LOCI COMMUNES seu HYPOTYPOSES THEOLOGICAE. DE HOMINIS VIRIBUS ADEOQUE DE LIBERO ARBITRIO.
Scripsere de libero arbitrio Augustinus et Bernardus
et ille quidem sua posterioribus libris, quos aduersus Pelagianos
edidit, multipliciter retractauit. Bernardus non est
similis sui. Sunt hac de re etiam apud Graecos quaedam,
sed sparsim. Ego, quandoquidem non sequar hominum opiniones,
et simplicissime et planissime rem exponam, quam
fere obscurarunt auctores tum ueteres tum noui, quia sic
interpretabantur Scripturas, ut simul uellent tamen rationis
humanae iudicio satisfieri. Parum ciuile uidebatur, docere,
necessario peccare hominem ; crudele uidebatur reprehendi
uoluntatem, si non posset se a uitio ad uirtutem conuertere.
Ideo et plura uiribus humanis, quam par erat, tribuere et
mire uariarunt, cum rationis iudicio uiderent ubique refragari
Scripturas. Et in hoc quidem loco, cum prorsus
Christiana doctrina a philosophia et humana ratione dissentiat,
tamen sensim irrepsit philosophia in Christianismum
et receptum est impium de libero arbitrio dogma et obscurata
Christi beneficentia per profanam illam et animalem,
rationis nostrae sapientiam. Usurpata est uox liberi arbitrii,
a diuins literis , a sensu et iudicio Spiritus alienissima, qua
uidemus sanctos uiros non raro offensos esse. Additum est
e Platonis philosophia uocabulum rationis, aeque perniciosum.
Nam perinde atque his posterioribus ecclesiae temporibus
Aristotelem pro Christo sumus amplexi, ita statim post
ecclesiae auspicia per Platonicam philosophiam Christiana
doctrina labefactata est. Ita factum est, ut praeter canonicas
Scripturas nullae sint in ecclesia sincerae literae. Redolet
philosophiam, quidquid omnino commentariis proditum est.
Ac primum quidem in describenda hominis natura non
habemus opus multiplicibus philosophorum partitionibus, sed
paucis in duo partimur hominem. Est enim in eo uis
cognoscendi, est et uis, qua uel persequitur uel refugit, quae
cognouit. Vis cognoscendi est, qua sentimus aut intelligimus,
ratiocinamur, alia cum aliis comparamus, aliud ex
alio colligimus. Vis, e qua adfectus oriuntur, est, qua aut
auersamur aut persequimur cognita. Hanc uim alias uoluntatem,
alias adfectum, alias appetitum nominant. Non puto
magnopere referre, hoc loco separare sensus ab intellectu,
quem uocant, et adpetitum sensuum ab adpetitu superiore.
Nos enim de superiore loquimur; hoc est, non modo de eo,
in quo fames, sitis et similes brutorum adfectus sunt, sed
de eo, in quo amor, odium, spes, metus, tristitia, ira et qui
ex his nascuntur adfectus, insunt ; ipsi uoluntatem uocant.
Cognitio seruit uoluntati. Ita liberum arbitrium nouo uocabuio
uocant coniunctam uoluntatem cum cognitione seu consilio
intellectus. Nam perinde, ut in republica tyrannus,
ita in homine uoluntas est et ut senatus tyranno obnoxius
est, ita uoluntati cognitio, ita ut, quanquam bona moneat
cognitio, respuat tamen eam uoluntas feraturque adfectu suo,
ut posthac clarius explicabimus. Rursum intellectum, cum
uoluntate coniunctam, uocant rationem. Nos neque rationis
neque liberi arbitrii uoce utemur, sed hominis partes nominabimus
uim cognoscendi et uim obnoxiam adfectibns, hoc
est amori, odio, spei, metui et similibus. Haec, oportuit
monere, quo facilius postea indicari posset legis ac gratiae
discrimen, immo quo certius etiam cognosci posset, num
qua sit penes hominem libertas. Et in hac re mirum est,
quam operose uersati sint tum ueteres tum noui. Nos, si
quis haec calumniabitur, libenter et fortiter tuebimur nostra.
Volui enim modo pinguissime deliniare hominem et uideor
mihi, quantum omnino retulit, de hominis partibus dixisse.
