solum 
immortalem, sed Deum esse, clarescat. Ille ergo iam 
post corpus qui fuerat in diuinitatem receptus, dicturus 
uiro adhuc in hac uita posito, "Deum te esse scito", non 
prius tantam praerogatiuam committit homini, quam qui
sit ipse discernat : ne aestimetur hoc quoque diuinum  
dici, quod mortale in nobis et caducum est. Et, quia Tullio 
mos est, profundam rerum scientiam sub breuitate tegere 
uerborum, nunc quoque miro compendio tantum 
concludit arcanum, quod Plotinus magis quam quisquam 
uerborum parcus libro integro disseruit, cuius inscriptio 
est, "Quid animal, quid homo". In hoc ergo libro Plotinus 
quaerit, cuius sint in nobis uoluptates, maerores, 
metusque ac desideria, et animositates uel dolores, postremo 
cogitationes et intellectus, utrum merae animae, 
an uero animae utentis corpore : et post multa, quae sub 
copiosa rerum densitate disseruit, quae nunc nobis ob 
hoc solum praetereunda sunt, ne usque ad fastidii necessitatem 
uolumen extendant, hoc postremo pronuntiat, 
Animal esse corpus animatum. Sed nec hoc neglectum uel 
non quaesitum relinquit, quo animae beneficio, quaue uia 
societatis animatur. Has ergo omnes, quas praediximus, 
passiones assignat animali : uerum autem hominem ipsam 
animam esse testatur. Ergo qui uidetur, non ipse uerus 
homo est; sed uerus ille est, a quo regitur, quod uidetur. 
Sic, cum morte animalis discesserit animatio, cadit corpus 
regente uiduatum. Et hoc est, quod uidetur in homine 
mortale : anima autem, qui uerus homo est, ab omni
conditione mortalitatis aliena est adeo, ut ad imitationem 
Dei mundum regentis, regat et ipsa corpus, dum a se 
animatur. Ideo physici mundum magnum hominem, et 
hominem breuem mundum esse dixerunt. Per similitudines 
igitur ceterarum praerogatiuarum, quibus Deum anima 
uidetur imitari, animam Deum et prisci philosophorum, et 
Tullius dixit. Quod autem ait, "mundum quadam parte 
mortalem," ad communem opinionem respicit, qua mori 
aliqua intra mundum uidentur, ut animal exanimatum, 
uel ignis exstinctus, uel siccatus humor. Haec enim 
omnino interiisse creduntur. Sed constat secundum uerae 
rationis assertionem, quam et ipse non nescit, nec Vergilius 
ignorat dicendo, "Nec morti esse locum"
constat, inquam, nihil intra uiuum mundum perire; sed 
eorum, quae interire uidentur, solam mutari speciem; et 
illud in originem suam atque in ipsa elementa remeare, 
quod tale, quale fuit, esse desierit. Denique et Plotinus 
alio in loco, cum de corporum absumtione dissereret, et 
hoc dissolui posse pronuntiaret, quidquid effluit : obiecit 
sibi, Cur ergo elementa, quorum fluxus in aperto est, 
non similiter aliquando soluuntur ? et breuiter tantae 
obiectioni ualideque respondit, ideo elementa, licet fluant,
nunquam tamen solui, quia non foras effluunt. A ceteris 
enim corporibus quod effluit, recedit : elementorum fluxus 
nunquam ab ipsis recedit elementis. Ergo in hoc mundo 
pars nulla mortalis est secundum uerae rationis asserta. 
Sed quod ait, eum quadam parte mortalem, ad communem, 
ut diximus, opinionem paululum inclinare se uoluit : 
in fine autem ualidissimum immortalitatis animae 
argumentum ponit, quia ipsa corpori praestat agitatum. 
Quod quale sit, ex ipsis uerbis Ciceronis, quae sequuntur, inuenies.

[2,13] CAPUT XIII. De tribus ratiocinandi modis, quibus 
immortalitatem animae asseruere Platonci.
"Nam quod semper mouetur, aeternum est : quod autem 
motum affert alicui, quodque ipsum agitatur aliunde, 
quando habet finem motus, uiuendi finem habeat 
necesse est. Solum igitur quod se ipsum mouet, quia 
nunquam deseritur a se, nunquam ne moueri quidem 
desinit; quin etiam ceteris, quae mouentur, hic fons, hoc 
principium est mouendi. Principii autem nulla est origo. 
Nam e principio oriuntur omnia : ipsum autem nulla ex 
re alia nasci potest. Nec enim esset principium, quod 
digneretur aliunde; quod si non oritur, nec occidit quidem 
unquam : nam principium exstinctum nec ipsum ab alio 
renascetur, nec ex se aliud creabit : siquidem necesse 
est, a principio oriri omnia. Ita fit, ut motus principium
ex eo sit, quod ipsum a se mouetur. Id autem nec nasci 
potest, nec mori; uel concidat omne coelum, omnisque 
natura consistat necesse est, nec uim ullam nanciscatur, 
qua a primo impulsu moueatur. Cum pateat igitur, 
aeternum id esse, quod ipsum se moueat, quis est, qui hanc 
naturam animis esse tributam neget? Inanimum est enim 
omne, quod pulsu agitatur externo. Quod autem est 
anima, id motu cietur interiore et suo. Nam haec est propria 
natura animae atque uis. Quae si est una ex omnibus, 
quae se ipsa moueat, neque nata certe est, et aeterna".
Omnis hic locus de Phaedro Platonis ad uerbum a Cicerone 
translatus est; in quo ualidissimis argumentis animae 
immortalitas asseritur. Et haec est argumentorum summa, 
esse animam mortis immunem, quoniam ex se moueatur. 
Sciendum est autem, quod duobus modis immortalitas 
intelligitur : aut enim ideo est immortale quid, quia per se non 
est capax mortis, aut quia procuratione alterius  amorte 
defenditur. Ex his prior modus ad animae, secundus ad mundi 
immortalitatem refertur. Illa enfin suapte natura a conditione 
mortis aliena est : mundus uero animae beneficio in 
hac uitae perpetuitate retinetur. Rursus, semper moueri 
dupliciter accipitur. Hoc enim dicitur et de eo, quod ex 
quo est semper mouetur; et de eo, quod semper et est, et 
mouetur : et secundus modus est, quo animam dicimus 
semper moueri. His praemissis, iam quibus syllogismis de 
immortalitate animae diuersi sectatores Platonis ratiocinati 
sint, oportet aperiri. Sunt enim, qui per gradus syllogismorum 
ad unum finem probationis euadant, certam sibi 
propositionem sequentis ex antecedentis conclusione facientes. 
