[1, 21] {texte latin manquant}

[1, 22] Quid nunc iam expeditionem in Palaestinam sub Philippo I susceptam commemorem? quid eius ducem Gotifridum Bononiensem et Eustochium ac Balduinum Gotifridi fratres? quid Hugonem comicem Parisiensem Philippi fratrem, quid Robertum Flandriae comitem, Balduinum Montensem, Stephanum Bloesensem, Robertum Normaniae ducem, et Boemundum Apuliae ex Tancredorum familia; unde tot reges in Syria, Cypro, Graecia? quid ipsam Constantino polim imperii orientalis caput, a Gallis imperatoribus eo tempore tamdui possessam? omitto uicina, et bella cum Anglis gesta tam dubio euentu, ut quod de Punicis dixit Liuius, plerunque propius periculo fuerit, qui uicerat. unum praeterire non possum, quod Carolus V post pacatas Gallias diuturnis Anglorum bellis ac recenti patris clade afflictas, ut militem licenciae assuetum Francia exigeret, Bertrandum Guesquinatem E. M. cum exercitu in Hispaniam misit, honesta quidem belli cum Saracenis gerendi occasione, re uera, ut Petrum Castellae regem, qui Blancam Borbonii ducis filiam et uxoris Caroli sororem in matrimonium duxerat. Ceterum Padillae pellicis blandiciis an philtris fascinatus indignum in modum habebat, ad sanam mentem ui reduceret: sed cum Blanca sub id tempus obiisset, fato suo an fraude pellicis, incertum, adfinitate dissoluta Gesquinas hostili manu et animo Castellam ingressus Petrum regno spoliauit, et Henricum spurium ab eo oppidis, quae ipsi a patre communi ex suo consensu attributa fuerunt, exutum eiecto fratre regem constituit et quamuis a Petro Anglorum uiribus subnixo mox uiolenta possessione deiectus sit, paullo post tamen Gallorum ope restitutus regnum occiso Petro obtinuit, et ad heredes suos transmisit. ab eo siquidem Henrico Isabella genus duxit, quae Ferdinando Arragonio, de quo nunc sermo est, nupsit, Caroli V et Ferdinandi I Imperatorum auo, sub quo paullatim senescente Gallorum fortuna Hispanicum nomen adoleuit; ut merito dici possit, ubi Galli desierunt, ibi rerum potiri Hispanos incepisse. Quae non a me dicta sunt aut amore patriae, aut Hispanorum odio, nec quod genti aedepol sagaci et bellicosissimae quid quam uelim detractum, (absit hoc ab homine candorem et ueritatem professo) sed quia cum de Hispanorum magnitudine et potentia crebra futura sit mentio. consentaneum rationi uisum est, de eius origine et in crementis citra obtrectationem et assentationem heic uerba facere ac praeter ea quidem, quae iam retulimus. 

[1, 23] Etsi non ignorem, ut homines, sic imperia nasci, crescere, decrescere, ac tandem mori, certosque temporum limites a diuina prouidentia praestitutos esse, qui nulla ui nostra, nulla prudentia transiri possunt: tamen caussas tam repentis Hispanorum incrementi altius indaganti hae praecipuae uisae sunt, quod cum uerae, hoc est, Christianae relligionis promulgationem in omnes terras ante seculorum consummationem diffundi oporteat, Deus ad hoc potentiae culmen Hispanos euexerit, ut essent, qui tam longinquas ac difficiles nauigationes ad barbaros et ueri luce destitutos populos freti uiribus suis commodius susciperent; quod non aeque Gallis ac ceteris occidentalibus et septemtrionalibus gentibus facile factu fuisset. quippe ultimi Hispani ad occidentem: ad haec illis aestus et laboris atque adeo inediae patientiora corpora, et mentes eorum, quae consilium et moram desiderant, magis capaces. quae duo in huiuscemodi longinquis et periculosis expeditionibus summe necessaria sunt. et quamquam nemo dubitet Hispanos, quod euentus docuit, illuc lucri potius et praedae, quam pietatis caussa profectos: tamen non mediocre, meo quidem iudicio, operae pretium fuit, ubi nullas omnino terras esse credidit antiquitas, ibi inter tot gentes antea incognitum CHRISTI nomen uel perperam audiri et celebrari. nam ut plerunque in rebus humanis, sic et in relligionis negotio praecipue usu uenire cernimus, ut Deus quae a corrupta et mala uoluntate nostra proficiscuntur, ad gloriam suam et in bonum uertat. 

