Liber I.
 
DE GRAMMATICA .
1 De disciplina et arte. Disciplina a discendo nomen accepit: unde et scientia dici 
potest. Nam scire dictum a discere, quia nemo nostrum scit, nisi qui discit. Aliter 
dicta disciplina, quia discitur plena. 2 Ars uero dicta est, quod artis praeceptis 
regulisque consistat. Alii dicunt a Graecis hoc tractum esse uocabulum g-apo g-tehs 
g-aretehs, id est a uirtute, quam scientiam uocauerunt. 3 Inter artem et disciplinam 
Plato et Aristoteles hanc differentiam esse uoluerunt, dicentes artem esse in his quae 
se et aliter habere possunt; disciplina uero est, quae de his agit quae aliter euenire 
non possunt. Nam quando ueris disputationibus aliquid disseritur, disciplina erit: 
quando aliquid uerisimile atque opinabile tractatur, nomen artis habebit. 
2 De septem liberalibus disciplinis. Disciplinae liberalium artium septem sunt. Prima 
grammatica, id est loquendi peritia. Secunda rhetorica, quae propter nitorem et 
copiam eloquentiae suae maxime in ciuilibus quaestionibus necessaria existimatur. 
Tertia dialectica cognomento logica, quae disputationibus subtilissimis uera secernit 
a falsis. 2 Quarta arithmetica, quae continet numerorum causas et diuisiones. Quinta 
musica, quae in carminibus cantibusque consistit. 3 Sexta geometrica, quae mensuras 
terrae dimensionesque conplectitur. Septima astronomia, quae continet legem 
astrorum. 
3 De litteris communibus. Primordia grammaticae artis litterae communes existunt, 
quas librarii et calculatores sequuntur. Quarum disciplina uelut quaedam 
grammaticae artis infantia est; unde et eam Varro litterationem uocat. Litterae autem 
sunt indices rerum, signa uerborum, quibus tanta uis est, ut nobis dicta absentium 
sine uoce loquantur. Verba enim per oculos non per aures introducunt. 2 Usus 
litterarum repertus propter memoriam rerum. Nam ne obliuione fugiant, litteris 
alligantur. In tanta enim rerum uarietate nec disci audiendo poterant omnia, nec 
memoria contineri. 3 Litterae autem dictae quasi legiterae, quod iter legentibus 
praestent, uel quod in legendo iterentur. 4 Litterae Latinae et Graecae ab Hebraeis 
uidentur exortae. Apud illos enim prius dictum est aleph, deinde ex simili 
enuntiatione apud Graecos tractum est alpha, inde apud Latinos A. Translator enim 
ex simili sono alterius linguae litteram condidit, ut nosse possimus linguam 
Hebraicam omnium linguarum et litterarum esse matrem. Sed Hebraei uiginti duo 
elementa litterarum secundum Veteris Testamenti libros utuntur; Graeci uero uiginti 
quattuor. Latini enim inter utramque linguam progredientes uiginti tria elementa 
habent. 5 Hebraeorum litteras a Lege coepisse per Moysen: Syrorum autem et 
Chaldaeorum per Abraham. Unde et cum Hebraeis et numero et sono concordant, 
solis characteribus discrepant. Aegyptiorum litteras Isis regina, Inachis filia, 
de Graecia ueniens in Aegyptum, repperit et Aegyptiis tradidit. Apud Aegyptios 
autem alias habuisse litteras sacerdotes, alias uulgus; sacerdotales ?????, ????????? 
uulgares. Graecarum litterarum usum primi Phoenices inuenerunt; unde et Lucanus 
(3, 220): 
Phoenices primi, famae si creditur, ausi 
mansuram rudibus uocem signare figuris. 
6 Hinc est quod et Phoeniceo colore librorum capita scribuntur, quia ab ipsis litterae 
initium habuerunt. Cadmus Agenoris filius Graecas litteras a Phoenice in Graeciam 
decem et septem primus attulit; ?.?.?.?.?.?.?.?.?.?.?.?.?.?.C.?.?. His Palamedes 
Troiano bello tres adiecit ?.?.?. Post quem Simonides Melicus tres alias adiecit 
?.?.? 7 ? litteram Pythagoras Samius ad exemplum uitae humanae primus 
formauit; cuius uirgula subterior primam aetatem significat, incertam quippe et quae 
adhuc se nec uitiis nec uirtutibus dedit. Biuium autem, quod superest, ab 
adolescentia incipit: cuius dextra pars ardua est, sed ad beatam uitam tendens: 
sinistra facilior, sed ad labem interitumque deducens. De qua sic Persius ait (3, 56): 
Et tibi qua Samios deduxit littera ramos, 
surgentem dextro monstrauit limite callem. 
8 Quinque autem esse apud Graecos mysticas litteras. Prima ?, quae humanam 
uitam significat, de qua nunc diximus. Secunda ?, quae mortem significat. Nam 
iudices eandem litteram ? adponebant ad eorum nomina, quos supplicio afficiebant. 
Et dicitur Theta ??? ??? ???????, id est a morte. Unde et habet per medium telum, 
id est mortis signum. De qua quidam: 
O multum ante alias infelix littera theta. 
9 Tertia ? figuram demonstrans Dominicae crucis, unde et Hebraice signum 
interpretatur. De qua dictum est in Ezechielo angelo (9, 4): 'Transi per medium 
Ierusalem, et signa thau in frontes uirorum gementium et dolentium.' Reliquas uero 
duas summam et ultimam sibi uindicat Christus. Ipse enim principium, ipse finis, 
dicens 'Ego sum ? et ?.' Concurrentibus enim in se inuicem ? ad ? usque 
deuoluitur, et rursus ? ad ? replicatur, ut ostenderet in se Dominus et initii 
decursum ad finem et finis decursum ad initium. 10 Omnes autem litterae apud 
Graecos et uerba conponunt et numeros faciunt. Nam Alpha littera apud eos uocatur 
in numeris unum. Ubi autem scribunt Beta, uocatur duo; ubi scribunt Gamma, 
uocatur in numeris ipsorum tres; ubi scribunt Delta, uocatur in numeris ipsorum 
quattuor; et sic omnes litterae apud eos numeros habent. 11 Latini autem numeros ad 
litteras non conputant, sed sola uerba componunt, excepto I et X littera, quae et 
figura crucem significat et in numero decem demonstrat. 
4 De litteris latinis. Latinas litteras Carmentis nympha prima Italis tradidit. 
Carmentis autem dicta, quia carminibus futura canebat. Ceterum proprie uocata est 
Nicostrate. Litterae autem aut communes sunt aut liberales. 2 Communes dictae, 
quia multi eas in commune utuntur, ut scribere et legere. Liberales, quia eas tantum 
illi nouerunt, qui libros conscribunt recteque loquendi dictandique rationem 
nouerunt. 3 Litterarum duplex modus est: diuiduntur enim principaliter in duas 
partes, in uocales et consonantes. Vocales sunt quae directo hiatu faucium sine ulla 
conlisione uarie emittuntur. Et dictae uocales, quod per se uocem inpleant, et per se 
syllabam faciant nulla adhaerente consonante. Consonantes sunt, quae diuerso motu 
linguae uel inpressione labrorum efficiuntur. Et uocatae consonantes quia per se non 
sonant, sed iunctis uocalibus consonant. 4 Haec in duabus partibus diuiduntur: in 
semiuocalibus et in mutis. Semiuocales dictas eo, quod quiddam semis de uocalibus 
habeant. Ab E quippe uocali incipiunt, et desinunt in naturalem sonum ut F, L, M et 
ceterae. Mutae autem dictae, quia nisi subiectis sibi uocalibus nequaquam erumpunt. 
Si enim eis extremum uocalis detraxeris sonum, inclusum litterae murmur sonabit ut 
B, G, D et ceterae. Vocales autem et semiuocales et mutas a ueteribus sonas et 
semisonas et insonas dictas. 5 Inter uocales autem I et U apud Grammaticos uarias 
habent significationes. 6 Nam modo uocales sunt, modo semiuocales, modo mediae 
sunt. Vocales ideo sunt, quia solae positae syllabas faciunt et aliis consonantibus 
coniunguntur. Consonantes ideo habentur, quia interdum habent post se uocales in 
hisdem syllabis constitutas, ut 'Ianus', 'uates', et habentur pro consonantibus. 
7 Mediae autem idcirco dicuntur, quoniam naturaliter solae medium sonum habent, 
ut 'illius', 'unius'. Coniunctae aliis pinguius sonant, ut 'Ianus', 'uanus'. Solae enim 
aliter sonant, aliter iunctae. I uero propterea interdum duplex dicitur, quia 
quotienscumque inter duas uocales inuenitur, pro duabus consonantibus habetur, ut 
'Troia'. Geminatur enim ibi sonus eius. 8 V quoque littera proinde interdum nihil est, 
quia alicubi nec uocalis nec consonans est, ut quis. Vocalis enim non est, quia I 
sequitur; consonans non est, quia Q praecedit. Ideoque quando nec uocalis, nec 
consonans est, sine dubio nihil est. Eadem et digammon a Graecis uocatur, quando 
sibimet aliisque uocalibus iungitur: quae ideo digammon dicitur, quia duplex est 
instar F litterae, quae duplicem Gammam habet, ad cuius similitudinem coniunctas 
uocales digammon appellari grammatici uoluerunt, ut 'uotum', 'uirgo'. 9 Inter 
semiuocales autem quaedam liquidae dicuntur propterea, quia interdum in una 
syllaba postpositae aliis consonantibus deficiunt et a metro excluduntur. Ex quibus 
duae apud Latinos liquescunt L et R, ut 'fragor', 'flatus'. Reliquae M et N apud 
Graecos liquescunt: ut 'Mnestheus'. 10 Decem et septem autem Latinis litteris uetus 
scriptura constabat. Unde et legitimae nominantur illa ratione, scilicet uel quod ab E 
uocali incipiunt et in mutum sonum desinunt, ut sunt consonantes, uel quod a suo 
sono incipiunt et in uocalem E desinunt, ut sunt mutae et sunt A. B. C. D. E. F. G. I. L. 
M. N. O. P. R. S. T. et U. 11 H autem littera pro sola aspiratione adiecta postea est. 
Unde et a plerisque aspiratio putatur esse, non littera, quae proinde aspirationis nota 
dicitur, quia uocem eleuat. Aspiratio enim est sonus uberius elatus, cuius contraria 
est prosodia, sonus aequaliter flexus. 12  K litteram Saluius ludimagister primus 
Latinis adiecit, ut in sono discrimen faceret duarum litterarum C et Q; quae ideo 
superuacua dicitur, quia exceptis 'Kalendis' superflua iudicatur: per C enim uniuersa 
exprimimus. 13 Q litteram nec Graeci resonant, nec Hebraei. Exceptis enim Latinis 
hanc nulla alia lingua habet. Haec prius non erat. Unde et ipsa superuacua est uocata 
quia per C cuncta ueteres scripserunt. 14 X littera usque ad Augusti tempus nondum 
apud Latinos erat, et digne hoc tempore, quo Christi nomen innotuit, quod per eam, 
quae crucis signum figurat, scriptitatur, sed pro ea C et S scribebant, unde et duplex 
uocatur, quia pro C et S ponitur, unde et ex eisdem litteris conpositum nomen habet. 
15 A Graecis autem duas litteras mutuauit Latinitas, Y et Z, propter nomina scilicet 
Graeca, et haec apud Romanos usque ad Augusti tempus non scribebantur, sed pro Z 
duas S ponebant, ut 'hilarissat'; pro Y uero I scribebant. 16 Unicuique autem litterae 
tria accidunt: nomen, quomodo uocetur; figura, quo caractere signetur; potestas, 
quae uocalis, quae consonans habeatur. A quibusdam et ordo adicitur, id est quae 
praecedit, quae sequitur, ut A prior sit, subsequens B. A autem in omnibus gentibus 
ideo prior est litterarum, pro eo quod ipsa prior nascentibus uocem aperiat. 
17 Nomina autem litterarum gentes ex sono propriae linguae dederunt notatis oris 
sonis atque discretis. Nam postquam eas animaduerterunt, et nomina illis et figuras 
inposuerunt: figuras autem partim ex placito, partim ex sono litterarum formauerunt: 
ut puta I et O, quarum uni sicut exilis sonus, ita tenuis uirgula, alterius pinguis 
sonus, sicut et plena figura. Potestatem autem natura dedit, uoluntas ordinem et 
apicem. 18 Inter figuras litterarum et apicem ueteres dixerunt, apicem dictum 
propter quod longe sit a pedibus, et in cacumine litterae adponatur. Est enim linea 
iacens super litteram aequaliter ducta. Figura autem, qua tota littera scribitur. 
5 De grammatica. Grammatica est scientia recte loquendi, et origo et fundamentum 
liberalium litterarum. Haec in disciplinis post litteras communes inuenta est, ut iam 
qui didicerant litteras per eam recte loquendi rationem sciant. Grammatica autem 
a litteris nomen accepit. ???????? enim Graeci litteras uocant. 2 Ars uero dicta est, 
quod artis praeceptis regulisque consistat. Alii dicunt a Graecis hoc tractum esse 
uocabulum ??? ??? ??????, id est a uirtute, quam scientiam uocauerunt. 3 Oratio 
dicta quasi oris ratio. Nam orare est loqui et dicere. Est autem oratio contextus 
uerborum cum sensu. Contextus autem sine sensu non est oratio, quia non est oris 
ratio. Oratio autem plena est sensu, uoce et littera. 4 Diuisiones autem grammaticae 
artis a quibusdam triginta dinumerantur, id est, partes orationis octo: uox articulata, 
littera, syllaba, pedes, accentus, positurae, notae, orthographia, analogia, etymologia, 
glossae, differentiae, barbarismi, soloecismi, uitia, metaplasmi, schemata, tropi, 
prosa, metra, fabulae, historiae. 
6 De partibus orationis. Partes orationis primus Aristoteles duas tradidit, nomen et 
uerbum; deinde Donatus octo definiuit. Sed omnes ad illa duo principalia 
reuertuntur, id est, ad nomen et uerbum, quae significant personam et actum. 
Reliquae adpendices sunt et ex his originem trahunt. 2 Nam pronomen ex nomine 
nascitur, cuius officio fungitur, ut 'orator ille'. Aduerbium de nomine nascitur, ut 
'doctus, docte'. Participium de nomine et uerbo, ut 'lego, legens'. Coniunctio uero et 
praepositio uel interiectio in conplexu istarum cadunt. Ideo et nonnulli quinque 
partes definierunt, quia istae superfluae sunt. 
7 De nomine. Nomen dictum quasi notamen, quod nobis uocabulo suo res notas 
efficiat. Nisi enim nomen scieris, cognitio rerum perit. Propria nomina dicta quia 
specialia sunt. Unius enim tantum personam significant. Species propriorum 
nominum quattuor sunt: praenomen, nomen, cognomen, agnomen. Praenomen 
dictum eo, quod nomini praeponitur, ut 'Lucius', 'Quintus'. 2 Nomen uocatum, quia 
notat genus, ut 'Cornelius'. Cornelii enim omnes in eo genere. Cognomen, quia 
nomini coniungitur, ut 'Scipio'. Agnomen uero quasi accedens nomen, ut 'Metellus 
Creticus', quia Cretam subegit. Extrinsecus enim uenit agnomen ab aliqua ratione. 
Cognomentum autem uulgo dictum eo, quod nomini cognitionis causa 
superadiciatur, siue quod cum nomine est. 3 Appellatiua nomina inde uocantur, quia 
communia sunt et in multorum significatione consistunt. Haec in uiginti octo species 
diuiduntur, ex quibus corporalia dicta, quia uel uidentur uel tanguntur, ut 'caelum', 
'terra'. 4 Incorporalia, quia carent corpus; unde nec uideri nec tangi possunt, ut 
'ueritas', 'iustitia'. 5 Generalia, quia multarum rerum sunt, ut 'animal'. Nam et homo 
et equus et auis animal sunt. 6 Specialia, quia partem demonstrant, ut 'homo'. Species 
enim animalium homo. 7 Principalia, quia primam positionem habent, nec aliunde 
nascuntur, ut 'mons', 'fons'. 8 Deriuatiua eo, quod ex alio nomine deducantur, ut 
a monte 'montanus'. 9 Diminutiua, quia minuunt sensum, ut 'Graeculus', 
'scholasticulus'. 10 Sono diminutiua, quia sic sonant sicut diminutiua, sed intellectu 
principalia sunt, ut 'tabula', 'fabula'. 11 Tota Graeca, quia ex toto Graece declinantur, 
ut 'Callisto'. Sic enim et Graecus et Latinus dicit. 12 Tota Latina, quia ex toto in 
Latinum uertuntur. Graecus dicit 'Odysseus', Latinus 'Ulixes'. 13 Media dicta quia ex 
parte Graeca sunt, ex parte Latina. Eadem et notha, quia corrumpunt ultimas syllabas 
manentibus prioribus, ut apud Graecos 'Alexandros', 'Menandros'; apud nos 
'Alexander', 'Menander'. Dicta autem notha, quemadmodum nothus dicitur quisquis 
de dispari genere nascitur. 14 Synonyma, hoc est plurinomia, eo quod sit in pluribus 
nominibus significatio una, ut 'terra', 'humus', 'tellus'. Idem enim sunt omnia. 
15 Homonyma, hoc est uninomia, eo quod sit in uno nomine significatio plurima, ut 
'tumulus', nunc mons breuis, nunc tumens tellus, nunc sepulchrum. Est enim in uno 
nomine significatio diuersa. 16 Relatiua dicta eo, quod ad aliam referantur personam, 
ut 'magister', 'dominus', 'pater'. 17 Illa autem quae dicuntur ad aliquid qualiter se 
habentia, a contraria significatione dicta sunt, ut 'dexter'. Dici enim dexter non potest, 
nisi sinister fuerit. 18 Porro qualitatis nomina ex eo dicta, quia per ea qualis quisque 
sit ostenditur, ut 'sapiens', 'formosus', 'diues'. 19 Quantitatis, quia a mensura 
trahantur, ut 'longus', 'breuis'. 20 Patronymica dicuntur eo, quod trahuntur 
a patribus, ut 'Tydides' Tydei filius, 'Aeneius' Aeneae filius, quamuis et a matribus et 
a maioribus ducantur. 21 Ctetica, id est possessiua, a possessione, ut 'Euandrius 
ensis'. 22 Epitheta, quae Latine adiectiua uel superposita appellantur, eo quod ad 
inplendam sui significationem nominibus adiciantur, ut 'magnus', 'doctus'. Adicis ea 
personis, ut 'magnus philosophus', 'doctus homo', et plenus est sensus. 23 Actualia ab 
actu descendunt, ut 'dux', 'rex', 'cursor', 'nutrix', 'orator'. Gentis a gente ueniunt, ut 
'Graecus', 'Romanus'. 24 Patriae a patria descendunt, ut 'Atheniensis', 'Thebanus'. 
Loci a loco, ut 'suburbanus'. 25 Verbialia dicuntur, quia de uerbo nascuntur, ut 
'lector'. 26 Participalia, quae sic sonant sicut participia, ut 'legens'. Verbis similia, 
a uerbi similitudine dicta, ut 'contemplator'. Nam et uerbum est imperatiui modi, 
futuri temporis, et nomen, quia conparationem recipit. Haec omnes species 
a nominum appellatione descendunt. 27 Secunda pars nominis conparatio. 
Conparatio dicta quia ex alterius conparatione alterum praefert. Cuius gradus tres 
sunt: positiuus, conparatiuus, et superlatiuus. Positiuus dictus quia primus ponitur in 
conparationis gradu, ut 'doctus'. Conparatiuus ab eo, quod conparatus positiuo 
praefertur illi, ut 'doctior'; plus enim nouit quam doctus. Superlatiuus eo, quod 
conparatiuo superferatur, ut 'doctissimus'; plus enim scit quam doctior. 28 Genera 
dicta sunt quod generent, ut masculinum et femininum. Cetera nomina non sunt 
genera, sed hoc nominum ratio et auctoritas uoluit. Neutrum dictum quia nec hoc est 
nec illud, id est nec masculinum nec femininum. Commune dictum quia duobus 
generibus nomen unum communicat, ut 'hic' et 'haec canis'. 29 Cui contrarium est 
epicoenon, quia utrumque sexum sub uno genere enuntiat, ut 'hic piscis'. Est enim 
incerti sexus, quod nec natura nec oculis discernitur, sed sensus tantum peritia. 
Omne genus dictum, quia cunctis generibus seruit: masculino et feminino, et neutro 
et communi et omni. 30 Numerus uocatus quia per eum uel singularia uel pluralia 
nomina ostenduntur. Figura, quia uel simplicia uel conposita sunt. 31 Casus 
a cadendo dicti; per eos enim inflexa nomina uariantur et cadunt. Nominatiuus casus 
dictus quia per eum aliquid nominamus, ut 'hic magister'. Genetiuus, quia per eum 
genus cuiuscumque quaerimus, ut 'huius magistri filius', uel quod rem significamus, 
ut 'huius magistri liber'. 32 Datiuus, quia per eum nos dare alicui aliquid 
demonstramus, ut 'da huic magistro'. Accusatiuus, quia per eum aliquem accusamus, 
ut 'accuso hunc magistrum'. Vocatiuus, quia per eum aliquem uocamus, ut 
'o magister'. Ablatiuus, quia per eum nos auferre aliquid cuiquam significamus, ut 
'aufer a magistro'. 33 Hexaptota nomina dicta eo, quod per sex casus uarietates 
habent, ut est 'unus'. Pentaptota, quod tantum in quinque casibus uariantur, ut 
'doctus'. Tetraptota, quod tantum in quattuor casibus declinentur, ut 'lateris'. 
Triptota, quod tantum in tribus, ut 'templum'. Diptota, quod tantum in duobus, ut 
'Iuppiter'. Monoptota, quod uno tantum casu utuntur, ut frugi. 
8 De pronomine. Pronomen dictum, quia pro uice nominis ponitur, ne fastidium 
faciat nomen ipsud dum iteratur. Nam cum dicimus, 'Vergilius scripsit Bucolica', 
addimus pronomen, 'ipse scripsit Georgica'; sicque uarietas significationis et 
fastidium tollit et ornatum inducit. 2 Pronomina autem aut finita sunt, aut infinita. 
Finita pronomina dicta eo, quod definiunt certam personam, ut 'ego'; me enim statim 
intelligis. Infinita dicuntur, quia non sunt certae personae. De absentibus enim 
dicitur et incertis, ut 'quis', 'quae', 'quod'. Minus quam finita appellantur quia 
commemorationem faciunt notae personae, ut 'ipse', 'iste'. Certum est enim de quo 
dicitur. 3 Possessiua uocantur eo, quod aliquid nos possidere ostendunt. Nam dum 
dico 'meus', 'tuus', definio aliquid meum esse, uel tuum. Relatiua dicuntur, quia ad 
interrogationem referuntur, ut 'quis est?' respondetur, 'is est'. Demonstratiua, eo 
quod habent demonstrandi significationem. Aliquem enim praesentem his 
demonstramus, ut 'hic', 'haec', 'hoc': quae tria et articuli nominantur. 4 Articuli autem 
dicti, quod nominibus artantur, id est conligantur, cum dicimus 'hic orator'. Inter 
articulum autem et pronomen hoc interest, quod articulus tunc est, quum nomini 
coniungitur, ut 'hic sapiens'. Cum uero non coniungitur, demonstratiuum pronomen 
est, ut 'hic et haec et hoc'. 5 Omnia autem pronomina aut primogenia sunt aut 
deductiua. Primogenia dicta sunt quia aliunde originem non trahunt. Haec uiginti et 
unum sunt. Finita tria: 'ego', 'tu', 'ille'. Infinita septem: 'quis', 'qualis', 'talis', 'quantus', 
'tantus', 'quotus', 'totus'. Minus quam finita sex: 'iste', 'ipse', 'hic', 'is', 'idem', 'sui'. 
Possessiua quinque: 'meus', 'tuus', 'suus', 'noster', 'uester'. Reliqua autem deductiua 
dicuntur, quia ex istis deducta atque conposita existunt, ut 'quispiam', 'aliquis', et 
reliqua. 
9 De uerbo. Verbum dictum eo, quod uerberato aere sonat, uel quod haec pars 
frequenter in oratione uersetur. Sunt autem uerba mentis signa, quibus homines 
cogitationes suas inuicem loquendo demonstrant. Sicut autem nomen significat 
personam, ita uerbum factum dictumque personae. In persona uerbi agentis et 
patientis significatio est. Nam 'scribo' personae factum est. Item 'scribor' personae 
factum indicat, sed eius a quo patitur. 2 Verborum genera duo sunt: grammaticorum 
atque rhetorum. Grammaticorum in tria cadunt tempora: praeteritum, instans, 
futurum, ut 'fecit', 'facit', 'faciet'. Rhetorum autem uniuersa oratio uerba dicuntur 
ueluti, 'uerbis bonis nos cepit', 'uerba bona habuit', ubi non tantum uerba, quae in tria 
cadunt tempora, sed uniuersa oratio est. Verborum species sunt formae, modi, 
coniugationes, et genera et tempora. 3 Formae uerborum inde dictae eo, quod nos ad 
unamquamque rem informent. Per has enim ostendimus quid agamus. Nam 
Meditatiua dicta est a meditantis sensu, ut 'lecturio', id est legere uolo. Inchoatiua 
post meditationem ab inchoantis indicio, ut 'calesco'. Frequentatiua a saepius agendo, 
ut 'lectito', 'clamito'. Formae enim sensum tenent, modi declinationem. Nam nescis 
quid sit declinatio, nisi prius didiceris quid sit sensus. 4 Modi dicti ab eo, 
quemadmodum sint in suis significationibus. Indicatiuus enim modus dicitur, quia 
significationem habet indicantis, ut 'lego'. Inperatiuus, quia sonum habet inperantis, 
ut 'lege'. Optatiuus, quia per ipsum aliquid agere optamus, ut 'utinam legerem'. 
Coniunctiuus, quia ei coniungitur aliquid, ut locutio plena sit. Nam quando dicis 
'cum clamem', pendet sensus; quod si dicam 'cum clamem, quare putas quod 
taceam?' plenus est sensus. 5 Infinitus modus dicitur eo, quod tempora definiens 
personam uerbi non definit, ut 'clamare', 'clamasse'. Cui si adiungas personam: 
'clamare debeo, debes, debet', fit quasi finitum. Inpersonalis dicitur, quia indiget 
personam nominis uel pronominis, ut 'legitur': addes personam 'a me', 'a te', 'ab illo', 
et plene sentitur. Sed infinitus modus personam tantum uerbi eget: inpersonalis uero 
uel pronominis personam uel nominis. 6 Coniugatio dicitur eo, quod per eam ad 
unum sonum multa coniungantur. Docet enim in quam syllabam exeat futurum 
tempus, ne per inperitiam quis dicat 'legebo' pro 'legam'. Harum prima et secunda 
mittunt futurum tempus in 'bo' et in 'bor', tertia in 'am' et in 'ar'. 7 Genera uerborum 
ideo dicta, quia gignant. Nam actiuo adicis R et gignit passiuum; rursum passiuo 
adimis R et parit actiuum. Ipsa autem actiua dicuntur quia aguntur, ut 'uerbero', et 
passiua, quia patiuntur, ut 'uerberor'; neutralia, quia nec agunt nec patiuntur, ut 
'iaceo', 'sedeo'. His si R litteram adicis, non sonant Latine. Communia dicuntur quia 
et agunt et patiuntur, ut 'amplector'. Haec similiter, deposita R littera, Latina non 
sunt. Deponentia uero dicuntur, quia deponunt futuri temporis participium 
a significatione passiua, quod exit in 'dus', ut 'gloriandus'. 
10 De aduerbio. Aduerbium dictum est eo, quod uerbis accedat, ut puta, 'bene lege'. 
'Bene' aduerbium est, 'lege' uerbum. Inde ergo dictum aduerbium, quod semper 
uerbo iunctum adinpleatur. Verbum enim solum sensum inplet, ut 'scribo'. 
Aduerbium autem sine uerbo non habet plenam significationem, ut 'hodie'. Adicis illi 
uerbum, 'hodie scribo', et iuncto uerbo inplesti sensum. 
11 De participio. Participium dictum, quod nominis et uerbi capiat partes, quasi 
particapium. A nomine enim uindicat sibi genera et casus, a uerbo tempora et 
significationes, ab utrisque numerum et figuram. 
12 De coniunctione. Coniunctio dicta, quod sensus sententiasque coniungat. Haec 
enim per se nihil ualet, sed in copulatione sermonum quasi quoddam exhibet 
glutinum. Aut enim nomina sociat, ut 'Augustinus et Hieronymus': aut uerba, ut 
'scribit et legit'. Una autem uis omnium, siue copulent, siue disiungant. 2 Copulatiuae 
autem coniunctiones dictae eo, quod sensum uel personas coniungant, ut 'ego et tu 
eamus ad forum'. Ipsud 'et' sensum coniunxit. Disiunctiuae dictae, quia disiungunt 
res aut personas, ut 'ego aut tu faciamus'. Subiunctiuae dicuntur, quia subiunguntur, 
ut 'que'. Dicimus enim 'regique hominique Deoque'; non dicimus, 'que regi, que 
homini'. 3 Expletiuae dictae, quia explent propositam rem, ut puta, 'si hoc non uis, 
saltim illud fac'. Communes nominantur, quia ubiuis ponuntur et subiunguntur, ut 
'igitur hoc faciam', 'hoc igitur faciam'. 4 Causales dicuntur a causa eo, quod aliquid 
cogitent facere, ut puta, 'occido illum, quia habet aurum'; causa est. Rationales 
dicuntur a ratione, qua quisque utitur in faciendo, ut 'quomodo eum occidam, ne 
agnoscar? ueneno an ferro?' 
13 De praepositione. Praepositio dicta, quod nominibus praeponatur et uerbis. 
Accusatiuae et ablatiuae praepositiones a casibus, quibus seruiunt, dictae. 
Loquellares uero, quia loquellis, id est uerbis semper cohaerent, nec aliquid ualent 
solae positae, ut 'di', 'dis'. Coniunctae uero uerbis figuram faciunt, ut 'diduco', 
distraho. 
14 De interiectione. Interiectio uocata, quia sermonibus interiecta, id est interposita, 
affectum commoti animi exprimit, sicut cum dicitur ab exultante 'uah', a dolente 
'heu', ab irascente 'hem', a timente 'ei'. Quae uoces quarumcumque linguarum 
propriae sunt, nec in aliam linguam facile transferuntur. 
15 De litteris apud grammaticos. Quot sint articulatae uoces. Et dicta littera quasi 
legitera, eo quod legentibus iter praebeat uel in legendo iteretur. 
16 De syllaba. Syllaba Graece, Latine conceptio siue conplexio dicitur. Nam syllaba 
dicta est ??? ??? ???????????? ?? ????????, id est a conceptione litterarum. 
???????????? enim dicitur concipere. Unde uera illa est syllaba, quae ex pluribus 
nascitur litteris. Nam unam uocalem pro syllaba abusiue, non proprie dici, quae non 
tam syllaba dicenda est quam ratio temporum. Syllabae autem aut breues sunt, aut 
longae, aut communes. 2 Breues uocatae, quia numquam produci possunt. Longae, 
quia semper producuntur. Communes autem, quia pro scribentis arbitrio cum 
necessitas cogit et producuntur et corripiuntur. Lege Donatum. Ideo autem syllabae 
longae breuesque dicuntur, quia per uarias uocum moras aut dupla aut simpla spatia 
temporis habere uidentur. Dipthongae syllabae Graeco nomine dictae, quod in eis 
binae uocales iunguntur. 3 Ex his apud nos ueras esse quattuor: 'ae', 'oe', 'au', 'eu'. 'Ei' 
uero apud maiores tantum celebrata fuit. Syllaba autem apud metricos ideo semipes 
nominatur, quod sit dimidius pes. Nam pes duabus constat syllabis. Cum ergo 
syllaba una est, quasi dimidius pes est. Dionysius Lintius syllabarum omnium 
singulas formas aptissimas fecit, et ob id statua honoratus est. 
17 De pedibus. Pedes sunt, qui certis syllabarum temporibus insistunt, nec a legitimo 
spatio umquam recedunt. Pedes dicti eo, quod per ipsos metra ambulent. Nam sicut 
nos pedibus incedimus, ita metra quasi pedibus gradiuntur. Pedes autem omnes 
centum uiginti quattuor sunt: disyllabi quattuor, trisyllabi octo, tetrasyllabi sedecim, 
pentasyllabi triginta duo, hexasyllabi sexaginta quattuor. Usque ad quattuor autem 
syllabas pedes dicuntur, reliqui syzygiae uocantur. 2 Ipsi autem pedes habent 
speciales causas nominum, quare ita uocentur. Pyrrichius dictus est, quia hic assidue 
uel in certamine, uel in ludo puerili saepius frequentabatur. Spondeus dicitur quia 
tractim sonat. Nam spondeus tractus quidam dicitur, id est sonus, qui fundebatur 
circa aures sacrificantum. Unde et hi, qui tibias canebant in sacris gentilium, 
spondiales nominabantur. 3 Trochaeus uero ab eo dictus est, quod celerem 
conuersionem faciat cantilenae, et quasi rota uelociter currat in metris. ?????? enim 
Graece rota dicitur. 4 Iambus dictus est eo, quod ????????? Graeci detrahere 
dixerunt. Huiusmodi enim carmine omnes inuectiones uel detractiones inplere 
poetae sunt soliti. Dictum autem nomen ab eo, quod ueluti uenenum quodammodo 
maledicti aut liuoris infundat. 5 Tribrachys qui et chorius appellatur, dictus 
tribrachys, quia sit ex tribus breuibus. 6 Molossus dictus a saltatione Molossorum, 
quam exercuerunt armati. 7 Anapaestus. Appellatur quia remissionibus et ludis hic 
pes magis dicatus est. 8 Dactylus a digito dictus, quod a longiori modo inchoans in 
duos desinit breues. Sic et iste pes iuncturam unam habet longam et duas breues. 
Unde et manus oppansa palma dicitur, et pendentes digiti dactili. 9 Amphibrachys, 
quod in utraque parte breuem habeat, longam in medio interiacentem. ?????? enim 
breuis dicitur. 10 Amphimacrus, quod duae hinc inde longae habent in medio 
inclusam breuem. ?????? enim longus dicitur. 11 Bacchius appellatus est eo, quod 
eo pede Bacchia, id est Liberi sacra celebrabantur. 12 Antibacchius uel Palimbacchius 
dictus quia iteratus a Bacchio est. 13 Proceleumaticus, quod sit ad celeuma canentium 
aptus. 14 Dispondeus autem et ditrochaeus et diiambus dicti quod geminis constant 
iambis, spondeis uel trochaeis. 15 Antispastus, quod sit ex contrariis syllabis, ex breui 
et longa, ex longa et breui. 16 Choriambus uero, quia ex hoc pede conpositum carmen 
choris aptissimum sit. 17 Ionici sane propter numerorum inaequalem sonum dicti. 
Habent enim binas longas syllabas binasque correptas. 18 Paeones dicti ab inuentore. 
Constant enim ipsi ex una longa et tribus breuibus, quae longa iuxta nomina eorum 
uariatim est constituta. 19 Epitriti uocati quod semper tres longas habeant syllabas et 
unam breuem. 20 Syzygiae autem sunt pentasyllabi et hexasyllabi pedes; et dictae 
apud Graecos ???????? quasi quaedam declinationes. Sed hi non sunt pedes, sed 
appellantur pentasyllabi et hexasyllabi, quia ultra quinque et sex syllabas non 
procedunt. Unde non oportet in carmine has syllabas quodlibet excedere nomen, ut 
'Carthaginiensium', 'Hierosolymitanorum', et 'Constantinopolitanorum'. 21 Accidunt 
unicuique pedi arsis et thesis, id est eleuatio et positio uocis. Neque enim iter pedes 
dirigere poterunt, nisi alterna uice leuentur et ponantur, ut 'arma': 'ar' eleuatio est, 
'ma' positio. In his duobus per diuisionem pedes legitimi colliguntur. Aequa diuisio 
est quotiens arsis et thesis aequali temporum diuisione caeduntur. 22 Dupla, quotiens 
ex his unum alterum duplo uincit. Sescupla uero est, quotiens unum alterum 
sescuplo superat. In simpla enim eius parte unus plus inuenitur: in dupla unus 
minus habetur. Sescum enim dimidium dicitur. Triplum est, quando maior pars ter 
continet totum minus, id est tria et unum. Epitritum est, quando minus continetur 
a maiore, et eius tertia pars. Caeduntur uero pedum membra uel per aequalitatem uel 
per duplum uel per sescuplum uel per triplum uel per epitritum. 
23 Partimus ergo in aequa hos: 
Spondeum, 
  