Apud quos hic prior est : Anima ex se mouetur : quidquid 
autem ex se mouetur, semper mouetur: igitur anima semper 
mouetur. Secundus ita, qui nascitur ex prioris fine : Anima 
semper mouetur: quod autem semper mouetur, immortale 
est: igitur anima immortalis est. Et ita in duobus syllogismis 
duae res probantur, id est, et semper moueri animam, ut in 
priore, et esse immortalem, ut colligitur de secundo. Alii uero 
usque ad tertium gradum ita argumentando procedunt:
Anima ex se mouetur : quod autem ex se mouetur, principium 
est motus : igitur anima principium motus est. Rursus 
ex hac conclusione nascitur propositio : Anima principium 
motus est: quod autem principium motus est, natum non est :
igitur anima nata non est. Tertio loco : Anima nata non est :
quod natum non est, immortale est: igitur anima immortatis 
est. Alii uero omnem ratiocinationem suam in unius 
syllogismi compendium redegerunt. Anima ex se mouetur; 
quod ex se mouetur, principium motus est; quod principium 
motus est, natum non est; quod natum non est, 
immortale est; igitur anima immortalis est.

[2,14] CAPUT XIV. Quibus rationibus Aristoteles contra Platonem 
monstrare uoluerit, animam a se ipsa moueri non posse. 
Sed harum omnium ratiocinationum apud eum potest 
postrema conclusio de animae immortalitate constare, qui 
primum propositionem, id est, ex se moueri animam, 
non refellit. Hac enim in fide non recepta, debilia fiunt 
omnia, quae sequuntur. Sed huic Stoicorum quidem accedit 
assensio. Aristoteles uero adeo non acquiescit, ut animam 
non solum ex se non moueri, sed ne moueri quidem 
penitus conetur asserere. Ita enim callidis argumentationibus 
adstruit, nihil ex se moueri, ut etiam, si quid hoc 
facere concedat, animam tamen hoc non esse, confirmet. 
Si enim anima, inquit, principium motus est, doceo, non 
posse principium motus moueri. Et ita diuisionem suae artis 
ingreditur, ut primum doceat, in rerum natura esse aliquid 
immobile, deinde hoc esse animam tentet ostendere. 
Necesse est, inquit, aut omnia, quae sunt, immobilia esse, 
aut omnia moueri; aut aliqua ex his moueri, aliqua non 
moueri. Item, si damus, ait, et motum, et quietem : necesse 
est, aut alia semper moueri, et alia nunquam moueri ; 
aut omnia simul nunc quiescere, nunc moueri. De his, 
inquit, quid magis uerum sit, requiramus. Non esse omnia 
immobilia, aspectus ipse testimonio est, quia sunt, 
quorum motum uidemus : rursus, non moueri omnia,
uisus docet, quo immota cognoscimus. Sed nec omnia dicere 
possumus modo motum pati, modo esse sine motu, quia 
sunt, quorum perpetuum motum uidemus; ut de coelestibus 
nulla dubitatio est. Restat igitur, ait, ut, sicut aliqua 
semper mouentur, ita sit aliquid semper immobile. Ex his 
ut collectum sit, esse aliquid immobile, nullus obuiat, 
uel refellit: nam et uera diuisio est, et sectae platonicae non 
repugnat. Neque enim, si quid est immobile, sequitur, ut 
hoc sit anima : nec, qui dicit, animam ex se moueri, iam 
moueri uniuersa confirmat; sed modum adstruit, quo anima 
mouetur. Si quid uero est aliud immobile, nihil ad 
hoc, quod de anima adstruitur, pertinebit. Quod et ipse 
Aristoteles uidens, postquam docuit, aliquid esse immobile, 
hoc esse animam uult dicere : et incipit asserere, nihil 
esse, quod ex se moueri possit; sed omnia, quae mouentur, 
ab alio moueri : quod si uere probasset, nihil ad 
patrocinium platonicae sectae relinqueretur. Quemadmodum 
enim credi posset, ex se moueri animam, si constaret, 
nihil esse, quod ex se possit moueri? In hac autem 
aristotelica argumentatione huiusmodi diuisionis ordo 
contexitur. Ex omnibus, quae mouentur, inquit, alia per
se mouentur, alia ex accidenti : et ex accidenti, inquit, 
mouentur, quae cum ipsa non moueantur, in eo tamen 
sunt, quod mouetur : ut in naui sarcina, seu uector quiescens: 
aut etiam cum pars mouetur, quiescente integritate 
ut si quis stans pedem, manumue, uel caput agitet. Per 
se autem mouetur, quod neque ex accidenti, neque ex 
parte, sed et totum simul mouetur: ut cum ad superiora 
ignis ascendit : et de his quidem, quae ex accidenti mouentur, 
nulla dubitatio est, quin ab alio moueantur. Probabo 
autem, inquit, etiam ea, quie per se mouentur, ab 
alio moueri. Ex omnibus enim, ait, quae per se mouentur, 
alia causam motus intra se possident : ut animalia, ut 
arbores, quae sine dubio ab alio intelliguntur moueri, a 
causa scilicet, quae in ipsis latet; nam causam motus ab 
eo, quod mouetur, ratio sequestrat. Alia uero aperte ab 
alio mouentur, id est, aut ui, aut natura : et ui dicimus 
moueri omne iaculum, quod, cum de manu iaculantis 
recesserit, suo quidem motu ferri uidetur; sed origo motus
ad um refertur. Sic enim nonnunquam.et terram sursum, 
et ignem deorsum ferri uidemus : quod alienus sine 
dubio cogit impulsus. Natura uero mouentur uel grauia, 
cum per se deorsum, uel leuia, cuin sursum feruntur. Sed 
et haec dicendum est ab alio iuoueri, licet, a quo, habeatur 
incertum. Ratio enim, ait, deprehendit, esse nescio 
quid, quod haec moueat. Nam, si sponte mouerentur, 
sponte etiam starent : sed nec unam uiam semper agerent; 
immo per diuersa mouerentur, si spontaneo ferrentur agitatu. 