Pertinet autem ad uim cognoscendi lex, id est cognitio
faciendorum; ad uim adfectuum uirtus, peccatum. Libertas
proprie non dicitur cadere in partem cognoscentem; uerum
ea uoluntati obtemperans huc atque illuc rapitur. Est autem
libertas, posse agere aut non agere, posse sic aut aliter
agere. Itaque in quaestionem uocatur, situe libera uoluntas
et quatenus libera sit?
Resp
I. Quod si uoluntatis humanae uim pro naturae captu
aestimes, negari non potest iuxta rationem humanam, quin
sit in ea libertas quaedam externorum operum , ut ipse experiris
in potestate tua esse, salutare hominem aut non
salutare, indui hac ueste uel non indui, uesci carnibus aut
non uesci. Et in hanc externorum operum contingentiam
defixerunt oculos philosophastri, qui libertatem uoluntati
tribuere. Verum quia Deus non respicit opera externa, sed
inter nos cordis motus, ideo Scriptura nihil prodidit de ista
libertate. Qui externa et personata quadam ciuilitate mores
fingunt, huiusmodi libertatem docent, nempe philosophi ac
recentiores theologistae.
II. Contra interni adfectus non sunt in potestate
nostra. Experientia enim usuque comperimus, non posse
uoluntatem sua sponte ponere amorem, odium aut similes
adfectus; sed adfectus adfectu uincitur, ut, quia laesus es
ab eo, quem amabas, amare desinis. Nam te ardentius quam
quemuis alium amas. Nec audiam Sophistas, si negent pertinere
ad uoluntatem adfectus humanos, amorem, odium,
gaudium, moerorem, inuidentiam, ambitionem et similes ;
nihil enim nunc de fame aut siti dicitur. Quid enim est
uoluntas, si non adfectuum fons est? Et cur non pro uoluntatis
uocabulo cordis nomen usurpamus? Signidem Scriptura
potissimam hominis partem cor uocat adeoque eam , in
qua nascuntur adfectus. Fallunt autem scholae, cum fingunt,
uoluntatem per naturam suam aduersari adfectibus aut
posse ponere adfectum, quoties hoc monet consulitue intellectus.
III. Quî fit igitur, cur saepe diuersum ab adfectu
homines eligamus? Principio, quod nonnunquam aliud in
opere externo eligimus, quam quod cupit cor seu uoluntas,
fieri potest, ut adfectu uincatur adfectus. Ut negari non
potest, quin uoluptatem amans sit Alexander Macedo; tamen
quia gloriam magis ardet, diligit laborem, uoluptates adspernatur,
non quod eas non amet, sed quod uehementius amat
gloriam. Videmus enim in aliis ingeniis alios regnare
adfectus, sua quemque cupidine trahi. In sordidis ingeniis
dominatur habendi cupiditas; in liberalioribus iuxta hominum
iudicium, famae ac popularis gratiae studium.
IV. Deinde fieri fortasse potest, ut prorsus contra
omnes adfectus deligatur aliquid; quod cum fit, per simulationem
fit. Ut cum quispiam eum, quem ex animo odit,
cui ex animo male uult, benigne, comiter, blande tractat,
nulla fortasse certa causa. Is etiamsi non sentiat, aliquo
alio se adfectu uinci — sunt enim ingenia quaedam adeo
blanda, ut etiam eos, quos oderunt, palpent — is, inquam,
simulat comitatem in externo opere, in quo secandum naturam
uidetur esse quaedam libertas. Atque haec est illa
uoluntas, quam nobis stulti scholastici finxerunt; scilicet uim
talem, quae, utcunque sis adfectus, possit tamen adfectum
moderari temperareque, ut cum fictitias suas poenitentias
docent. Utut sis adfectus , censent uoluntati uim esse eliciendi,
sic ipsi loquuntur, actus bonos. Si quem odio
habeas, posse uoluntatem statuere, quod hunc porro nolit
odisse; sic cum natura simus impii Deique, non dico non
amantes, sed prorsus contemptores, docent isti, posse uoluntatem
elicere, quod Deum porro sit amatura. Quaeso te,
mi lector, annon putas insanire, qui talem nobis uoluntatem
finxerint? Atque utinam contigat mihi Sophista, qui haec
calumnietur, ut possim illam impiam, stultam, male philosophicam
de uoluntate sententiam iusto uolumine et integra
disputatione confutare. Nam cum is, qui odit, statuit ponere
odium, nisi reuera fuerit uehementiore adfectu uictus, plane
est fictitia quaedam intellectus cogitatio, non uoluntatis opus.