 
Pyrrhichium, 
  
Dactylum, 
 |   
 
Anapaestum, 
  |  
Dispondeum, 
  |   
 
Proceleumaticum, 
  |   
Diiambum, 
  |   
 
Ditrochaeum, 
  |   
Antispastum, 
  |   
 
Choriambum, 
  |   
24 Item dupla partimus hos pedes: 
Trochaeum, 
 |  
 
Iambum, 
 |  
Molossum, 
 |   
 
Tribrachym, 
 |   
Ionicum maiorem, 
  |   
 
Ionicum minorem, 
  |   
25 Unus uero est tantum qui tripla partitione diuiditur, quae est maxima atque ideo 
minimis metris adest. 
Amphibrachys, 
 |   
26 Sescupli autem sunt hi: 
Amphimacrus, 
 |   
Bacchius, 
  |  
 
Antibacchius, 
 |   
Paeon primus, 
 |    
 
Paeon secundus, 
  |   
Paeon tertius, 
  |   
 
Paeon quartus, 
   |  
27 Restant, quos epitrita partitione diuidimus: 
Epitritus primus, 
  |   
 
Epitritus secundus, 
  |   
Epitritus tertius, 
  |   
 
Epitritus quartus, 
  |   
Sunt igitur aequi quidem decem, dupli uero sex, triplus unus, sescupli septem, 
epitriti quattuor. Unus uero tantum est qui tripla partitione diuiditur, quae est 
maxima atque ideo minimis metris adest. 28 Numerus autem syllabarum in pedibus 
a duabus usque ad sex protenditur; ulterius enim non procedit, quia usque ad sex 
syllabas tenduntur pedes. Tempora in pedibus sunt, ut quanta unusquisque pes 
habeat. Resolutio est pedum, quando pro una longa duae breues ponuntur, aut pro 
duabus longis quattuor breues, ut (Virg. Aen. 2, 17): 
Sectaque intexunt abiete costas. 
'Abiete' nunc resolutio est spondei in proceleumatico, in qua resolutione semper 
synaloepham sequitur Vergilius. 29 Ex una autem longa duae breues fiunt: ex duabus 
autem breuibus longa numquam fit. Findi enim solida possunt, solidari scissa non 
possunt. Figura est, cuius nota syllabae agnoscuntur. Ubi enim circuli partem 
inferiorem bis positam aspicis, pyrrhichius est,   ; ubi I geminam iacentem, 
spondeus,   . Nam nota breuis inferior semicirculus est; nota longa I iacens est. 
30 Metra in pedibus accidunt, ut a trochaeo trochaicum, a dactylo dactylicum, 
a iambo iambicum, de quibus paulo post dicendum est. 
18 De accentibus. Accentus, qui Graece prosodia dicitur ex Graeco nomen accepit. 
Nam Graece ????, Latine 'ad' ??? Graece, Latine 'cantus' est. Hoc enim nomen 
de uerbo ad uerbum expressum est. Latini autem habent et alia nomina. Nam 
accentus et tonos et tenores dicunt, quia ibi sonus crescit et desinit. 2 Accentus autem 
dictus, quod iuxta cantum sit, sicut aduerbium quia iuxta uerbum est. Acutus 
accentus dictus, quod acuat et erigat syllabam, grauis, quod deprimat et deponat. Est 
enim contrarius acuto. Circumflexus, quia de acuto et graui constat. Incipiens enim 
ab acuto in grauem desinit, atque ita dum ascendit et descendit, circumflexus 
efficitur. Acutus autem et circumflexus similes sunt. 3 Nam uterque leuant syllabam. 
Grauis contrarius uidetur ambobus. Nam semper deprimit syllabas, cum illi leuent, 
ut (Lucan. 1, 15): 
Unde uenit Titan, et nox ibi sidera condit. 
'Unde' hic grauis est. Minus enim sonat quam acutus et circumflexus. 4 Monosyllaba 
autem pars orationis si naturaliter breuis est, ut 'uir', aut positione longa, ut 'ars', 
acutum accentum habebit. Si uero naturaliter longa, ut 'res', circumflexum. Disyllaba 
pars orationis si priorem naturaliter longam habet et ultimam breuem, 
circumflectitur, ut 'Musa'; aliter acuitur. Trisyllaba pars orationis si mediam breuem 
habet, ut 'tibia', tunc primam acuimus. Si uero naturaliter longam habet secundam et 
ultimam breuem, ut 'Metellus', tunc mediam circumflectimus. 5 Tetrasyllaba autem 
pars orationis et pentasyllaba ratione trisyllabarum retinentur. Grauis accentus cum 
uno accentu poni potest in dictione una, cum utrisque numquam; ut 'Catullus'. In 
conposita dictione unus accentus est. 6 Accentus autem reperti sunt uel propter 
distinctionem, ut (Virg. Aen. 8, 83): 'Viridique in litore conspicitur sus' ne dicas 
'ursus'; uel propter pronuntiationem, ne dicas 'meta' breuiter et non producta A 
'meta'; uel discernendae ambiguitatis causa, ut 'ergo'. Nam cum producitur 'go' 
causam significat; cum corripitur, coniunctionem. 
19 De figuris accentuum. Figurae accentuum decem sunt, quae a grammaticis pro 
uerborum distinctionibus adponuntur. ?????, id est acutus accentus, linea a sinistra 
parte in dexteram partem sursum ducta, fit ita: �.� 2 ??????, id est grauis, linea 
a summo sinistrae in dexteram deposita, fit ita: `. 3 ???????????, id est 
circumflexus, linea de acuto et graui facta, exprimitur ita: �.4 ??????, id est longa, 
uirgula, iacens est ita:  . 5 ??????, id est breuis, pars est circuli inferior, iacens ita:  . 
6 ????, id est coniunctio, quia duo uerba conectit, subiecta uirgula uersui 
circumflexa, fit ita:  . 7 Diastole, id est distinctio, quae e contrario separat, dextra 
pars circuli supposita uersui, fit ita:  . 8 Apostrophus pars item circuli dextra et ad 
summam litteram adposita, fit ita:  , qua nota deesse ostenditur in sermone ultima 
uocalis, ut 'tribunal' pro 'tribunale'. 9 ??????, quod interpretatur aspiratio, id est ubi 
H littera poni debet, tali figura notatur:  . 10 ????, quod interpretatur siccitas, siue 
purum, id est, ubi H littera esse non debet, tali nota ostenditur:  . 11 Quorum 
duorum accentuum figuram Latini ex ipsa littera aspirationis fecerunt. Unde si 
coniungas has, fecisti eandem aspirationis notam. Rursus si medium eius apicem 
scindis, ??????? et ????? facis. 
20 De posituris. Positura est figura ad distinguendos sensus per cola et commata et 
periodos, quae dum ordine suo adponitur, sensum nobis lectionis ostendit. Dictae 
autem positurae uel quia punctis positis adnotantur, uel quia ibi uox pro interuallo 
distinctionis deponitur. Has Graeci ?????? uocant, Latini posituras. 2 Prima positura 
subdistinctio dicitur; eadem et comma. Media distinctio sequens est; ipsa et cola. 
Ultima distinctio, quae totam sententiam cludit, ipsa est periodus; cuius, ut diximus, 
partes sunt cola et comma; quarum diuersitas punctis diuerso loco positis 
demonstratur. 3 Ubi enim initio pronuntiationis necdum plena pars sensui est, et 
tamen respirare oportet, fit comma, id est particula sensus, punctusque ad imam 
litteram ponitur; et uocatur subdistinctio, ab eo quod punctum subtus, id est ad 
imam litteram, accipit. 4 Ubi autem in sequentibus iam sententia sensum praestat, 
sed adhuc aliquid superest de sententiae plenitudine, fit cola, mediamque litteram 
puncto notamus; et mediam distinctionem uocamus, quia punctum ad mediam 
litteram ponimus. 5 Ubi uero iam per gradus pronuntiando plenam sententiae 
clausulam facimus, fit periodus, punctumque ad caput litterae ponimus; et uocatur 
distinctio, id est disiunctio, quia integram separauit sententiam. 6 Hoc quidem apud 
oratores. Ceterum apud poetas ubi in uersu post duos pedes syllaba remanet, comma 
est, quia ibi post scansionem praecisio uerbi facta est. Ubi uero post duos pedes 
de parte orationis nihil superest, colon est. Totus autem uersus periodus est. 
21 De notis sententiarum. Praeterea quaedam scripturarum notae apud celeberrimos 
auctores fuerunt, quasque antiqui ad distinctionem scripturarum carminibus et 
historiis adposuerunt. Nota est figura propria in litterae modum posita, ad 
demonstrandam unamquamque uerbi sententiarumque ac uersuum rationem. Notae 
autem uersibus adponuntur numero uiginti et sex, quae sunt nominibus infra 
scriptis. 2  Asteriscus adponitur in his quae omissa sunt, ut inlucescant per eam 
notam, quae deesse uidentur. Stella enim ????? dicitur Graeco sermone, a quo 
asteriscus est diriuatus. 3  Obolus, id est, uirgula iacens, adponitur in uerbis uel 
sententiis superflue iteratis, siue in his locis, ubi lectio aliqua falsitate notata est, ut 
quasi sagitta iugulet superuacua atque falsa confodiat. Sagitta enim Graece ?????? 
dicitur. 4  Obolus superne adpunctus ponitur in hisdem, de quibus dubitatur utrum 
tolli debeant necne adponi. Falsitate notatum est. 5  Lemniscus, id est, uirgula inter 
geminos punctos iacens, opponitur in his locis, quae sacrae Scripturae interpretes 
eodem sensu, sed diuersis sermonibus transtulerunt. 6  Antigraphus cum puncto 
adponitur, ubi in translationibus diuersus sensus habetur. 7  Asteriscus cum obolo. 
Hanc proprie Aristarchus utebatur in his uersibus, qui non suo loco positi erant. 8  
Paragraphus ponitur ad separandas res a rebus, quae in conexu concurrunt, 
quemadmodum in Catalogo loca a locis et regiones a regionibus, in Agone praemia 
a praemiis, certamina a diuersis certaminibus separantur. 9  Positura est figura 
paragrapho contraria et ideo sic formata, quia sicut ille principia notat, ita ista fines 
a principiis separat. 10  Cryphia, circuli pars inferior cum puncto, ponitur in his 
locis, ubi quaestio dura et obscura aperiri uel solui non potuit. 11  Antisimma 
ponitur ad eos uersus quorum ordo permutandus est. Sic et in antiquis auctoribus 
positum inuenitur. 12  Antisimma cum puncto ponitur in his locis ubi in eodem 
sensu duplices uersus sunt, et dubitatur qui potius eligendus sit. 13  Diple. Hanc 
scriptores nostri adponunt in libris ecclesiasticorum uirorum ad separanda uel ad 
demonstranda testimonia sanctarum Scripturarum. 14  Diple ???? ??????. Hanc 
primus Leogoras Syracusanus posuit Homericis uersibus ad separationem Olympi 
a caelo. 15  Diple ?????????????, id est cum geminis punctis. Hanc antiqui in his 
opponebant quae Zenodotus Ephesius non recte adiecerat, aut detraxerat, aut 
permutauerat. In his et nostri ea usi sunt. 16  Diple ?????????? interponitur ad 
separandos in comoediis uel tragoediis periodos. 17  Auersa ??????????, quotiens 
strophe et antistrophus infertur. 18  Aduersa cum obolo ad ea ponitur quae ad 
aliquid respiciunt, ut (Virg. Aen. 10, 88): 
Nosne tibi Phrygiae res uertere fundo 
conamur? nos? an miseros qui Troas Achiuis 
obiecit? 
19   Diple superne obolata ponitur ad conditiones locorum ac temporum 
personarumque mutatas. 20  Diple recta et aduersa superne obolata ponitur finita 
loco suo monade, significatque similem sequentem quoque esse. 21  Ceraunium 
ponitur quotiens multi uersus inprobantur, nec per singulos obolatur; ????????? 
enim fulmen dicitur. 22  Chrisimon. Haec sola ex uoluntate uniuscuiusque ad 
aliquid notandum ponitur. 23  Phi et Ro, id est ???????. Haec, ubi aliquid 
obscuritatis est, ob sollicitudinem ponitur. 24  Anchora superior ponitur ubi aliqua 
res magna omnino est. 25  Anchora inferior, ubi aliquid uilissime uel 
inconuenientius denuntiatum est. 26  Coronis nota tantum in fine libri adponitur. 27 
 Alogus nota quae ad mendas adhibetur. 28 Fiunt et aliae notulae librorum pro 
agnoscendis his quae per extremitates paginarum exponuntur, ut, ubi lector in 
liminare huiusmodi signum inuenerit, ad textum recurrens eiusdem sermonis uel 
uersiculi sciat esse expositionem, cuius similem superiacentem notam inuenerit. 
22 De notis uulgaribus. Vulgares notas Ennius primus mille et centum inuenit. 
Notarum usus erat ut, quidquid pro contentione aut in iudiciis diceretur, librarii 
scriberent conplures simul astantes, diuisis inter se partibus, quot quisque uerba et 
quo ordine exciperet. Romae primus Tullius Tiro Ciceronis libertus commentus est 
notas, sed tantum praepositionum. 2 Post eum Vipsanius, Philargius, et Aquila 
libertus Maecenatis alius alias addiderunt. Deinde Seneca, contractu omnium 
digestoque et aucto numero, opus efficit in quinque milia. Notae autem dictae eo, 
quod uerba uel syllabas praefixis characteribus notent et ad notitiam legentium 
reuocent; quas qui didicerunt proprie iam notarii appellantur. 
23 De notis iuridicis. Quaedam autem litterae in libris iuris uerborum suorum notae 
sunt, quo scriptio celeris breuiorque fiat. Scribebatur enim uerbi gratia per B et F 
'bonum factum', per S et C 'senatus consultum', per R et P 'respublica', per P et R 
'populus Romanus', per D et T 'dumtaxat', per supinam W litteram 'mulier', per P 
secundum naturam 'pupillus', per  uerso capite 'pupilla', per unum K 'caput', per 
duo KK iuncta 'calumniae causa', per I et E 'iudex esto', per D et M 'dolum malum'. 
2 Cuius generis plurimas consimiles notas in libris antiquis inuenimus. Has iuris 
notas nouicii imperatores a codicibus legum abolendas sanxerunt, quia multos per 
haec callidi ingenio ignorantes decipiebant, atque ita iusserunt scribendas in legibus 
litteras, ut nullos errores, nullas ambages afferant, sed sequenda et uitanda aperte 
demonstrarent. 
24 De notis militaribus. In breuiculis quoque, quibus militum nomina continebantur, 
propria nota erat apud ueteres, qua inspiceretur quanti ex militibus superessent 
quantique in bello cecidissent. T Tau nota in capite uersiculi posita superstitem 
designabat; ? Theta uero ad uniuscuiusque defuncti nomen apponebatur. Unde et 
habet per medium telum, id est mortis signum. De qua Persius ait (4, 13): 
Et potis est nigrum uitio praefigere theta. 
2 Cum autem inperitiam significare uellent, Labda littera usi sunt, sicut mortem 
significabant, cum ponebant Theta ad caput. In stipendiorum quoque largitione 
propriae erant notae. 
25 De notis litterarum. Notas etiam litterarum inter se ueteres faciebant, ut quidquid 
occulte inuicem per scripturas significare uellent, mutue scriberent. Testis est Brutus, 
qui in his litteris ea quae acturus erat notabat, ignorantibus aliis quid sibi uellent haec 
litterae. 2 Caesar quoque Augustus ad filium, 'quoniam' inquit, 'innumerabilia 
accidunt assidue quae scribi alterutro oporteat et esse secreta, habeamus inter nos 
notas si uis tales ut, cum aliquid notis scribendum erit, pro unaquaque littera 
scribamus sequentem hoc modo, pro a b pro b c et deinceps eadem ratione ceteras; 
pro z autem littera redeundum erit ad duplex a a'. Quidam etiam uersis uerbis 
scribunt. 
26 De notis digitorum. Sunt quaedam et digitorum notae, sunt et oculorum, quibus 
secum taciti proculque distantes conloquuntur. Sicut mos est militaris, ut quotiens 
consentit exercitus, quia uoce non potest, manu promittat. Alii, quia uoce non 
possunt, gladiorum motu salutant. 2 Ennius de quadam inpudica (Naeu. Com. 75): 
� Quasi in choro pila 
ludens datatim dat sese et communem facit. 
Alium tenet, alii adnutat, alibi manus 
est occupata, alii peruellit pedem, 
alii dat anulum exspectandum, a labris 
alium inuocat, cum alio cantat; adtamen 
aliis dat digito litteras. 
Et Salomon (Prouerb. 6, 13): 'Annuit oculo, terit pede, digito loquitur'. 
27 De orthographia. Orthographia Graece, Latine recta scriptura interpretatur. Orto 
enim recte, graphia scriptura dicitur. Haec disciplina docet quemadmodum scribere 
debeamus. Nam sicut ars tractat de partium declinatione, ita orthographia 
de scribendi peritia, utputa 'ad', cum est praepositio, D litteram; cum est coniunctio, 
T litteram accipit. 2 'Haud', quando aduerbium est negandi, D littera terminatur et 
aspiratur in capite; quando autem coniunctio disiunctiua est, per T litteram sine 
aspiratione scribitur. 3 'Apud' praepositio per D scribitur, sicut 'ad patrem' quoniam 
ueteres saepe 'apud' pro 'ad' usi sunt duabus ex eis mediis litteris subtractis. 
4 Interdum autem aliae litterae in locum aliarum litterarum rite ponuntur. B et P 
litteris quaedam cognatio est. Nam pro 'Burro' dicimus 'Pyrrhum'. C et G litterae 
quandam cognationem habent. Nam dum dicimus 'centum', et 'trecentos', postea 
dicimus 'quadringentos', G ponentes pro C. C et Q similiter cognatio est. Nam 
'huiusce' per C, 'cuiusque' per Q scribimus. 'Cum' autem praepositio per C scribenda 
est; si autem aduerbium fuerit, per Q. Dicimus enim 'quum lego'. 'Deus' per E solam: 
'daemon' per AE dipthonga est notandus. 5 'Equus', quod est animal, per E solam 
scribendum. 'Aequus', quod est iustus, per AE dipthonga scribendum. 'Exsul' addito 
S debet scribi, quia exsul dicitur qui extra solum est. 'Exultat' melius sine S littera 
scribitur. Nam cum ipsa X ex C et S constat, quomodo, cum in ea sit, rursus ei 
additur alia? 6 'Aequor' per dipthonga scribendum, quia ab aqua est nomen factum. 
7 'Forsitan' per N scribendum in fine, quia integrum eius est 'si forte tandem'. 
8 'Fedus', quod est deformis, per E solam scribendum est: 'foedus' quod est pactum, 
cum O et E dipthonga scribendum. 9 'Formosus' sine N scribitur, quia a forma 
uocatur. Siue etiam a formo, id est calido; calor enim sanguinis efficit pulcritudinem. 
'Gnatus', quod est filius, per G scribendum, quia facit generatus. 10 H, quae 
aspirationis littera est, in Latino tantum uocalibus iungitur: ut 'honor', 'homo', 
'humus', humilitas. Aspiratur autem et consonantibus, sed in Graecis et Hebraeis 
nominibus. 'Heus' autem et 'heu' interiectiones per H scribendae. 11 I littera inter 
duas uocales constituta, bis scribi quidam existimabant, ut in 'Troia' et 'Maia'. Hoc 
ratio non permittit. Numquam enim tres uocales in una syllaba scribuntur. Sed I 
littera inter duas uocales constituta pro duplici habetur. 12 'Id' pronomen neutri 
generis per D scribitur, ab eo quod est 'is, ea, id', quia facit 'idem'. Quod si uerbum 
est tertiae personae, per T notabitur, ab eo quod est 'eo, is, it', quia facit 'itur'. 13 K 
litteram antiqui praeponebant quotiens A sequebatur, ut 'kaput', 'kanna', 'kalamus'. 
Nunc autem 'Karthago' et 'kalendae' per eandem tantum scribuntur. Omnia autem 
Graeca nomina qualicumque sequente uocali per K sunt scribenda. 14 'Laetus' per 
dipthonga scribitur, quia laetitia a latitudine uocata est, cuius e contrario est tristitia, 
quae angustiam facit. L autem litteram interdum pro D littera utimur, ut 'latum' pro 
'datum' et 'calamitatem' pro 'cadamitatem'; a cadendo enim nomen sumpsit 
calamitas. 15 'Maxumus' an 'maximus', et si qua similia sunt qualiter scribi debeant 
quaesitum est. Varro tradit Caesarem per I eiusmodi uerba enuntiare solitum esse et 
scribere. Inde propter auctoritatem tanti uiri consuetudinem factam, ut 'maximus', 
'optimus', 'pessimus' scribatur. 16 'Malo' per unum L scribendum, quia est 'magis 
uolo'. 'Malle' per duo LL, quia est 'magis uelle'. 'Nolo' quoque per unum L; et 'nolle' 
per duo. 'Nolo' enim 'neuolo' est; 'nolle', 'neuelle'. 17 'Os' si uultum aut ossum 
significat per O solam scribendum est; si personam, H praeponenda est. 18 'Ora' 
finium per O; 'hora' dierum per H scribendum. 'Onus' si de onere uenit, O sola 
scribendum; si de honore, cum H aspiratione. 19 'Praepositio' et 'praeterea' per 
dipthonga scribendum. 'Pene' uero, quod est coniunctio, per E; 'poena', quod est 
supplicium, per OE. 20 Q littera tunc recte ponitur, cum illi statim U littera sequitur, 
et alia quaelibet una pluresue uocales iunguntur, ita ut una syllaba fiat. Cetera per C 
scribuntur. 21 'Quae' pronomen cum A scribendum; 'que' coniunctio sine A. 'Quid' 
per D litteram scribitur, cum pronomen est; per T, cum uerbum: cuius positio est 
prima 'queo, quis, quit', et in conpositione 'nequeo, nequis, nequit'. 22 'Quod' quando 
pronomen est, per D est scribendum; quando numerus, per T, quia 'totidem' per T 
scribitur. 'Quotidie' per Q scribendum, non per C, ut sit 'quot diebus'. 23 R littera 
communionem habet cum S littera. Itaque apud anticos 'honos', 'labos', 'arbos' 
dicebatur, nunc 'honor', 'labor', 'arbor'. 24 'Sat' per T scribi oportet, quia integrum 
eius facit 'satis'. 'Sed' per D oportet scribi. Apud anticos enim sed 'sedum' dicebatur; 
nos finales duas litteras abscidimus. 25 'Tamtus', sicut et 'quamtus' in medio M 
habebant. 'Quam' enim et 'tam', unde et 'quamtitas', 'quamtus', 'tamtus'. 26 'Vae' 
interiectio cum A scribendum; 'ue' coniunctio sine A. 27 X?ps, quia Graecum est, per X 
scribendum. Ita et 'Xrisma'. 28 Y et Z litteris sola Graeca nomina scribuntur. Nam 
cum 'iustitia' sonum Z littera exprimat, tamen, quia Latinum est, per T scribendum 
est. Sic 'militia', 'malitia', 'nequitia', et cetera similia. 29 In dubiis quoque uerbis 
consuetudo ueterum erat ut, cum eadem littera alium intellectum correpta, alium 
producta haberet, longae syllabae apicem adponebant; utputa 'populus' arborem 
significaret, an hominum multitudinem, apice distinguebatur. Sic et ubi litterae 
consonantes geminabantur, sicilicum superponebant, ut 'cella', 'serra', 'asseres'. 
Veteres enim non duplicabant litteras, sed supra sicilicos adponebant; qua nota 
admonebatur lector geminandam esse litteram. 
28 De analogia. Analogia Graece, Latine similium conparatio siue proportio 
nominatur. Cuius haec uis est ut, quod dubium est, ad aliquid simile, quod non est 
dubium, referatur, et incerta certis probentur. Octo autem modis conparatio 
analogiae colligitur: id est qualitate, conparatione, genere, numero, figura, casu, 
extremitatibus similium syllabarum, et similitudine temporum. 2 Si quid de iis unum 
defuerit, iam non est analogia, id est similitudo, sed est anomalia, id est extra 
regulam, ut 'lepus' et 'lupus'. Totum conuenit, sed dissentiunt casu; facit enim 'lupi', 
'leporis'. Nam regulariter est, dum quaeris utrum 'trames' masculinum sit an 
femininum, similis est illi in omni declinatione 'limes', et erit masculinum. 3 Item 
'funis' si incerti generis esse credis, similis est illi 'panis' in declinatione, et erit 
masculinum. Item ex conparatione positiuorum, ut si dicas 'doctus', 'magnus': 
positiui sunt et sui similes. Fit et per diminutionem, utputa 'funem' masculinum esse 
funiculus ostendit, sicut 'marmor' neutri esse generis marmusculum indicat. 4 Nam 
quod genus in principalitate est, id esse solet in diminutione. Sed hoc non semper, ut 
'pistrinum', 'pistrilla'. Sed quia scire debemus ex positione id est primitiuo 
declinationem, ex diminutione genus colligere. 
29 De etymologia. Etymologia est origo uocabulorum, cum uis uerbi uel nominis per 
interpretationem colligitur. Hanc Aristoteles ????????, Cicero adnotationem 
nominauit, quia nomina et uerba rerum nota facit exemplo posito; utputa 'flumen', 
quia fluendo creuit, a fluendo dictum. 2 Cuius cognitio saepe usum necessarium 
habet in interpretatione sua. Nam dum uideris unde ortum est nomen, citius uim eius 
intellegis. Omnis enim rei inspectio etymologia cognita planior est. Non autem 
omnia nomina a ueteribus secundum naturam inposita sunt, sed quaedam et 
secundum placitum, sicut et nos seruis et possessionibus interdum secundum quod 
placet nostrae uoluntati nomina damus. 3 Hinc est quod omnium nominum 
etymologiae non reperiuntur, quia quaedam non secundum qualitatem, qua genita 
sunt, sed iuxta arbitrium humanae uoluntatis uocabula acceperunt. Sunt autem 
etymologiae nominum aut ex causa datae, ut 'reges' a regendo et recte agendo, aut ex 
origine, ut 'homo', quia sit ex humo, aut ex contrariis ut a lauando 'lutum', dum 
lutum non sit mundum, et 'lucus', quia umbra opacus parum luceat. 4 Quaedam 
etiam facta sunt ex nominum deriuatione, ut a prudentia 'prudens'; quaedam etiam 
ex uocibus, ut a garrulitate 'garrulus'; quaedam ex Graeca etymologia orta et 
declinata sunt in Latinum, ut 'silua', 'domus'. 5 Alia quoque ex nominibus locorum, 
urbium, uel fluminum traxerunt uocabula. Multa etiam ex diuersarum gentium 
sermone uocantur. Unde et origo eorum uix cernitur. Sunt enim pleraque barbara 
nomina et incognita Latinis et Graecis. 
30 De glossis. Glossa Graeca interpretatione linguae sortitur nomen. Hanc philosophi 
aduerbium dicunt, quia uocem illam, de cuius requiritur, uno et singulari uerbo 
designat. Quid enim illud sit in uno uerbo positum declarat, ut: 'conticescere est 
tacere'. 2 Item (Virg. Aen. 10, 314): 
Latus haurit apertum. 
'haurit, percutit'. Item cum 'terminum' dicimus 'finem', aut 'populatas' interpretamur 
esse 'uastatas', et omnino cum unius uerbi rem uno uerbo manifestamus. 
31 De differentiis. Differentia est species definitionis, quam scriptores artium 
de eodem et de altero nominant. Haec enim duo quadam inter se communione 
confusa, coniecta differentia secernuntur, per quam quid sit utrumque cognoscitur; 
ut cum quaeritur quid inter regem sit et tyrannum, adiecta differentia, quid uterque 
sit definitur, ut 'rex modestus et temperatus, tyrannus uero crudelis'. Inter haec enim 
duo differentia cum posita fuerit, quid sit utrumque cognoscitur. Sic et cetera. 
32 De barbarismo. Barbarismus est uerbum corrupta littera uel sono enuntiatum. 
Littera, ut 'floriet', dum 'florebit' dicere oporteat; sono, si pro media syllaba prima 
producatur, ut 'latebrae', 'tenebrae'. Appellatus autem barbarismus a barbaris 
gentibus, dum latinae orationis integritatem nescirent. Unaquaeque enim gens facta 
Romanorum cum opibus suis uitia quoque et uerborum et morum Romam 
transmisit. 2 Inter barbarismum autem et barbarolexim hoc interest, quod 
barbarismus in uerbo latino fit, dum corrumpitur; quando autem barbara uerba 
latinis eloquiis inferuntur, barbarolexis dicitur. Item quando in prosa uitium fit 
sermonis, barbarismus uocatur; quando in metro, metaplasmus dicitur. 
3 Barbarismus autem fit scripto et pronuntiatione. Scripto quattuor modis: si quis in 
uerbo litteram uel syllabam adiciat, mutet, transmutet, uel minuat. Pronuntiatione 
autem fit in temporibus, tonis, aspirationibus et reliquis quae sequuntur. 4 Per 
tempora quippe fit barbarismus, si pro longa syllaba breuis ponatur, aut pro breui 
longa. Per tonos, si accentus in alia syllaba commutetur. Per aspirationem, si 
adiciatur H littera ubi non debet, aut detrahatur ubi esse oportet. 5 Per hiatum, 
quotiens in pronuntiatione scinditur uersus antequam conpleatur, siue quotiens 
uocalis uocalem sequitur, ut 'Musae Aonides'. Fit barbarismus et per motacismos, 
iotacismos et labdacismos. 6 Motacismus est, quotiens M litteram uocalis sequitur, ut 
'bonum aurum', 'iustum amicum'; sed hoc uitium aut suspensione M litterae, aut 
detractione uitamus. 7 Iotacismus est, quotiens in iota littera duplicatur sonus, ut 
'Troia', 'Maia'; ubi earum litterarum adeo exilis erit pronuntiatio, ut unum iota, non 
duo sonare uideantur. 8 Labdacismus est, si pro una L duo pronuntientur, ut Afri 
faciunt, sicut 'colloquium' pro 'conloquium'; uel quotiens unam L exilius, duo largius 
proferimus. Quod contra est; nam unum largius, duo exilius proferre debemus. 
9 Conlisio est, quotiens nouissimae syllabae finis in alterius principio est, ut 
'matertera'. 
33 De soloecismis. Soloecismus est plurimorum uerborum inter se inconueniens 
conpositio, sicut barbarismus unius uerbi corruptio. Verba enim non recta lege 
coniuncta soloecismus est, ut si quis dicat 'inter nobis' pro 'inter nos', aut 'date 
ueniam sceleratorum' pro 'sceleratis'. 2 Dictus autem soloecismus a Cilicibus, qui ex 
urbe Soloe, quae nunc Pompeiopolis appellatur, profecti, cum apud alios 
commorantes suam et illorum linguam uitiose inconsequenterque confunderent, 
soloecismo nomen dederunt. Unde et similiter loquentes soloecismos facere dicuntur. 
3 Soloecismus autem apud poetas schema dicitur, quotiens in uersu necessitate metri 
factus inuenitur. Cum autem non inuenitur necessitas, permanet soloecismi culpa. 
4 Soloecismus fit duobus modis: aut per partes orationis, aut per accidentia. Per 
partes orationis, si alteram partem pro altera ponamus, utputa si praepositiones 
aduerbiis adplicemus. Per accidentia fit, id est per ea quae acciduntur partibus, 
utputa per qualitates, per genera et numeros, figuras et casus. Per ista igitur omnia 
fiunt soloecismi, sicut Donatus exposuit. 5 Fiunt praeterea ex plurimis modis. Nam 
Lucilius centum genera soloecismorum dixit, quos omnes uitare potius quam sequi 
debet qui regulam recte loquendi tenere studet. 
34 De uitiis. Vitia apud Grammaticos illa dicuntur, quae in eloquio cauere debemus. 
Sunt autem haec: barbarismus, soloecismus, acyrologia, cacenphaton, et reliqua. 
2 Barbarismus est corruptio uerbi unius. Ut si tertiam syllabam quis producat in 
'ignoscere'. 3 Soloecismus conpositio uitiosa uerborum. Ut si aliquis dicat 'inter 
hominibus' pro 'inter homines'. 4 Acyrologia non propria dictio, ut (Lucan 2, 15): 
Liceat sperare timenti. 
Proprium est autem timenti formidare, non sperare; et (Virg. Aen. 5, 287): 
Gramineo in campo. 
Proprium est 'graminosum' dicere campum, non 'gramineum'. Cacemphaton dictio 
obscena uel inconposite sonans. 5 Obscena, ut (Virg. Aen. 1, 579): 
His animum arrecti dictis. 
Inconposita, ut (Virg. Aen. 2, 27): 
Iuuat ire et Dorica castra. 
Mala enim fuit conpositio ab ea syllaba incipere, qua superior finierat. 6 Pleonasmos 
adiectio unius uerbi superuacua, ut (Virg. Georg. 2, 1): 
Hactenus aruorum cultus et sidera caeli. 
Neque enim alibi nisi in caelo sunt sidera. 7 Perissologia adiectio plurimorum 
uerborum superuacua, ut (Deuteron. 33, 6): 'uiuat Ruben et non moriatur': dum non 
sit aliud uiuere quam non mori. 8 Macrologia longiloquium, res non necessarias 
conprehendens, ut (Liu. frag. 64 M.): 'Legati non inpetrata pace retro unde uenerant 
domum reuersi sunt'. 9 Tautologia, idemloquium ut (Virg. Aen. 1, 546): 
Si fata uirum seruant, si uescitur aura 
aetherea, neque adhuc crudelibus occubat umbris. 
Totum enim quod repetitur una res est, sed crebro sermone adnuntiata. 10 Eclipsis 
est defectus dictionis, in quo necessaria uerba desunt, ut (Virg. Aen. 4, 138): 
Cui pharetra ex auro: 
deest enim 'erat'. 11 Tapinosis est humilitas, statum rei magnae dictis infirmans, ut 
(Virg. Aen. 1, 118): 
Apparent rari nantes in gurgite uasto. 
12 'Gurgitem' posuit pro 'mare'. Cacosyntheton, uitiosa conpositio uerborum, ut 
(Virg. Aen. 9, 609): 
Versaque iuuencum 
terga fatigamus hasta. 
13 Amphibolia, ambigua dictio, quae fit aut per casum accusatiuum, ut illud 
responsum Apollinis ad Pyrrhum (Enn. Ann. 179): 
Aio te, Aeacida, Romanos uincere posse. 
In quo non est certum, quem in ipso uersu monstrauerit esse uictorem. 14 Fit et per 
incertam distinctionem, ut (Virg. Aen. 1, 263): 
Bellum ingens geret Italia. 
Incerta distinctio, utrum 'bellum ingens' an 'ingens Italia'. 15 Fit et per commune 
uerbum, ut: 'Deprecatur Cato, calumniatur Cicero, praestolatur Brutus, dedignatur 
Antonius'; nec ostenditur in hac ambiguitate utrum ipsi alios, an alii ipsos deprecati 
sunt aut calumniati. 16 Fit et per homonyma, quo uno nomine multa significantur, ut 
'acies' et non addas aut ferri, aut oculorum, aut militum. 
35 De metaplasmis. Metaplasmus Graeca lingua, Latine transformatio dicitur. Qui fit 
in uno uerbo propter metri necessitatem et licentiam poetarum; cuius species istae 
sunt. 2 Prothesis adpositio in principio uerbi, ut 'gnato' pro 'nato' et 'tetulit' pro 'tulit '. 
Epenthesis adpositio in medium, ut (Virg. Aen. 3, 409): 
Maneant in relligione nepotes, 
pro 'religione' 'relliquias' pro 'reliquias', 'induperator' pro 'inperator'. 3 Paragoge 
adpositio in finem, ut 'admittier' pro 'admitti', 'magis' pro 'mage' et 'potestur' pro 
'potest'. Aphaeresis abscisio de principio, ut 'temno' pro 'contemno'. Syncope abscisio 
de medio, ut 'forsan' pro 'forsitan'. Apocope abscisio de fine, ut 'sat' pro 'satis'. 
4 Ectasis, productio contra naturam, ut (Virg. Aen. 1, 499): 'exercet Diana choros'. 
(Virg. Aen. 1, 2): 'Italiam fato' quum 'Italiam' correpte dici debeat. Systole correptio 
contra naturam, ut (Virg. Aen. 6, 773): 'urbemque Fidenam' cum prima syllaba 
produci debet. Ut quum dicimus 'Orion' correpte, dum producte dici oportet. 
Diaeresis discissio syllabae in duas, ut (Virg. Aen. 9, 26): 'diues pictai uestis', pro 