Cum uero hoc facere non possint, sed leuibus 
semper ascensus, et descensus grauibus deputatus sit, 
apparet, eorum motum ad certam et constitutam naturae 
necessitatem referri. Haec sunt et his similia, quibus Aristoteles 
omne, quod mouetur, ab alio moueri, probasse 
se credidit. Sed Platonici, ut paulo post demonstrabitur, 
argumenta haec arguta magis, quam uera esse, docuerunt. 
Nunc sequens eiusdem iungenda diuisio est, qua, 
non posse animam ex se moueri, etiamsi hoc alia res 
facere posset, laborat ostendere. Et huius rei primam 
propositionem ab illis mutuatur, quae sibi aestimat constitisse. 
Sic enim ait : Cum igitur omne, quod mouetur, 
constet ab alio moueri; sine dubio id, quod primum mouet, 
quia non ab alio mouetur, (neque enim haberetur 
iam primum, si ab alio moueretur) necesse est, inquit, ut 
aut stare dicatur, aut se ipsum mouere. Nam si ab alio 
moueri dicatur, illud quoque, quod ipsum mouet, dicetur 
ab alio moueri; et illud rursus ab alio : et in infinitum 
inquisitio ista casura est : nunquam exordia prima reperies, 
si semper aliud ea, quae putaueris prima, praecedit.
Restat igitur, inquit, ut, si quod primum mouet non dicatur 
stare, ipsum se mouere dicatur : et sic erit in uno eodemque 
aliud, quod mouet, aliud, quod mouetur; siquidem 
in omni, ait, motu tria haec sint necesse est : id quod 
mouet, et quo mouet, et quod mouetur; ex his quod mouetur, 
tantum mouetur, non etiam mouet: cum illud, quo 
fit motus, et moueatur, et moueat; illud uero, quod mouet, 
non etiam moueatur : ut ex tribus sit commune, quod 
medium, duo uero sibi contraria intelligantur. Nam sicut 
est, quod mouetur, et non mouet; ita est, inquit, quod 
mouet, et non mouetur : propter quod diximus, quia cum 
omne, quod mouetur, ab alio moueatur, si hoc, quod mouuet, 
et iam ipsum mouetur, quaeremus semper motus huius, 
nec unquam inueniemus, exordium. Deinde, si quid 
se mouere dicatur, necesse est, inquit, ut aut totum a 
toto, aut partem a parte, aut partem a toto, aut totum a 
parte existimemus moueri : et tamen motus ille, seu a 
toto, seu a parte procedat, alterum sui postulabit auctorem. 
Ex omnibus his in unum aristotelica ratiocinatio 
tota colligitur hoc modo. Omne, quod mouetur, ab alio 
mouetur : quod igïtur primum mouet, aut stat, aut ab 
alio et ipsum mouetur : sed si ab alio, iam non potest hoc 
primum uocari; et semper, quod primum moueat, requiremus. 
Restat, ut stare dicatur : stat igitur, quod primum
mouet. Contra Platonem ergo, qui dicit, animam motus 
esse principium, in hunc modum opponitur syllogismus :
Anima principium motus est; principium autem motus 
non mouetur; igitur anima non mouetur. Et hoc est, quod 
primo loco uiolenter obiecit : nec eo utque persuadere contentus, 
animam non moueri, aliis quoque rationibus non 
minus uiolentis perurget. Nullum, inquit, initium idem 
potest esse ei, cuius est initium; nam, apud geometras 
principium lineae punctum dicitur esse, non linea : apud 
arithmeticos principium, numeri non est numerus : item, 
causa nascendi ipsa non nascitur; et ipsa ergo motus causa 
uel initium non mouetur; ergo anima, quae initium motus 
est, non mouetur. Additur hoc quoque. Nunquam, inquit, 
fieri potest, ut circa unam eamdemque rem, uno eodemque 
tempore, contrarietates, ad unum idemque pertinentes, 
eueniant : scimus autem, quia mouere facere est, et 
moueri pati est; ei igitur, quod se mouet, simul euenient 
duo sibi contraria, et facere, et pati : quod impossibile 
est; anima igitur non potest se mouere. Item dicit :
Si animae essentia motus esset, nunquam quiesceret a 
motu; nihil est enim, quod recipiat essentiae suae contrarietatem : 
nam ignis nunquam frigidus erit, nec nix unquam 
sponte sua calescet : anima autem nonnunquam a
motu cessai : (non enim semper corpus uidemus agitari) 
non igitur animae essentia motus est, cuius contrarietatem 
receptat. Ait etiam : Anima si aliis causa motus est, ipsa 
sibi causa motus esse non poterit: nihil enim est, inquit, 
quod eiusdem rei sibi causa sit, cuius est alii : ut medicus , 
ut exercitor corporum, sanitatem uel ualentiam, 
quam ille aegris, hic luctatoribus praestat, non utique ex 
hoc etiam sibi praestant. Item dicit : Omnis motus ad 
exercitium sui instrumento eget, ut singularum artium usus 
docet; ergo uidendum, ne et animae ad se mouendum 
instrumento opus sit. Quod si impossibile iudicatur, et 
illud impossibile erit, ut anima ipsa se moueat. Item dicit : 
Si mouetur anima, sine dubio cum reliquis motibus 
et de loco, et in locum mouetur : quod si est, modo corpus 
ingreditur, modo rursus egreditur; et hoc frequenter 
exercet : sed hoc uidemus fieri non posse; non igitur mouetur. 