[1, 24] Vt uero ad res nostras redeam, si fas mortali de aeternis Dei consiliis pronunciare, haut aliud in caussa fuisse dixerim, cur optimus princeps Ludouicus aeque magnitudine animi ac prudentia clarus, ad haec quam Gallici nominis studiosus, tam de suorum commodis et salute sollicitus, nihil aliud, inquam, fuit, cur is tam multis nominibus commendabilis rex meliore utique fortuna dignus tot aduersitaribus in uita conflictatus sic, quam quod tam arctam cum Alexandro VI adfinitatem contraxisset, et impuri patris omnique scelerum genere cooperti filii crudelitates, libidines; perfidiam, fortunas denique fouisset et amplificasset. quid enim Italiae, quid orbi Christiano non metuendum fuit, sires prospere in Italia Gallis euenissent, et cum felicitate nostra Borgiarum fortuna 
adoleuisset? sed cum Valentinus labefactis Gallorum in Italia rebus, tum morte nec opina patris fortunis euerus omnia, quae in Vmbria et Piceno tenebat, amisisset, postremo qui nemini sidem seruauerat, temere se fidei Consalui permisit, a quo in Hispaniam missus, et laudabili perfidia in carcerem coniectus est: unde cum paullo post elapsus esset, tanti nominis dux obscura et ignobili morte tandem periit. 

[1, 25] Cum Iulio II non eandem amicitiam coluit Ludouicus, quippe eum infestissimum hostem semper expertus, quem gratissimum amicum habere debuit. quae odia eo euaserunt, ut temere et iniuriose rex a Pontifice proscriptus primo Lugduni Synodo praesulum regni conuocata ipsum in ius uocauerit, dein auctoritate quorumdam Cardinalium Mediolani congregatorum concilium Pisis indixerit, in quo de emendando ecclesiae statu ageretur, et iuxta regulam ultimi concilii Constantiae sub Sigismundo celebrati, in caput et membra anquireretur. quin et eo usque prouectus est, ut spretis multis multorum, quibus alioqui plurimum tribuebat, suasionibus, moribundi senis inaneis diras contraria obnuntiatione generose reuicerit, cuso etiam Neapoli aureo numo, qui effigiem suam ex una parte, et insignia Neapolis ac Siciliae ex altera referebat, cum hoc elogio, PERDAM BABYLONIS NOMEN; quales adhuc hodie multi reperiuntur. sed Iulio mortuo assiduis multorum hominum atque uxoris imprimis imperiosae feminae querelis uictus Pisano concilio renuntiauit, et ut Leoni X gratificaretur, Lateranensi subscripsit, consultius multorum iudicio facturus, si in laudabili corrigendae ecclesiasticae disciplinae proposito perseuerasset, nec in odio, quod tam pertinaciter contra Heluetios potentissimos hosteis exercuit, adeo constans fuisset. 

[1, 26] Hae ergo inclinantis nostri imperii caussae et aduersae simul fortunae Ludouici, qui tota Italia exclusus, ingrauescente iam aetate, cum masculum heredem ex se genitum sibi deesse doleret, mortua paullo ante Anna Britanna uxore, ex qua duas tantum filias susceperat, sero de nouis nuptiis cepit cogitare. itaque pace cum Anglo facta, qui Taruenna et Tornaco caprisiam formidabilis toti Franciae esse ceperat, et placatis Heluetiis, qui numeroso cum exercitu Diuionem obsederant, uixque tandem uel amplissimis condicionibus a Tremollio propositis adduci potuerant, ut ab incepto desisterent, sororem Angli praestanti forma uirginem in uxorem duxit; cum qua nullo aetatis respectu, dum recenti amori licentiosius indulget, debilis et effetus senex in febrem grauissimam incidit, ex qua paucos post dies mortuus est Kal. Ianuar. anno huius seculi XV, princeps iusti cognomentum a Fr. Guicciardino meritus, et populis suis carissimus: cuius adeo sancta et uenerabilis etiam nunc inter Gallos memoria uiget, ut quoties in consistorio principis, in regni Curiis et comitiis de optimo regimine et rebus in meliorem statum reducendis agitur, toties Ludouici temporum et ordinis, qui tunc sub eo in publica regni administrarione seruabatur, honorifica mentio habeatur. 

[1, 27]
Ludouico successit lege regni Franciscus proximus regni agnatus, qui anno superiore Claudiam Ludouici filiam natu grandiorem in uxorem duxerat. is statim initio principatus magnam de se omnium spem concitauit, specie imperio digna, ingenio, litterarum amore, comitate, rerum peritia iam in illa aetate (uix dum enim XX annum compleuerat) ad regiam maiestatem accedentibus. cum Anglo primum pax confirmata: mox cum Carolo Austriaco annum tunc XV agente, cui tutores, et in his Ceurius, florentem noui principis fortunam ueriri, dum pupillus adolesceret, prudenti consilio amicitiam nostram utilem existimauerunt; ad hoc maxime impulsi, quod Belgium, cuius praecipua pars Gallico tunc temporis imperio cohaerebat, id summopere cupere scirent, nec citra domestici tumultus periculum in Belgio bellum contra Gallos excitari posse exploratum haberent. Franciscus, quamuis se non solum Franciae regem, sed et Mediolani ducem appellaret, tamen consilio dissimulato sic res suas ordinabat, quasi minime de recuperando Insubrum imperio cogitaret. 