'pictae', (Enn. Ann. 33): 'Albai longai', pro 'Albae longae'. 5 Episynaloephe 
conglutinatio duarum syllabarum in unam, ut 'Phaethon' pro 'Pha�thon', 'Neri' pro 
'Nere�', 'aeripedem' pro 'a�ripedem'. Synaloephe conlisio uocalium adiuncta 
uocalibus, ut (Virg. Aen. 9, 1): 
Atque ea diuersa penitus dum parte geruntur. 
6 Ecthlipsis conlisio consonantium cum uocalibus, ut (Virg. Aen. 1, 3): 
Multum ille et terris iactatus et alto. 
Antithesis contrapositio litterae pro alia littera, ut 'inpete' pro 'impetu', 'olli' pro 'illi'. 
Metathesis transpositio litterae, ut 'Thymbre' pro 'Thymber', 'Euandre' pro 'Euander'. 
7 Inter barbarismum et figuras, hoc est Latinam et perfectam elocutionem, 
metaplasmum esse, qui in uno sermone fit oratione uitiosus. Item inter soloecismum 
et schema, id est perfectam sermonum conexionem, figura est, quae fit contextu 
sermonum oratione uitiosa. Ergo metaplasmi et schemata media sunt et discernuntur 
peritia et inperitia. Fiunt autem ad ornatum. 
36 De schematibus. Schemata ex Graeco in Latinum eloquium figurae interpretantur, 
quae fiunt in uerbis uel sententiis per uarias dictionum formas propter eloquii 
ornamentum. Haec dum multae sint apud Grammaticos, istae inueniuntur. 
2 Prolempsis est praesumptio, ubi ea, quae sequi debent, anteponuntur, ut (Virg. 
Aen. 12, 161): 
Interea reges ingenti mole Latinus. 
Debuit enim sic dicere: 'Interea reges ingenti mole', et statim adicere, quod sequitur: 
'procedunt castris', deinde dicere: 'Latinus', etc.; sed facta est pro ornamento 
praesumptio rei, et qui sequi debuerunt reges interpositi sunt in septem uersibus, et 
postea additum est: 'Procedunt castris'. Inde et praesumptio, quia anteposita sunt 
quae sequi debuerunt. 3 Zeugma est clausula, quum plures sensus uno uerbo 
clauduntur, quae fit tribus modis. Nam aut in primo, aut in postremo, aut in medio 
id uerbum ponitur, quod sententias iungit. In primo, ut (Lucil. 139): 
Vertitur oenophoris fundus, sententia nobis. 
In medio ut (Enn. Ann. 329): 
Graecia Sulpicio sorti data, Gallia Cottae. 
In postremo, ut (Ter. Andr. 68): 
Namque hoc tempore 
obsequium amicos, ueritas odium parit. 
4 Hypozeuxis est figura superiori contraria, ubi in singulis sensibus propria 
unicuique clausula est, ut (Virg. Aen. 10, 149): 
Regem adit et regi memorat nomenque genusque. 
5 Syllempsis est in dissimilibus clausulis aut pluralis dictio singulari uerbo finita, ut 
(Virg. Aen. 1, 553): 
Sociis et rege recepto, 
aut singularis dictio plurali uerbo expleta, ut (Virg. Ecl. 1, 81): 
Sunt nobis mitia poma, 
et pressi copia lactis. 
Supra enim 'sunt' dixit. Hic debuit dicere: 'est et pressi copia lactis' 6 Fit autem 
Syllempsis non solum per partes orationis, sed et per accidentia partibus. Nam ubi et 
pro multis unus et pro uno multi ponuntur, Syllempsis est. Pro multis unus, ut est 
illud (Virg. Aen. 2, 20): 
Uterumque armato milite conplent, 
cum non uno, sed multis militibus. Item pro uno multi, ut in Euangelio 
(Matth. 27, 44): 'Latrones qui crucifixi erant cum eo improperabant' ubi pro uno 
uterque inducitur blasphemasse. 7 Anadiplosis est, quando ab eodem uerbo quo 
prior uersus finiuit, sequens uersus incipit, ut est illud (Virg. Ecl. 8, 55): 
Certent et cygnis ululae, sit Tityrus Orpheus, 
Orpheus in siluis, inter delphinas Arion. 
8 Anaphora est repetitio eiusdem uerbi per principia uersuum plurimorum, ut (Virg. 
Aen. 3, 157): 
Nos te Dardania incensa tuaque arma secuti, 
nos tumidum sub te permensi classibus aequor. 
9 Epanaphora est in uno uersu per principia sensuum eiusdem uerbi repetitio, ut 
(Virg. Aen. 7, 759): 
Te nemus Anguitiae, uitrea te Focinus unda, 
te liquidi fleuere lacus. 
10 Epizeuxis in uno sensu congeminatio uerbi, ut (Virg. Aen. 4, 660): 
Sic sic iuuat ire per umbras. 
11 Epanalempsis est sermonis in principio uersus positi eiusdem in fine replicatio, ut 
est illud (Juuen. 14, 139): 
Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. 
12 Paronomasia est in significatione diuersa dictio pene ipsa, ut illud: 'Abire an obire 
te conuenit?' id est exulem fieri, an mori. 13 Schesis onomaton multitudo nominum 
coniunctorum quodam ambitu copulata, ut: 
Nubila, nix, grando, procellae, fulmina, uenti. 
14 Paromoeon est multitudo uerborum ex una littera inchoantium, quale est apud 
Ennium (Ann. 109): 
O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti. 
Sed bene hoc temperat Virgilius, dum non toto uersu utitur hanc figuram, ut Ennius, 
sed nunc in principio uersus tantum, ut est illud (Aen. 1, 295): 
Saeua sedens super arma; 
nunc autem in fine, ut (Aen. 3, 183): 
Sola mihi tales casus Cassandra canebat. 
15 Homoeoptoton est, quum plurima nomina per unum casum denuntiantur, ut illud 
(Virg. Aen. 12, 903): 
Sed neque currentem, sed nec cognoscit euntem, 
tollentemque manu saxumque inmane mouentem. 
16 Homoeon teleuton est, quum uno modo uerba plurima finiuntur, ut (Cic. 
Catil. 2, 1): 'abiit, abcessit, euasit, erupit'. 17 Polyptoton est, cum diuersis casibus 
sententia uariatur, ut (Pers. 3, 84): 
Ex nihilo nihilum, ad nihilum nil posse reuerti. 
et (Pers. 5, 79): 
Marci Dama. � Papae! � Marco spondente, recusas? 
Marcus dixit. � Ita est. � Adsigna, Marce, tabellas. 
18 Hirmos est sententia continuatae orationis tenorem suum usque ad ultimum 
seruans, ut (Virg. Aen. 1, 159): 
Est in secessu longo locus, insula portum, 
et reliqua. Hinc enim in longum uadit sensus usque ad illud (Virg. Aen. 1, 165): 
Horrentique atrum nemus inminet umbris. 
19 Polysyntheton est dictio multis concatenata coniunctionibus, ut (Virg. 
Georg. 3, 344): 
Tectumque, laremque, 
armaque, Amicleumque canem. 
20 Dialyton uel asyntheton est figura, quae e contrario sine coniunctionibus solute ac 
simpliciter effertur, ut: 'Venimus, uidimus, placuit'. 21 Antitheton, ubi contraria 
contrariis opponuntur et sententiae pulchritudinem reddunt, ut illud (Ouid, 
Met. 1, 19): 
Frigida pugnabant calidis, humentia siccis: 
mollia cum duris: sine pondere habentia pondus. 
22 Hypallage, quotienscumque per contrarium uerba intelleguntur, ut (Virg. 
Aen. 3, 61): 
Dare classibus Austros, 
cum uentis naues demus, non nauibus uentos. 
37 De tropis. Tropos Graeco nomine Grammatici uocant, qui Latine modi locutionum 
interpretantur. Fiunt autem a propria significatione ad non propriam similitudinem. 
Quorum omnium nomina difficillimum est adnotare, sed ex omnibus Donatus 
tredecim usui tradenda conscripsit. 2 Metaphora est uerbi alicuius usurpata 
translatio, sicut cum dicimus 'fluctuare segetes', 'gemmare uites', dum in his rebus 
fluctus et gemmas non inuenimus, in quibus haec uerba aliunde transferuntur. Sed 
hae atque aliae tropicae locutiones ad ea, quae intellegenda sunt, propterea figuratis 
amictibus obteguntur, ut sensus legentis exerceant, et ne nuda atque in promptu 
uilescant. 3 Fiunt autem metaphorae modis quattuor: ab animali ad animate, ut: 
Aligeros conscendit equos. 
Metaphorice loquens miscuit quadrupedi alas auis, et (Virg. Ecl. 6, 80): 
Quo cursu deserta petiuerit; 
miscuit uolatili cursum quadrupedis. Ab inanimali ad inanimale, ut 
Pontum pinus arat, sulcum premit alta carina. 
Miscuit usum terrae aquis, dum arare et sulcum premere ad terram pertineat, non ad 
mare. 4 Ab inanimali ad animale, ut 'florida iuuentus': miscuit flores inanimales 
iuuentuti, quae animam habet. Ab animali ad inanimale, ut: 
Tu, Neptune pater, cui tempora cana crepanti 
cincta salo resonant, magnus cui perpete mento 
profluit Oceanus, et flumina crinibus errant. 
Mentum enim, tempora et crines non ad Oceanum pertinent, sed ad homines. 5 Sic et 
alia rerum nomina de alio genere in aliud genus decentissime decoris gratia 
transferuntur, ut oratio perornetur. Metaphora autem aut partis unius est, ut 
'fluctuare segetes (non potes dicere 'segetare fluctus'), aut antistropha est, id est 
reciproca, ut 'remigium alarum'. Nam et alae nauium et alarum remigia dicuntur. 
6 Catachresis est alienae rei nomen adpositum. Haec et a metaphora differt, quod illa 
uocabulum habenti largitur, haec, quia non habet proprium, alieno utitur, ut (Virg. 
Georg. 2, 131): 
Faciemque simillima lauro; 
et (Virg. Aen. 5, 157): 
Centaurus; nunc una ambae iunctisque feruntur 
frontibus, et longa sulcant uada salsa carina; 
dum facies et frons tantundem animalium et hominum sit. Quod nomen si poeta 
naui non adposuisset, quod proprium eidem parti diceret, non haberet. 
7 Metalempsis est tropus a praecedente quod sequitur, ut (Pers. 3, 11): 
Quaeue manus cartae nodosaque uenit arundo. 
Nam per manum uerba, per arundinem litterae significatae sunt. 8 Metonymia, 
transnominatio ab alia significatione ad aliam proximitatem translata. Fit autem 
multis modis. Aut enim per id, quod continet, id, quod continetur, ostendit, ut 
'theatra plaudunt', 'prata mugiunt', dum illic homines plaudunt, hic boues mugiant; 
aut contra per id, quod continetur, id, quod continet, ut (Virg. Aen. 2, 311): 
Iam proximus ardet 
Ucalegon; 
dum non ille, sed domus eius arderet. 9 Item per inuentorem id, quod inuentum est, 
ut (Ter. Eun. 732): 
Sine Cerere et Libero friget Venus; 
et (Virg. Aen. 9, 76): 
Conmixtam Vulcanus mittit ad astra fauillam. 
Vult enim per Cererem frumenti inuentricem intellegere panem, per Liberum 
inuentorem uitis uinum, per Venerem libidinem, per Vulcanum ignem. At contra per 
inuentum inuentorem demonstrat, ut (Plaut. frag. 159): 
Vinum precamur, 
pro Libero, qui uinum apud Graecos inuenit. 10 Item per efficientem, id quod 
efficitur, sicut 'pigrum frigus' quod pigros homines faciat, et 'timor pallidus' eo quod 
pallidos homines reddat. At contra per id quod efficitur, efficiens, ut (Virg. 
Aen. 5, 817): 
Iungit equos auri genitor spumantiaque addit 
frena feris. 
'Spumantia frena' dixit, cum utique non ipsa faciant spumas, sed equus, qui ea gerit, 
spumis conspargat infusis. 11 Antonomasia est pro nomine, id est uice nominis 
posita, ut 'Maia genitus' pro Mercurio. Qui tropus fit modis tribus: ab animo, ut 
(Virg. Aen. 5, 407): 
Magnanimusque Anchisiades; 
a corpore, ut (Virg. Aen. 3, 619): 
Ipse arduus; 
extrinsecus, ut (Virg. Aen. 1, 475): 
Infelix puer atque inpar congressus Achilli. 
12 Epitheton, supra nomen. Praeponitur enim proprio nomini, ut 'alma Ceres' (Virg. 
Georg. 1, 470): 
Obscenique canes, inportunaeque uolucres. 
Inter antonomasiam autem et epitheton hoc differt, quod antonomasia pro uice 
nominis ponitur, epitheton autem numquam est sine nomine. Quibus duobus tropis 
uel uituperamus aliquem, uel ostendimus, uel laudamus. 13 Synecdoche est 
conceptio, cum a parte totum, uel a toto pars intellegitur. Eo enim et per speciem 
genus, et per genus species demonstratur sed species pars est, genus autem totum. 
A toto enim pars intellegitur, ut (Virg. Aen. 6, 311): 
Quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus 
pontum fugat. 
Non enim totus annus frigidus est, sed pars anni, id est hiems. At contra a parte 
totum, ut (Virg. Aen. 2, 256): 
Flammas cum regia puppis 
extulerat. 
Ubi non solum puppis, sed nauis, et non nauis, sed qui in ea, et non omnes, sed unus 
flammas extulit. 14 Onomatopoeia est nomen adfictum ad imitandum sonum uocis 
confusae, ut 'stridor ualuarum', 'hinnitus equorum', 'mugitus boum', 'balatus ouium'. 
15 Periphrasis est circumloquium, dum res una plurimis uerbis significatur, ut (Virg. 
Aen. 1, 387): 
Auras uitales carpit. 
Significauit enim per copulationem uerborum unam rem, hoc est uiuit. Hic autem 
tropus geminus est. Nam aut ueritatem splendide producit, aut foeditatem circuitu 
euitat. Veritatem splendide producit, sicut (Virg. Aen. 4, 584; 9, 459): 
Et iam prima nouo spargebat lumine terras 
Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 
Vult enim dicere: 'iam luciscebat', aut: 'dies ortus erat'. Foeditatem circuitu deuitat, 
sicut (Virg. Aen. 8, 405): 
Placitumque petiuit 
coniugis infusus gremio. 
Hoc enim circuitu euitat obscenitatem et decenter ostendit concubitum. 
16 Hyperbaton transcensio, cum uerbum aut sententia ordine commutatur. Huius 
species quinque: anastrophe, hysteron proteron, parenthesis, tmesis, synthesis. 
Anastrophe est uerborum ordo praeposterus, ut: 'litora circum', pro 'circum litora'. 
17 Hysteron proteron sententia ordine mutata ut (Virg. Aen. 3, 662): 
Postquam altos tetigit fluctus, et ad aequora uenit. 
Antea enim ad aequora uenit, et sic tetigit fluctus. 18 Parenthesis, ubi interponimus 
sententiam nostram, qua ex medio remota integer sermo perdurat, ut (Virg. 
Aen. 1, 643): 
Aeneas (neque enim patrius consistere mentem 
passus amor) rapidum ad naues praemittit Achaten. 
Est enim ordo: Aeneas rapidum praemittit Achaten. Nam illud in medio parenthesis 
est. 19 Tmesis est sectio unius nominis per interpositionem uerborum, ut (Virg. 
Aen. 1, 412): 
Multum nebulae circum dea fudit amictum, 
pro 'circumfudit'. 20 Synthesis est, ubi ex omni parte confusa sunt uerba, ut illud 
(Virg. Aen. 2, 348): 
Iuuenes, fortissima frustra 
pectora, si uobis audendi extrema cupido est 
certa sequi, quae sit rebus fortuna uidetis. 
Excessere omnes aditis arisque relictis 
dii, quibus inperium hoc steterat; succurritis urbi 
incensae; moriamur et in media arma ruamus. 
Ordo talis est: 'Iuuenes fortissima pectora, frustra succurritis urbi incensae, quia 
excesserunt dii. Unde si uobis cupido certa est me sequi audentem extrema, ruamus 
in media arma et moriamur'. 21 Hyperbole est excelsitas fidem excedens ultra quam 
credendum est, ut (Virg. Aen. 3, 423): 
Sidera uerberat unda; 
et (Virg. Aen. 1, 107): 
Terram inter fluctus aperit. 
Hoc enim modo ultra fidem aliquid augetur, nec tamen a tramite significandae 
ueritatis erratur, quamuis uerba quae indicantur excedant, ut uoluntas loquentis, non 
fallentis appareat. Quo tropo non solum augetur aliquid, sed et minuitur: augetur, ut 
'uelocior Euro': minuitur, ut 'mollior pluma', 'durior saxo'. Allegoria est 
alieniloquium. 22 Aliud enim sonat, et aliud intellegitur, ut (Virg. Aen. 1, 184): 
Tres litore ceruos 
conspicit errantes. 
Ubi tres duces belli Punici, uel tria bella Punica significantur. Et in Bucolicis (3, 71): 
Aurea mala decem misi, 
id est ad Augustum decem eglogas pastorum. Huius tropi plures sunt species, ex 
quibus eminent septem: ironia, antiphrasis, aenigma, charientismos, paroemia, 
sarcasmos, astysmos. 23 Ironia est sententia per pronuntiationem contrarium habens 
intellectum. Hoc enim tropo callide aut per accusationem, aut per insultationem 
aliquid dicitur, ut est illud (Virg. Aen. 1, 140): 
Vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula 
Aeolus, et clauso uentorum carcere regnet. 
Et quomodo aula, si carcer est? Soluitur enim pronuntiatione. Nam carcer 
pronuntiatio est: iactet et aula ironia est; et totun per contrariam pronuntiationem 
adnuntiatur per ironiae speciem, quae laudando deridet. 24 Antiphrasis est sermo 
e contrario intellegendus, ut 'lucus', quia caret lucem per nimiam nemorum umbram; 
et 'manes', id est mites quum sint inmites et modesti, cum sint terribiles et inmanes; 
et 'Parcas' et 'Eumenides', Furiae quod nulli parcant uel benefaciant. Hoc tropo et 
nani Athlantes et caeci uidentes et uulgo Aethiopes argentei appellantur. 25 Inter 
ironiam autem et antiphrasim hoc distat, quod ironia pronuntiatione sola indicat 
quod intellegi uult, sicut cum dicimus omnia agenti male: 'Bonum est, quod facis'; 
antiphrasis uero non uoce pronuntiantis significat contrarium, sed suis tantum 
uerbis, quorum origo contraria est. 26 Aenigma est quaestio obscura quae difficile 
intellegitur, nisi aperiatur, ut est illud (Iudic. 14, 14): 'De comedente exiuit cibus, et 
de forte egressa est dulcedo', significans ex ore leonis fauum extractum. Inter 
allegoriam autem et aenigma hoc interest, quod allegoriae uis gemina est et sub res 
alias aliud figuraliter indicat; aenigma uero sensus tantum obscurus est, et per 
quasdam imagines adumbratus. 27 Charientismos est tropus, quo dura dictu gratius 
proferuntur, uti cum interrogantibus, 'numquid nos quaesierit aliquis? respondetur: 
'Bona Fortuna'. Unde intellegitur neminem nos quaesisse. 
28 Paroemia est rebus et temporibus adcommodatum prouerbium. Rebus, ut: 'Contra 
stimulum calces', dum significatur aduersis resistendum. Temporibus, ut: 'Lupus in 
fabula'. Aiunt enim rustici uocem hominem perdere, si eum lupus prior uiderit. Unde 
et subito tacenti dicitur istud prouerbium: 'Lupus in fabula'. 29 Sarcasmos est hostilis 
inrisio cum amaritudine, ut (Virg. Aen. 2, 547): 
Referes ergo haec, et nuntius ibis 
Pelidae genitoris; illi mea tristia facta 
degeneremque Neoptolemum narrare memento. 
30 Huic contrarius est Astysmos, urbanitas sine iracundia, ut illud (Virg. Ecl. 3, 90): 
Qui Bauium non odit, amet tua carmina, Maeui, 
atque idem iungat uulpes et mulgeat hircos. 
Id est: qui Bauium non odit, pro poena ei contingat ut diligat Maeuium. Fuerunt 
autem Maeuius et Bauius poetae pessimi, et inimici Vergilii. Qui hos ergo diligit, 
faciat quae contra naturam sunt, id est, iungat uulpes et mulgeat hircos. 
31 Homoeosis est, quae Latine interpretatur similitudo, per quam minus notae rei per 
similitudinem eius, quae magis nota est, panditur demonstratio. Huius species sunt 
tres: icon, parabolae, paradigma, id est imago, conparatio, exemplum. 32 Icon est 
imago, cum figuram rei ex simili genere conamur exprimere, ut (Virg. Aen. 4, 558): 
Omnia Mercurio similis, uocemque coloremque 
et crines flauos et membra decora iuuenta. 
Congrua enim est similitudo de specie, cuius persona inducitur. 33 Parabola 
conparatio ex dissimilibus rebus, ut (Lucan. 1, 205): 
Qualis in aruis 
aestiferae Libyae uisus leo comminus hostem 
consedit; 
ubi leoni Caesarem conparauit, non ex suo, sed ex alio genere similitudinem faciens. 
34 Paradigma uero est exemplum dicti uel facti alicuius aut ex simili aut ex dissimili 
genere conueniens eius, quam proponimus, rei, ita: 'Tam fortiter periit apud 
Hipponem Scipio quam Uticae Cato'. 35 Similitudo autem tribus modis fit: a pari, 
a maiore, a minore. A pari (Virg. Aen. 1, 148): 
Ac ueluti magno in populo cum saepe coorta est 
seditio; 
a maiore ad minus (Lucan. 1, 151): 
Qualiter expressum uentis per nubila fulmen; 
a minore ad maius (Virg. Aen. 6, 119): 
Si potuit manes arcessere coniugis Orpheus, 
Threicia fretus cithara fidibusque canoris; 
quasi dicat, re parua et breui, id est, si ille cithara fretus, ego pietate. 
38 De prosa. Prosa est producta oratio et a lege metri soluta. Prosum enim antiqui 
productum dicebant et rectum. Unde ait Varro apud Plautum 'prosis lectis' significari 
rectis; unde etiam quae non est perflexa numero, sed recta, prosa oratio dicitur, in 
rectum producendo. Alii prosam aiunt dictam ab eo, quod sit profusa, uel ab eo, 
quod spatiosius proruat et excurrat, nullo sibi termino praefinito. 2 Praeterea tam 
apud Graecos quam apud Latinos longe antiquiorem curam fuisse carminum quam 
prosae. Omnia enim prius uersibus condebantur; prosae autem studium sero uiguit. 
Primus apud Graecos Pherecydes Syrus soluta oratione scripsit; apud Romanos 
autem Appius Caecus aduersus Pyrrhum solutam orationem primus exercuit. Iam 
exhinc et ceteri prosae eloquentia contenderunt. 
39 De metris. Metra uocata, quia certis pedum mensuris atque spatiis terminantur, 
neque ultra dimensionem temporum constitutam procedunt. Mensura enim Graece 
?????? dicitur. 2 Versus dicti ab eo, quod pedibus in ordine suo dispositi certo fine 
moderantur per articulos, quae caesa et membra nominantur. Qui ne longius 
prouoluerentur quam iudicium posset sustinere, modum statuit ratio unde 
reuerteretur; et ab eo ipsum uersum uocatum, quod reuertitur. 3 Huic adhaeret 
rythmus, qui non est certo fine moderatus, sed tamen rationabiliter ordinatis pedibus 
currit; qui Latine nihil aliud quam numerus dicitur, de quo est illud (Virg. Ecl. 9, 45): 
Numeros memini, si uerba tenerem. 
4 Carmen uocatur quidquid pedibus continetur: cui datum nomen existimant seu 
quod carptim pronuntietur, unde hodie lanam, quam purgantes discerpunt, 
'carminare' dicimus: seu quod qui illa canerent carere mentem existimabantur. 
5 Metra uel a pedibus nuncupata, uel a rebus quae scribuntur, uel ab inuentoribus, 
uel a frequentatoribus, uel a numero syllabarum. A pedibus metra uocata, ut 
dactylica, iambica, trochaica. 6 A trochaeo enim trochaicum metrum nascitur, 
a dactylo dactylicum; sic et alia a suis pedibus. A numero, ut hexametrum, 
pentametrum, trimetrum. Nam senarios uersus nos ex numero pedum uocamus. Hos 
Graeci, quia geminos feriunt, trimetros dicunt. Hexametros autem Latinos primum 
fecisse Ennius traditur; eosque 'longos' uocant. 7 Ab inuentoribus metra appellata 
dicuntur, ut Anacreonticum, Sapphicum, Archilochium. Nam Anacreontica metra 
Anacreon conposuit; Sapphica Sappho mulier edidit; Archilochios Archilochus 
quidam scripsit; Colophonios Colophonius quidam exercuit. Sotadeorum quoque 
repertor est Sotades genere Cretensis. Simonidia quoque metra Simonides poeta 
lyricus conposuit. 8 A frequentatoribus, ut Asclepiadia. Non enim ea Asclepius 
inuenit, sed proinde ita uocata quod ea idem elegantissime et frequentissime usus sit. 
9 A rebus quae scribuntur, ut heroicum, elegiacum, bucolicum. Heroicum enim 
carmen dictum, quod eo uirorum fortium res et facta narrantur. Nam heroes 
appellantur uiri quasi aerii et caelo digni propter sapientiam et fortitudinem. Quod 
metrum auctoritate cetera metra praecedit; unus ex omnibus tam maximis operibus 
aptus quam paruis, suauitatis et dulcedinis aeque capax. 10 Quibus uirtutibus nomen 
solus obtinuit, ut heroicum uocaretur ad memorandas scilicet eorum res. Nam et 
prae ceteros simplicissimus habetur constatque duobus pedibus, dactylo et spondeo, 
ac saepe pene uel ex hoc uel ex illo; nisi quod temperantissimus fit utriusque mixtura 
quam si instruatur a singulis. 11 Omnibus quoque metris prior est. Hunc primum 
Moyses in cantico Deuteronomii longe ante Pherecyden et Homerum cecinisse 
probatur. Unde apparet antiquiorem fuisse apud Hebraeos studium carminum quam 
apud gentiles, siquidem et Iob Moysi temporibus adaequatus hexametro uersu, 
dactylo spondeoque, decurrit. 12 Hunc apud Graecos Achatesius Milesius fertur 
primus conposuisse, uel, ut alii putant, Pherecydes Syrus. Quod metrum ante 
Homerum Pythium dictum est, post Homerum heroicum nominatum. 13 Pythium 
autem uocatum uolunt eo, quod hoc genere metri oracula Apollinis sint edita. Nam 
cum in Parnaso Pythonem serpentem in uindictam matris sagittis insequeretur, 
accolae Delphici hoc illum metro hortati sunt, dicentes, ut ait Terentianus (1591 K.), 
?? ?????, ?? ?????, ?? ?????. 14 Elegiacus autem dictus eo, quod modulatio eiusdem 
carminis conueniat miseris. Terentianus hos elegos dicere solet, quod clausula talis 
tristibus, ut tradunt, aptior esset modis. 15 Hic autem uix omnino constat a quo sit 
inuentus, nisi quia apud nos Ennius eum prior usus est. Nam apud Graecos sic 
adhuc lis Grammaticorum pendet, ut sub iudice res relegata sit. Nam quidam eorum 
Colophonium quendam, quidam Archilochum auctorem atque inuentorem uolunt. 
16 Bucolicum, id est pastorale carmen, plerique Syracusis primum conpositum 
a pastoribus opinantur, nonnulli Lacedaemone. Namque transeunte in Thraciam 
Xerxe rege Persarum, cum Spartanae uirgines sub hostili metu neque egredi urbem 
neque pompam chorumque agrestem Dianae de more exercerent, turba pastorum, ne 
religio praeteriret, eundem inconditis cantibus celebrarunt. Appellatur autem 
Bucolicum de maiori parte, quamuis opilionum caprariorumque sermones in eis et 
cantica inserantur. 17 Hymnos primum Dauid prophetam in laudem Dei conposuisse 
ac cecinisse manifestum est. Deinde apud gentiles prima Memmia Timothoe fecit in 
Apollinem et Musas, quae fuit temporibus Ennii longe post Dauid. Hymni autem ex 
Graeco in Latinum laudes interpretantur. 18 Epithalamia sunt carmina nubentium, 
quae decantantur ab scholasticis in honorem sponsi et sponsae. Haec primum 
Salomon edidit in laudem Ecclesiae et Christi. Ex quo gentiles sibi epithalamium 
uindicarunt, et istius generis carmen adsumptum est. Quod genus primum 
a gentilibus in scenis celebrabatur, postea tantum in nuptiis haesit. Vocatum autem 
epithalamium eo, quod in thalamis decantetur. 19 Threnos, quod Latine lamentum 
uocamus, primus uersu Ieremias conposuit super urbem Hierusalem quando 
subuersa est et populum Israel quando subuersus est et captiuus ductus est. Post 
hunc apud Graecos Simonides poeta lyricus. Adhibebantur autem funeribus atque 
lamentis: similiter et nunc. 20 Epitaphium Graece, Latine supra tumulum. Est enim 
titulus mortuorum, qui in dormitione eorum fit, qui iam defuncti sunt. Scribitur enim 
ibi uita, mores et aetas eorum. 21 Poesis dicitur Graeco nomine opus multorum 
librorum, poema unius, idyllion paucorum uersuum, distichon duorum, 
monostichon unius. 22 Epigramma est titulus, quod in Latinum superscriptio 
interpretatur; ??? enim super, ?????? littera uel scriptio dicitur. 23 Epodon in 
poemate clausula breuis est. Dictum autem epodon, quod adcinatur ad speciem 
elegiaci, ubi praemisso uno longiore, alter breuior conponitur, atque in singulis 
quibusque maioribus sequentes minores quasi clausulae recinunt. 24 Clausulas 
autem lyrici appellant quasi praecisos uersus integris subiectos, ut est apud 
Horatium (Epod. 2, 1): 
Beatus ille, qui procul negotiis, 
deinde sequitur praecisus: 
Ut prisca gens mortalium; 
sic et deinceps alterni, quibus aliqua pars deest, et ipsi praecedentibus similes, sed 
minores. 25 Centones apud Grammaticos uocari solent, qui de carminibus Homeri 
seu Vergilii ad propria opera more centonario ex multis hinc inde conpositis in unum 
sarciunt corpus, ad facultatem cuiusque materiae. 26 Denique Proba, uxor Adelphi, 
centonem ex Vergilio de Fabrica mundi et Euangeliis plenissime expressit, materia 
conposita secundum uersus, et uersibus secundum materiam concinnatis. Sic quoque 
et quidam Pomponius ex eodem poeta inter cetera stili sui otia Tityrum in Christi 
honorem conposuit: similiter et de Aeneidos. 
40 De fabula. Fabulas poetae a fando nominauerunt, quia non sunt res factae, sed 
tantum loquendo fictae. Quae ideo sunt inductae, ut fictorum mutorum animalium 
inter se conloquio imago quaedam uitae hominum nosceretur. Has primus inuenisse 
traditur Alcmeon Crotoniensis, appellanturque Aesopiae, quia is apud Phrygas in 
hac re polluit. 2 Sunt autem fabulae aut Aesopicae, aut Libysticae. Aesopicae sunt, 
cum animalia muta inter se sermocinasse finguntur, uel quae animam non habent, ut 
urbes, arbores, montes, petrae, flumina. Libysticae autem, dum hominum cum 
bestiis, aut bestiarum cum hominibus fingitur uocis esse conmercium. 3 Fabulas 
poetae quasdam delectandi causa finxerunt, quasdam ad naturam rerum, nonnullas 
ad mores hominum interpretati sunt. Delectandi causa fictas, ut eas, quas uulgo 
dicunt, uel quales Plautus et Terentius conposuerunt. 4 Ad naturam rerum fabulas 
fingunt, ut 'Vulcanus claudus', quia per naturam numquam rectus est ignis, ut illa 
triformis bestia (Lucret. 5, 903): 
Prima leo, postrema draco, media ipsa Chimaera: 
id est caprea, aetates hominum per eam uolentes distinguere; quarum ferox et 
horrens prima adolescentia, ut leo; dimidium uitae tempus lucidissimum, ut caprea, 
eo quod acutissime uideat; tunc fit senectus casibus inflexis, draco. 5 Sic et 
Hippocentauri fabulam esse confictam, id est hominem equo mixtum, ad 
exprimendam humanae uitae uelocitatem, quia equum constat esse uelocissimum. 
6 Ad mores, ut apud Horatium mus loquitur muri et mustela uulpeculae, ut per 
narrationem fictam ad id quod agitur uerax significatio referatur. Unde et Aesopi 
tales sunt fabulae ad morum finem relatae, uel sicut in libro Iudicum (9, 8) ligna sibi 
regem requirunt et loquuntur ad oleam et ad ficum et ad uitem et ad rubum; quod 
totum utique ad mores fingitur ut ad rem, quae intenditur, ficta quidem narratione, 
sed ueraci significatione ueniatur. 7 Sic et Demosthenes orator fabulam usus est 
aduersus Philippum, qui cum ab Atheniensibus postularet ut sibi decem oratores 
darentur, et discederet, finxit ille hanc fabulam qua dissuaderet, dicens lupos 
aliquando pastoribus, quorum diligentiam decipere uoluissent, suasisse ut in 
amicitiam conuenirent, ea tamen condicione, ut si canes, in quibus erat causa 
iurgiorum, iure illis traderentur: adnuisse pastores et in spem securitatis dedisse 
canes, quos ouium suarum uigilantissimos custodes habebant. Tunc lupi, adempta 
omni formidine, omne quod in gregibus illis erat, non pro satietate tantum, uerum 
etiam pro libidine lacerauerunt. Philippum quoque principes populi postulare, quo 
facilius possit opprimere spoliatam custodibus urbem. 
41 De historia. Historia est narratio rei gestae, per quam ea, quae in praeterito facta 
sunt, dinoscuntur. Dicta autem Graece historia ??? ??? ????????, id est a uidere uel 
cognoscere. Apud ueteres enim nemo conscribebat historiam, nisi is qui interfuisset, 
et ea quae conscribenda essent uidisset. Melius enim oculis quae fiunt 
deprehendimus, quam quae auditione colligimus. 2 Quae enim uidentur, sine 
mendacio proferuntur. Haec disciplina ad Grammaticam pertinet, quia quidquid 
dignum memoria est litteris mandatur. Historiae autem ideo monumenta dicuntur, 
eo quod memoriam tribuant rerum gestarum. Series autem dicta per translationem 
a sertis florum inuicem conprehensarum. 
42 De primis auctoribus historiarum. Historiam autem apud nos primus Moyses 
de initio mundi conscripsit. Apud gentiles uero primus Dares Phrygius de Graecis et 
Troianis historiam edidit, quam in foliis palmarum ab eo conscriptam esse ferunt. 
2 Post Daretem autem in Graecia Herodotus historiam primus habitus est. Post quem 
Pherecydes claruit his temporibus quibus Esdras legem scripsit. 
43 De utilitate historiae. Historiae gentium non inpediunt legentibus in his quae 
utilia dixerunt. Multi enim sapientes praeterita hominum gesta ad institutionem 
praesentium historiis indiderunt, siquidem et per historiam summa retro temporum 
annorumque supputatio conprehenditur, et per consulum regumque successum 
multa necessaria perscrutantur. 
44 De generibus historiae. Genus historiae triplex est. Ephemeris namque appellatur 
unius diei gestio. Hoc apud nos diarium uocatur. Nam quod Latini diurnum, Graeci 
ephemerida dicunt. 2 Kalendaria appellantur, quae in menses singulos digeruntur. 
Annales sunt res singulorum annorum. 3 Quaequae enim digna memoriae domi 
militiaeque, mari ac terrae per annos in commentariis acta sunt, ab anniuersariis 
gestis annales nominauerunt. 4 Historia autem multorum annorum uel temporum 
est, cuius diligentia annui commentarii in libris delati sunt. Inter historiam autem et 
annales hoc interest, quod historia est eorum temporum quae uidimus, annales uero 
sunt eorum annorum quos aetas nostra non nouit. Unde Sallustius ex historia, Liuius, 
Eusebius et Hieronymus ex annalibus et historia constant. 5 Item inter historiam et 
argumentum et fabulam interesse. Nam historiae sunt res uerae quae factae sunt; 
argumenta sunt quae etsi facta non sunt, fieri tamen possunt; fabulae uero sunt quae 
nec factae sunt nec fieri possunt, quia contra naturam sunt. 