His quoque addit : Si anima se mouet, necesse est, 
ut aliquo motus genere se moueat; ergo aut in loco se mouet, 
aut se ipsam pariendo se mouet, aut se ipsam consumendo, 
aut se augendo, aut se minuendo : haec sunt enim, 
ait, motus genera. Horum autem singula, inquit, quemadmodum 
possint fieri, requiramus. Si in loco se mouet, 
aut in rectam lineam se mouet, aut sphaerico motu iu orbem
rotatur : sed recta linea infinita nulla est; nam, quaecunque 
in natura intelligatur linea, quocunque fine sine 
dubio terminatur. Si ergo per lineam terminatam anima se 
mouet, non semper mouetur. Nam, cum ad finem uenitur, 
et inde rursus in exordium reditur, necesse est interstitium 
motus fieri in ipsa permutatione redeundi. Sed nec 
in orbem rotari potest : quia omnis sphaera circa aliquod 
immobile, quod centron uocamus, mouetur. Si, ergo et 
anima sic mouetur, aut intra se habet, quod immobile 
est; et ita fit, ut non tota moueatur : aut, si non intra 
se habet, sequitur aliud non minus absurdum, ut centron 
foris sit, quod esse non poterit. Constat ergo ex his, ait, 
quod in loco se non moueat. Se si ipsa se parit, sequitur, 
ut, eandem et esse, et non esse, dicamus. Si uero se ipsa 
consumit, non erit immortalis. Quod si se aut auget, aut 
minuit; eadem simul et maior se, et minor reperietur. Et 
ex his talem colligit syllogismum : Si anima se mouet, aliquo 
motus genere se mouet; nullum autem motus genus, 
quo se moueat, inuenitur; non se igitur mouet.

[2,15] CAPUT XV. Quibus argumentis Platonici magistrum suum
aduersus Aristotelem tueantur, ostendentes, utique esse aliquid, 
quod a se ipso moueatur; idque necessario esse 
animam : quibus probatis, eneruata est prima obiectio Aristotelis.
Contra has tam subtiles, et argutas, et uerisimiles 
argumentationes, accingendum est secundum sectatores
Platonis, qui inceptum, quo Aristoteles tara ueram, tamque 
ualidam definitionem magistri sauciare tentauerat, 
subruerunt. Neque uero tam immemor mel, aut ita male 
animatus sum, ut ex ingenio meo uel Aristoteli resistam, 
uel assim Platoni : sed ut quisque magnorum uirorum, 
qui se Platonicos dici gloriabantur, aut singula, aut bina 
defensa ad ostentationem suorum operum reliquerunt, 
collecta haec in unum continuae defensionis corpus coaceruaui; 
adiecto, si quid post illos aut sentire fas erat, aut 
audere in intellectum licebat. Et quia duo sunt, quae 
asserere conatus est : unum, quod dicit nihil esse, quod ex 
se moueatur; alterum, quo animam hoc esse non posse 
confirmat : utrinque resistendum est; ut et constet, posse 
aliquid ex se moueri, et animam hoc esse clarescat. In 
primis igitur illius diuisionis oportet nos cauere praestigias ; 
in qua enumerans aliqua, quae ex se mouentur, et ostendens, 
illa quoque ab alio moueri, id est, a causa interius 
latente, uidetur sibi probasse, omnia, quae mouentur, 
etiamsi ex se moueri dicantur, ab alio tamen moueri. Huius 
enim rei pars uera est : sed est falsa conclusio. Nam 
esse aliqua, quae, cum ex se moueri uideantur, ab alio 
tamen constet moueri, nec nos diffitemur. Non tamen omnia, 
quae ex se mouentur, hoc sustinent, ut ab alio ea moueri 
necesse sit. Plato enim cum dicit, animam ex se moueri, 
id est, cum g-autokinehton uocat, non uult eam inter illa 
numerari, quae ex se quidem uidentur moueri, sed a causa, 
quae intra se latet, mouentur, ut mouentur animalia 
auctore quidem alio, sed occulto; (nam ab anima mouentur) 
aut ut mouentur arbores, (quarum etsi non uidetur 
agitator, a natura tamen eas interius latente constat agitari : ) 
sed Plato ita dicit animam ex se moueri, ut non 
aliam causam, uel extrinsecus accidentem, uel interius 
latentem, huius motus dicat auctorem. Hoc quemadmodum 
accipiendum sit, instruemus. Ignem calidum uocamus, 
sed et ferrum calidum dicimus : et niuem frigidam, 
et saxum frigidum nuncupamus : mel dulce, sed et mulsum 
dulce uocitamus. Horum tamen singula de diuersis 
diuerse significant. Aliter enim de igne, aliter de ferro calidi 
nomen accipimus : quia ignis per se calet, non ab alio 
fit calidus; contra ferrum non nisi ex alio calescit. Ut nix 
frigida, ut mel dulce sit, non aliunde contingit : saxo tamen 
frigus, uel mulso dulcedo, a niue, uel melle proueniunt. 
Sic et stare, et moueri, tam de his dicitur, quae ab 
se uel stant, uel mouentur, quam de illis, quae uel sistuntur, 
uel agitantur ex alio. Sed quibus moueri ab alio, uel 
stare contingit, haec et stare desistunt, et moueri; quibus 
autem idem est, et esse, et moueri, nunquam a motu cessant, 
quia sine essentia sua esse non possunt : sicut ferrum 
amittit calorem; ignis uero calere non definit. Ab se 
ergo mouetur anima, licet et animalia, uel arbores per se 
uideantur moueri; sed illis, quamuis interius latens, alia 
tamen causa, id est, anima uel natura, motum ministrat :
deo et amittunt hoc, quod aliunde sumserunt. Anima
uero ita per se mouetur, ut ignis per se calet, nulla aduentitia 
causa uel illum calefaciente, uel hanc mouente. 
Nam, cum ignem calidum dicimus, non duo diuersa 
concipimus, unum, quod calefacit, alterum, quod calefit; 
sed totum calidum secundum unam naturam uocamus. 
Cum niuem frigidam, cum mel dulce appellamus, non 
aliud, quod hanc qualitatem praestat, aliud, cui praestatur, 
accipimus. Ita et cum animam per se moueri dicimus, 
non gemina consideratio sequitur mouentis et moti, sed 
in ipso motu essentiam eius agnoscimus : quia, quod est 
in igue nomen calidi, in niue uocabulum frigidi, appellatio 
dulcis in melle, hoc necesse est de anima g-autokinehton 
nomen intelligi, quod latina conuersio significat, per 
se moueri. Nec te confundat, quod moueri passiuum uerbum 
est : nec, sicut secari cum dicitur, duo pariter considerantur, 
quod secat, et quod secatur ; item cum teneri 
dicitur, duo intelliguntur, quod tenet, et quod tenetur :
ita hic in moueri duarum rerum significationem putes, 
quae mouet, et quae mouetur. Nam secari quidem et teneri 
passio est; ideo considerationem et facientis, et patientis 
amplectitur : moueri autem cum de his quidem 
dicitur, quae ab alio mouentur, utramque considerationem 
similiter repraesentat ; de eo autem, quod ita per se mouetur, 
ut sit g-autokinehton, cum moueri dicitur, quia ex se, 
non ex alio mouetur, nulla potest suspicio passionis intelligi. 