Si statuat Paris ponere Oenones amorem, fuerit uictus
reuera uehementiore adfectu, fucata fallaxque cogitatio intellectus est.
Fieri potest, ut diuersum imperet cura intellectu
cor tuum membris exterioribus, linguae, manibus, oculis,
atque est adfectus animus, quia natura mendaces sumus,
ueluti linguae oculisque imperabat Ioab, ut quam blandissime
uideretur compellare Àmasan; cordi uero imperare non
potest, ut ponat adfectum, quem concepit. Ponit autem,
cum uehementiori cupiditate uictus fuerit hic adfectus, quo
occupatur.
V. Non negant adfectus scholae, sed uocant infirmittatem
naturae ; satis esse, si actus elicitos diuersos habeat
uoluntas. At ego nego, uim esse ullam in homine, quae
serio adfectibus aduersari possit censeoque actus illos licitos
non nisi fictitiam cogitationem intellectus esse. Nam
cum corda Deus iudicet, necesse est, cor cum suis adfectibus
summam ac potissimam hominis partem esse. Alioqui,
cur hominem ab imbecilliore parte Deus aestimaret et non
potius a meliore, si quae uoluntas est alia a corde et adfectuum
parte melior ac fortior? Quid hic Sophistae respondebunt?
Quod si uocabulo cordis, quod usurpat Scriptura,
uti maluissemus, quam Aristotelico uoluntatis, facile cauissemus
hos tam pingues, tam crassos errores. Vocabat quidem
Aristoteles uoluntatem delectum illum rerum in externis
operibus, qui fere mendax est. Sed quid ad Christianam
disciplinam externa opera, si cor sit insincerum? Praeterea
ipse etiam Aristoteles non prodidit actus illos licitos,
quos Scotus confinxit. Sed nunc non tam ago, ut illos confutem,
quam ut doceam te, christiane lector, quid sequi tu
debeas. Fateor, in externo rerum delectu esse quandam
libertatem ; internos uero adfectus prorsus nego in potestate
nostra esse. Nec permitto aliquam esse uoluntatem, quae
adfectibus aduersari serio possit. Atque haec quidem de
hominis natura dico. Nam qui spiritu iustificati sunt, in
iis adfectus boni cum malis pugnant, sicut infra docebimus.
VI. Praeterea, quid attinet iactare externorum operum
libertatem, cum cordis puritatem Deus requirat? Pharisaica
prorsus traditio est, quidquid de libero arbitrio , de iustitia
operum stulti homines et impii conscripserunt. Iam ubi
adfectus paulo uehementior fuerit, fieri non potest, quin
erumpat, id quod dici solet: Naturam licet expellas furca
tamen usque recurret. Iam et quam multa fiunt a nobis et
in speciem optima et quae nos ipsi pro bonis iudicamus,
quod turpem adfectum non uidemus, unde proficiscitur? "Est"
enim "uia quae uidetur", inquit Solomon. Prov. XIV, 12: "homini
bona, cuius extrema durant ad mortem. Et cor hominis
prauum et inscrutabile esse", dicit Hieremias propheta
XVII, 9. Et Dauid : Ps. XVIII, 13: "Delicta quis intelligit?"
et Ps. XXIV, 7: "Ignorantias meas ne memineris". Adeo ad
multa adfectus rapit caecos homines, quae iudicare plane
non possumus. Proinde Christianam mentem oportet spectare,
non quale sit opus in speciem, sed qualis apud animum
adfectus sit, non qualis est operum libertas, sed num qua
sit adfectuum libertas. Praedicent liberi arbitrii uim Pharisaei
scholastici; Christianus agnoscet, nihil minus in potestate
sua esse quam cor suum. Atque utinam uiderent stulti
Scholastici, quot animarum millia enecarint pharisaica sua
deuterosi de libero arbitrio ! Dicemus autem de adfectibus
plura mox, ubi de peccato originali agemus.