LIBER II - DE RHETORICA ET DIALECTICA. 
I. DE RHETORICA EIVSQVE NOMINE. [1] Rhetorica est bene dicendi scientia in 
ciuilibus quaestionibus, [eloquentia copia] ad persuadendum iusta et bona. Dicta 
autem Rhetorica Graeca appellatione APO TOU RETORIZEIN, id est a copia 
locutionis. RESIS enim apud Graecos locutio dicitur, RETOR orator. [2] Coniuncta 
est autem Grammaticae arti Rhetorica. In Grammatica enim scientiam recte 
loquendi discimus; in Rhetorica uero percipirmus qualiter ea, quae didicimus, 
proferamus. 
II. DE INVENTORIBVS RHETORICAE ARTIS. [1] Haec autem disciplina a Graecis 
inuenta est, a Gorgia, Aristotele, Hermagora, et translata in Latinum a Tullio 
uidelicet et Quintiliano [et Titiano], sed ita copiose, ita uarie, ut eam 
lectori admirari in promptu sit, conprehendere inpossibile. [2] Nam membranis 
retentis quasi adhaerescit memoriae series dictionis, ac mox repositis 
recordatio omnis elabitur. Huius disciplinae perfecta cognitio oratorem facit. 
III. DE NOMINE ORATORIS ET PARTIBVS RHETORICAE. [1] Orator est igitur uir bonus, 
dicendi peritus. Vir bonus consistit natura, moribus, artibus. Dicendi peritus 
consistit artificiosa eloquentia, quae constat partibus quinque: inuentione, 
dispositione, elocutione, memoria, pronuntiatione, et fine officii, quod est 
aliquid persuadere. [2] Ipsa autem peritia dicendi in tribus rebus consistit: 
natura, doctrina, usu. Natura ingenio, doctrina scientia, usus adsiduitate. Haec 
sunt enim quae non solum in oratore, sed in unoquoque homine artifice 
expectantur, ut aliquid efficiat. 
IV. DE TRIBVS GENERIBVS CAVSARVM. [1] Genera causarum tria sunt, deliberatiuum, 
demonstratiuum, iudiciale. Deliberatiuum genus est, in quo de quibuslibet 
utilitatibus uitae, quid aut debeat aut non debeat fieri, tractatur. 
Demonstratiuum, in quo laudabilis persona aut reprehensibilis ostenditur. [2] 
Iudiciale, in quo de ipsius personae facto aut poenae aut praemii sententia 
datur. Dictum autem iudiciale eo, quod iudicet hominem, et sententia sua 
ostendat utrum laudabilis praemio dignus sit, aut certe reus condemnari 
liberarique supplicio. [3] Deliberatiuum genus uocatur eo, quod de unaquaque re 
in eo deliberatur. Huius genus duplex est, suasio et dissuasio, id est de 
expetendo et fugiendo, id est de faciendo et non faciendo. [4] Suasoria autem in 
tribus locis diuiditur: honesto, utili, et possibili. Haec differt aliquid a 
deliberatiua, quia suasoria eget alteram personam, deliberatiua interdum et apud 
se agit. In suasoria autem duae sunt quae plus ualent: spes et metus. [5] 
Demonstratiuum dictum, quod unamquamque rem aut laudando aut uituperando 
demonstrat. Quod genus duas habet species: laudem et uituperationem. Laudis ordo 
tribus temporibus distinguitur: ante ipsum, in ipsum, post ipsum. [6] Ante 
ipsum, ut (Virg. Aen. 1,605): 
Quae te tam laeta tulerunt
saecula? 
In ipsum, ut (Virg. Aen. 1,597): 
O sola infandos Troiae miserata labores. 
Post ipsum, ut (Virg. Aen. 1,607): 
In freta dum fluuii current, dum montibus umbrae lustrabunt,
semper honos nomenque tuum laudesque manebunt. 
[7] Pari ordine e contrario et in uituperatione hominis haec forma seruanda est, 
ante hominem, in hominem, post hominem. Locus communis ad demonstratiuum 
uituperationis genus pertinet. Quod tamen ab eo in aliquo differt. Nam 
uituperatio, quae contraria est laudis, specialiter in certam facientis personam 
adhibetur. [8] Communis uero locus generaliter in facti crimen praeponitur. Vnde 
et communis locus dicitur, quia absente persona non tam in hominem, quantum in 
ipsum crimen exponitur. Omne enim uitium non in uno tantum, sed etiam commune in 
plurimis inuenitur. 
V. DE GEMINO STATV CAVSARVM. [1] Status apud Rhetores dicitur ea res, in qua 
causa consistit, id est constitutio. Graeci autem statum a contentione STASIN 
dicunt. Latini autem non solum a pugna, per quam expugnent propositionem 
aduersarii, sed quod in eo pars utraque consistat. Fit autem ex intentione et 
depulsione. [2] Status autem causarum sunt duo: rationalis et legalis. De 
rationali oriuntur coniectura, finis, qualitas, translatio. De fine iudicialis 
et negotialis. De iudiciali absoluta et adsumptiua. De adsumptiua concessio, 
remotio criminis, relatio criminis, conpensatio. De concessione purgatio et 
deprecatio. [3] Coniecturalis status est cum factum, quod alio obicitur, ab alio 
pernegatur. Definitiuus status est, cum id, quod obicitur, non hoc esse 
contenditur, sed quid illud sit adhibitis definitionibus adprobatur. Qualitas 
est, dum qualis res sit quaeritur: et quia de ui et genere negotii controuersia 
agitur, constitutio generalis appellatur. [4] Translatio est cum causa ex eo 
pendet, quod non aut is agere uidetur, quem oportet, aut non apud quos, quo 
tempore, qua lege, quo crimine, qua poena oporteat. Translatiua constitutio, 
quod actio translationis et commutationis indigere uidetur. [5] Iudicialis est, 
in qua aequi et recti natura et praemia aut poenae ratio quaeritur. Negotialis 
est, in qua quid iuris ex ciuili more et aequitate sit consideratur. Adsumptiua 
est, quae ipsa ex se nihil dat firmi ad recusationem, [foris autem aliquid 
defensionis adsumit]. [6] Concessio est, cum reus non ad id, quod factum est, 
defendit, sed ut ignoscatur postulat. Quod nos ad poenitentes probauimus 
pertinere. Remotio criminis est cum id crimen, quod infertur ab se et ab sua 
culpa, ui et potestate in alium reus demouere conatur. [7] Relatio criminis est, 
cum ideo iure factum dicitur, quod aliquis ante iniuria lacessitus sit. 
Conparatio est, cum aliud aliquod alterius factum honestum aut utile 
contenditur, quod ut fieret, illud, quod arguitur, dicitur esse conmissum. [8] 
Purgatio est, cum factum quidem conceditur, sed culpa remouetur. Haec partes 
habet tres: inprudentiam, casum, necessitatem. Deprecatio est, cum et peccasse 
et consultu peccasse reus confitetur, et tamen ut ignoscatur postulat. Quod 
genus perraro potest accidere. [9] Item ex legali statu haec oriuntur, id est 
scriptum et uoluntas, leges contrariae, ambiguitas, collectio siue ratiocinatio 
et definitio legalis. Scriptum et uoluntas est, quando uerba ipsa uidentur cum 
sententia scriptoris dissidere. Legis contrariae status est, quando inter se 
duae leges aut plures discrepare noscuntur. Ambiguitas est, cum id, quod 
scriptum est, duas aut plures res significare uidetur. Collectio uel 
ratiocinatio est, quando ex eo, quod scriptum est, aliud quoque, quod non 
scriptum est, inuenitur. Definitio legalis est, cum uis quasi in definitiua 
constitutione, in quo posita sit, quaeritur. [10] Status ergo tam rationales 
quam legales a quibusdam certius decem et octo connumerati sunt. Ceterum 
secundum Rhetoricos Tullii decem et nouem reperiuntur propterea, quia 
translationem inter rationales principaliter adfixit status. Inde se ipse etiam 
Cicero reprehendens translationem legalibus statubus adplicauit. 
VI. DE TRIPERTITA CONTROVERSIA. [1] Tripertita controuersia iuxta Ciceronem aut 
simplex est, aut iuncta. Et si iuncta erit, considerandum est utrum ex pluribus 
quaestionibus iuncta sit, an ex aliqua conparatione. Controuersia simplex est, 
quae absolutam continet unam quaestionem hoc modo: Corinthiis bellum indicamus, 
an non? [2] Iuncta est ex pluribus quaestionibus, in qua plura quaeruntur hoc 
pacto: Vtrum Carthago diruatur, an Carthaginensibus reddatur, an eo colonia 
deducatur? Ex conparatione, utrum potius, aut quid potissimum quaeritur, ad hunc 
modum: Vtrum exercitus in Macedoniam contra Philippum mittatur, qui sociis sit 
auxilio, an teneatur in Italia, ut quam maximae contra Hannibalem copiae sint? 
VII. DE QVATTVOR PARTIBVS ORATIONIS. [1] Partes orationis in Rhetorica arte 
quattuor sunt: exordium, narratio, argumentatio, conclusio. Harum prima 
auditoris animum prouocat, secunda res gestas explicat, tertia fidem 
adsertionibus facit, quarta finem totius orationis conplectitur. [2] Inchoandum 
est itaque taliter, ut beniuolum, docilem, uel adtentum auditorem faciamus: 
beniuolum precando, docilem instruendo, adtentum excitando. Narrandum est ita, 
ut breuiter atque aperte loquamur; argumentandum est ita, ut primum nostra 
firmemus, dehinc aduersa confringamus; concludendun ita, ut concitemus animos 
audientis inplere quae dicimus. 
VIII. DE QVINQVE MODIS CAVSARVM. [1] Species causarum sunt quinque: [id est] 
honestum, admirabile, humile, anceps, obscurum. Honestum causae genus est, cui 
statim sine oratione nostra fauet animus auditoris. Admirabile, a quo est 
alienatus animus eorum, qui audituri sunt. Humile est, quod neclegitur ab 
auditore. [2] Anceps est, in quo aut iudicatio dubia est, aut causa honestatis 
et turpitudinis particeps, ut beniuolentiam pariat et offensam. Obscurum, in quo 
aut tardi auditores sunt, aut difficilioribus ad cognoscendum negotiis causa 
cernitur inplicata. 
IX. DE SYLLOGISMIS. [1] Syllogismus Graece, Latine argumentatio appellatur. 
Argumentatio autem dicta est, quasi argutae mentis oratio, qua inuentum 
probabile exequimur. Syllogismus igitur est propositionis et adsumptionis 
confirmationisque extrema conclusio aut ex ambigentis incerto, aut ex fiducia 
conprobantis. [2] Constat enim tribus partibus: propositione, adsumptione, 
conclusione. Propositione, ut puta, "quod bonum est, turpem usum habere non 
potest" Consensit audiens; adsumpsit ille "pecunia turpem usum habet" 
Concluditur, "ergo pecunia bonum non est" [3] Syllogismis autem non solum 
rhetores, sed maxime dialectici utuntur, licet Apostolus saepe proponat, 
adsumat, confirmet atque concludat: quae, ut diximus, propriae artis Dialecticae 
et Rhetoricae sunt. [4] Syllogismorun apud rhetores principalia genera duo sunt: 
inductio et ratiocinatio. Inductionis membra sunt tria: prima propositio, 
secunda inlatio, quae et adsumptio dicitur, tertia conclusio. [5] Inductio est, 
quae rebus non dubiis captat adsensionem eius, cum instituta est, siue inter 
philosophos, siue inter rhetores, siue inter sermocinantes. Propositio 
inductionis est, quae similitudines concedendae rei necessario unius inducit aut 
plurium. [6] Inlatio inductionis est, quae et adsumptio dicitur, quae rem, de 
qua contenditur, et cuius causa similitudines habitae sunt, introducit. 
Conclusio inductionis est, quae aut concessionem inlationis confirmat, aut quid 
ex ea conficiatur declarat. Ratiocinatio est oratio, qua id, de quo est 
quaestio, conprobatur. [7] Ratiocinationis modi sunt duo. Primus enthymema, qui 
est inperfectus syllogismus atque rhetoricus. Secundus epichirema, qui est 
inrhetoricus et Iatior syllogismus. [8] Enthymema igitur Latine interpretatur 
mentis conceptio, quem inperfectum syllogismum solent artigraphi nuncupare. Nam 
in duabus partibus eius argumenti forma consistit, quando id, quod ad fidem 
pertinet faciendam, utitur, syllogismorum lege praeterita, ut est illud: "Si 
tempestas uitanda est, non est igitur nauigandum" Ex sola enim propositione et 
conclusione constat esse perfectum, unde magis rhetoribus quam dialecticis 
conuenire iudicatum est. [9] Enthymematis membra sunt quinque: primum 
conuincibile, secundum ostentabile, tertium sententiale, quartum exemplabile, 
quintum collectiuum. [10] Conuincibile est, quod euidenti ratione conuincitur, 
sicut fecit Cicero pro Milone (79): "Eius igitur mortis sedetis ultores, cuius 
uitam si putetis per uos restitui posse, nolitis,Ostentabile est, quod certa rei 
demonstratione constringit, sicut Cicero in Catilina (1,2): "Hic tamen uiuit, 
immo etiam in senatum uenit" Sententiale est, quod sententia generalis adducit, 
ut apud Terentium (Andr. 68): 
Obsequium amicos, ueritas odium parit. 
[12] Exemplabile est, quod alicuius exempli conparatione euentum simile 
conminatur, sicut Cicero in Philippicis (2,1): "Te miror, Antoni, quorum exempla 
imitaris, eorum exitus non pertimescere" [13] Collectiuum est, cum in unum quae 
argumentata sunt colliguntur, sicut ait Cicero pro Milone (41): "Quem igitur cum 
gratia noluit, hunc uoluit cum aliquorum querella. Quem iure, quem loco, quem 
tempore non est ausus: hunc iniuria, alieno tempore, cum periculo capitis non 
dubitauit occidere" [14] Praeterea secundum Victorinum enthymematis est altera 
definitio ex sola propositione, sicut iam dictum est, quae ita constat: Si 
tempestas uitanda est, non est nauigatio requirenda. [15] Ex sola adsumptione, 
ut est illud: Si inimicus est, occidit; inimicus autem [est]. Et quia illi deest 
conclusio, enthymema uocatur. [16] Sequitur epichirema, descendens de 
ratiocinatione latior et executior rhetoricis syllogismis, latitudine distans et 
productione sermonis a dialecticis syllogismis, propter quod rhetoribus datur. 
Hic autem constat modis tribus. Primus modus tripertitus est, secundus 
quadripertitus, tertius quinquepertitus. [17] Tripertitus epichirematicus 
syllogismus est, qui constat membris tribus, id est propositione, adsumptione, 
conclusione. Quadripertitus est, qui constat ex membris quattuor: prima 
propositione, secunda adsumptione et una propositionis siue adsumptionis 
coniuncta, tertia probatione et conclusione. [18] Quinquepartitus itaque est, 
qui constat ex membris quinque, id est prima propositione, secunda eius 
probatione, tertia adsumptione, quarta eius probatione, quinta conclusione. Hunc 
Cicero ita facit in arte Rhetorica (de Inu. 1,12): "Si deliberatio et 
demonstratio genera sunt causarum, non possunt recte partes alicuius generis 
causae putari. Eadem enim res alii genus, alii pars esse potest; eidem genus et 
pars non potest,uel cetera, quousque syllogismi huius membra claudantur. 
X. DE LEGE. [1] Lex est constitutio populi, quam maiores natu cum plebibus 
sancierunt. Nam quod Rex uel Imperator edicit, constitutio uel edictum uocatur. 
Institutio aequitatis duplex est, nunc in legibus, nunc in moribus. Inter legem 
autem et mores hoc interest, quod lex scripta est, mos uero est uetustate 
probata consuetudo, siue lex non scripta. Nam lex a legendo uocata, quia scripta 
est. [2] Mos autem longa consuetudo est, de moribus tracta tantundem. Consuetudo 
autem est ius quoddam moribus institutum, quod pro lege suscipitur, cum deficit 
lex; nec differt scriptura an ratione consistat, quando et legem ratio 
conmendet. [3] Porro si ratione lex consistat, lex erit omne iam quod ratione 
constiterit, dumtaxat quod religioni congruat, quod disciplinae conueniat, quod 
saluti proficiat. Vocata autem consuetudo, quia in communi est usu. [4] Omnis 
autem lex aut permittit aliquid, ut "uir fortis petatpraemium" aut uetat, ut 
"sacrarum uirginum nuptias nulli petere liceat" aut punit, ut "qui caedem 
fecerit, capite plectatur" [5] Factae sunt autem leges, ut earum metu humana 
coherceatur audacia, tutaque sit inter inprobos innocentia, et in ipsis inprobis 
formidato supplicio refrenetur nocendi facultas. Legis enim praemio aut poena 
uita moderatur humana. [6] Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum 
naturam, secundum consuetudinem patriae, loco temporique conueniens, necessaria, 
utilis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem in captionem contineat, 
nullo priuato commodo, sed pro communi ciuium utilitate conscripta. 
XI. DE SENTENTIA. [1] Sententia est dictum inpersonale, ut (Ter. Andr. 68): 
Obsequium amicos, ueritas odium parit. 
Huic si persona fuerit adiecta, chria erit, ita: "offendit Achilles Agamemnonem 
uera dicendo,"Metrophanes promeruit gratiam Mithridatis obsequendo" [2] Nam 
inter chrian et sententiam hoc interest, quod sententia sine persona profertur; 
chria sine persona numquam dicitur. Vnde si sententiae persona adiciatur, fit 
chria; si detrahatur, fit sententia. 
XII. DE CATASCEVA ET ANASCEVA. [1] Catasceua est confirmatio propositae rei. 
Anasceua autem contraria superiori est. Reuincit enim non fuisse, aut non esse, 
quod natum, aut factum, aut dictum esse proponitur; ut si quis Chimaeram neget 
fuisse, aut fuisse confirmet. [2] Inter haec et thesin hoc interesse, quod 
thesis, quamuis et ipsa habeat disputationem in utramque partem, tamen incertae 
rei quasi quaedam deliberatio uel cohortatio est. Catasceua autem et anasceua in 
his rebus, quae uerisimiles non sunt, sed pro ueris proponuntur, plerumque 
uersantur. [3] Anasceuae prima diuisio est inconueniens et mendacium. 
Inconuenientis species sunt, quod inhonestum est et quod inutile. Item 
inhonestum tractatur aut in dictis aut in factis. In dictis, ut si qui indecora 
et non respondentia auctoritati dixisse dicatur; uelut si aliqui infamet Catonem 
illum Censorium, iuuentutem illum ad nequitiam et luxuriam cohortatum. [4] In 
factis, ut si qui abhorrens aliquid a sanctimonia et nomine suo fecisse dicatur; 
ut est fabula de adulterio Martis et Veneris. Mendacium tres habet species: 
incredibile, quod factum non esse credatur, ut adolescentem, qui de Siculo 
litore ingredientes Africam classes uiderit. [5] Inpossibile est ut Clodius 
insidias Miloni fecerit et idem occisus sit a Milone. Contrarium est; nam si 
insidias fecit, occidit. Occisus est; non fecit insidias. Haec distributio in 
contrarium reformata catasceua prodeerit. [Vt gradus omnes constituamus, 
honestum, utile, uerisimile, possibile, consentaneum, uel ex diuerso inhonestum, 
inutile, parum uerisimile, inpossibile, contrarium.] Oportebit tamen principia 
sic ordinare, ut aut credendum esse ueterum auctoritati, aut fabulis fidem non 
habendam esse dicamus. [6] Et ad id postremum in anasceua requiramus, ne quid 
aliud significare uoluerint, qui ista finxerunt: ut Scyllam non marinam, sed 
maritimam feminam, nec succinctam canibus, sed rapacem aliquam et inhospitalem 
uenientibus extitisse. 
XIII. DE PROSOPOEIA. [1] Prosopoeia est, cum inanimalium et persona et sermo 
fingitur. Cicero in Catilina (1,27): "Etenim si mecum patria mea, quae mihi uita 
mea multo est carior, loqueretur, dicens,et cetera. [2] Sic et montes et flumina 
uel arbores loquentes inducimus, personam inponentes rei quae non habet naturam 
loquendi; quod et tragoedis usitatum et in orationibus frequentissime inuenitur. 