Nam et stare, licet passiuum uerbum non esse uideatur, 
cum de eo tamen dicitur, quod stat, alio sistente, ut, 
"stant terris defixae hastae" : significat passionem. Sic et 
moueri, licet passiuum sonet, quando tamen nihil inest 
faciens, patiens inesse non poterit. Et, ut absolutius liqueat, 
non uerborum, sed rerum intellectu passionem significari, 
ecce ignis cum fertur ad superna, nihil patitur; 
cum deorsum fertur, sine dubio patitur : quia hoc, nisi 
alio impellente, non sustinet : et cum unum idemque 
uerbum proferatur, passionem tamen modo inesse, modo 
abesse dicemus. Ergo et moueri idem in significatione est, 
quod calere; et cum ferrum calere dicimus, uel stilum 
moueri, (quia utrique hoc aliunde proueuit) passionem 
esse fatemur. Cum uero aut ignis calere, aut moueri 
anima dicitur, (quia illius in calere et in motu huius essentia 
est) nullus hic locus relinquitur passioni : sed ille 
sic calere, sicut moueri ista dicetur. Hoc loco Aristoteles 
argutam de uerbis calumniam sarciens, Platonem quoque 
ipsum duo, id est, quod mouet, et quod mouetur, significasse 
contendit, dicendo : Solum igitur, quod se ipsum 
mouet, quia nunquam deseritur a se, nunquam ne moueri
quidem desinit; et aperte illum duo expressisse proclamat
his uerbis, quod mouet et mouetur. Sed uidetur mihi uir 
tantus nihil ignorare potuisse; sed in exercitio argutiarum 
talium conniuentem sibi, operam sponte lusisse. Ceterum 
quis non aduertat, cum quid dicitur se ipsum mouere, 
non duo intelligenda;? sicut et cum dicitur g-heauton 
g-timohroumenos, id est, se puniens; non alter, qui punit, alter, 
qui punitur; et, cum se perdere, se inuoluere, se liberare 
quis dicitur, non necesse est, unum facientem, alterum 
subesse patientem. Sed hoc solum intellectu huius elocutionis 
exprimitur, ut qui se punit, aut qui se liberat, non 
ab alio hoc accepisse, sed ipse sibi aut intulisse, aut praestitisse 
dicitur. Sic et de g-autokinehtoh, cum dicitur, se 
ipsum mouet, ad hoc dicitur, ut aestimationem alterius 
mouentis excludat : quam uolens Plato de cogitatione 
legentis eximere, his, quae praemisit, expressit. Nam quod 
semper, ait, mouetur, aeternum est : quod autem motum 
affert alicui, quodque ipsum mouetur aliunde, quando 
finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est. 
Quid bis uerbis inuenitur expressius, clara significatione 
testantibus, non aliunde moueri, quod se ipsum mouet
cum animam ob hoc dicat aeternam, quia se ipsam mouet, 
et non mouetur aliunde? ergo se mouere hoc solum 
significat, non ab alio moueri. Nec putes, quod idem moueat, 
idemque moueatur; sed moueri sine alio mouente, 
se mouere est. Aperte ergo constitit, quia non omne, quod 
mouetur, ab alio mouetur. Ergo g-autokinehton potest non ab 
alio moueri: Sed ne a se quidem sic mouetur, ut in ipso 
aliud sit, quod mouet, aliud quod mouetur; nec ex toto, 
nec ex parte , ut ille proponit : sed ob hoc solum se ipsum 
mouere dicitur, ne ab alio moueri aestimetur. Sed et illa de 
motibus aristotelica diuisio, quam supra retulimus, surripienti 
magis apta est, quam probanti, in qua ait : Sicut 
est, quod mouetur, et non mouet; ita est, quod mouet, 
et non mouetur. Constat enim, quod omne, quidquid 
mouetur, mouet alia : sicut dicitur aut gubernaculum nauem, 
aut nauis circumfusum sibi aerem uel undas mouere. 
Quid autem est, quod non possit aliud, dum ipsum mouetur, 
impellere? Ergo, si uerum non est, ea, quae mouentur, 
alia non mouere; non constat illud, ut aliquid, 
quod moueat, nec tamen moueatur, inuenias. Illa igitur 
magis probanda est in decimo de legibus a Platone motuum 
prolata diuisio. Omnis motus, inquit, aut se mouet, 
et alia; aut ab alio mouetur, et alia mouet : et prior 
ad animam, ad omnia uero corpora secundus refertur : hi 
ergo duo motus et differentia separantur, et societate iunguntur : 
commune hoc habent, quod et prior et secundus 
mouent alia: hoc autem differunt, quod ille a se, hic ab 
alio mouetur. Ex his omnibus, quae eruta de platonicorum 
sensuum foecunditate collegimus, constitit, non esse uerum, 
omnia, quae mouentur, ab alio moueri. Ergo nec 
principium motus ad deprecandam alterius mouentis 
necessitatem stare dicetur; quia potest se ipsum, ut diximus, 
mouere, alio non mouente. Eneruatus est igitur syllogismus, 
quem praemissa uaria et multiplici diuisione collegerat. 
Hoc est : Anima principium motus est; principium 
autem motus non mouetur; igitur anima non mouetur. 
Restat, ut, quia constitit, posse aliquid per se moueri, 
alio non mouente, animam hoc esse doceatur: quod facile 
docebitur, si de manifestis et indubitabilibus argumenta 
sumamus. Homini motum aut anima praestat, aut corpus, 
aut de utroque permixtio : et quia tria sunt, de quibus 
inquisitio ista procedit, cum neque a corpore, neque a
permixtione, praestari hoc posse constiterit, restat, ut ab 
anima moueri hominem nulla dubitatio sit. Nunc de singulis, 
ac primum de corpore loquamur. Nullum inanimum 
corpus suo motu moueri, manifestius est, quam ut asserendum 
sit. Nihil est autem, quod, dum immobile sit, 
aliud possit mouere. Igitur corpus hominem non mouet. 