[1, 28] Sed Octauianus Fulgosius cum innata prudentia prouideret fore, ut Galli Mediolano potirentur, clam Leone, cum quo alioqui arctissimam colebat amicitiam, ut patriae et priuatae fortunae consuleret, cum Francisco conuenit, ut salua reip. libertate ipse Genuae Galli nomine praeesset. secundum haec foedere cum Venetis percusso, (nam cum Caesare et Ferdinando irritus fuit tractarus) Franciscus quantumuis dissuadente Anglo per Cottias et maritimas Alpeis tormenta et exercitum traiecit, captoque a Palissa ad Villa-Francam, dum pranderet, Prospero Columna praecipuo inimici exercitus duce, per Alexandrinum agrum iter infestum habuit, et transmisso Pado, ultro etiam Ticino dedito ad Melenianum prope Mediolanum castra metatus est. ibi Heluetii cum Caesare et Ferdinando foederati recenti tot prosperorum contra Gallos successuum memoria inflati, cum diu frustra de pacis condicionibus per Sabaudum et alios actum fuisset, ad id eos instigante Cardinali Sedunensi, sub uesperam nostros aggressi magna clade accepta termeritatis suae poenas dederunt. ut in nocturno proelio magnus, sed incertus occisorum numerus. ex nostris pauci, sed in his clari et illustres duces: ex Heluetiis numerosa, sed uilis et obscura plebs. iis post proelium recedentibus Franciscus Mediolano potitur, arce, in quam Maximilianus Sfortia confugerat, paullo post certis condicionibus dedita. 

[1, 29] Audita rei fama, Leo, cui nihil antiquius, quam ut Mediceum nomen et familiam suam in Italia ad amplissimam fortunam eueheret, apud Gallum excusare se, quod Iulianus frater et Laurentius Perri F. Pontificii et Florentini exercitus duces cum Hispano se coniunxissent. id factum ex antiquo foedere; caeterum mandata utrique data ne quid magni momenti contra Gallos molirentur; desiderasse se pridem antea, ut ad adfinitatem, quae iam inter eos erat, (siquidem Iulianus Philibertam Caroli Sabaudi sororem et Francisci materteram uxorem duxerat) etiam amicitia et foederatio accederet. itaque Bononia ad colloquium delecta: ibi post obsequium de more praestitum, confirmata amicitia; actum et secreto inter eos de Neapolitano regno inuadendo, cui expeditioni socias opes conferre teneretur Pontifex, cum primum induciae cum Ferdinando pactae expirassent. Additum a Leone munus, quo tanquam pignore noua foederatio obsignaretur, ut sublata ueteris ecclesiae a Deo et Apostolis ministros eligendi instituta consuetudine, ius esset regi, quos uellet, per oratores suos apud Pontificem proponere, et eos in episcopos aut coeno biorum praesules diplomate suo creare Pontifex obligaretur. 

[1, 30] Id actum Antonio Pratensi Franciae Cancellario suggerente. qui postea in collegium Cardinalium cooptatus, et perpetui per Galliam legati dignitate ornatus est. caussae obtendebantur, quod corruptis moribus per gratiam et sordeis omnia agerentur: unde frequentes altercationes et perplexae lites magna ordinis ecclesiastici infamia passim exoriebantur, quarum exemplo et contagione etiam ad caussas ciuileis litigiorum uirus in Gallia dimanasset, aliter non posse iri obuiam foedis conuentionibus et nundinationibus, quam si arbitrio Christianissimi principis et sanctissimi Pontificis, quos ab omni corruptionis suspicione abesse procul dubio esset, res permitteretur. acta publica de ea re inter ipsos confecta. quod adeo odiosum omnibus regni ordinibus uisum est, ut a Senatu Parisiensi, in quo huiuscemodi res ex antiqua regni consuetudine prius habita sollemni deliberatione approbari debent, post multas iussiones uix tandem impetrari potuerit, ut in acta publica Curiae absque ulla approbatione referrentur. iudicio multorum id exitium Francisci rebus et eius generi, atque Pratensi ipsi attulisse creditur; editisque postea libris ipsorum memoria passim eo nomine proscissa est, nec defuerunt qui iam tum culpam potius in Leonem reiicerent: neque enim nouum aut sine exemplo esse apud nos regum eam potestatem fuisse praecipue in prima et secunda familia, ut episcopos instituere, accedente prouincialium episcoporum inauguratione, et aliquando etiam deponere possent. id uero in eo, qui ipse fratrum suffragiis eligatur, nouum et minime ferendum fuisse, quod episcopos et alios praesules eligendi potestatem iis, ad quos iure diuino et sacris patrum decretis pertinet, ademptam, ad se summa iniustitia traxerit, ut eam pretio accepto et caussa relligionis impia praeuaricatione prodita Christiani orbis principibus turpiter diuenderet.