XIV. DE ETHOPOEIA. [1] Ethopoeiam uero illam uocamus, in qua hominis personam 
fingimus pro exprimendis affectibus aetatis, studii, fortunae, laetitiae, sexus, 
maeroris, audaciae. Nam cum piratae persona suscipitur, audax, abrupta, 
temeraria erit oratio: cum feminae sermo simulatur, sexui conuenire debet 
oratio: iam uero adolescentis et senis, et militis et imperatoris, et parasiti 
et rustici et philosophi diuersa oratio dicenda est. [2] Aliter enim loquitur 
gaudio affectus, aliter uulneratus. In quo genere dictionis illa sunt maxime 
cogitanda, quis loquatur et apud quem, de quo et ubi et quo tempore: quid 
egerit, quid acturus sit, aut quid pati possit, si haec consulta neclexerit. 
XV. DE GENERIBVS QVAESTIONVM. [1] Genera quaestionum duo sunt, quorum unum est 
finitum, alterum infinitum. Finitum UPOTHESIS Graece, Latine causa dicitur, ubi 
cum certa persona controuersia est. [2] Infinitum, quod Graece THESIS, Latine 
propositum nominatur. Hoc personam non habet certam, nec inest [in] aliqua certa 
circumstantia, id est, nec locus, nec tempus. In causa uero certa omnia sunt, 
unde quasi pars causae est propositum. 
XVI. DE ELOCVTIONE. [1] Iam uero in elocutionibus illud uti oportebit, ut res, 
locus, tempus, persona audientis efflagitat, ne profana religiosis, ne 
inuerecunda castis, ne leuia grauibus, ne lasciua seriis, ne ridicula tristibus 
misceantur. Latine autem et perspicue loquendum. [2] Latine autem loquitur, qui 
uerba rerum uera et naturalia persequitur, nec a sermone atque cultu praesentis 
temporis discrepat. Huic non sit satis uidere quid dicat, nisi id quoque aperte 
et suauiter dicere; ne id quidem tantum, nisi id quod dicat et facere. 
XVII. DE TRIMODO DICENDI GENERE. [1] Dicenda sunt quoque summissa leniter, 
incitata grauiter, inflexa moderate. Hoc est enim illud trimodum genus dicendi: 
humile, medium, grandiloquum. Cum enim magna dicimus, granditer proferenda sunt; 
cum parua dicimus, subtiliter; cum mediocria, temperate. [2] Nam in paruis 
causis nihil grande, nihil sublime dicendum est, sed leni ac pedestri more 
loquendum. In causis autem maioribus, ubi de Deo uel hominum salute referimus, 
plus magnificentiae et fulgoris est exhibendum. [3] In temperatis uero causis, 
ubi nihil agitur ut agat, sed tantummodo ut delectetur auditor, inter utrumque 
moderate dicendum est: sed et quamuis de magnis rebus quisque dicat, non tamen 
semper granditer docere debet, sed summisse, cum docet; temperate, cum aliquid 
laudat uel uituperat; granditer, cum ad conuersionem auersos animos prouocat. 
Vtenda tamen uerba in summisso genere sufficientia, in temperato splendentia, in 
grandi uehementia. 
XVIII. DE COLO, COMMATE, ET PERIODIS. [1] Conponitur autem instruiturque omnis 
oratio uerbis, comma et colo et periodo. Comma particula est sententiae. Colon 
membrum. Periodos ambitus uel circuitus. Fit autem ex coniunctione uerborum 
comma, ex commate colon, ex colo periodos. [2] Comma est iuncturae finitio, 
utputa (Cic. Mil. 1): "Etsi uereor, iudices,ecce unum comma; sequitur et aliud 
comma: "ne turpe sit pro fortissimo uiro dicere,et factum est colon, id est 
membrum, quod intellectum sensui praestat; sed adhuc pendet oratio, sicque 
deinde ex pluribus membris fit periodos, id est extrema sententiae clausula: 
"ita ueterem iudiciorum morem requirunt" Periodos autem longior esse non debet 
quam ut uno spiritu proferatur. 
XIX. DE VITIIS LITTERARVM ET VERBORVM ET SENTENTIARVM CAVENDIS. [1] Praeterea 
purum et honestum oratoris eloquium carere debet omnibus uitiis tam in litteris, 
quam in uerbis, quam etiam in sententiis. [2] In litteris, ut iunctura apta et 
conueniens sit; et sic obseruandum, ne praecedentis uerbi extrema uocalis in 
eandem uocalem primam incidat uerbi sequentis, ut "feminae Aegyptiae" Quae 
structura melior fit, si consonantes uocalibus adplicantur. Trium quoque 
consonantium, quae in se incidentes stridere et quasi rixare uidentur, uitanda 
iunctura est, id est, R, S, X, ut: "ars studiorum,"rex Xerxes,"error Romuli" 
Fugienda est et consonans M inlisa uocalibus, ut "uerum enim" 
XX. DE IVNCTVRIS VERBORVM. [1] In uerbis quoque cauenda sunt uitia, ut non 
inpropria uerba ponantur, quae Graeci Acyrologian uocant. Amanda est ergo 
proprietas, sic tamen ut aliquando propter humilitatem sordidi aut spurci 
uocabuli translatis nominibus sit utendum, non tamen longe accitis, sed ut ueris 
proxima et cognata uideantur. [2] Fugienda etiam Hyperbata longiora, quae fieri 
sine aliorum sensuum confusione non possunt. Ambiguitas quoque et uitium illud 
cauendum, cum quidam iactatione eloquentiae ducti, quod uno aut duobus uerbis 
significare poterant, interpositis inanibus uocibus longa et circumflexa ambage 
concludunt: quod uitium Perissologia[n] uocatur. [3] Cui contrarium criminis 
uitium est et breuitatis studio etiam necessaria uerba furari. Fugienda sunt 
quoque, sicut in litteris et uerbis, ita et in sententiis uitia, quae inter 
prima Grammaticorum studia cognoscuntur. [4] Sunt autem Cacemphaton, Tautologia, 
Ellipsis, Acyrologia, Macrologia, Perissologia, Pleonasmos et his similia. At 
contra orationem extollit et exornat �energia tum� Emphasis, quae plus quiddam 
quam dixerit intellegi facit; ut si dicas: "Ad gloriam Scipionis ascendit,et 
Vergilius (Aen. 2,262): 
Demissum lapsi per funem. 
Cum enim dicit lapsi, altitudinis imaginem suggerit. Huic contraria uirtus est, 
uerbis minuere quae natura sua magna sunt. 
XXI. DE FIGVRIS VERBORVM ET SENTENTIARVM. [1] Augetur et ornatur oratio etiam 
figuris uerborum ac sententiarum. Nam quia directa et perpetua oratio 
fatigationem atque fastidium tam dicendi quam audiendi creat, flectenda est et 
in alias uersanda formas, ut et dicentem reficiat, et ornatior fiat, et iudicem 
diuerso uultu audituque deflectat. E quibus plurimae superius a Donato in 
schematibus artis Grammaticae adnotatae sunt. [2] Vnde tantum illa hic interponi 
oportuit, quae in poemate aut numquam aut difficulter fiunt, in oratione autem 
libere. [3] [Anadiplosis est congeminatio uerborum, ut (Cic. Catil. 1,2): "hic 
tamen uiuit, uiuit, etiam in senatum uenit" [4] Climax est gradatio, cum ab eo, 
quo sensus superior terminatur, inferior incipit, ac dehinc quasi per gradus 
dicendi ordo seruatur, ut est illud Africani: "ex innocentia nascitur dignitas, 
ex dignitate honor, ex honore imperium, ex imperio libertas" Hanc figuram 
nonnulli catenam appellant, propter quod aliud in alio quasi nectitur nomine, 
atque ita res plures in geminatione uerborum trahuntur. Fit autem hoc schema non 
solum in singulis uerbis, sed etiam in contexione uerborum, ut apud Gracchum: 
"pueritia tua adulescentiae tuae inhonestamentum fuit, adulescentia senectuti 
dedecoramentum, senectus reipublicae flagitium" Sic et apud Scipionem: "ui atque 
ingratis coactus cum illo sponsionem feci, facta sponsione ad iudicem adduxi, 
adductum primo coetu damnaui, damnatum ex uoluntate dimisi" [5] Antitheta, quae 
Latine contraposita appellantur: quae, dum ex aduerso ponuntur, sententiae 
pulchritudinem faciunt, et in ornamento locutionis decentissima existunt, ut 
Cicero (Catil. 2,25): "ex hac parte pudor pugnat, illinc petulantia; hinc 
pudicitia, illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas, illinc 
scelus; hinc constantia, illinc furor; hinc honestas, illinc turpitudo; hinc 
continentia, illinc libido; hinc denique aequitas, temperantia, fortitudo, 
prudentia, uirtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria, ignauia, temeritate, 
cum uitiis omnibus; postremo copia cum egestate; bona ratio cum perdita; mens 
sana cum amentia; bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit" In 
huiusmodi certamine ac praelio, huiusmodi locutionis ornamento liber 
Ecclesiasticus usus est, dicens (33,15): "contra malum bonum, et contra mortem 
uita: sic contra pium peccator: et sic intuere in omnia opera altissimi, bina et 
bina, unum contra unum" [6] Synonymia est, quotiens in conexa oratione pluribus 
uerbis unam rem significamus, ut ait Cicero (Catil. 1,8): "nihil agis, nihil 
moliris, nihil cogitas" Et item (Catil. 1,10): "non feram, non patiar, non 
sinam" [7] Epanodos, quam regressionem nostri uocant (Cic. Ligar. 19): 
"principium dignitas erat pene par; non par fortasse eorum, quae sequebantur" 
[8] Antapodosis, quotiens media primis et ultimis conueniunt [ut est] (Cic. c. 
cont. Metell. frag. 5): "uestrum iam hoc factum reprehendo, patres conscripti, 
non meum, ac pulcherrimum quidem factum: uerum, ut dixi, non meum, sed uestrum" 
[9] Paradiastole est, quotiens id, quod dicimus, interpretatione discernimus 
(cf. Rutil. Lup. 1,4): "cum te pro astuto sapientem appellas, pro inconsiderato 
fortem, pro inliberali diligentem" [10] Antanaclasis est, quae eodem uerbo 
contrarium exprimit sensum. Querebatur quidam de filio, cum mortem suam 
expectaret, respondente: "non expecto, immo peto, inquit, ut expectes" [11] 
Antimetabole est conuersio uerborum, quae ordine mutato contrarium efficit 
sensum: " non ut edam uiuo, sed ut uiuam edo" Et illud (Cic. Phil. 4,8): "si 
consul Antonius, Brutus hostis: si conseruator reipublicae Brutus, hostis 
Antonius" [12] Exoche (Cic. Mil. 59): "Quis eos appellauit? Appius. Quis 
produxit? Appius" [13] Nunc figuras sententiarum, quas operae pretium sit 
cognoscere, persequamur. [14] Sententia est dictum inpersonale, ut (Ter. Andr. 
68): 
Obsequium amicos, ueritas odium parit. 
Huic si persona fuerit adiecta, Chria erit, ita: "offendit Achilles Agamemnonem 
uera dicendo" "Metrophanes promeruit gratiam Mithridatis obsequendo" Nam inter 
chriam et sententiam hoc interest, quod sententia sine persona profertur, chria 
sine persona numquam dicitur. Vnde si sententiae persona adiciatur, fit chria; 
si detrahatur, fit sententia. [15] Sententiarum species multae. Aliae enim sunt 
indicatiuae, aliae sunt pronuntiatiuae, ut (Virg. Aen. 4,373): 
Nusquam tuta fides; 
aliae imperatiuae, ut (Virg. Aen. 4,223): 
Vade, age, nate, uoca Zephyros, et labere pinnis. 
Aliae admiratiuae (Virg. Aen. 1,11): 
Tantaene animis caelestibus irae? 
[16] Aliae conparatiuae (Lucil. iu. frag.?): 
Si uinco et pereo, quid ibi me uincere praestat? 
Aliae superlatiuae, quae cum aliquo motu animi et indignatione promuntur (Virg. 
Aen. 3,57): 
Quid non mortalia pectora coges,
auri sacra fames! 
[17] Aliae interrogatiuae [ut] (Virg. Aen. 8,113): 
Iuuenes, quae causa subegit
ignotas temptare uias? 
Quid genus, unde domum? Pacemne huc fertis, an arma? 
[18] Aliae responsiuae, ut "illinc,"istinc" Aliae deprecatiuae, ut (Virg. Aen. 
6,365): 
Eripe me his, inuicte, malis! 
Aliae promissiuae, ut (Virg. Aen. 1,257): 
Parce metu, manent inmota tuorum. 
Aliae concessiuae quae inpulsione prohibeant, ut (Virg. Aen. 4,381): 
I, sequere Italiam uentis, pete regna per undas. 
Quae tamen ne non intellecta sit persuasio, permixta sunt aliqua quae uetent 
latenter, ut "uentis,"per undas" 
Aliae demonstratiuae, ut: "en,"ecce" Aliae optatiuae, ut (Virg. Aen. 8,560): 
O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos. 
[19] Aliae derogatiuae, ut: "nequaquam" Aliae, quae cum exclamatione 
proferuntur, ut (Petron. 68): 
Quis furor, o ciues, pacem conuertit in arma? 
Et Cicero (Cat. 1,9): "O dii inmortales, ubinam gentium sumus?� [20] Aliae 
exhortatiuae, cum ad sententiam prouocamus, ut (Virg. Aen. 8,364): 
Aude, hospes, contemnere opes. 
[21] Aliae dehortatiuae, cum a contrario uitio peccatoque reducimus. Sunt et 
adfirmatiuae, ut: "quidni,"quippe" [22] Praeceptiuae, ut (cf. Virg. Georg. 
1,299): 
Nudus ara, sere nudus, et habebis frigore messes. 
[23] Vetatiuae, ut (Virg. Georg. 2,299): 
Neue inter uites corylum sere, neue flagella
summa pete. 
[24] Negatiuae, ut: "non,"minime" Sunt et miratiuae, ut (Hieronym. epist. ad 
Rust. 4,6) "Papae! uiuere non licet, et fornicare libet?� [25] Dolentis, [ut] 
(cf. Ouid, Heroid. 5,149): 
Ei mihi, quod nullus amor est sanabilis herbis. 
Flentis [ut]. Similitudinis, sic (Virg. Aen. 5,588): 
Vt quondam Creta fertur Labyrinthus in alta. 
Admonentis [ut]. Inridentis [ut]. Gementis [ut]. Exhortatiuae [ut]. Consolatiuae 
[ut]. Conmiserantis [ut]. Quorum quot sunt figurae, tot et in pronuntiando 
uoces. [26] Sunt et Amphidoxae, quarum pars honesta est, pars inhonesta, ut 
(Ouid, Met. 2,53): 
Non est tua tuta uoluntas: 
magna petis, Phaithon. 
[27] Sunt et aliae, procatalempsis, cum id, quod nobis obici puterat, ante 
praesumimus ad diluendum, ut (Cic. Diu. in Caec. 1): "Si quis uestrum iudices, 
aut eorum, qui adsunt, forte mirantur" Sunt et aporiae, dubitatio simulantis 
nescire se quae scit, aut quomodo dicatur. [28] Koeno(no)sis autem dicitur 
conmunicatio consilii cum iudicibus aut aduersariis, ut si dicas: "Vos consulo, 
iudices, aut uos aduersarii, quid me facere conuenerit, aut quid uos facturi 
fuissetis" [29] Paradoxon est, cum dicimus inopinatum aliquid accidisse, ut 
Flacco Cicero (cf. Flacc. 1): "Cuius laudis praedicator esse debuerit, eius 
periculi deprecatorem esse factum" [30] Epitrope, id est permissio, cum aliqua 
ipsis iudicibus aut aduersariis permittimus aestimanda, ut Caluus in 
Vati[ci]nio: "Perfrica frontem, et dic te digniorem qui praetor fieres quam 
Catonem" [31] Parrhesia est oratio libertatis et fiduciae plena (Cic. Mil. 72): 
"occidi non Spurium Maelium,et cetera. Qua figura caute utendum est, ut Cicero: 
praemisit enim factionem. [32] Ethopoeia est, cum sermonem ex aliena persona 
inducimus, ut pro Caelio Tullius facit Appium Caecum cum Clodia loquentem. [33] 
Energia est rerum gestarum aut quasi gestarum sub oculis inductio, de qua locuti 
iam sumus. [34] Metathesis est, quae mittit animos iudicum in res praeteritas 
aut futuras, hoc modo: "Reuocate mentis ad spectaculum expugnatae miserae 
ciuitatis, et uidere uos credite incendia, caedes, rapinas, direptiones, 
liberorum corporum iniurias, captiuitates matronarum, trucidationes senum" In 
futurum autem anticipatio eorum, quae dicturus est aduersarius, ut Tullio pro 
Milone, cum mittit animos iudicum in eum reipublicae statum, (qui) futurus est, 
etiamsi occiso Milone Clodius uiueret. [35] Aposiopesis est, cum id, quod 
dicturi uidebamur, silentio intercipimus (Virg. Aen. 1,135): 
Quos ego, sed motos praestat conponere fluctus. 
[36] Epanalempsis est digressio: "Tulit calor me dicendi et dignitas rerum paulo 
longius quam uolebam, sed redeo ad causam" [37] Anamnesis est commemoratio eius 
rei, quod oblitos fuisse nos fingimus. [38] �Aparisis� est, cum id, quod in 
animos iudicum quasi deposueramus, opportune reposcimus. [39] Aetiologia est, 
cum proponimus aliquid, eiusque causam et rationem reddimus. [40] 
Characterismus, descriptio figurae alicuius expressa, ut (Virg. Aen. 4,558): 
Omnia Mercurio similis, uocemque coloremque
et crines flauos et membra decora iuuenta. 
ATHROISMOS, cum plures sensus breuiter expeditos in unum locum coaceruant, et 
cum quadam festinatione decurrit, ut Cicero (Cic. Catil. 3,1): "Rempublicam, 
Quirites, uitamque omnium uestrorum, bona, fortunas, coniuges, liberosque 
uestros,et cetera. [41] Ironia est, cum per simulationem diuersum quam dicit 
intellegi cupit. Fit autem aut cum laudamus eum quem uituperare uolumus, aut 
uituperamus quem laudare uolumus. Vtriusque exemplum erit, si dicas amatorem 
reipublicae Catilinam, hostem reipublicac Scipionem. [42] Diasyrmos ea, quae 
magna sunt, uerbis minuit, aut minima extollit. [43] �Efon� est, quotiens in 
eodem sensu diutius immoramur: "Cui tandem pepercit? cuius amicitiae fidem 
custodiuit? cui bono inimicus non fuit? quando non aut accusauit aliquem, aut 
uerberauit, aut prodidit?� [44] Epangelia est promissio, qua iudicem adtentum 
facimus, pollicentes nos aliqua magna aut minima dicturos. [45] Prosopopoeia 
est, cum inanimalium et persona et sermo fingitur. Cicero in Catilina (1,27): 
"etenim si mecum patria mea, quae mihi uita mea multo est carior, loqueretur 
dicens,et cetera. [46] Parathesis est, cum quasi deponimus aliquid inperfectum 
apud memoriam iudicum, repetituros nos dicentes, cum oportunum fuerit. [47] 
Peusis, id est soliloquium, cum ad interrogata ipsi nobis respondemus. [48] 
Synaeresis est, cum differimus aliquid, petentes ut aliud interim nos permittant 
dicere]. 
XXII. DE DIALECTICA. [1] Dialectica est disciplina ad disserendas rerum causas 
inuenta. Ipsa est philosophiae species, quae Logica dicitur, id est rationalis 
definiendi, quaerendi et disserendi potens. Docet enim in pluribus generibus 
quaestionum quemadmodum disputando uera et falsa diiudicentur. [2] Hanc quidam 
primi philosophi in suis dictionibus habuerunt; non tamen ad artis redegere 
peritiam. Post hos Aristoteles ad regulas quasdam huius doctrinae argumenta 
perduxit, et Dialecticam nuncupauit, pro eo quod in ea de dictis disputatur. Nam 
LEKTON dictio dicitur. Ideo autem post Rhetoricam disciplinam Dialectica 
sequitur, quia in multis utraque communia existunt. 
XXIII. DE DIFFERENTIA DIALECTICAE ET RHETORICAE ARTIS. [1] Dialecticam et 
Rhetoricam Varro in nouem disciplinarum libris tali similitudine definiuit: 
"Dialectica et Rhetorica est quod in manu hominis pugnus adstrictus et palma 
distensa: illa uerba contrahens, ista distendens" [2] Dialectica siquidem ad 
disserendas res acutior: Rhetorica ad illa quae nititur docenda facundior. Illa 
ad scholas nonnumquam uenit: ista iugiter procedit in forum. Illa requirit 
rarissimos studiosos: haec frequenter et populos. [3] Solent autem Philosophi 
antequam ad isagogen ueniant exponendam, definitionem Philosophiae ostendere, 
quo facilius ea, quae ad eam pertinent, demonstrentur. 
XXIV. DE DEFINITIONE PHILOSOPHIAE. [1] Philosophia est rerum humanarum 
diuinarumque cognitio cum studio bene uiuendi coniuncta. Haec duabus ex rebus 
constare uidetur, scientia et opinatione. [2] Scientia est, cum res aliqua certa 
ratione percipitur; opinatio autem, cum adhuc incerta res latet et nulla ratione 
firma uidetur, utputa sol utrumne tantus quantus uidetur, an maior sit quam 
omnis terra: item luna globosa sit an concaua, et stellae utrumne adhaereant 
caelo, an per aerem libero cursu ferantur: caelum ipsum qua magnitudine, qua 
materia constat: utrum quietum sit et inmobile, an incredibili celeritate 
uoluatur: quanta sit terrae crassitudo, aut quibus fundamentis librata et 
suspensa permaneat. [3] Ipsud autem nomen Latine interpretatum amorem sapientiae 
profitetur. Nam Graeci FILO- amorem, SOFIAN sapientiam dicunt. Philosophiae 
species tripertita est: una naturalis, quae Graece Physica appellatur, in qua de 
naturae inquisitione disseritur: altera moralis, quae Graece Ethica dicitur, in 
qua de moribus agitur: tertia rationalis, quae Graeco uocabulo Logica 
appellatur, in qua disputatur quemadmodum in rerum causis uel uitae moribus 
ueritas ipsa quaeratur. [4] In Physica igitur causa quaerendi, in Ethica ordo 
uiuendi, in Logica ratio intellegendi uersatur. Physicam apud Graecos primus 
perscrutatus est Thales Milesius, unus ex septem illis sapientibus. Hic enim 
ante alios caeli causas atque uim rerum naturalium contemplata ratione suspexit, 
quam postmodum Plato in quattuor definitiones distribuit, id est Arithmeticam, 
Geometricam, Musicam, Astronomiam. [5] Ethicam Socrates primus ad corrigendos 
conponendosque mores instituit, atque omne studium eius ad bene uiuendi 
disputationem perduxit, diuidens eam in quattuor uirtutibus animae, id est 
prudentiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam. [6] Prudentia est in rebus, 
qua discernuntur a bonis mala. Fortitudo, qua aduersa aequanimiter tolerantur. 
Temperantia, qua libido concupiscentiaque rerum frenatur. Iustitia, qua recte 
iudicando sua cuique distribuunt. [7] Logicam, quae rationalis uocatur, Plato 
subiunxit, per quam, discussis rerum morumque causis, uim earum rationabiliter 
perscrutatus est, diuidens eam in Dialecticam et Rhetoricam. Dicta autem Logica, 
id est rationalis. LOGOS enim apud Graecos et sermonem significat et rationem. 
[8] In his quippe tribus generibus Philosophiae etiam eloquia diuina consistunt. 
Nam aut de natura disputare solent, ut in Genesi et in Ecclesiaste: aut de 
moribus, ut in Prouerbiis et in omnibus sparsim libris: aut de Logica, pro qua 
nostri Theoreticam sibi uindicant, ut in Cantico canticorum, et Euangeliis. [9] 
Item aliqui doctorum Philosophiam in nomine et partibus suis ita definierunt: 
Philosophia est diuinarum humanarumque rerum, in quantum homini possibile est, 
probabilis scientia. Aliter: Philosophia est ars artium et disciplina 
disciplinarum. Rursus: Philosophia est meditatio mortis, quod magis conuenit 
Christianis qui, saeculi ambitione calcata, conuersatione disciplinabili, 
similitudine futurae patriae uiuunt. Philosophia diuiditur in duas partes: prima 
inspectiua; secunda actualis. [10] Alii definierunt Philosophiae rationem in 
duabus consistere partibus, quarum prima inspectiua est, secunda actualis. 
Inspectiua diuiditur in tribus modis, id est prima in naturalem; secunda in 
doctrinalem; tertia in diuinam. Doctrinalis diuiditur in quattuor, id est, prima 
in Arithmeticam, secunda Musicam, tertia Geometriam, quarta Astronomiam. [11] 
Actualis diuiditur in tribus, id est, prima in moralem, secunda dispensatiuam, 
tertia ciuilem. Inspectiua dicitur, qua supergressi uisibilia, de diuinis 
aliquid et caelestibus contemplamur, eaque mente solummodo inspicimus, quoniam 
corporeum supergrediuntur obtutum. [12] Naturalis dicitur, ubi uniuscuiusque rei 
natura discutitur, quia nihil generatur in uita: sed unumquodque his usibus 
deputatur, in quibus a creatore definitum est, nisi forte cum uoluntate Dei 
aliquod miraculum prouenire monstratur. [13] Diuinalis dicitur, quando aut 
ineffabilem naturam Dei, aut spiritales creaturas ex aliqua parte, profundissima 
qualitate disserimus. [14] Doctrinalis dicitur scientia, quae abstractam 
considerat quantitatem. Abstracta enim quantitas dicitur, quam intellectu a 
materia separantes, uel ab aliis accidentibus, ut est par, inpar, uel ab 
huiuscemodi, in sola ratiocinatione tractamus. Cuius species sunt quattuor: 
Arithmetica, Geometrica, Musica, Astronomia. [15] Arithmetica est disciplina 
quantitatis numerabilis secundum se. Geometrica est disciplina magnitudinis 
inmobilis et formarum. Musica est disciplina quae de numeris loquitur qui ad 
aliquid sunt, his qui inueniuntur in sonis. Astronomia est disciplina, quae 
cursus caelestium siderumque figuras contemplatur omnes, et habitudines 
stellarum circa se et circa terram indagabili ratione percurrit. [16] Porro 
actualis dicitur, quae res propositas operationibus suis explicat. Cuius partes 
sunt tres, moralis, dispensatiua et ciuilis. Moralis dicitur, per quam mos 
uiuendi honestus adpetitur, et instituta ad uirtutem tendentia praeparantur. 
Dispensatiua dicitur, cum domesticarum rerum sapienter ordo disponitur. Ciuilis 
dicitur, per quam totius ciuitatis utilitas administratur. 
XXV. DE ISAGOGIS PORPHYRII. [1] Post Philosophiae definitiones, in quibus 
generaliter omnia continentur, nunc Isagogas Porphyrii expediamus. Isagoga 
quippe Graece, Latine introductio dicitur, eorum scilicet qui Philosophiam 
incipiunt: continens in se demonstrationem primarum rationum de qualibet re quid 
sit, suaque certa ac substantiali definitione declaretur. [2] Nam posito primo 
genere, deinde species et alia, quae uicina esse possunt, subiungimus ac 
discretis communionibus separamus, tamdiu interponentes differentias, quousque 
ad proprium eius de quo quaerimus signata eius expressione perueniamus, ut puta: 
Homo est animal rationale, mortale, terrenum, bipes, risu capax. [3] Genus 
animal cum dictum est, substantia hominis declarata est. Est enim ad hominem 
genus animal, sed quia late patebat, adiecta est species, terrenum: iam exclusum 
est id quod aut aethereum aut humidum [suspicabatur]. Differentia uero, ut 
bipes, quae propter animalia posita est quae multis pedibus innituntur. Item 
rationale, propter illa quae ratione egeant: mortale autem propter id quod 
angelus [non] est. [4] Postea discretis atque seclusis adiectum est proprium in 
parte postrema [risus capax]: est enim solum hominis, quod ridet. Sic perfecta 
est omni ex parte definitio ad hominem declarandum. Cuius disciplinae 
definitionem plenam existimauerunt Aristoteles et Tullius ex genere et 
differentiis consistere. [5] Quidam postea pleniores in docendo eius perfectam 
substantialem definitionem in quinque partibus, ueluti membris suis, diuiderunt. 
Quarum prima est de genere, secunda de specie, tertia de differentia, quarta de 
proprio, quinta de accidenti. [6] Genus, ut animal. Est enim uocabulum generale 
et commune omnium animam habentium. Species, ut homo. Est enim specialitas, qua 
separatur a ceteris animantibus. Differentia, ut rationale, mortale. His enim 
duobus differt homo a ceteris. [7] Cum enim dicitur rationale, discernitur ab 
inrationalibus mutis, quae non habent rationem. Cum [dicitur] mortale, 
discernitur ab angelis, qui nesciunt mortem. Proprium, ut risibile. Homo est 
enim quod ridet, et hoc praeter hominem nullius animalis est. Accidens, ut color 
in corpore, doctrina in animo. [8] Haec enim temporum uarietate et accidunt et 
mutantur: et est ex omnibus his quinque partibus oratio plenae sententiae, ita: 
Homo est animal rationale, mortale, risibile, boni malique capax. Sic etiam in 
omni oratione substantiali tamdiu interponere debemus species et differentias, 
quam diu seclusis omnibus, quae hoc idem esse possunt, ad id perueniatur, ut 
proprietas iam certa teneatur. [9] Isagogas autem ex Graeco in Latinum 
transtulit Victorinus orator, commentumque eius quinque libris Boetius edidit. 
XXVI. DE CATEGORIIS ARISTOTELIS. [1] Sequuntur Aristotelis categoriae, quae 
Latine praedicamenta dicuntur: quibus per uarias significationes omnis sermo 
conclusus est. [2] Instrumenta categoriarum sunt tria, id est prima aequiuoca; 
secunda uniuoca; tertia denominatiua. Aequiuoca sunt, quando multarum rerum 
nomen unum est, sed non eadem definitio, ut leo. Nam quantum ad nomen pertinet, 
et uerus et pictus et caelestis leo dicitur; quantum ad definitionem pertinet, 
aliter uerus definitur, aliter pictus, aliter caelestis. [3] Vniuoca sunt, 
quando duarum aut plurimarum rerum unum nomen est et definitio, ut uestis. Nam 
et birrus et tunica et nomen uestis possunt accipere et eius definitionem. Ergo 
hoc uniuocum in generibus esse intellegitur, quia et nomen et definitionem dat 
formis suis. [4] Denominatiua, id est deriuatiua, dicuntur quaecumque ab aliquo 
solo differentiae casu secundum nomen habent appellationem, ut a bonitate bonus, 
et a malitia malus. [5] Categoriarum autem species decem sunt, id est 
substantia, quantitas, qualitas, relatio, situs, locus, tempus, habitus, agere 
et pati. [6] Substantia est, quae proprie et principaliter dicitur, quae neque 
de subiecto praedicatur, neque in subiecto est, ut aliqui homo uel aliqui equus. 
Secundae autem substantiae dicuntur, in quibus speciebus illae, quae 
principaliter substantiae primo dictae sunt, insunt atque clauduntur, ut in 
homine Cicero. [7] Quantitas est mensura, per quam aliquid uel magnum uel minus 
ostenditur, ut longus, breuis. Qualitas est, ut qualis sit, orator an rusticus, 
niger aut candidus. Relatio est, quae refertur ad aliquid. Cum enim dicitur 
filius, demonstratur et pater. Haec relatiua simul incipiunt. Namque seruus ac 
dominus uno tempore exordium nominis sumunt, nec aliquando inuenitur dominus 
prior seruo, nec seruus domino. Alterum enim alteri praeesse non potest. [8] 
Locus est ubi sit, in foro, in platea. Loci autem motus partes sex habet, 
dextram et sinistram, ante et retro, sursum atque deorsum. Partes quoque istae 
sex duo habent [id est, situm et tempus. Situm, ut] longe et prope. Tempus, ut: 
heri, hodie. Porro situs a positione dictus, ut quis aut stet, aut sedeat, aut 
iaceat. [9] Habitus ab habendo aliquid dictus, ut habere scientiam in mente, 
uirtutem in corpore, circa corpus uestimentum, et cetera, quae ad habendi modum, 
designato a doctoribus numero, conprehenditur. [10] Iam uero agere et pati ab 
agentis et patientis significatione consistunt. Nam scribo uocis actum habet, 
quoniam facientis rem indicat. Scribor patientis est, quoniam pati se ostendit. 
In his enim nouem generibus, quorum exempli gratia quaedam posita sunt, uel in 
ipso substantiae genere, quod est OUSIA, innumerabilia reperiuntur. Nam et ea 
quae intellectu capimus, id ad alterutrum horum decem praedicamentorum sermone 
uulgamus. [11] Plena enim sententia de his ita est: Augustinus, magnus orator, 
filius illius, stans in templo, hodie, infulatus, disputando fatigatur. Vsia 
autem substantia est, id est proprium, quae ceteris subiacet; reliqua nouem 
accidentia sunt. Substantia autem dicitur ab eo, quod omnis res ad se ipsam 
subsistit. Corpus enim subsistit, et ideo substantia est. [12] Illa uero 
accidentia, quae in subsistente atque subiecto sunt, substantiae non sunt, quia 
non subsistunt, sed mutantur; sicut color uel forma. [13] De subiecto autem et 
in subiecto quasi de ipso et in ipso. Vbi enim dicitur de subiecto, substantia 
est, quasi dicatur de substantia. Vbi autem dicitur in subiecto, accidentia 
sunt, id est, quae accidunt in substantia; ut quantitas, qualitas, uel figura. 
De subiecto igitur genera et species, in subiecto accidentia sunt. Ex his nouem 
accidentibus tria intra usiam sunt, quantitas [et], qualitas et situs. Haec enim 
sine usia esse non possunt. Extra usiam uero sunt locus, tempus et habitus; 
intra et extra usiam sunt relatio, facere et pati. [14] Appellatas autem 
categorias constat, quia non possunt nisi ex subiectis agnosci. Quis enim quid 
sit homo possit agnoscere, nisi aliquem hominem sibi ponat ante oculos, quasi 
subiectum nomini? [15] Hoc opus Aristotelis intellegendum est, quando, sicut 
dictum est, quidquid homo loquitur, inter decem ista praedicamenta habentur. 
Proficiet etiam ad libros intellegendos, qui siue Rhetoribus siue Dialecticis 
adplicantur. 
XXVII. DE PERIHERMENIIS. [1] Sequitur dehinc liber Perihermenias subtilissimus 
nimis, et per uarias formas iterationesque cautissimus, de quo dicitur: 
Aristoteles, quando Perihermenias scriptitabat, calamum in mente tinguebat. [2] 
Praefatio Perihermeniarum. Omnis quippe res, quae una est et uno significatur 
sermone, aut per nomen significatur, aut per uerbum: quae duae partes orationis 
interpretantur totum, quidquid conceperit mens ad loquendum. Omnis enim elocutio 
conceptae rei mentis interpres est. [3] Hanc Aristoteles, uir in rerum 
expressione et faciendis sermonibus peritissimus, Perihermeniam nominat, quam 
interpretationem nos appellamus; scilicet quod res mente conceptas prolatis 
sermonibus interpretetur per cataphasin et apophasin, id est adfirmationem et 
negationem. Per adfirmationem, ut homo currit; per negationem, ut homo non 
currit. [4] In his itaque Perihermeniis supra dictus philosophus de septem 
speciebus tractat, id est de nomine, de uerbo, de oratione, de enuntiatione, de 
adfirmatione, de negatione, de contradictione. [5] Nomen est uox significatiua 
secundum placitum, sine tempore, cuius nulla pars est significatiua separata, ut 
Socrates. Verbum est, quod significat tempus, cuius pars nihil extra significat, 
sed semper eorum, quae de altero dicuntur, nota[t], ut cogitat, disputat. Oratio 
est uox significatiua, cuius partium aliquid separatum significatiuum est, ut 
Socrates disputat. Enuntiatiua oratio est uox significatiua de eo quod est 
aliquid uel non est, ut Socrates est, Socrates non est. [6] Adfirmatio est 
enuntiatio alicuius de aliquo, ut Socrates est. Negatio est alicuius ab aliquo, 
ut Socrates non est. Contradictio est adfirmationis et negationis oppositio, ut 
Socrates disputat, Socrates non disputat. [7] [Haec omnia in libro 
Perihermeniarum minutissime diuisa et subdiuisa tractantur, quarum rerum 
definitiones hic breuiter sufficiat intimasse, quando in ipso conpetens 
explanatio reperitur. Vtilitas] Perihermeniarum haec est, quod ex his 
interpretamentis syllogismi fiunt. Vnde et analytica pertractantur. 
XXVIII. DE SYLLOGISMIS DIALECTICIS. [1] Sequuntur dehinc Dialectici syllogismi, 
ubi totius eius artis utilitas et uirtus ostenditur; quorum conclusio plurimum 
lectorem adiuuat ad ueritatem inuestigandam tantum, ut absit ille error 
decipiendi aduersarium per sophismata falsarum conclusionum. [2] Formulae 
categoricorum, id est praedicatiuorum syllogismorum, sunt tres. [3] Primae 
formulae modi sunt nouem. Primus modus est, qui conducit, id est, qui colligit 
ex uniuersalibus dedicatiuis dedicatiuum uniuersale directim, ut: "Omne iustum 
honestum: omne honestum bonum: omne igitur iustum bonum" [4] Secundus modus est, 
qui conducit ex uniuersalibus dedicatiuis et abdicatiuis abdicatiuum uniuersale 
directim, ut: "Omne iustum honestum: nullum honestum turpe: nullum igitur iustum 
turpe. [5] Tertius modus est, qui conducit ex dedicatiuis particulari et 
uniuersali dedicatiuum particulare directim, ut: "Quoddam iustum honestum: omne 
honestum utile: quoddam igitur iustum utile" [6] Quartus modus est, qui conducit 
ex particulari dedicatiua et uniuersali abdicatiua abdicatiuum particulare 
directim, ut: "Quoddam iustum honestum: nullum honestum turpe: quoddam igitur 
iustum non est turpe" [7] Quintus modus est, qui conducit ex uniuersalibus 
dedicatiuis particulare dedicatiuum per reflexionem, ut: "Omne iustum honestum: 
omne honestum bonum: quoddam igitur bonum iustum" [8] Sextus modus est, qui 
conducit ex uniuersali dedicatiua et uniuersali abdicatiua abdicatiuum 
uniuersale per reflexionem, ut: "Omne iustum honestum: nullum honestum turpe: 
nullum igitur turpe iustum" [9] Septimus modus est, qui conducit ex particulari 
et uniuersali dedicatiuo dedicatiuum particulare per reflexionem, ut: "Quoddam 
iustum honestum: omne honestum utile: quoddam igitur utile iustum" [10] Octauus 
modus est, qui conducit ex uniuersalibus abdicatiua et dedicatiua particulare 
abdicatiuum per reflexionem, ut: "Nullum turpe honestum: omne honestum iustum: 
quoddam igitur turpe non est iustum" [11] Nonus modus est, qui conducit ex 
uniuersali abdicatiua et particulari dedicatiua abdicatiuum particulare per 
reflexionem, ut: "Nullum turpe honestum: quoddam honestum iustum: quoddam igitur 
iustum non est turpe" [12] Formulae secundae modi sunt quattuor: Primus modus 
est, qui conducit ex uniuersalibus dedicatiua et abdicatiua abdicatiuum 
uniuersale directim, ut: "Omne iustum honestum: nullum turpe honestum: nullum 
igitur turpe iustum" [13] Secundus modus est, qui conducit ex uniuersalibus 
abdicatiua et dedicatiua abdicatiuum uniuersale directim, ut: "Nullum turpe 
honestum: omne iustum honestum: nullum igitur turpe iustum" [14] Tertius modus 
est, qui conducit ex particulari dedicatiua et uniuersali abdicatiua abdicatiuum 
particulare directim, ut: "Quoddam iustum honestum: nullum turpe honestum: 
quoddam igitur iustum non est turpe" [15] Quartus modus est, qui conducit ex 
particulari abdicatiua et uniuersali dedicatiua abdicatiuum particulare 
directim, ut: "Quoddam iustum non est turpe: omne malum turpe; quoddam igitur 
iustum non est malum" [16] Formulae tertiae modi sunt sex. Primus modus est, qui 
conducit ex dedicatiuis uniuersalibus dedicatiuum particulare tam directim quam 
reflexim, ut: "Omne iustum honestum: omne honestum iustum: omne iustum bonum: 
quoddam igitur honestum bonum, quoddam bonum honestum� [17] Secundus modus est, 
qui conducit ex dedicatiuis particulari et uniuersali dedicatiuum ex particulari 
directim, ut: "Quoddam iustum honestum: omne iustum bonum: quoddam igitur 
honestum bonum" [18] Tertius modus est, [qui conducit] ex dedicatiuis uniuersali 
et particulari dedicatiuum particulare directim, ut: "Omne iustum honestum: 
quoddam iustum bonum: quoddam igitur honestum bonum" [19] Quartus modus est, qui 
conducit ex uniuersali dedicatiua et [particulari] abdicatiua abdicatiuum 
particulare directim, ut: "Omne iustum honestum: nullum iustum malum: quoddam 
igitur honestum non est malum" [20] Quintus modus est, qui conducit ex 
dedicatiua particulari et abdicatiua uniuersali abdicatiuum particulare 
directim, ut: "Quoddam iustum honestum: nullum iustum malum: quoddam igitur 
honestum non est malum" [21] Sextus modus est, qui conducit ex dedicatiua 
uniuersali et abdicatiua particulari abdicatiuum particulare directim, ut: "Omne 
iustum honestum: quoddam iustum non est malum: quoddam igitur honestum non est 
malum" [22] Has formulas categoricorum syllogismorum qui plene nosse desiderat, 
librum legat qui inscribitur Perihermenias Apulei, et quae subtilius sunt 
tractata cognoscet. Distincta enim atque considerata ad magnas intellegentiae 
uias lectorem, praestante Domino, utiliter introducunt. Nunc ad Hypotheticos 
syllogismos ordine sequenti ueniamus. [23] Modi syllogismorum Hypotheticorum, 
qui fiunt cum aliqua conclusione, sunt septem. Primus modus est: "Si dies est, 
lucet: est autem dies: lucet igitur" Secundus modus est: "Si dies est, lucet: 
non lucet: non est igitur dies" Tertius modus est ita: "Non et dies est et non 
lucet: atqui dies est: lucet igitur" [24] Quartus modus est ita: "Aut dies est, 
aut nox: atqui dies est: nox igitur non est" Quintus modus est ita: "Aut dies 
est, aut nox: atqui nox non est: dies igitur est" Sextus modus est ita: "Non et 
dies est et non lucet: dies autem [est]: nox igitur non est" [25] Septimus modus 
est ita: "Non dies et nox: atqui nox non est: dies igitur est" Modos autem 
Hypotheticorum syllogismorum si quis plenius nosse desiderat, librum legat Marii 
Victorini qui inscribitur de Syllogismis Hypotheticis. [26] Hinc ad Dialecticas 
definitionum species accedamus, quae tanta dignitate praecellunt ut possint 
indiciorum aperte manifestationes et quaedam indicia dictionum ostendere. 
XXIX. DE DIVISIONE DEFINITIONVM EX MARII VICTORINI LIBRO ABBREVIATA. [1] 
Definitio est Philosophorum, quae in rebus exprimendis explicat quid res ipsa 
sit, qualis sit, et quemadmodum membris suis constare debeat. Est enim oratio 
breuis uniuscuiusque rei naturam a communione diuisam propria significatione 
concludens. Diuisio definitionum in partes quindecim habetur. [2] Prima species 
definitionis est OUSIODES, id est substantialis, quae proprie et uere dicitur 
definitio, ut est: "Homo animal rationale, mortale, sensus disciplinaeque capax" 
Haec enim definitio per species et differentias descendens uenit ad proprium, et 
designat plenissime quid sit homo. [3] Secunda species definitionis est, quae 
Graece ENNOEMATIKE dicitur, Latine notio nuncupatur, quam notionem communi, non 
proprio nomine possumus dicere. Haec isto modo semper efficitur: "Homo est, quod 
rationali conceptione (et) exercitio praeest animalibus cunctis" Non enim dixit 
quid est homo, sed quid agat, quasi quodam signo in notitiam deuocato. In ista 
enim et in reliquis notitia rei profertur, non substantialis explicatio 
declaratur; et quia illa substantialis est, definitionum omnium obtinet 
principatum. [4] Tertia species definitionis est, quae Graece POIOTES dicitur, 
Latine qualitatiua uocatur: quia ex qualitate nomen accepit pro eo quod quid, 
quale sit id, quod sit, euidenter ostendit. Cuius exemplum tale est: "Homo est, 
qui ingenio ualet, artibus pollet et cognitione rerum, aut quod agere debet 
eligit, aut animaduersione quod inutile sit contemnit" His enim qualitatibus 
expressus ac definitus homo est. [5] Quarta species definitionis est, quae 
Graece UPOGRAFIKE, Latine a Tullio descriptio nominatur, quae adhibita 
circuitione dictorum factorumque rem, quae sit, descriptione declarat. Quaeritur 
enim quid auarus sit, quid crudelis, quid luxuriosus, et uniuersa luxuriosi, 
auari, crudelis natura describitur; ut, si luxuriosum uolumus definire, dicimus: 
Luxuriosus est uictus non necessarii, sed sumptuosi et onerosi appetens, in 
deliciis adfluens, in libidine promptus. Haec et alia definiunt luxuriosum, sed 
per descriptionem definiunt. Quae species definitionis oratoribus magis apta est 
quam Dialecticis, quia latitudines habet, quae similitudo in bonis rebus ponitur 
et in malis. [6] Quinta species definitionis est, quam Graece KATA [ANTI] 
LEKSIN, Latine aduerb[i]um dicimus. Haec uocem illam, de cuius re quaeritur, 
alio sermone designat, uno ac singulari; et quodammodo quid illud sit in uno 
uerbo positum, uno uerbo alio declarat, ut: "Conticescere est tacere" Item cum 
terminum dicimus finem, aut populatas interpretatur esse uastatas. [7] Sexta 
species definitionis est, quam Graeci KATA DIAFORAN, nos per differentiam 
dicimus. Scriptores uero artium de eodem et de altero nominant, ut cum quaeritur 
quid intersit inter regem et tyrannum, adiecta differentia, quid uterque sit 
definitur; id est, rex est modestus et temperans, tyrannus uero inpius et 
inmitis. [8] Septima species definitionis est, quam Graeci KATA METAFORAN, 
Latini per translationem dicunt, ut Cicero in Topicis (32): "Litus est, qua 
fluctus eludit" Hoc uarie tractari potest. Modo enim ut moneat, modo ut 
designet, modo ut uituperet aut laudet. Vt moneat: "Nobilitas est uirtutis 
maiorum apud posteros sarcina" Vt designet: "Apex est arx corporis" Vt laudet: 
"Adulescentia est flos aetatis" Vt uituperet: "Diuitiae sunt breuis uitae longum 
uiaticum" [9] Octaua species definitionis est, quam Graeci KATA AFAIRESIN TOU 
ENANTIOU, Latini per priuantiam contrarii eius, quod definitur, dicunt: "Bonum 
est, quod malum non est. Iustum est, quod iniustum non est,et his similia. Hoc 
autem genere definitionis uti debemus, cum contrarium notum est, ut: "Si bonum 
est quod prodest cum honestate, id quod tale non est malum est" [10] Nona 
species definitionis est, quam Graeci KATA UPOTUPOSIN, Latini per quandam 
imaginationem dicunt, ut: "Aeneas est Veneris et Anchisae filius" Haec semper in 
indiuiduis uersatur, quae Graeci ATOMA appellant. [11] Decima species 
definitionis est, quam Graeci KATA ANALOGIAN, Latini iuxta rationem dicunt; ut 
si quaeratur quid sit animal, respondeatur: "Vt homo" Rem enim quaesitam 
praedictum declarabit exemplum. Hoc est autem proprium definitionis, quid sit 
illud quad quaeritur declarare. [12] Vndecima species definitionis est, quam 
Graeci KAT ELLEIPES OLOKLEROU OMOIOU GENOUS, Latini per indigentiam pleni ex 
eodem genere dicunt. Vt si quaeratur quid sit triens, respondeaturque: "Cui 
bessis deest ut sit assis" [13] Duodecima species definitionis est, quam Graeci 
KATA EPAINON, id est, per laudem; ut Tullius pro Cluentio (146): "Lex est mens 
et animus et consilium et sententia ciuitatis" Et aliter (Cic. Phil. 2,113): 
"Pax est tranquilla libertas" Fit et per uituperationem, quam Graeci PSOGON 
uocant, ut (ibid.): "Seruitus est postremum malorum omnium, non modo bello, sed 
morte quoque repellenda" [14] Tertiadecima species definitionis est, quam Graeci 
KATA TO PROS TI, Latini ad aliquid uocant, ut est illud: "Pater est, cui est 
filius" "Dominus est, cui est seruus" [15] Quartadecima species definitionis est 
KATA TON ORON, ut Cicero in Rhetoricis (Inu. 1,42): "Genus est, quod plures 
amplectitur partes" Item "Pars [est], quae subest generi" [16] Quinta decima 
species definitionis est, quam Graeci KATA AITIOLOGIAN, Latini secundum rei 
rationem uocant, ut: "Dies est sol supra terras, nox est sol sub terris" Scire 
autem debemus praedictas species definitionum Topicis merito esse sociatas, 
quoniam inter quaedam argumenta sunt positae, et nonnullis locis commemorantur 
in Topicis. Nunc ad Topica ueniamus, quae sunt argumentorum sedes, fontes 
sensuum et origines dictionum. 
XXX. DE TOPICIS. [1] Topica est disciplina inueniendorum argumentorum. Diuisio 
Topicorum, siue locorum ex quibus argumenta dicuntur, triplex est. Nam alia in 
eo ipso, de quo agitur, haerent; alia, quae dicuntur effecta, quae quodammodo ex 
rebus aliis tracta noscuntur; alia, quae adsumuntur extrinsecus. Argumenta, quae 
in eo ipso, de quo agitur, haerent, in tribus diuisa sunt. Prima, a toto; 
secunda, a parte; tertia, a nota. [2] Argumentum a toto, cum definitio adhibetur 
ad id, quod quaeritur, sicut ait Cicero (Marcell. 26): "Gloria est laus recte 
factorum magnorumque in republica fama meritorum" [3] A partibus est argumentum, 
cum is, qui se defendit, aut negat factum, aut factum esse iure defendit. [4] A 
nota est argumentum, cum ex ui nominis argumentum aliquod eligatur, ut Cicero 
(Pis. 19): "Consulem, inquam, quaerebam, quem in isto maiali inuenire non 
poteram" [5] Effecta argumenta sunt, quae quodammodo ex rebus aliis tracta 
noscuntur. Sunt autem numero quattuordecim; id est, primum a coniugatis 
argumentum est, cum declinatur a nomine et fit uerbum, ut Cicero Verrem dicit 
euerrisse prouinciam; uel nomen a uerbo, cum latrocinari dicitur latro. Nomen 
est a nomine; Terentius (Andr. 218): 
Interceptio est amentium, haud amantium; 
dummodo distet unius appellationis postremitas, in alia uocis declinatione 
formata. [6] Secundum argumentum a genere est, cum de eodem genere sententia 
dicitur, ut Vergilius (Aen. 4,569): 
Varium et mutabile genus. 
[7] Tertium ab specie argumentum est, cum generali quaestioni fidem species 
facit, ut (Virg. Aen. 7,363): 
Non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor. 
A simili argumentum est, quando rebus aliquibus similia proferuntur (Virg. Aen. 
10,333): 
Suggere tela mihi: non ullum dextera frustra
torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium Iliacis campis. 
[8] A differentia argumentum est, quando per differentiam aliqua separantur, ut 
Vergilius (Aen. 10,581): 
Non Diomedis equos, nec currum cernis Achillis. 
A contrariis argumentum dicitur, quando res discrepantes sibinmet opponuntur, ut 
Vergilius (Aen. 9,95): 
Mortaline manu factae inmortale carinae
fas habeant, certusque incerta pericula lustres, Aeneas? 
[9] A consequentibus argumentum dicitur, quando positam rem aliquid 
ineuitabiliter consequitur, ut Vergilius (Aen. 1,529): 
Non ea uis animo, nec tanta superbia uictis. 
Ab antecedentibus argumentum est, quando aliqua ex his, quae prius gesta sunt, 
conprobantur, ut Cicero pro Milone (44): "Cum non dubitauerit aperire quid 
cogitauerit, uos potestis dubitare quid fecerit?� [10] A repugnantibus 
argumentum est, quando illud, quod obicitur, aliqua contrarietate destruitur, ut 
Cicero (Deiot. 15): "Is igitur non modo de tali periculo liberatus, sed honore 
amplissimo ditatus, domi te interficere uoluisset" [11] A coniugatis argumentum 
est, cum contra probabiliter ostenditur quid sit ex re quaque uenturum, ut 
Vergilius (Aen. 8,147): 
Nos si pellant, nihil adfore credunt,
quis omnem Hesperiam [penitus] sua sub iuga mittant. 
[12] A causis argumentum est, quando consuetudine communi res quaeque tractatur, 
ut Terentius (Andr. 582): 
Ego nonnihil ueritus sum dudum abs te cauere, ne faceres
quod uulgus seruorum solet, dolis ut me deluderes. 
Ab effectis argumentum est, cum [ex] his, quae facta sunt, aliquid adprobatur, 
ut Vergilius (Aen. 4,13): 
Degeneres animos timor arguit. 
[13] A conparatione argumentum est, quando per conlationem personarum siue 
causarum sententiae ratio sub inputatione formatur, ut Vergilius (Aen. 10,81): 
Tu potes Aenean manibus subducere Graium,
nos aliquid contra Rutulos iuuisse nefandum est? 
[14] Item argumenta quae ducuntur extrinsecus, quae Graece ATECHNOUS, id est 
artis expertes uocant, ut est testimonium. Testimonium uero constat re. [15] 
Haec diuiditur [in] quinque modis: id est, primo ex persona, secundo ex naturae 
auctoritate, tertio ex temporibus auctoritatum, quarto ex dictis factisque 
maiorum, quinto ex tormentis. Tertius ergo superior modus, qui est ex 
temporibus, in octo species deriuatur. Prima ingenio, secunda opibus, tertia 
aetate, quarta fortuna, quinta arte, sexta usu, septima necessitate, octaua 
concursione fortuitorum. Testimonium omne est, quod ab aliqua externa re sumitur 
ad faciendam fidem. Persona non qualiscumque est quae testimonii pondus habet ad 
faciendam fidem, sed morum probitate debet esse laudabilis. [16] Naturae 
auctoritas est quae maxime uirtute consistit. Testimonia multa sunt quae 
adferant auctoritatem: id est, ingenium, opes, aetas, fortuna, ars, usus, 
necessitas et concursio rerum fortuitarum. A dictis factisque maiorum petitur 
fides, cum priscorum dicta factaque memorantur. A tormentis fides praebetur, 
post quae nemo creditur uelle mentiri. [17] Ea uero quae tractantur in tempore, 
quia suis nominibus plana sunt, definitionem non indigent. Memoriae quoque 
condendum est Topica oratoribus, Dialecticis, poetis et iurisperitis communiter 
quidem argumenta praestare; sed quando aliquid specialiter probant, ad Rhetores, 
poetas, iurisperitosque pertinent; quando uero generaliter disputant, ad 
philosophos attinere manifestum est. [18] Mirabile plane genus operis, in unum 
potuisse colligi, quidquid mobilitas ac uarietas humanae mentis in sensibus 
exquirendis per diuersas causas poterat inuenire, conclusum liberum ac 
uoluntarium intellectum. Nam quocumque se uerterit, quascumque cogitationes 
intrauerit, in aliquid eorum, quae praedicta sunt, necesse est cadat ingenium. 
XXXI. DE OPPOSITIS. [1] Contrariorum genera quattuor sunt, quae Aristoteles 
ANTIKEIMENA, id est opposita uocat, propter quod sibi uelut ex aduerso uidentur 
obsistere, ut contraria; nec tamen omnia quae opponuntur sibi contraria sunt, 
sed omnia a contrario opposita sunt. Primum genus est contrariorum, quod iuxta 
Ciceronem diuersum uocatur, pro eo quod tantum contrarie sibi opponuntur, ut non 
eorum sint quibus opponuntur, ut sapientia stultitia. [2] Quod genus in tres 
species diuiditur. Nam sunt quaedam eius quae medium habent; et sunt quaedam 
quae sine medio sunt; et quaedam sunt quae habent medium et tamen sine nomine 
sunt, nisi utrumque ei uocabulum creet. Candidum et nigrum medium habent, quia 
inter eos saepe color pallidus uel fuscus inuenitur. [3] Sine medio sunt, 
quotiens unum de duobus accidit, ut sanitas uel infirmitas. Horum nihil est 
medium. Ea autem quorum media sine nomine sunt, ut felix infelix, medium habent 
non felix. Secundum genus est relatiuorum, quae ita sibi opponuntur ut ad se 
conferantur, sicut duplum simplum. [4] Hoc solum oppositorum genus ad se 
refertur. Non est enim maius, nisi ad minus referatur; et simplum, nisi ad 
duplum. Nam relatiuum relatiuo ita opponitur ut hoc ipsum, quod opponitur, aut 
eius sit, cui opponitur, (aut ad id) quocumque modo referatur. Dimidium enim 
opponitur duplo, eiusque dupli medium est, sed ita illi opponitur ut eius sit, 
cui opponitur. [5] Sic et paruum opponitur magno, ita ut ipsud paruum ad magnum, 
cui opponitur, sit paruum. Nam superiora quae dicuntur contraria ita sibi 
opponuntur ut eorum non sint, quibus opponuntur, nec ad ea quocumque modo 
referantur; siquidem iniquitas iustitiae ita contraria est ut non eiusdem 
iustitiae iniquitas sit, aut ad illam sit iniquitas. [6] Tertium genus est 
oppositorum habitus uel orbatio. Quod genus Cicero priuationem uocat, qua 
ostendit aliquid quempiam habuisse, unde priuatus est. Cuius species sunt tres: 
quarum prima est in re, secunda in loco, tertia in tempore congruo. In re, ut 
caecitas uisio. In loco, ut caecitatis et uisionis in oculis locus est. In 
tempore congruo, ut infantem non dicere sine dentibus eum, cui dentes adhuc 
aetas parua negauit. Non enim est priuatus dentibus, quos nondum habuit. [7] 
Quartum uero genus ex confirmatione et negatione opponitur, ut Socrates 
disputat, Socrates non disputat. Haec a superioribus ideo differt, quod illa 
singillatim dici possunt, haec nisi conexe dici non possunt. Quod genus quartum 
apud Dialecticos multum habet conflictum, et appellatur ab eis ualde oppositum, 
siquidem et tertium non recipit. [8] Nam ex illis quaedam habere tertium 
possunt, ut in contrariis candidum et nigrum. Tertium eius nec candidum nec 
nigrum, sed fuscum uel pallidum. In relatiuis quoque, ut multa et pauca. Tertium 
eius nec multa nec pauca, sed mediocria. In habitu uel orbatione, ut uisio et 
caecitas. Tertium eius, nec caecitas nec uisio, sed lippitudo. Hic ergo legit, 
non legit: tertium nihil habet. 