Videndum, ne forte animae et corporis ipsa permixtio 
hunc sibi motum ministret. Sed quia constat, motum corpori 
non inesse, si nec animae inest, (ex duabus rebus 
motu carentibus nullus motus efficitur; sicut nec ex duabus 
dulcibus amaritudo, nec ex duabus amaris dulcedo 
proueniet, nec ex gemino frigore calor, aut frigus ex gemino 
calore nascetur. Omnis enim geminata qualitas crescit : 
nunquam ex duplicatis similibus contrarietas emergit) 
ergo nec ex duabus immobilibus motus erit. Hominem 
igitur permixtio non mouebit. Hinc inexpugnabilis syllogismus
ex confessarum rerum indubitabili luce colligitur :
Animal mouetur; motum autem animali aut anima praestat, 
aut corpus, aut ex utroque permixtio; sed neque 
corpus, neque permixtio motum praestat; igitur anima 
motum praestat. Ex his apparet, animam initium motus 
esse; initium autem motus, tractatus superior docuit, per 
se moueri; animam ergo g-autokinehton esse, id est, per se 
moueri, nulla dubitatio est.

[2,16] CAPUT XVI. Quem in modum reliquae Aristotelis 
obiectiones a Platonicis refellantur.
Hic ille rursus obloquitur, et alia de initiis disputatione 
confligit. Eadem enim hic soluendo repetimus, quae supra 
in ordinem obiecta digessimus. Non possunt, inquit, 
eadem initiis suis esse, quae inde nascuntur; et ideo animam, 
quae initium motus est, non moueri : ne idem sit 
initium, et quod de initio nascitur, id est, ne motus ex
motu processisse uideatur. Ad haec facilis et absoluta responsio 
est, quia ut principia, et haec, quae de principiis 
prodeunt, in aliquo nonnunquam inter se differre fateamur; 
nunquam tamen ita possunt sibi esse contraria, ut 
aduersa sibi sunt stare et moueri. Nam si albi initium 
nigrum uocaretur, et siccum esset humoris exordium, 
bonum de malo, ex amaro initio dulce procederet. Sed 
non ita est, quia usque ad contrarietatem initia et consequentia 
dissidere natura non patitur. Inuenitur tamen inter 
ipsa nonnunquam talis différentia, qualis inter se origini 
progressionique conueniat : ut est hic quoque inter motum, 
quo mouetur anima, et quo mouet cetera. Non enim 
animam Plato simpliciter motum dixit, sed motum se 
mouentem. Inter motum ergo se mouentem, et motum, 
quo mouet cetera, quid intersit, in aperto est; siquidem 
ille sine auctore est, hic aliis motus auctor est. Constat 
ergo, neque adeo posse initia ac de initiis procreata differre, 
ut contraria sibi sint : nec tamen hic moderatam 
differentiam defuisse. Non igitur stabit principium motus, 
quod ille artifici conclusione collegit. His tertia, ut meminimus, 
successif obiectio, uni rei contraria simul accidere 
non posse : et quia contraria sibi sunt mouere, et moueri,
non posse animam se mouere; ne eadem et moueatur, et 
moueat. Sed hoc superius asserta dissoluunt: siquidem 
constitit, in animae motu duo non intelligenda, quod moueat, 
et quod moueatur, quia nihil aliud est ab se moueri, 
quam moueri alio non mouente. Nulla est ergo contrarietas, 
ubi quod fit, unum est, quia fit non ab alio circa 
alium; quippe cum ipse motus animae sit essentia. Ex hoc 
ei, ut supra retulimus, nata est occasio quarti certaminis. 
Si animae essentia motus est, inquit, cur interdum quiescit, 
cum nulla alia res contrarietatem propriae admittat 
essentiae? Ignis, cuius essentiae calor inest, calere non 
desinit : et quia frigidum niuis in essentia eius est, non 
nisi semper est frigida. Et anima igitur eadem ratione 
nunquam a motu cessare deberet. Sed dicat uelim, quando 
cessare animam suspicatur? Si mouendo, inquit, se moueat 
et corpus, necesse est utique, quando non moueri 
corpus uideamus, animam quoque intelligamus non moueri. 
Contra hoc in promtu est gemina defensio : primum, 
quia non in hoc deprehenditur motus animae, si corpus 
agitetur; nam et cum nulla pars corporis moueri uidetur 
in homine, tamen ipsa cogitatio, aut in quocunque animali 
auditus, uisus, odoratus, et similia, sed et in quiete 
ipsa, spirare, somniare, omnia haec motus animae sunt. 
Deinde quis ipsum corpus dicat immobile, etiam dum non 
uidetur agitari; cum incrementa membrorum, aut, si iam 
crescendi aetas et tempus excessit, cum saltus tordis cessationis 
impatiens, cum cibi ordinata digeries naturali 
dispensatione inter uenas et uiscera succum ministrans, 
cum ipsa collectio fluentorum perpetuum corporis testentur 
agitatum? Et anima igitur aeterno, et suo motu, sed et 
corpus, quamdiu ab initio et causa motus animatur, semper 
mouetur. Hinc eadem fomes quintae ortus est quaestionis. 
Si anima, inquit, aliis causa est motus, ipsa sibi 
causa motus esse non poterit, quia nihil est, quod eiusdem 
rei et sibi, et aliis causa sit. Ego uero, licet facile 
possim probare, plurima esse, quae eiusdem rei et sibi, 
et aliis causa sint, ne tamen studio uidear omnibus, quae 
asserit, obuiare, hoc uerum esse concedam : quod et pro 
uero habitum, ad asserendum motum animae non nocebit. 
Etenim animam initium motus et causam uocamus. De 
causa post uidebimus. Interim constat, omne initium inesse 
rei, cuius est initium : et ideo, quidquid in quamcunque 
rem ab initio suo proficiscitur, hoc in ipso initio reperitur. 
Sic initium caloris non potest non calere. Ignem ipsum, de 
quo calor in alia transit, quis neget calidum? Sed ignis, 
inquit, non se ipso calefacit, quia natura totus est calidus. 
Teneo, quod uolebam : nam nec anima ita se mouet, ut 
sit inter motum mouentemque discretio; sed ita tota suo 
motu mouetur, ut nihil possis separare, quod moueat. 