LIBER III - DE MATHEMATICA. 
MATHEMATICA Latine dicitur doctrinalis scientia, quae abstractam considerat 
quantitatem. Abstracta enim quantitas est, quam intellectu a materia separantes 
uel ab aliis accidentibus, ut est par, inpar, uel ab aliis huiuscemodi in sola 
ratiocinatione tractamus. Cuius species sunt quattuor: id est Arithmetica, 
Musica, Geometria et Astronomia. Arithmetica est disciplina quantitatis 
numerabilis secundum se. Musica est disciplina quae de numeris loquitur, qui 
inueniuntur in sonis. Geometria est disciplina magnitudinis et formarum. 
Astronomia est disciplina quae cursus caelestium siderum atque figuras 
contemplatur omnes atque habitudines stellarum. Quas disciplinas deinceps paulo 
latius indicamus, ut earum causae conpetenter possint ostendi. 
I. DE VOCABVLO ARITHMETICAE DISCIPLINAE. [1] Arithmetica est disciplina 
numerorum. Graeci enim numerum ARITHMON dicunt. Quam scriptores saecularium 
litterarum inter disciplinas mathematicas ideo primam esse uoluerunt, quoniam 
ipsa ut sit nullam aliam indiget disciplinam. [2] Musica autem et Geometria et 
Astronomia, quae sequuntur, ut sint atque subsistant istius egent auxilium. 
II. DE AVCTORIBVS EIVS. [1] Numeri disciplinam apud Graecos primum Pythagoram 
autumant conscripsisse, ac deinde a Nicomacho diffusius esse dispositam; quam 
apud Latinos primus Apuleius, deinde Boetius transtulerunt. 
III. QVID SIT NVMERVS. [1] Numerus autem est multitudo ex unitatibus constituta. 
Nam unum semen numeri esse, non numerum. Numero nummus nomen dedit, et a sui 
frequentatione uocabulum indidit. Vnus a Graeco nomen trahit; Graeci enim unum 
ENA dicunt: sic duo et tres, quos illi DUO et TRIA appellant. [2] Quattuor uero 
a figura quadrata nomen sumpserunt. Quinque autem non secundum naturam, sed 
secundum placitum uoluntatis uocabulum acceperunt ab eo, qui numeris nomina 
indidit. Sex autem et septem a Graeco ueniunt. [3] In multis enim nominibus quae 
in Graeco aspirationem habent, nos pro aspiratione S ponimus. Inde est pro EX 
sex, [et] pro EPTA septem, sicut pro herpillo herba serpillum. Octo uero per 
translationem, sicut illi et nos: ita illi ENNEA, nos nouem: illi DEKA, nos 
decem. [4] Dicti autem decem a Graeca etymologia, eo quod ligent et coniungant 
infra iacentes numeros. Nam DESMOS coniungere uel ligare apud eos dicitur. Porro 
uiginti dicti quod sint decem bis geniti, U pro B littera posita. Triginta, quod 
a ternario denario gignantur: sic usque ad nonaginta. [5] Centum uero uocati a 
cantho, quod est circulum; ducenti a duo centum. Sic et reliqui usque ad mille. 
Mille autem a multitudine, unde et militia, quasi multitia: inde et milia, quae 
Graeci mutata littera myriada uocant. 
IV. QVID PRAESTENT NVMERI. [1] Ratio numerorum contemnenda non est. In multis 
enim sanctarum scripturarum locis quantum mysterium habent elucet. Non enim 
frustra in laudibus Dei dictum est (Sap. 11,21): 'Omnia in mensura et numero et 
pondere fecisti.' [2] Senarius namque [numerus] qui partibus suis perfectus est, 
perfectionem mundi quadam numeri [sui] significatione declarat. Similiter et 
quadraginta dies, quibus Moyses et Helias et ipse Dominus ieiunauerunt, sine 
numerorum cognitione non intelleguntur. [3] Sic et alii in scripturis sacris 
numeri existunt, quorum figuras nonnisi noti huius artis scientiae soluere 
possunt. Datum est etiam nobis ex aliqua parte sub numerorum consistere 
disciplina, quando horas per eam dicimus, quando de mensuum curriculo 
disputamus, quando spatium anni redeuntis agnoscimus. [4] Per numerum siquidem 
ne confundamur instruimur. Tolle numerum in rebus omnibus, et omnia pereunt. 
Adime saeculo conputum, et cuncta ignorantia caeca conplectitur, nec differri 
potest a ceteris animalibus, qui calculi nesciunt rationem. 
V. DE PRIMA DIVISIONE PARIVM ET INPARIVM. [1] Numerus diuiditur in [his] paribus 
et inparibus. Par numerus diuiditur in his: pariter par, pariter inpar, et 
inpariter par. Inpar numerus diuiditur in his: primum et simplum, secundum et 
conpositum, tertium mediocrem; qui quodammodo primus et incompositus est, alio 
uero modo secundus et conpositus est. [2] Par numerus est, qui in duabus aequis 
partibus diuidi potest, ut II, IV et VIII. Inpar uero numerus est, qui diuidi 
aequis partibus nequit, uno medio uel deficiente uel superante, ut III, V, VII, 
IX et reliqui. [3] Pariter par numerus est, qui secundum parem numerum pariter 
diuiditur, quousque ad indiuisibilem perueniat unitatem; ut puta LXIV habet 
medietate XXXII, hic autem XVI, XVI uero VIII, octonarius IV, quaternarius II, 
binarius unum, qui singularis indiuisibilis est. [4] Pariter inpar est, qui in 
partes aequas recipit sectionem, sed partes eius mox indissecabiles permanent, 
ut VI, X et XXXVIII, L. Mox enim hunc numerum diuideris, incurris in numerum 
quem secare non possis. [5] Inpariter par numerus est, cuius partes etiam diuidi 
possunt, sed usque ad unitatem non perueniunt, ut XXIV. Hi enim in medietatem 
diuisi XII faciunt rursumque in aliam medietatem VI, deinde in aliam tres; et 
ultra diuisionem non recipit sectio illa, sed ante unitatem inuenitur terminus, 
quem secare non possis. [6] Inpariter inpar est, qui ab inpari numero inpariter 
mensuratur, ut XXV, XLIX; qui dum sint inpares numeri, ab inparibus etiam 
partibus diuiduntur, ut septies septeni XLIX et quinquies quini XXV. Inparium 
numerorum alii simplices sunt, alii conpositi, alii mediocres. [7] Simplices 
sunt, qui nullam aliam partem habent nisi solam unitatem, ut ternarius solam 
tertiam, et quinarius solam quintam, et septenarius solam septimam. His enim una 
pars sola est. Conpositi sunt, qui non solum unitate metiuntur, sed etiam alieno 
numero procreantur, ut nouem, XV et XXI. Dicimus enim ter terni, et septies 
terni, ter quini, et quinquies quini. [8] Mediocres numeri sunt, qui quodammodo 
simplices et inconpositi esse uidentur, alio uero modo et conpositi; [ut] uerbi 
gratia, nouem ad XXV dum conparatus fuerit, primus est et inconpositus, quia non 
habet communem numerum nisi solum monadicum: ad quindecim uero si conparatus 
fuerit, secundus est et compositus, quoniam inest illi communis numerus praeter 
monadicum, id est ternarius numerus; qui(a) nouem mensurat ter terni, et 
quindecim ter quini. [9] Item parium numerorum alii sunt superflui, alii 
diminutiui, alii perfecti. Superflui sunt, quorum partes simul ductae 
plenitudinem suam excedunt, ut puta duodenarius. Habet enim partes quinque: 
duodecimam, quod est unum; sextam, quod duo; quartam, quod tria; tertiam, quod 
quattuor; dimidiam, quod sex. Vnum enim et duo, et tria, et quattuor, et sex 
simul ducta XVI faciunt et longe a duodenario excedunt: sic et alii similes 
plurimi, ut duodeuicesimus, et multi tales. [10] Diminutiui numeri sunt, qui 
partibus suis computati minorem summam efficiunt, utputa denarius, cuius partes 
sunt tres: decima, quod est unum; quinta, quod duo; dimidia, quod quinque. Vnum 
enim et duo et quinque simul ducta octonarium faciunt, longe a denario minorem. 
Similis est huic octonarius, uel alii plurimi qui in partes redacti infra 
consistunt. [11] Perfectus numerus est, qui suis partibus adinpletur, ut 
senarius; habet enim tres partes, sextam, tertiam, [et] dimidiam: sexta eius 
unum est, tertia duo, dimidia tres. Haec partes in summam ductae, id est unum et 
duo et tria simul eundem consummant perficiuntque senarium. Sunt autem perfecti 
numeri intra denarium VI, intra centenarium XXVIII, intra millenarium CCCCXCVI. 
VI. DE SECVNDA DIVISIONE TOTIVS NVMERI. [1] Omnis numerus (1) aut secundum se 
consideratur, (2) aut ad aliquid. (1) Iste diuiditur sic: alii enim sunt 
aequales, alii inaequales. (2) Iste diuiditur sic: alii sunt maiores, alii sunt 
minores. Maiores diuiduntur sic: multiplices, superparticulares, 
superpartientes, multiplices superparticulares, multiplices superpartientes. 
Minores diuiduntur sic: submultiplices, subsuperparticulares, 
subsuperpartientes, submultiplices subsuperparticulares, submultiplices 
subsuperpartientes. [2] Per se numerus est, qui sine relatione aliqua dicitur, 
ut III. IV. V. VI, et ceteri similes. Ad aliquid numerus est, qui relatiue ad 
alios conparatur; ut uerbi gratia IV ad II dum conparatus fuerit, duplex dicitur 
[et multiplex], VI ad III, VIII ad IV, X ad V; et iterum III ad unum triplex, VI 
ad II, IX ad III et ceteri. [3] Aequales numeri dicuntur, qui secundum 
quantitatem aequales sunt, ut uerbi gratia II ad II, III ad III, X ad X, C ad C. 
Inaequales numeri sunt, qui ad inuicem conparati inaequalitatem demonstrant, ut 
III ad II, IV ad III, V ad IV, X ad VI; et uniuersaliter maior minori aut minor 
maiori huiusmodi dum conparatus fuerit, inaequalis dicitur. [4] Maior numerus 
est, qui habet in se illum minorem numerum, ad quem conparatur, et aliquid plus; 
ut uerbi gratia quinarius numerus trinario numero fortior est, eo quod habet 
quinarius numerus in se trinarium numerum et alias partes eius duas, et reliqui 
tales. [5] [Minor numerus est, qui continetur a maiori, ad quem conparatur, cum 
aliqua parte sui, ut ternarius ad quinarium. Continetur enim ab eo cum duabus 
partibus suis.] Multiplex numerus est, qui habet in se minorem numerum bis, aut 
ter, aut quater, aut multipliciter; ut uerbi gratia II ad unum dum conparati 
fuerint, duplex est; III ad unum, triplex; IV quadruplex, et reliqui. [6] 
Econtra submultiplex numerus est, qui intra multiplicem continetur bis, aut ter, 
aut quater, aut multipliciter; ut uerbi gratia unus a II bis continetur, a III 
ter, a IV quater, a V quinquies, et ab aliis multipliciter. [7] 
Superparticularis numerus est, dum fortior continet intra se inferiorem numerum, 
circa quem conparatur, similiter et unam partem eius; ut uerbi gratia III ad II 
dum conparati fuerint, continent intra se II et alium unum, qui media pars est 
duorum; IV ad III dum conparati fuerint, continent in se III, et alium unum, qui 
est tertia pars trium. Iterum V ad IV dum conparati fuerint, habent in se 
quaternarium numerum, et alium unum, qui quarta pars esse dicitur quaternarii 
numeri, et ceteri tales. [8] Superpartiens numerus est, qui in se inferiorem 
numerum totum continet, et super hoc alteras partes eius II, aut III, aut IV, 
aut V, aut alias; ut uerbi gratia V ad III dum conparati fuerint, habent in se 
quinarius numerus trinarium, et super hoc alias partes eius II; VII ad IV dum 
conparati fuerint, habent in se IV, et alias III partes eius; IX ad V dum 
conparati fuerint, habent in se V, et alias IV partes eius. [9] Subsuperpartiens 
numerus est, qui continetur in numero superpartienti cum aliquibus partibus suis 
duabus aut tribus aut pluribus; [ut] uerbi gratia III continentur a V cum aliis 
II partibus suis; V a IX cum IV partibus suis. [10] Subsuperparticularis numerus 
est minor, qui continetur in fortiori numero cum alia una parte sua, aut media, 
aut tertia, aut quarta, aut quinta; ut uerbi gratia II ad III, III ad IV, IV ad 
V, et ceteri. [11] Multiplex superparticularis numerus est, qui, dum conparatus 
ad inferiorem sibi numerum fuerit, continet in se totum inferiorem numerum 
multipliciter cum aliqua parte eius; ut uerbi gratia V ad II dum conparati 
fuerint, continent in se bis II, IV, et unam partem eius; IX ad IV dum conparati 
fuerint, continent in se bis IV, VIII, et unam partem eius. [12] [Submultiplex 
[sub]superparticularis numerus est qui, dum ad fortiorem sibi numerum conparatus 
fuerit, continetur ab eo multipliciter cum alia una parte sua; ut uerbi gratia 
II ad V dum conparati fuerint, continentur ab eo bis cum una parte sua.] 
Multiplex superpartionalis numerus est, qui dum conparatus ad inferiorem sibi 
numerum fuerit, continet eum multipliciter cum aliis partibus eius; ut uerbi 
gratia VIII ad III dum conparati fuerint, continent in se bis III, cum aliis II 
partibus eius; XIV ad VI dum conparati fuerint, continent intra se bis VI cum 
aliis II partibus eius; [XVI ad VII dum conparati fuerint, continent eum bis cum 
aliis II partibus eius; XXI ad IX dum conparati fuerint, continent intra se bis 
IX cum aliis III partibus eius]. [13] Submultiplex superpartionalis numerus est, 
qui dum ad fortiorem sibi conparatus fuerit, continetur ab eo multipliciter cum 
aliquibus partibus suis; ut uerbi gratia III ad VIII continentur bis cum II 
partibus suis; IV ad XI continentur bis cum III partibus suis. 
VII. DE TERTIA DIVISIONE TOTIVS NVMERI. [1] Numeri (1) aut discreti sunt, (2) 
aut continentes. Iste diuiditur sic: (1) lineales, (2) superficiosi, (3) solidi. 
Discretus numerus est, qui a discretis monadibus continetur, ut uerbi gratia 
III. IV. V. VI. et reliqui. [2] Continens numerus est, qui coniunctis monadibus 
continetur; [ut] uerbi gratia ternarius numerus in magnitudine intellegatur, id 
est in linea, aut spatium aut solidum dicitur continens: similiter quaternarius 
et quinarius numeri. [3] Linealis numerus est, qui inchoans a monade linealiter 
scribitur usque ad infinitum. Vnde alpha ponitur pro designatione linearum, 
quoniam haec littera unum significat apud Graecos (sequitur figura). [4] 
Superficialis numerus est, qui non solum longitudine, sed et latitudine 
continetur, ut trigonus, quadratus, quinqueangulus uel circulatus numeri, et 
ceteri, qui semper in plano pede, id est superficie continentur. Trigonus 
numerus est ita (seq. figura). Quadratus numerus est ita (seq. figura). 
Quinqueangulus ita (seq. figura). [5] Circularis numerus est ita, qui dum 
similiter multiplicatus fuerit, a se inchoans ad se conuertitur, ut uerbi gratia 
quinquies quini XXV, ita (seq. figura). Solidus numerus est, qui longitudine et 
latitudine uel altitudine continetur, ut sunt pyramides, qui in modum flammae 
consurgunt, ita (seq. figura). [6] Cubus, ut sunt tesserae, ita (seq. figura). 
Sphaerae, quibus est aequalis undique rotunditas, ita (seq. figura). Sphaericus 
autem numerus est, qui a circulato numero multiplicatus a se inchoat et in se 
conuertitur. Quinquies quini XXV. Hic circulus dum in se ipsum multiplicatus 
fuerit, facit sphaeram, id est quinquies XXV CXXV. 
VIII. DE DIFFERENTIA ARITHMETICAE, GEOMETRIAE ET MVSICAE. [1] Inter Arithmeticam 
[autem] et Geometriam et Musicam hoc interest, ut media inuenias. In Arithmetica 
primo sic quaeris. Coniungis extrema, et diuidis, et facis medium: utputa fac 
extrema esse VI et XII, simul iungis et faciunt X et VIII: partiris media et 
facis IX, quod est analogicum arithmeticae, ut medius quot monadibus superat 
primum, his superetur ab extremo. Superant enim IX VI tribus monadibus, his 
superatur a XII. [2] Secundum geometriam uero ita quaeris. Extrema multiplicata 
tantum faciunt, quantum et media duplicata, utputa VI et XII multiplicata 
facient septuagies dipondius, media VIII et IX multiplicata tantundem faciunt. 
[3] Secundum musicam ita: Qua parte superat medius primum, eadem parte superatur 
medius ab extremo. Vtputa VI et VIII; duabus partibus superant, quae duae partes 
tertia media, VII[I], superatur ab ultima nona. 
IX. QVOT NVMERI INFINITI EXISTVNT. [1] Numeros autem infinitos esse certissimum 
est, quoniam in quocumque numero finem faciendum putaueris, idem ipse non dico 
uno addito augeri, sed quamlibet sit magnus, et quamlibet ingentem multitudinem 
continens, in ipsa ratione atque scientia numerorum non solum duplicari, uerum 
etiam multiplicari potest. [2] Ita uero suis quisque numerus proprietatibus 
terminatur, ut nullus eorum par esse cuicumque alteri possit. Ergo et dispares 
inter se atque diuersi sunt, et singuli quique finiti sunt, et omnes infiniti 
sunt. 
X. DE INVENTORIBVS GEOMETRIAE ET VOCABVLO EIVS. [1] Geometriae disciplina primum 
ab Aegyptiis reperta dicitur, quod, inundante Nilo et omnium possessionibus limo 
obductis, initium terrae diuidendae per lineas et mensuras nomen arti dedit. 
Quae deinde longius acumine sapientium profecta et maris et caeli et aeris 
spatia metiuntur. [2] Nam prouocati studio sic coeperunt post terrae dimensionem 
et caeli spatia quaerere: quanto interuallo luna a terris, a luna sol ipse 
distaret, et usque ad uerticem caeli quanta se mensura distenderet, sicque 
interualla ipsa caeli orbisque ambitum per numerum stadiorum ratione probabili 
distinxerunt. [3] Sed quia ex terrae dimensione haec disciplina coepit, ex 
initio sui et nomen seruauit. Nam geometria de terra et de mensura nuncupata 
est. Terra enim Graece GE uocatur, METRA mensura. Huius disciplinae ars continet 
in se lineamenta, interualla, magnitudines et figuras, et in figuris dimensiones 
et numeros. 
XI. DE QVADRIPERTITA DIVISIONE GEOMETRIAE. [1] Geometriae quadripertita diuisio 
est, in planum, in magnitudinem numerabilem, in magnitudinem rationalem, et in 
figuras solidas. [2] Planae figurae sunt, quae longitudine et latitudine 
continentur, quae sunt iuxta Platonem numero quinque. Numerabilis magnitudo est, 
quae numeris arithmeticae diuidi potest. [3] Magnitudines rationales sunt, 
quorum mensuram scire possumus, inrationales uero, quorum mensurae quantitas 
cognita non habetur. 
XII. DE FIGVRIS GEOMETRIAE. [1] Figurae solidae sunt, quae longitudine, 
latitudine et altitudine continentur, ut est cubus, cuius species quinque in 
plano. Quarum prima circulus est figura plana, quae uocatur circumducta; cuius 
in medio punctus est, quo cuncta conuergunt, quod centrum geometriae uocant, 
Latini punctum circuli nuncupant (sequitur figura). [2] Quadrilatera figura est 
in plano quadrata; quae sub quattuor rectis lineis iacet, ita (seq. figura). 
Dianatheton grammon figura plana, [ita] (seq. figura). Orthogonium, id est 
rectiangulum figura plana. Est enim triangulum et habet angulum rectum (seq. 
figura). Isopleuros figura plana, recta et subter constituta (seq. figura). [3] 
Sphaera est figura in rotundum formata, partibus cunctis aequalis (seq. figura). 
Cubus est figura propria solida, quae longitudine, latitudine et altitudine 
continetur (seq. figura). [4] Cylindrus est figura quadrata, habens superius 
semicirculum (seq. figura). [5] Conon, figura quae ab amplo in angustum finit, 
sicut orthogonium (seq. figura). [6] Pyramis est figura, quae in modum ignis ab 
amplo in acumen consurgit; ignis enim apud Graecos PUR appellatur (seq. figura). 
[7] Sicut autem infra X omnis est numerus, ita intra hunc circulum omnium 
figurarum concluditur ambitus (seq. figura). Prima autem figura huius artis 
punctus est, cuius pars nulla est. Secunda linea, praeter latitudinem longitudo. 
Recta linea est, quae ex aequo in suis punctis iacet. Superficies uero, quod 
longitudines et latitudines solas habet. Superficiei uero fines lineae sunt, 
quorum formae ideo in superioribus decem figuris positae non sunt, quia inter 
eas inueniuntur. 
XIII. DE NVMERIS GEOMETRIAE. [1] Numeros autem secundum Geometriam ita quaeris. 
Extrema quippe eius multiplicata tantum faciunt, quantum et media duplicata: 
utputa VI et XII multiplicata faciunt septuagies dipondius, media VIII et IX 
multiplicata tantundem faciunt. 
[XIV. EXPOSITIO FIGVRARVM INFRA SCRIPTARVM. [1] Alia ratio in motu stellarum 
similiter octo figuris colligitur: aut quod diametra sint aut quadrata aut 
trigona aut hexagona aut asyndeta aut simul aut circumferens, id est superferens 
aut superfertur. Diametra sunt quando quinque signa intersunt. Tetragona, quando 
duo. Hexagona, quando unum. Asyndeton, quando nullum. Simul, quando in eadem 
particula sunt. Superferens, quando superuenit aut actum facit. Superfertur 
quando antecedit. Trigona, quando tria media. [2] Item secundum rationem aliam 
sunt octo differentiae, id est: signum, partes, fines, conuentu, retrogradu an 
recto itinere, latitudo et longitudo. [3] Ratio interioris formae. Posset huius 
loci talis quaestio nasci. Cum in ordine numeri prius VIII sint, hic prius IX 
posuit, quoniam in ratione arithmeticae uel geometriae plus sunt VIII quam IX. 
VIII enim cubus est uel solidum, id est corpus quod plus inuenire non potest. IX 
uero superficies sunt, id est res quae plena non est, sed indigeat perfectionem. 
[4] Hic duo cubi, id est duae soliditates, hoc modo inueniuntur. Senarius primus 
perfectus est; diuiditur enim paribus numeris sic: sexta per as; in tertia per 
dupondios; ter bini, sex; in dimidium, id est bis terni, sex. Aliud quod ita 
diuidas per pares numeros inuenies, quod a proposito conueniens sit. [5] Inter 
primum in ordine, id est X, qui propter primum perfectum numerum cum primo uersu 
multiplicans sexies noueni, LIV; nouies seni, LIV. �Facitque materia tot partes 
habuisse cognoscitur non inmerito duobus,� (e) quibus habet unum in tali ordine: 
I, II, III, IV, IX, VIII, alios simul XXVII.] 
DE MVSICA 
XV. DE MVSICA ET EIVS NOMINE. [1] Musica est peritia modulationis sono cantuque 
consistens. Et dicta Musica per deriuationem a Musis. Musae autem appellatae APO 
TOU MASAI, id est a quaerendo, quod per eas, sicut antiqui uoluerunt, uis 
carminum et uocis modulatio quaereretur. [2] Quarum sonus, quia sensibilis res 
est, praeterfluit in praeteritum tempus, inprimiturque memoriae. Inde a poetis 
Iouis et Memoriae filias Musas esse confictum est. Nisi enim ab homine memoria 
teneantur soni, pereunt, quia scribi non possunt. 
XVI. DE INVENTORIBVS EIVS. [1] Moyses dicit repertorem musicae artis fuisse 
Tubal, qui fuit de stirpe Cain ante diluuium. Graeci uero Pythagoram dicunt 
huius artis inuenisse primordia ex malleorum sonitu et cordarum extensione 
percussa. Alii Linum Thebaeum et Zetum et Amphion in musica arte primos 
claruisse ferunt. [2] Post quos paulatim directa est praecipue haec disciplina 
et aucta multis modis, eratque tam turpe Musicam nescire quam litteras. 
Interponebatur autem non modo sacris, sed et omnibus sollemnibus, omnibusque 
laetis, uel tristioribus rebus. [3] Vt enim in ueneratione diuina hymni, ita in 
nuptiis Hymenaei, et in funeribus threni, et lamenta ad tibias canebantur. In 
conuiuiis uero lyra uel cithara circumferebatur, et accubantibus singulis 
ordinabatur conuiuiale genus canticorum. 
XVII. QVID POSSIT MVSICA. [1] Itaque sine Musica nulla disciplina potest esse 
perfecta, nihil enim sine illa. Nam et ipse mundus quadam harmonia sonorum 
fertur esse conpositus, et coelum ipsud sub harmoniae modulatione reuolui. 
Musica mouet affectus, prouocat in diuersum habitum sensus. [2] In proeliis 
quoque tubae concentus pugnantes accendit, et quanto uehementior fuerit clangor, 
tanto fit ad certamen animus fortior. Siquidem et remiges cantus hortatur, ad 
tolerandos quoque labores musica animum mulcet, et singulorum operum 
fatigationem modulatio uocis solatur. [3] Excitos quoque animos musica sedat, 
sicut de Dauid legitur, qui ab spiritu inmundo Saulem arte modulationis eripuit. 
Ipsas quoque bestias, necnon et serpentes, uolucres atque delphinas ad auditum 
suae modulationis musica prouocat. Sed et quidquid loquimur, uel intrinsecus 
uenarum pulsibus commouemur, per musicos rhythmos harmoniae uirtutibus probatur 
esse sociatum. 
XVIII. DE TRIBVS PARTIBVS MVSICAE. [1] Musicae partes sunt tres, id est, 
harmonica, rhythmica, metrica. Harmonica est, quae decernit in sonis acutum et 
grauem. Rhythmica est, quae requirit incursionem uerborum, utrum bene sonus an 
male cohaereat. [2] Metrica est, quae mensuram diuersorum metrorum probabili 
ratione cognoscit, ut uerbi gratia heroicon, iambicon, elegiacon, et cetera. 
XIX. DE TRIFORMI MVSICAE DIVISIONE. [1] Ad omnem autem sonum, quae materies 
cantilenarum est, triformem constat esse naturam. Prima est harmonica, quae ex 
uocum cantibus constat. Secunda organica, quae ex flatu consistit. Tertia 
rhythmica, quae pulsu digitorum numeros recipit. [2] Nam aut uoce editur sonus, 
sicut per fauces, aut flatu, sicut per tubam uel tibiam, aut pulsu, sicut per 
citharam, aut per quodlibet aliud, quod percutiendo canorum est. 
XX. DE PRIMA DIVISIONE MVSICAE QVAE HARMONICA DICITVR. [1] Prima diuisio 
Musicae, quae harmonica dicitur, id est, modulatio uocis, pertinet ad comoedos, 
tragoedos, uel choros, uel ad omnes qui uoce propria canunt. Haec ex animo et 
corpore motum facit, et ex motu sonum, ex quo colligitur Musica, quae in homine 
uox appellatur. [2] Vox est aer spiritu uerberatus, unde et uerba sunt 
nuncupata. Proprie autem uox hominum est, seu inrationabilium animantium. Nam in 
aliis abusiue non proprie sonitum uocem uocari, ut: 'uox tubae infremuit', 
(Virg. Aen. 3,556): 
Fractasque ad litore uoces. 
Nam proprium est ut litorei sonent scopuli, et (Virg. Aen. 9,503): 
At tuba terribilem sonitum procul aere canoro. 
Harmonia est modulatio uocis, et concordantia plurimorum sonorum, uel coaptatio. 
[3] Symphonia est modulationis temperamentum ex graui et acuto concordantibus 
sonis, siue in uoce, siue in flatu, siue in pulsu. Per hanc quippe uoces 
acutiores grauioresque concordant, ita ut quisquis ab ea dissonuerit, sensum 
auditus offendat. Cujus contraria est diaphonia, id est uoces discrepantes, uel 
dissonae. [4] Euphonia est suauitas uocis. Haec et melos a suauitate et melle 
dicta. [5] Diastema est uocis spatium ex duobus uel pluribus sonis aptatum. [6] 
Diesis est spatia quaedam et deductiones modulandi atque uergentes de uno in 
altero sono. [7] Tonus est acuta enuntiatio uocis. Est enim harmoniae 
differentia et quantitas, quae in uocis accentu uel tenore consistit: cuius 
genera in quindecim partibus musici diuiderunt, ex quibus hyperlydius nouissimus 
et acutissimus, hypodorius omnium grauissimus. [8] Cantus est inflexio uocis, 
nam sonus directus est; praecedit autem sonus cantum. [9] Arsis est uocis 
eleuatio, hoc est initium. Thesis uocis positio, hoc est finis. [10] Suaues 
uoces sunt subtiles et spissae, clarae atque acutae. Perspicuae uoces sunt, quae 
longius protrahuntur, ita ut omnem inpleant continuo locum, sicut clangor 
tubarum. [11] Subtiles uoces sunt, quibus non est spiritus, qualis est 
infantium, uel mulierum, uel aegrotantium, sicut in neruis. Quae enim 
subtilissimae cordae sunt, subtiles ac tenues sonos emittunt. [12] Pingues sunt 
uoces, quando spiritus multus simul egreditur, sicut uirorum. Acuta uox tenuis, 
alta, sicut in cordis uidemus. Dura uox est, quae uiolenter emittit sonos, sicut 
tonitruum, sicut incudis sonus, quotiens in durum malleus percutitur ferrum. 
[13] Aspera uox est rauca, et quae dispergitur per minutos et indissimiles 
pulsus. Caeca uox est, quae, mox emissa fuerit, conticescit, atque suffocata 
nequaquam longius producitur, sicut est in fictilibus. Vinnola est uox mollis 
atque flexibilis. Et uinnola dicta a uinno, hoc est cincinno molliter flexo. 
[14] Perfecta autem uox est alta, suauis et clara: alta, ut in sublime 
sufficiat; clara, ut aures adinpleat; suauis, ut animos audientium blandiat. Si 
ex his aliquid defuerit, uox perfecta non est. 
XXI. DE SECVNDA DIVISIONE, QVAE ORGANICA DICITVR. [1] Secunda est diuisio 
organica in his, quae spiritu reflante completa in sonum uocis animantur, ut 
sunt tubae, calami, fistulae, organa, pandoria, et his similia instrumenta. [2] 
Organum uocabulum est generale uasorum omnium musicorum. Hoc autem, cui folles 
adhibentur, alio Graeci nomine appellant. Vt autem organum dicatur, magis ea 
uulgaris est Graecorum consuetudo. [3] Tuba primum a Tyrrhenis inuenta, de 
quibus Vergilius (Aen. 8,526): 
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. 
Adhibebatur autem non solum in proeliis, sed in omnibus festis diebus propter 
laudis uel gaudii claritatem. Vnde et in Psalterio dicitur (81,4): 'Canite in 
initio mensis tuba, in die insignis sollemnitatis uestrae.' Praeceptum enim 
fuerat Iudaeis ut in initio nouae lunae tuba clangerent, quod etiam et hucusque 
faciunt. [4] Tibias excogitatas in Phrygia ferunt: has diu quidem funeribus 
tantum adhibitas, mox et sacris gentilium. Tibias autem appellatas putant, quod 
primum de ceruinis tibiis cruribusque hinnulorum fierent, deinde per abusionem 
ita coeptas uocari etiam quae non de cruribus ossibusque essent. Hinc et 
tibicen, quasi tibiarum cantus. [5] Calamus nomen est proprium arboris a 
calendo, id est fundendo uoces uocatus. [6] Fistulam quidam putant a Mercurio 
inuentam, alii a Fauno, quem Graeci uocant Pan. Nonnulli eam ab Idi pastore 
Agrigentino ex Sicilia. Fistula autem dicta, quod uocem emittat. Nam FOS Graece 
uox, STOLIA missa appellatur. [7] Sambuca in musicis species est symphoniarum. 
Est enim genus ligni fragilis, unde et tibiae conponuntur. [8] Pandorius ab 
inuentore uocata. De quo Vergilius (Ecl. 2,32): 
Pan primus calamos cera coniungere plures
instituit, Pan curat ouis ouiumque magistros. 
Fuit enim apud gentiles deus pastoralis, qui primus dispares calamos ad cantum 
aptauit, et studiosa arte conposuit. 
XXII. DE TERTIA DIVISIONE, QVAE RYTHMICA NVNCVPATVR. [1] Tertia est diuisio 
rythmica, pertinens ad neruos et pulsum, cui dantur species cithararum 
diuersarum, tympanum quoque, cymbalum, sistrum, acetabula aenea et argentea, uel 
alia quae metallico rigore percussa reddunt cum suauitate tinnitum et cetera 
huiuscemodi. [2] Citharae ac psalterii repertor Tubal, ut praedictum est, 
perhibetur. Iuxta opinionem autem Graecorum citharae usus repertus fuisse ab 
Apolline creditur. Forma citharae initio similis fuisse traditur pectori humano, 
quo uti uox a pectore, ita ex ipsa cantus ederetur, appellatamque eadem de 
causa. Nam pectus Dorica lingua KITHARA uocari. [3] Paulatim autem plures eius 
species extiterunt, ut psalteria, lyrae, barbitae, phoenices et pectides, et 
quae dicuntur Indicae, et feriuntur a duobus simul. Item aliae atque aliae, et 
quadrata forma uel trigonali. [4 Chordarum etiam numerus multiplicatus, et 
conmutatum genus. Veteres autem citharam fidiculam uel fidicem nominauerunt, 
quia tam concinunt inter se chordae eius, quam bene conueniat inter quos fides 
sit. Antiqua autem cithara septemchordis erat. Vnde et Vergilius (Aen. 6,646): 
Septem discrimina uocum. 
[5] Discrimina autem ideo, quod nulla chorda uicinae chordae similem sonum 
reddat. Sed ideo septem chordae, uel quia totam uocem implent, uel quia septem 
motibus sonat caelum. [6] Chordas autem dictas a corde, quia sicut pulsus est 
cordis in pectore, ita pulsus chordae in cithara. Has primus Mercurius 
excogitauit; idemque prior in neruos sonum strinxit. [7] Psalterium, quod uulgo 
canticum dicitur, a psallendo nominatum, quod ad eius uocem chorus consonando 
respondeat. Est autem similitudo citharae barbaricae in modum DELTA literae; sed 
psalterii et citharae haec differentia est, quod psalterium lignum illud 
concauum, unde sonus redditur, superius habet, et deorsum feriuntur chordae, et 
desuper sonant. Cithara uero concauitatem ligni inferius habet. Psalterium autem 
Hebraei decachordon usi sunt propter numerum Decalogi legis. [8] Lyra dicta APO 
TOU LUREIN, id est a uarietate uocum, quod diuersos sonos efficiat. Lyram primum 
a Mercurio inuentam fuisse dicunt, hoc modo. Cum regrediens Nilus in suos meatus 
uaria in campis reliquisset animalia, relicta etiam testudo est. Quae cum 
putrefacta esset, et nerui eius remansissent extenti intra corium, percussa a 
Mercurio sonitum dedit; ad cuius speciem Mercurius lyram fecit et Orpheo 
tradidit, qui eius rei maxime erat studiosus. [9] Vnde existimatur eadem arte 
non feras tantum, sed et saxa atque siluas cantus modulatione adplicuisse. Hanc 
musici propter studii amorem, et carminis laudem etiam inter sidera suarum 
fabularum commentis conlocatam esse finxerunt. [10] Tympanum est pellis uel 
corium ligno ex una parte extentum. Est enim pars media symphoniae in 
similitudinem cribri. Tympanum autem dictum quod medium est, unde et margaritum 
medium tympanum dicitur; et ipsud, ut symphonia, ad uirgulam percutitur. [11] 
Cymbala acitabula quaedam sunt, quae percussa inuicem se tangunt et faciunt 
sonum. Dicta autem cymbala, quia cum ballematia simul percutiuntur; cum enim 
Graeci dicunt SUN, BALA ballematia. [12] Sistrum ab inuentrice uocatum. Isis 
enim regina Aegyptiorum id genus inuenisse probatur. Iuuenalis (13,93): 
Isis et irato feriat mea lumina sistro. 
Inde et hoc mulieres percutiunt, quia inuentrix huius generis mulier. Vnde et 
apud Amazonas sistro ad bellum feminarum exercitus uocabatur. [13] Tintinabulum 
de sono uocis nomen habet, sicut [et] plausus manuum, stridor ualuarum. [14] 
Symphonia uulgo appellatur lignum cauum ex utraque parte pelle extenta, quam 
uirgulis hinc et inde musici feriunt, fitque in ea ex concordia grauis et acuti 
suauissimus cantus. 
XXIII. DE NVMERIS MVSICIS. [1] Numeros autem secundum musicam ita quaeris. 
Positis extremis, utputa VI et decas dipondius, uides quot monadibus superetur 
VI a XII, et est VI monadibus: ducis per quadratum, sexies seni faciunt XXXVI. 
Coniungis extrema illa prima, VI ad XII, simul efficiunt XVIII. Partiris tricies 
sexies per decas octo, efficit dipondius. Hos iungis cum summa minore, id est 
sexies, erunt VIII et erit medium inter VI et XII. Quapropter VIII superant VI 
duabus monadibus, id est tertia de VI, et superantur VIII a XII quattuor 
monadibus, tertia portione. Qua parte ergo superat, eadem superatur. [2] Sed 
haec ratio quemadmodum in mundo est ex uolubilitate circulorum, ita et in 
microcosmo in tantum praeter uocem ualet, ut sine ipsius perfectione etiam homo 
symphoniis carens non constet. Eiusdem musicae perfectione etiam metra 
consistunt in arsi et thesi, id est eleuatione et positione. 
DE ASTRONOMIA 
XXIV. DE ASTRONOMIAE NOMINE. [1] Astronomia est astrorum lex, quae cursus 
siderum et figuras et habitudines stellarum circa se et circa terram indagabili 
ratione percurrit. 
XXV. DE INVENTORIBVS EIVS. [1] Astronomiam primi Aegyptii inuenerunt. 
Astrologiam uero et natiuitatis obseruantiam Chaldaei primi docuerunt. Abraham 
autem instituisse Aegyptios Astrologiam Iosephus auctor adseuerat. Graeci autem 
dicunt hanc artem ab Atlante prius excogitatam, ideoque dictus est sustinuisse 
caelum. [2] Quisquis autem ille fuit, motu caeli et ratione animi excitatus per 
temporum uices, per astrorum ratos definitosque cursus, per interuallorum spatia 
moderata, considerauit dimensiones quasdam et numeros, quae definiendo ac 
secernendo in ordinem nectens Astrologiam repperit. 
XXVI. DE INSTITVTORIBVS EIVS. [1] In utraque autem lingua diuersorum quidem sunt 
de astronomia scripta uolumina, inter quos tamen Ptolemaeus rex Alexandriae apud 
Graecos praecipuus habetur: hic etiam et canones instituit, quibus cursus 
astrorum inueniatur. 
XXVII. DE DIFFERENTIA ASTRONOMIAE ET ASTROLOGIAE. [1] Inter Astronomiam autem et 
Astrologiam aliquid differt. Nam Astronomia caeli conuersionem, ortus, obitus 
motusque siderum continet, uel qua ex causa ita uocentur. Astrologia uero partim 
naturalis, partim superstitiosa est. [2] Naturalis, dum exequitur solis et lunae 
cursus, uel stellarum certas temporum stationes. Superstitiosa uero est illa 
quam mathematici sequuntur, qui in stellis auguriantur, quique etiam duodecim 
caeli signa per singula animae uel corporis membra disponunt, siderumque cursu 
natiuitates hominum et mores praedicare conantur. 
XXVIII. DE ASTRONOMIAE RATIONE. [1] Astronomiae ratio modis plurimis constat. 
Definit enim quid sit mundus, quid [sit] caelum, quid sphaerae situs et cursus, 
quid axis caeli et poli, quae sint climata caeli, qui cursus solis et lunae 
atque astrorum, et cetera. 
XXIX. DE MVNDO ET EIVS NOMINE. [1] Mundus est is qui constat ex caelo, [et] 
terra et mare cunctisque sideribus. Qui ideo mundus est appellatus, quia semper 
in motu est; nulla enim requies eius elementis concessa est. 
XXX. DE FORMA MVNDI. [1] Forma mundi ita demonstratur. Nam quemadmodum erigitur 
mundus in septentrionalem plagam, ita declinatur in australem. Caput autem eius 
et quasi facies orientalis regio est, ultima pars septentrionalis est. 
XXXI. DE CAELO ET EIVS NOMINE. [1] Caelum philosophi rotundum, uolubile atque 
ardens esse dixerunt; uocatumque hoc nomine, eo quod tamquam uas caelatum 
inpressa signa habeat stellarum. [2] Distinxit enim eum Deus claris luminibus, 
et inpleuit sole scilicet et lunae orbe fulgenti, et astrorum micantium 
splendentibus signis adornauit. Hoc autem Graece OURANOS dicitur APO TOU 
ORASTHAI, id est a uidendo, eo quod aer perspicuus sit et ad speculandum purior. 

XXXII. DE SPHAERAE CAELESTIS SITV. [1] Sphaera caeli est species quaedam in 
rotundo formata, cuius centrum terra est ex omnibus partibus aequaliter 
conclusa. Hanc sphaeram nec principium habere dicunt nec terminum, ideo quod in 
rotundum, quasi circulus, unde incipiat uel ubi desinat non facile 
conprehendatur. [2] Philosophi autem mundi septem caelos, id est planetas, 
globorum consono motu introduxerunt, quorum orbibus conexa memorant omnia, quos 
sibi innexos et uelut insertos uersari retro, et [e] contrario ceteris motu 
ferri arbitrantur. 
XXXIII. DE EIVSDEM SPHAERAE MOTV. [1] Sphaerae motus duobus axibus uoluitur, 
quorum unus est septentrionalis, qui numquam occidit, appellaturque Boreus; 
alter Australis, qui numquam uidetur, et Austronotius dicitur. [2] His duobus 
polis moueri sphaeram caeli dicunt, et cum motu eius sidera in ea fixa ab 
oriente usque ad occidentem circuire, septentrionibus breuiores gyros iuxta 
cardinem peragentibus. 
XXXIV. DE EIVSDEM SPHAERAE CVRSV. [1] Sphaera caeli ab oriente et occidente 
semel in die et nocte uertitur uiginti quattuor horarum spatiis, quibus sol 
cursum suum super terras et sub terras sua uolubilitate concludit. 
XXXV. DE CELERITATE CAELI. [1] Tanta celeritate sphaera caeli dicitur currere 
ut, nisi aduersus praecipitem eius cursum astra currerent, qui eam remorarent, 
mundi ruinam faceret. 
XXXVI. DE AXE CAELI. [1] Axis est septentrionis linea recta, quae per mediam 
pilam sphaerae tendit; et dicta axis quod in ea sphaera ut rota uoluitur, uel 
quia ibi plaustrum est. 
XXXVII. DE CAELESTIBVS POLIS. [1] Poli sunt circuli, qui currunt per axem. Horum 
alter est Septentrionalis, qui numquam occidit, appellaturque Boreus; alter 
Australis, qui numquam uidetur, et Austronotius dicitur; et dicti poli quod sint 
axium cycli ex usu plaustrorum, a poliendo scilicet nominati; sed polus Boreus 
semper uidetur, Austronotius numquam, quia dextra caeli altiora sunt, pressa 
Austri. 
XXXVIII. DE CARDINIBVS CAELI. [1] Cardines caeli extremae partes sunt axis. Et 
dictae cardines eo, quod per eos uertitur caelum, uel quia sicut cor uoluuntur. 
XXXIX. DE CONVEXIS CAELI. [1] Conuexa autem caeli extrema eius sunt, a curuitate 
dicta, ut est illud: 
Conuexum quotiens cludit nox humida caelum. 
Conuexum enim curuum est, quasi conuersum seu inclinatum, et in modum circuli 
flexum. 
XL. DE IANVIS CAELI. [1] Ianuae caeli duae sunt, oriens et occasus. Nam una 
porta sol procedit, alia se recipit. 
XLI. DE GEMINA FACIE CAELI. [1] Facies caeli uel caput orientalis regio, ultima 
septentrionalis. De qua Lucanus (4,106): 
Sic mundi pars ima iacet, quam Zona niualis
perpetuaeque premunt hiemes. 
XLII. DE QVATTVOR PARTIBVS CAELI. [1] Climata caeli, id est plagae uel partes, 
quattuor sunt, ex quibus prima pars orientalis est, unde aliquae stellae 
oriuntur. Secunda occidentalis, ubi nobis aliquae stellae occidunt. Tertia 
septentrionalis, ubi sol peruenit in diebus maioribus. Quarta australis, ubi sol 
peruenit noctibus maioribus. [2] Oriens autem ab exortu solis est nuncupatus. 
Occidens, quod diem faciat occidere atque interire. Abscondit enim lumen mundo 
et tenebras supcrinducit. Septentrio autem a septem stellis axis uocatus, quae 
in ipso reuolutae rotantur. Hic proprie et uertex dicitur eo quod uertitur. [3] 
Meridies autem uocata, uel quia ibi sol facit medium diem quasi medidies, uel 
quia tunc purius micat aether. Merum enim purum dicitur. [4] Sunt et alia septem 
climata caeli, quasi septem lineae ab oriente in occidentem, sub quibus et mores 
hominum dispares atque animalia specialiter diuersa nascuntur, quae uocata sunt 
a locis quibusdam famosis; quorum primum est Merois, secundum Syene, tertium 
Catachoras, id est Africa, quartum Rhodus, quintum Hellespontus, sextum 
Mesopontum, septimum Borusthenes. 
XLIII. DE HEMISPHAERIIS. [1] Haemisphaeria dimidia pars sphaerae est. 
Hemisphaerion supra terra est ea pars caeli quae a nobis tota uidetur; 
Hemisphaerion sub terra est quae uideri non potest, quam diu sub terra fuerit. 
XLIV. DE QVINQVE CIRCVLIS CAELI. [1] Zonae caeli quinque sunt, quarum 
distinctionibus quaedam partes temperie sua incoluntur, quaedam inmanitate 
frigoris aut caloris inhabitabiles existunt. Quae ideo zonae uel circuli 
appellantur, eo quod in circumductione sphaerae existunt. [2] Quorum primus 
circulus ideo ARKTIKOS appellatur, eo quod intra eum Arctorum signa inclusa 
prospiciuntur. Secundus circulus, THERINOS qui TROPIKOS dicitur, quia in eo 
circulo sol Aquilonis finibus aestatem faciens ultra eum circulum non transit, 
sed statim reuertitur; et inde TROPIKOS appellatur. [3] Tertius circulus 
EMERINOS, qui a Latinis ideo aequinoctialis appellatur, eo quod sol, cum ad eum 
orbem peruenerit, aequinoctium facit. EMERINOS enim Latine dies dicitur atque 
nox, quo circulo dimidia sphaerae pars constituta prespicitur. Quartus autem 
circulus ANTARKTIKOS uocatus eo quod contrarius sit circulo, quem ARKTIKON 
nominamus. [4] Quintus circulus CHEIMERINOS TROPIKOS, qui a Latinis hiemalis 
siue brumalis appellatur, ideo quia sol cum ad eum circulum peruenerit, hiemem 
his, qui ad Aquilonem sunt, facit, et aestatem his, qui in Austri partibus 
conmorantur. 
XLV. DE ZODIACO CIRCVLO. [1] Zodiacus [autem] circulus [est], qui ex linearum 
quinque angulis, [et] ex una linea constat. 
XLVI. DE CANDIDO CIRCVLO. [1] Lacteus circulus uia est, quae in sphaera uidetur, 
a candore dicta, quia alba est. Quam aliqui dicunt uiam esse qua circuit sol, et 
ex splendoris ipsius transitu ita lucere. 
XLVII. DE MAGNITVDINE SOLIS. [1] Magnitudo solis fortior terrae est, unde et 
eodem momento, quum oritur, et orienti simul et occidenti aequaliter apparet. 
Quod uero tamquam cubitalis nobis uidetur, considerare oportet quantum sol 
distat a terris, quae longitudo facit ut paruus uideatur a nobis. 
XLVIII. DE MAGNITVDINE LVNAE. [1] Magnitudo quoque lunae minor fertur esse quam 
solis. Nam dum sol superior sit a luna, et tamen a nobis maior quam luna 
uidetur, iam si prope nos accessisset, multo maior quam luna conspiceretur. 
Sicut autem sol fortior est terrae, ita terra fortior [est] lunae per aliquam 
quantitatem. 
XLIX. DE NATVRA SOLIS. [1] Sol dum igneus sit, prae nimio motu conuersionis suae 
amplius incalescit. Cuius ignem dicunt philosophi aqua nutriri, et e contrario 
elemento uirtutem luminis et caloris accipere. Vnde uidemus eum saepius madidum 
atque rorantem. 
L. DE CVRSV SOLIS. [1] Solem per se ipsum moueri, non cum mundo uerti. Nam si 
fixus caelo maneret, omnes dies et noctes aequales existerent; sed quoniam alio 
loco cras occasurum, alio occidisse hesterno uidemus, apparet eum per se ipsum 
moueri, non cum mundo uerti. Spatiis enim inaequalibus orbes annuos conficit 
propter temporum mutationes. Oriens diem facit, occidens noctem inducit. [2] Nam 
uadens longius ad meridiem hiemem facit, ut hibernis humoribus ac pruinis terra 
pinguescat. Accedens propius ad septentrionem aestatem reddit, ut fruges 
maturitate durentur, et quae sunt in humidis incocta, feruefacta mitescant. 
LI. DE EFFECTV SOLIS. [1] Sol oriens diem facit, occidens noctem inducit; nam 
dies est sol super terras, nox est sol sub terras. Ex ipso enim sunt horae: ex 
ipso dies, cum ascenderit: ex ipso etiam nox, cum occiderit: ex ipso menses et 
anni numerantur; ex ipso uicissitudines temporum fiunt. [2] Quando autem per 
meridiem currit, uicinior terrae est; quando uero iuxta septentrionem, sublimis 
attollitur. [Cui ideo Deus diuersa cursus instituit loca et tempora, ne, dum 
semper in isdem moraretur locis, cottidiano uapore eius consumeret; sed ut 
Clemens ait: 'Cursus diuersos accipit, quibus aeris temperies pro ratione 
temporum dispensatur, et ordo uicissitudinum permutationumque seruatur. Nam dum 
ad superiora conscenderit, uer temperat: ubi ad summum uenerit, aestiuos 
accendit calores: decedens rursus autumni temperiem reddit. Vbi uero ad 
inferiorem redit circulum, ex glaciali conpage caeli rigorem nobis hiberni 
frigoris derelinquit.'] (sequitur figura circularis, quae in medio habet medium 
[est] mundi, circa autem stationes solis sic inscriptas: hic ortus solis in 
natale Domini; sexta hora diei; occasus in natale Domini; occasus in 
aequinoctio; occasus solis in natale Iohannis; semper media nox; ortus solis in 
natale Iohannis; hic ortus solis in aequinoctio.) 
LII. DE ITINERE SOLIS. [1] Sol oriens per meridiem iter habet. Qui postquam ad 
occasum uenerit et Oceano se tinxerit, per incognitas sub terra uias uadit et 
rursus ad orientem recurrit. 
LIII. DE LVMINE LVNAE. [1] Lunam quidam philosophi dicunt proprium lumen habere, 
globique eius unam partem esse lucifluam, aliam uero obscuram, [ita: (sequitur 
figura)] et paulatim se uertendo diuersas formas efficere. [2] Alii e contra 
aiunt lunam non suum lumen habere, sed solis radiis inluminari. Vnde et eclipsim 
patitur, si inter ipsam et solem umbra terrae interueniat. [Sol enim illi loco 
superior est. Hinc euenit ut, quando sub illo est, parte superiore luceat, 
inferiore uero, quam habet ad terras, obscura sit.] 
LIV. DE FORMIS LVNAE. [1] Prima figura lunae bicornis est, ita (sequitur 
figura). Secunda sectilis [habet, ita] (seq. figura). Tertia dimidia [habet ita] 
(seq. figura). Quarta plena [ita] (seq. figura). Quinta iterum dimidia [ex 
maiore] [ita] (seq. figura). Sexta iterum sectilis [ita] (seq. figura). Septima 
bicornis [ita] (seq. figura). [2] Septima autem semis et uicesima secunda semis 
in suo orbe mediae sunt (seq. figura). Ceterae [autem] pro portione sunt. 
LV. DE INTERLVNIO LVNAE. [1] Interlunium lunae est tempus illud inter 
deficientem et nascentem lunam. Est autem trigesima dies, quo luna non lucet. 
Quae ideo tunc uideri non potest, quia soli coniuncta obscuratur; sed eodem 
momento renascens paulatim ab eo recedendo uidetur. 
LVI. DE CVRSV LVNAE. [1] Luna amissi ac recepti luminis uicibus menstrua spatia 
moderat. Quae ideo obliquo incedit cursu et non recto, ut sol, scilicet ne 
incidat in centrum terrae et frequenter patiatur eclipsim. [2] Vicinus est enim 
eius circulus terrae. Crescens autem orientem cornibus spectat, decrescens 
occidentem: merito, quia occasura et amissura est lumen. 
LVII. DE VICINITATE LVNAE AD TERRAS. [1] Luna uicinior est terris quam sol. Inde 
et breuiori orbe celerius peragit cursum suum. Nam iter, quod sol in diebus 
trecentis sexaginta quinque peragit, ista per triginta dies percurrit. Vnde et 
antiqui menses in luna, annos autem in solis cursum posuerunt. 
LVIII. DE ECLIPSI SOLIS. [1] Eclipsis solis est, quotiens luna trigesima ad 
eandem lineam, qua sol uehitur, peruenit, eique se obiiciens solem obscurat. Nam 
deficere nobis sol uidetur, dum illi orbis lunae opponitur. 
LIX. DE ECLIPSI LVNAE. [1] Eclipsis lunae est, quotiens in umbram terrae luna 
incurrit. Non enim suum lumen habere, sed a sole inluminari putatur, unde et 
defectum patitur si inter ipsam et solem umbra terrae interueniat. [2] Patitur 
autem hoc quinta decima luna eo usque, quam diu centrum atque umbram obstantis 
terrae exeat uideatque solem, uel a sole uideatur. 
LX. DE DIFFERENTIA STELLARVM, SIDERVM, ET ASTRORVM. [1] Stellae et sidera et 
astra inter se differunt. Nam stella est quaelibet singularis. Sidera uero sunt 
stellis plurimis facta, ut Hyades, Pleiades. Astra autem stellae grandes, ut 
Orion, Bootes. Sed haec nomina scriptores confundunt, et astra pro stellis et 
stellas pro sideribus ponunt. 
LXI. DE LVMINE STELLARVM. [1] Stellas non habere proprium lumen, sed a sole 
inluminari dicuntur, sicut et luna. 
LXII. DE STELLARVM SITV. [1] Stellae inmobiles sunt et cum caelo fixae perpetuo 
motu feruntur, neque cadunt per diem, sed solis splendore obscurantur. 
LXIII. DE STELLARVM CVRSV. [1] Sidera aut feruntur, aut mouentur. Feruntur, quae 
caelo fixa sunt et cum caelo uoluuntur. Mouentur uero quaedam [sicut] planetae, 
id est erraticae, quae cursus suos uagos certa tamen definitione conficiunt. 
LXIV. DE VARIO CVRSV STELLARVM. [1] Stellae pro eo, quod per diuersos orbes 
caelestium planetarum feruntur, quaedam celerius exortae serius occidunt: 
quaedam tardius exortae citius ad occasum perueniunt: aliae pariter oriuntur et 
non simul occidunt: omnes autem suo tempore ad cursum proprium reuertuntur. 
LXV. DE STELLARVM INTERVALLIS. [1] Stellae inter se diuersis interualiis distant 
a terra, propterea dispari claritate magis minusue nostris oculis apparent. Nam 
multae maiores sunt his quas uidemus conspicuas, sed longius positae paruae 
uidentur a nobis. 
LXVI. DE CIRCVLARI NVMERO STELLARVM. [1] Numerus circularis stellarum est, per 
quod cognosci dicitur in quanto tempore circulum suum unaquaeque stella 
percurrat, siue per longitudinem, siue per latitudinem. [2] Nam Luna totannis 
fertur explere circulum suum, Mercurius annis XX, Lucifer annis IX, Sol annis 
XIX, Vesper [annis] XV, Phaethon annis XII, Saturnus [annis] XXX. Quibus 
peractis ad reuersionem circuli sui isdem signis et partibus reuertuntur. [3] 
Quaedam sidera radiis solis praepedita anomala fiunt, aut retrograda, aut 
stationaria, iuxta quod et poeta meminit dicens (Lucan. 10,201): 
Sol tempora diuidit aeui:
mutat nocte diem, radiisque potentibus astra
ire uetat, cursusque uagos ratione moratur. 
LXVII. DE STELLIS PLANETIS. [1] Quaedam stellae ideo planetae dicuntur, id est 
errantes, quia per totum mundum uario motu discurrunt. Vnde pro eo, quod errant, 
retrograda dicuntur, uel anomala efficiuntur, id est, quando particulas addunt 
et detrahunt. Ceterum quando tantum detrahunt, retrograda dicuntur; stationem 
autem faciunt, quando stant. 
LXVIII. DE PRAECEDENTIA ET ANTEGRADATIONE STELLARVM. [1] Praecedentia uel 
antegradatio stellarum est, dum stella motum suum agere uidetur, et aliquid 
praeter consuetudinem praecedit. 
LXIX. DE REMOTIONE VEL RETROGRADATIONE STELLARVM. [1] Remotio uel retrogradatio 
stellarum est, in quo stella, dum motum suum agat, simul et retrorsum moueri 
uidetur. 
LXX. DE STATV STELLARVM. [1] Status stellarum est, qua dum stella semper 
mouetur, tamen in aliquibus locis stare uidentur. 
LXXI. DE NOMINIBVS STELLARVM, QVIBVS EX CAVSIS NOMINA ACCEPERVNT. [1] Sol 
appellatus eo quod solus appareat, obscuratis fulgore suo cunctis sideribus. [2] 
Luna dicta quasi Lucina, ablata media syllaba. De qua Vergilius (Ecl. 4,10): 
Casta faue Lucina. 
Sumpsit autem nomen per deriuationem a solis luce, eo quod ab eo lumen accipiat, 
acceptum reddat. [3] Stellae dictae a stando, quia fixae stant semper in caelo 
nec cadunt. Nam quod uidemus [e] caelo stellas quasi labi, non sunt stellae, sed 
igniculi ab aethere lapsi; qui fiunt, dum uentus altiora petens aethereum ignem 
secum trahit, qui tractu suo imitatur stellas cadentes. Nam stellae cadere non 
possunt: inmobiles enim, ut praedictum est, sunt, et cum caelo fixae feruntur. 
[4] Sidera dicta, quod ea nauigantes considerando dirigunt ad cursum consilium, 
ne fallacibus undis aut uentis alibi deducantur. Quaedam autem stellae idcirco 
signa dicuntur, quia ea nautae obseruant in gubernandis remigiis, contemplantes 
aciem fulgoremque eorum, quibus rebus status caeli futurus ostenditur. [5] Sed 
et omnes homines ea intendunt ad praeuidendas aeris qualitates per aestatem et 
hiemem uernalemque temperiem. Ortu enim uel occasu suo certis stationibus 
temporum qualitatem significant. [6] Signorum primus Arcton, qui in axe fixus 
septem stellis in se reuolutis rotatur. Nomen est Graecum, quod Latine dicitur 
ursa; quae quia in modum plaustri uertitur, nostri eam Septentrionem dixerunt. 
[7] Triones enim proprie sunt boues aratorii, dicti eo quod terram terant, quasi 
teriones. Septentriones autem non occidere axis uicinitas facit, quia in eo 
sunt. [8] Arctophylax dictus, quod Arcton, id est Helicem Vrsam, sequitur. 
Eundem et Booten dixerunt, eo quod plaustro haeret: signum multis spectabile 
stellis, inter quas Arcturus est. [9] Arcturus sidus est post caudam maioris 
ursae posita in signo Bootae. Vnde Arcturus dictus est, quasi ARKTOU OURA, quia 
Bootis praecordiis conlocata est. Oritur autem autumnali tempore. [10] Orion 
austro ante Tauri uestigia fulget, et dictus Orion ab urina, id est ab 
inundatione aquarum. Tempore enim hiemis obortus mare et terras aquis ac 
tempestatibus turbat. [11] Hunc Latini Iugulam uocant, quod sit armatus, ut 
gladius, et stellarum luce terribilis atque clarissimus; in quo si haec fulgent 
omnia, serenitas portenditur, si obscuratur his acies, tempestas cernitur 
inminere. [12] Hyades dictae APO TOU UEIN, id est a suco et pluuiis. Nam pluuiae 
Graece UETOS dicitur. Ortu quippe suo efficiunt pluuias. Vnde et eas Latini 
suculas appellauerunt, quia, quando nascuntur, pluuiarum signa monstrantur. De 
quibus Vergilius (Aen. 1,744): 
Arcturum pluuiasque Hyadas. 
Sunt autem septem in fronte Tauri, et oriuntur tempore uernali. [13] Pliades a 
pluralitate dictae, quia pluralitatem Gracci APO TOU PLEISTON appellant. Sunt 
enim stellae septem ante genua Tauri; ex quibus sex uidentur, nam latet una. Has 
Latini Vergilias dicunt a temporis significatione, quod est uer, quando 
exoriuntur. Nam occasu suo hiemem, ortu aestatem, primaeque nauigationis tempus 
ostendunt. [14] Canicula stella, quae et Sirius dicitur, aestiuis mensibus in 
medio centro caeli est: et dum sol ad eam ascenderit, coniuncta cum sole 
duplicatur calor ipsius, et dissoluuntur corpora et uaporantur. Vnde et ex ipsa 
stella dies caniculares dicuntur, quando et molestae sunt purgationes. [15] 
Canis autem uocatur propter quod corpora morbo afficiat, uel propter flammae 
candorem, quod eiusmodi sit ut prae ceteris lucere uideatur. Itaque quo magis 
eam cognoscerent, Sirion appellasse. [16] Cometes stella est dicta eo quod comas 
luminis ex se fundat. Quod genus sideris quando apparuerit, aut pestilentiam, 
aut famem, aut bella significat. [17] Cometae autem Latine crinitae appellantur, 
quia in modum crinium flammas spargunt; quas Stoici dicunt esse ultra triginta, 
quarum nomina et effectus quidam Astrologi scripserunt. [18] Lucifer dictus eo 
quod inter omnia sidera plus lucem ferat; est autem unus ex planetis. Hic 
proprie et iubar dicitur eo quod iubas lucis effundat, sed et splendor solis ac 
lunae et stellarum iubar uocatur, quod in modum iubae radii ipsorum extendantur. 
[19] Vesperus stella [est] occidentalis, quam cognominatam perhibent ab Hespero 
Hispaniae rege. Est autem et ipsa ex quinque stellis planetis, noctem ducens et 
solem sequens. Fertur autem quod haec stella oriens luciferum, occidens uesperum 
facit. De qua Statius (Theb. 6,241): 
Et alterno dependitur unus in ortu. 
[20] Planetae stellae sunt quae non sunt fixae in caelo, ut reliquae, sed in 
aere feruntur. Dictae autem planetae APO TES PLANES, id est ab errore. Nam 
interdum in austrum, interdum in septentrionem, plerumque contra mundum, 
nonnumquam cum mundo feruntur. Quarum nomina Graeca sunt Phaethon, Phaenon, 
Pyrion, Hesperus, Stilbon. [21] Has Romani nominibus deorum suorum, id est 
Iouis, Saturni, Martis, Veneris, atque Mercurii sacrauerunt. Decepti enim et 
decipere uolentes in eorum adulationem, qui sibi aliquid secundum amorem 
praestitissent, sidera ostendebant in caelo, dicentes quod Iouis esset illud 
sidus et illud Mercurii: et concepta est opinio uanitatis. Hanc opinionem 
erroris diabolus confirmauit, Christus euertit. [22] Iam uero illa, quae ab 
ipsis gentilibus signa dicuntur, in quibus et animantium imago de stellis 
formatur, ut Arcton, [ut] Aries, Taurus, Libra et huiusmodi alia; hi, qui sidera 
peruiderunt, in numerum stellarum speciem corporis superstitiosa uanitate 
permoti finxerunt, ex causis quibusdam deorum suorum et imagines et nomina 
conformantes. [23] Nam Arietem primum signum, cui, ut Librae, mediam mundi 
lineam tradunt, propter Ammonem Iouem ideo uocauerunt, in cuius capite, qui 
simulacra faciunt, arietis cornua fingunt. [24] Quod signum gentiles ideo inter 
signa primum constituerunt, quia in Martio mense, qui est anni principium, solem 
in eo signo cursum suum agere dicunt. Sed et Taurum inter sidera conlocant, et 
ipsum in honorem Iouis, eo quod in bouem sit fabulose conuersus, quando Europam 
transuexit. [25] Castorem quoque et Pollucem post mortem inter notissima sidera 
constituere: quod signum Gemini dicunt. [26] Cancrum quoque inde dixerunt, eo 
quod cum ad id signum mense Iunio sol uenerit, retrograditur in modum cancri, 
breuioresque dies facit. Hoc enim animal incertam habet primam partem, denique 
ad utramque partem gressum dirigit, ita ut prior pars sit posterior et posterior 
prior. [27] Leonem in Graecia ingentem Hercules occidit, et propter uirtutem 
suam hunc inter duodecim signa constituit. Hoc signum sol cum adtigerit, nimium 
calorem mundo reddit, et annuos flatus Etesias facit. [28] Virginis etiam signum 
idcirco intra astra conlocauerunt, propter quod isdem diebus, in quibus per eum 
sol decurrit, terra exusta solis ardore nihil pariat. Est enim hoc tempus 
canicularium dierum. [29] Libram autem uocauerunt ab aequalitate mensis ipsius, 
quia VIII kal. Octobres sol per illud signum currens aequinoctium facit. Vnde et 
Lucanus (4,58): 
Ad iustae pondera librae. 
[30] Scorpium quoque et Sagittarium propter fulgura mensis ipsius appellauerunt. 
Sagittarius uir equinis cruribus deformatus, cuius sagittam et arcum adiungunt, 
ut ex eo mensis ipsius fulmina demonstrarentur. Vnde et sagittarius est uocatus. 
[31] Capricorni figuram ideo inter sidera finxerunt, propter capr[e]am Iouis 
nutricem; cuius posteriorem partem corporis in effigiem piscis ideo formauerunt, 
ut pluuias eiusdem temporis designarent, quas solet idem mensis plerumque in 
extremis habere. [32] Porro Aquarium et Piscem ab imbribus temporum uocauerunt, 
quod hieme, quando in his signis sol uehitur, maiores pluuiae profunduntur. Et 
miranda dementia gentilium, qui non solum pisces, sed etiam arietes et hircos et 
tauros, ursas et canes et cancros et scorpiones in caelum transtulerunt. Nam et 
aquilam et cignum propter Iouis fabulas inter caeli astra eius memoriae causa 
conlocauerunt. [33] Perseum quoque et uxorem eius Andromedam, posteaquam sunt 
mortui, in caelum receptos esse crediderunt; ita ut imagines eorum stellis 
designarent, eorumque appellare nominibus non erubescerent. [34] Aurigam etiam 
Ericthonium in caeli astra conlocauerunt, propter quod uidissent eum primum 
quadrigas iunxisse. Mirati sunt enim ingenium eius ad imitationem Solis 
accessisse, et propter hoc nomen eius post mortem inter sidera posuerunt. [35] 
Sic Callisto, Lycaonis regis filia, dum a Ioue compressa et fabulose a Iunone in 
ursae fuisset speciem uersa, quae Graece ARKTOS appellatur, post interfectionem 
ipsius nomen eius Iouis cum filio in stellis Septentrionalibus transtulit, 
eamque Arcton, filium autem eius Arctophylax appellauit. [36] Sic Lyra pro 
Mercurio in caelum locata; sic Centaurus Chiron, propter quod nutrierit 
Aesculapium et Achillem, inter astra dinumeratus est. [37] Sed quolibet modo 
superstitionis haec ab hominibus nuncupentur, sunt tamen sidera quae Deus in 
mundi principio condidit, ac certo motu distinguere tempora ordinauit. [38] 
Horum igitur signorum obseruationes, uel geneses, uel cetera superstitiosa, quae 
se ad cognitionem siderum coniungunt, id est ad notitiam fatorum, et fidei 
nostrae sine dubitatione contraria sunt, sic ignorari debent a Christianis, ut 
nec scripta esse uideantur. [39] Sed nonnulli siderum pulcritudine et claritate 
perlecti in lapsus stellarum caecatis mentibus conruerunt, ita ut per 
subputationes noxias, quae mathesis dicitur, euentus rerum praescire posse 
conentur: quos non solum Christianae religionis doctores, sed etiam gentilium 
Plato, Aristoteles, atque alii rerum ueritate conmoti concordi sententia 
damnauerunt, dicentes confusionem rerum potius de tali persuasione generari. 
[40] Nam sicut genus humanum ad uarios actus nascendi necessitate premerentur, 
cur aut laudem mereantur boni aut mali legum percipiant ultionem? Et quamuis 
ipsi non fuerint caelesti sapientiae dediti, ueritatis tamen testimonio errores 
eorum merito perculerunt. [41] Ordo autem iste septem saecularium disciplinarum 
ideo a Philosophis usque ad astra perductus est, scilicet ut animos saeculari 
sapientia implicatos a terrenis rebus abducerent, et in superna contemplatione 
conlocarent. 