Haec de initio dicta suffcient. De causa uero, quoniam 
spontanea conniuentia concessimus, ne quid eiusdem rei 
et sibi, et aliis causa sit, libenter acquiescimus; ne anima,
quae aliis causa motus est, etiam sibi causa motus esse 
uideatur. His enim causa motus est, quae non mouerentur, 
nisi ipsa praestaret. Illa uero ut moueatur, non sibi ipsa 
largitur, sed essentiae suae est, quod mouetur. Ex hoc 
quaestio, quae sequitur, absoluta est. Tunc enim forte 
concedam, ut ad motus exercitium instrumenta quaerantur, 
quando aliud est, quod mouet; aliud, quod mouetur. 
In anima uero hoc nec scurrilis iocus sine damno uerecundiae 
audebit expetere, cuius motus est in essentia :
cum ignis, licet ex causa intra se latente moueatur, nullis 
tamen instrumentis ad superna conscendat. Multoque 
minus haec in anima quaerenda sunt, cuius motus essentia 
sua est. In his etiam, que sequuntur, uir tantus et alias 
ultra ceteros serius, similis cauillanti est. Si mouetur, 
inquit, anima, inter ceteros motus etiam de loco in locum 
mouetur. Ergo modo, ait, corpus egreditur, modo rursus 
ingreditur, et in hoc exercitio saepe uersatur; quod fieri 
non uidemus. Non igitur mouetur. Contra hoc nullus est, 
qui non sine haesitatione respondeat, non omnia, quae 
mouentur, etiam de loco in locum moueri. Aptius denique 
in eum similis interrogatio retorquenda est. Moueri arbores 
dicis? quod cum, ut opinor, annuerit, pari dicacitate 
ferietur. Si mouentur arbores, sine dubio, ut tu dicere 
soles, inter alios motus etiam de loco in locum mouentur. 
Hoc autem uidemus per se eas facere non posse. Igitur 
arbores non mouentur. Sed ut hunc syllogismum additamento 
serium facere possimus, postquam dixerimus, 
ergo arbores non mouentur, adiiciemus, sed mouentur 
arbores; non igitur omnia, quae mouentur, etiam de loco 
in locum mouentur. Et ita finis in exitum sanae conclusionis 
euadet. Si ergo arbores fatebimur moueri quidem, sed 
apto sibi motu : cur hoc animae negemus, ut motu essentiae 
suae conueniente moueatur? Haec et alia ualide dicerentur, 
etiamsi hoc motus genere moueri anima non posset. 
Cum uero et corpus animet accessu, et a corpore certa 
constituti temporis lege discedat, quis eam neget etiam in 
locum, ut ita dicam, moueri? quod autem non saepe sub 
uno tempore accessum uariat et recessum, facit hoc dispositio 
arcana et consulta naturae : quae ad animalis uitam 
certis uinculis continendam, tantum animae iniecit corporis 
amorem, ut amet ultro, quo uincta est; raroque contingat, 
ne finita quoque lege temporis sui maerens et inuita
discedat. Hac quoque obiectione, ut arbitror, dissoluta, 
ad eas interrogationes, quibus nos uidetur urgere, ueniamus. 
Si mouet, inquit, se anima, aliquo motus genere se 
mouet. Dicendumne est igitur, animam se in locum mouere? 
Ergo ille locus aut orbis, aut linea est. An se pariendo 
seu consumendo mouetur? Sene auget, aut minuit? Aut 
proferatur, ait, in medium aliud motus genus, quo eam 
dicamus moueri. Sed omnis haec interrogationum molesta 
congeries ex una eademque defluit male conceptae definitionis 
astutia. Nam quia semel sibi proposuit, omne, 
quod mouetur, ab alio moueri, omnia haec motuum genera 
in anima quaerit, in quibus aliud est, quod mouet, 
aliud, quod mouetur : cum nihil horom in animam 
cadere possit, in qua nulla discretio est mouentis et 
moti. Quis est igitur, dicet aliquis, aut unde intelligitur 
animae motus, si horom nullus est? Sciet hoc, 
quisquis nosse desiderat, uel Platone dicente, uel Tullio. 
Quin etiam ceteris, quae mouentur, hic fons, hoc principium 
est mouendi. Quanta sit autem uocabuli huius 
expressio, quo anima fons motus uocatur, facile reperies, 
si rei inuisibilis motum sine auctore, atque ideo sine initio 
ac sine fine prodeuntem, et cetera mouentem, mente 
concipias : cui nihil similius de uisibilibus, quam fons, 
potuerit reperiri; qui ita principium est aquae, ut cum de 
se fluuios et locus procreet, a nullo nasci ipse dicatur. 
Nam si ab alio nasceretur, non esset ipse principium : et 
sicut fons non semper facile deprehenditur, ab ipso tamen, 
qui funduntur, aut Nilus est, aut Eridanus, aut
Ister, aut Tanais : et, ut illorum rapiditatem uidendo 
admirans, et intra te tantarum aquarum originem requirens, 
cogitatione recurris ad fontem, et hunc omnem motum 
intelligis de primo scaturiginis manare principio; ita cum 
corporum motum, seu diuina, seu terrena sint, considerando, 
quaerere forte auctorem uelis, mens tua ad animam, 
quasi ad fontem, recurrat, cuius motum etiam sine corporis 
ministerio testantur cogitationes, gaudia, spes, timores. 
Nam motus eius est boni malique discretio, uirtutum 
amor, cupido uitiorum; ex quibus effluunt omnes 
inde nascentium rerum meatus. Motus enim eius est, 
quidquid irascimur, et in feruorem mutuae collisionis armamur : 
unde paulatim procedens rabies fluctuat proeliorum. 
Motus eius est, quod in desideria rapimur, quod 
cupiditatibus alligamur. Sed hi motus, si ratione gubernentur, 
proueniunt salutares ; si destituantur, in praceps 
et rapiuntur et rapiunt. Didicisti motus animae, quos 
modo sine ministerio corporis, modo per corpus exercet. 
Si uero ipsius mundanae animas motus requires, coelestem 
uolubilitatem et sphaerarum subiacentium rapidos impetus 
intuere, ortum occasumue solis, cursus siderum, uel recursus; 
quae omnia anima mouente proueniunt. Immobilem 
uero eam dicere, quae mouet omnia, Aristoteli non conuenit, 
(qui, quantus in aliis sit, probatum est) sed illi tantum, 
quem uis naturae, quem ratio manifesta non moueat.

[2,17] CAPUT XVII. Scipionem ab auo suo Africano tam 
ad otiosas, quam ad negotiosas uirtutes incitatum fuisse ; 
tum de tribus philosophiae partibus, quarum nullam Cicero 
intactam praeterierit.
Edocto igitur atque asserto animae motu, Africanus, 
qualiter exercitio eius utendum sit, in hoec uerba mandat 
et praecipit. "Hanc tu exerce optimis in rebus. Sunt 
autem optimae curae de salute patriae : quibus agitatus 
et exercitatus animus, uelocius in hanc sedem 
et domum suam peruolabit. Idque ocius faciet, si iam 
tum, cum erit inclusus in corpore, eminebit foras, 
et ea, quae extra erunt, contemplans, quam maxime 
se a corpore abstrahet. Namque eorum animi, qui se 
uoluptatibus corporis dediderunt, earumque se quasi
ministros praebuerunt, impulsuque libidinum uoluptatibus 
obedientium, Deorum et hominum iura uiolauerunt, 
corporibus elapsi, circum terram ipsam uolutantur, 
nec hunc in locum, nisi multis agitati seculis, 
reuertuntur". In superiore huius operis parte diximus, 
alias otiosas, alias negotiosas esse uirtutes, et illas philosophis, 
has rerumpublicarum rectoribus conuenire; utrasque 
tamen exercentem facere beatum. Hae uirtutes interdum 
diuiduntur; nonnunquam uero miscentur, cum utrarumque 
capax et natura, et institutione animus inuenitur.
Nam si quis ab omni quidem doctrina habeatur alienus, 
in republica tamen et prudens, et temperatus, et fortis, 
et iustus sit ; hic a feriatis remotus eminet tamen actualium 
uigore uirtutum, quibus nihilominus coelum cedit in praemium. 
Si quis uero insita quiete naturae non sit aptus ad 
agendum, sed solum optima conscientiae dote erectus ad 
supera, doctrinae supellectilem ad exercitium diuinae 
disputationis expendat, sectator coelestium, deuius caducorum; 
is quoque ad coeli uerticem otiosas uirtutibus subuehitur. 
Saepe tamen euenit, ut idem pectus et agendi, et 
disputandi perfectione sublime sit, et coelum utroque 
adipiscatur exercitio uirtutum. Romulus nobis in primo 
genere ponatur : cuius uita uirtutes nunquam deseruit, 
semper exercuit; in secundo Pythagoras, qui agendi nescius, 
fuit artifex disserendi, et solas doctrinae et conscientiae 
uirtutes secutus est. Sint in tertio ac mixto genere 
apud Graecos Lycurgus et Solon : inter Romanos Numa, 
Catones ambo, multique alii, qui et philosophiam hauserunt 
altius, et firmamentum reipublicae praestiterunt. 
Soli enim sapientiae otio deditos, ut abunde Graecia tulit, 
ita Roma non nesciuit. Quoniam igitur Africanus noster, 
quem modo auus praeceptor instituit, ex illo genere est, 
quod et de doctrina uiuendi regulam mutuatur, et statum 
publicum uirtutibus fulcit, ideo ei perfectionis geminae
prrecepta mandantar : sed ut in castris locato, et sudanti 
sub armis, primum uirtutes politicae suggeruntur his 
uerbis : "Sunt autem optimae curae de salute patriae, quibus 
agitatus et exercitatus animus, uelocius in hanc sedem 
et domum suam peruolabit. » Deinde quasi non minus 
docto, quam forti uiro , philosophis apta subduntur, cum 
dicitur : "idque ocius faciet, si iam tunc, cum erit inclusus 
 in corpore, eminebit foras, et ea, quae extra erunt, 
contemplans, quam maxime se a corpore abstrahet. » Haec 
enim illius sunt praecepta doctrinae, quae illam dicit mortem 
philosophantibus appetendam. Ex qua fit, ut adhuc in 
corpore positi, corpus, ut alienam sarcinam, in quantum 
patitur natura, despiciant. Et facile nunc atque opportune 
uirtutes suadet, postquam, quanta et quam diuina praemia 
uirtutibus debeantur, edixit. Sed quia inter leges quoque illa 
imperfecta dicitur, in qua nulla deuiantibus poena sancitur, 
ideo in conclusione operis poenam sancit extra haec 
praecepta uiuentibus. Quem locum Er ille Platonicus copiosius 
exsecutus est, secula infinita dinumerans, quibus 
nocentum animae in easdem poenas saepe reuolutae, sero 
de Tartaris emergere permittuntur, et ad naturae suae 
principia, quod est coelum, tandem impetrata purgatione 
remeare. Necesse est enim, omnem animam ad originis suae 
sedem reuerti. Sed quae corpus tanquam peregrinae incolunt, 
cito post corpus uelut ad patriam reuertuntur. Quae 
uero corporum illecebris, ut suis sedibus, inhaerent, 
quanto ab illis uiolentius separantur, tanto ad supera serius 
reuertuntur. Sed iam finem somnio cohibita disputatione 
faciamus, hoc adiecto, quod conclusionem decebit. Quia 
cum sint totius philosophiae tres partes, moralis, naturalis, 
et rationalis; et sic moralis, quae docet morum elimatam 
perfectionem ; naturalis, quae de diuinis corporibus disputat; 
rationalis, cum de incorporeis sermo est, quae mens sola 
complectitur : nullam de tribus Tullius in hoc somnio 
praetermisit. Nam illa ad uirtutes, amoremque patriae, et ad 
contemtum gloriae adhortatio, quid aliud continet, nisi 
ethicae philosophiae instituta moralia? Cum uero uel de 
sphaerarum modo, uel de nouitate siue magnitudine 
siderum, deque principatu solis, et circis coelestibus, 
cingulisque terrestribus, et Oceani situ loquitur, et harmoniae 
superum pandit arcanum, physicae secreta commemorat. 
At cum de motu et immortalitate animae disputat, cui 
nihil constat inesse corporeum, cuiusque essentiam 
nullius sensus, sed sola ratio deprehendit : illic ad altitudinem 
philosophiae rationalis ascendit. Vere igitur pronuntiandum 
est, nihil hoc opere perfectius, quo uniuersa 
philosophiae continetur integritas.