LIBER IV - DE MEDICINA. 
I. DE MEDICINA. [1] Medicina est quae corporis uel tuetur uel restaurat salutem: 
cuius materia uersatur in morbis et uulneribus. [2] Ad hanc itaque pertinent non 
ea tantum quae ars eorum exhibet, qui proprie Medici nominantur, sed etiam cibus 
et potus, tegmen et tegumen. Defensio denique omnis atque munitio, qua [sanum] 
nostrum corpus aduersus externos ictus casusque seruatur. 
II. DE NOMINE EIVS. [1] Nomen autem Medicinae a modo, id est temperamento, 
inpositum aestimatur, ut non satis, sed paulatim adhibeatur. Nam in multo 
contristatur natura, mediocriter autem gaudet. Vnde et qui pigmenta et antidota 
satis uel assidue biberint, uexantur. Inmoderatio enim omnis non salutem, sed 
periculum affert. 
III. DE INVENTORIBVS MEDICINAE. [1] Medicinae autem artis auctor ac repertor 
apud Graecos perhibetur Apollo. Hanc filius eius Aesculapius laude uel opere 
ampliauit. [2] Sed postquam fulminis ictu Aesculapius interiit, interdicta 
fertur medendi cura; et ars simul cum auctore defecit, latuitque per annos pene 
quingentos usque ad tempus Artaxerxis regis Persarum. Tunc eam reuocauit in 
lucem Hippocrates Asclepio patre genitus in insula Coo. 
IV. DE TRIBVS HAERESIBVS MEDICORVM. [1] Hi itaque tres uiri totidem haereses 
inuenerunt. Prima Methodica inuenta est ab Apolline, quae remedia sectatur et 
carmina. Secunda Enpirica, id est experientissima, inuenta est ab Aesculapio, 
quae non indiciorum signis, sed solis constat experimentis. Tertia Logica, id 
est rationalis, inuenta ab Hippocrate. [2] Iste enim discussis aetatum, 
regionum, uel aegritudinum qualitatibus, artis curam rationabiliter perscrutatus 
est, infirmitatum per quam causas ratione adhibita perscrutetur, [curam 
rationabiliter perscrutatus est]. Enpirici enin experientiam solam sectantur: 
Logici experientiae rationem adiungunt: Methodici nec elementorum rationem 
obseruant, nec tempora, nec aetates, nec causas, sed solas morborum substantias. 

V. DE QVATTVOR HVMORIBVS CORPORIS. [1] Sanitas est integritas corporis et 
temperantia naturae ex calido et humido, quod est sanguis; unde et sanitas dicta 
est, quasi sanguinis status. [2] Morbi generali uocabulo omnes passiones 
corporis continentur; quod inde ueteres morbum nominauerunt, ut ipsa 
appellatione mortis uim, quae ex eo nascitur, demonstrarent. Inter sanitatem 
autem et morbum media est curatio, quae nisi morbo congruat, non perducit ad 
sanitatem. [3] Morbi omnes ex quattuor nascuntur humoribus, id est ex sanguine 
et felle, melancholia et phlegmate. [Ex ipsis enim reguntur sani, ex ipsis 
laeduntur infirmi. Dum enim amplius extra cursum naturae creuerint, aegritudines 
faciunt.] Sicut autem quattuor sunt elementa, sic et quattuor humores, et 
unusquisque humor suum elementum imitatur: sanguis aerem, cholera ignem, 
melancholia terram, phlegma aquam. Et sunt quattuor humores, sicut quattuor 
elementa, quae conseruant corpora nostra. [4] Sanguis ex Graeca etymologia 
uocabulum sumpsit, quod uegetetur et sustentetur et uiuat. Choleram Graeci 
uocauerunt, quod.unius diei spatio terminetur; unde et cholera, id est 
fellicula, nominata est, hoc est, fellis effusio. Graeci enim fel CHOLEN dicunt. 
[5] Melancholia dicta ec quod sit ex nigri sanguinis faece admixta abundantia 
fellis. Graeci enim MELAN nigrum uocant, fel autem CHOLEN appellant. [6] Sanguis 
Latine uocatus quod suauis sit, unde et homines, quibus dominatur sanguis, 
dulces et blandi sunt. [7] Phlegma autem dixerunt quod sit frigida. Graeci enim 
rigorem FLEGMONEN appellant. Ex his quattuor humoribus reguntur sani, ex ipsis 
laeduntur infirmi. Dum enim amplius extra cursum naturae creuerint, aegritudines 
faciunt. Ex sanguine autem et felle acutae passiones nascuntur, quas Graeci OXEA 
uocant. Ex phlegmate uero et melancholia ueteres causae procedunt, quas Graeci 
CHRONIA dicunt. 
VI. DE ACVTIS MORBIS. [1] OXEIA est acutus morbus qui aut cito transit aut 
celerius interficit, ut pleurisis, phrenesis. OXU enim acutum apud Graecos et 
uelocem significat. CHRONIA est prolixus corporis morbus qui multis temporibus 
remoratur, ut podagra, pthisis. CHRONOS enim apud Graecos tempus dicitur. 
Quaedam autem passiones ex propriis causis nomen acceperunt. [2] Febris a 
feruore dicta; est enim abundantia caloris. [3] Frenesis appellata siue ab 
inpedimento mentis; Graeci enim mentem FRENAS uocant; seu quod dentibus 
infrendant. Nam frendere est dentes concutere. Est autem perturbatio cum 
exagitatione et dementia ex cholerica ui effecta. [4] Cardia(ca) uocabulum a 
corde sumpsit, dum ex aliquo timore aut dolore afficitur. Cor enim Graeci 
KARDIAN uocant. Est enim cordis passio cum formidabili metu. Lethargia a somno 
uocata. [5] Est enim oppressio cerebri cum obliuione et somno iugi, ueluti 
stertentis. [6] Synanchis a continentia spiritus et praefocatione dicta. Graeci 
enim SUNAGCHEIN continere dicunt. Qui enim hoc uitio laborant, dolore faucium 
praefocantur. [7] Fleumon est feruor stomachi cum extensione atque dolore [siue 
FLEGMONE est inquietudo cum rubore et dolore et tensione et duritia et 
uastitate]. Quae cum coeperit fieri, et febris consequitur. Vnde et dicta est 
FLEGMONE, APO FLEGEI, id est inflammans. Sic enim sentitur et inde nomen 
accepit. [8] Pleurisis est dolor lateris acutus cum febre et sputo 
sanguinolento. Latus enim Graece PLEURA dicitur, unde [et] pleuritica passio 
nomen accepit. [9] Peripleumonia est pulmonis uitium cum dolore uehementi et 
suspirio. Graeci enim pulmonem PLEUMONA uocant, unde et aegritudo dicta est. 
[10] Apoplexia est subita effusio sanguinis, qua suffocati intereunt. Dicta 
autem apoplexia, quod ex letali percussu repentinus casus fiat. Graeci enim 
percussionem APOPLEXIN uocant. [11] Spasmus Latine contractio subita partium aut 
neruorum cum dolore uehementi. Quam passionem a corde nominatam dixerunt, qui in 
nobis principatum uigoris habet. Fit autem duobus modis, aut ex repletione, aut 
ex inanitione. [12] Tetanus maior est contractio neruorum a ceruice ad dorsum. 
Telum lateris dolor est. [13] Dictum autem ita a medicis, quod dolore corpus 
transuerberet, quasi gladius. [14] Ileos dolor intestinarum: Vnde et illa dicta 
sunt. Graece enim �ilios� obuoluere dicitur, quod se intestinae prae dolore 
inuoluant. Hi et turminosi dicuntur, ab intestinarum tormento. [15] UDROFOBIA, 
id est aquae metus. Graeci enim UDOR aquam, FOBON timorem dicunt, unde et Latini 
hunc morbum ab aquae metu lymphaticum uocant. Fit autem [aut] ex canis rabidi 
morsu, aut ex aeris spuma in terra proiecta, quam si homo uel bestia tetigerit, 
aut dementia repletur aut in rabiem uertitur. [16] Carbunculus dictus, quod in 
ortu suo rubens sit, ut ignis, postea niger, ut carbo extinctus. [17] 
Pestilentia est contagium, quod dum unum adprehenderit, celeriter ad plures 
transit. Gignitur enim ex corrupto aere, et in uisceribus penetrando innititur. 
Hoc etsi plerumque per aerias potestates fiat, tamen sine arbitrio omnipotentis 
Dei omnino non fit. [18] Dicta autem pestilentia, quasi pastulentia, quod ueluti 
incendium depascat, ut (Virg. Aen. 5,683): 
Toto descendit corpore pestis. 
Idem et contagium a contingendo, quia quemquem tetigerit, polluit. Ipsa et 
inguina ab inguinum percussione. [19] Eadem et lues a labe et luctu uocata, quae 
tanto acuta est ut non habeat spatium temporis quo aut uita speretur aut mors, 
sed repentinus languor simul cum morte uenit. 
VII. DE CHRONICIS MORBIS. [1] Chronia est prolixus morbus qui multis temporibus 
remoratur, ut podagra, pthisis. CHRONOS enim apud Graecos tempus dicitur. [2] 
Cephalea ex causa uocabulum habet. Capitis enim passio est, et Graeci caput 
KEFALEN uocant. [3] Scothomia ab accidenti nomen sumpsit, quod repentinas 
tenebras ingerat oculis cum uertigine capitis. Vertigo autem est quotienscumque 
uentus consurgit, et terram in circuitum mittit. [4] Sic et in uertice hominis 
arteriae et uenae uentositatem ex resoluta humectatione gignunt, et in oculis 
gyrum faciunt. Vnde et uertigo nuncupata est. [5] Epilemsia uocabulum sumsit, 
quod mentem adpendens pariter etiam corpus possideat. Graeci enim adpensionem 
EPILEPSIAN appellant. Fit autem ex melancholico humore, quotiens exuberauerit et 
ad cerebrum conuersus fuerit. Haec passio et caduca uocatur, eo quod cadens 
aeger spasmos patiatur. [6] Hos etiam uulgus lunaticos uocant, quod per lunae 
cursum comitetur eos insidia daemonum. Item et laruatici. Ipse est et morbus 
comitialis, id est maior et diuinus, quo caduci tenentur. Cui tanta uis est ut 
homo ualens concidat spumetque. [7] Comitialis autem dictus, quod apud gentiles 
cum comitiorum die cuiquam accidisset, comitia dimittebantur. Erat autem apud 
Romanos comitiorum dies sollennis in kalendis Ianuarii. [8] Mania ab insania uel 
furore uocata. Nam Graecorum uetustas furorem MANIKEN appellabant, siue ab 
iniquitate, quam Graeci �manie� uocauerunt, siue a diuinatione, quia diuinare 
Graece MANEIN dicitur. [9] Melancholia dicta est a nigro felle. Graeci enim 
nigrum MELAN uocant, fel autem CHOLEN appellant. Epilemsia autem in phantasia 
fit; melancholia in ratione; mania in memoria. [10] Typi sunt frigidae febres, 
qui abusiue tipi appellantur ab herba quae in aqua nascitur. Latine forma atque 
status dicitur. Est enim accessionum uel recessionum reuolutio per statuta 
temporum interualla. [11] Reuma Graece, Latine eruptio siue fluor appellatur. 
Catarrhus est fluor reumae iugis ex naribus, quae dum ad fauces uenerit, 
BRAGCHOS uocatur; dum ad thoracem uel pulmonem, PTUSIS dicitur. [12] Coryza est 
quotiens infusio capitis in ossa uenerit narium, et prouocationem fecerit cum 
sternutatione; unde et coryza nomen accepit. [13] Branchos est praefocatio 
faucium a frigido humore. Graeci enim guttur BRAGCHOS dicunt, circa quem fauces 
sunt, quas nos corrupte brancias dicimus. [14] Raucedo amputatio uocis. Haec et 
arteriasis uocatur, eo quod uocem raucam et clausam reddat ab arteriarum 
iniuria. Suspirium nomen sumpsit, quia inspirationis difficultas est, quam 
Graeci DUSPNOIAN dicunt, id est praefocationem. [15] Peripleumonia a pulmonibus 
nomen accepit. Est enim pulmonis tumor cum spumarum sanguinearum effusione. [16] 
Haemoptois emissio sanguinis per ora, unde et nomen accepit. AIMA enim sanguis 
dicitur. [17] Tisis est ulceratio et tumor in pulmonibus, qui in iuuenibus 
facilius uenire solet. FTHISIS autem apud Graecos dicta, quod sit consumtio 
totius corporis. [18] Tussis Graece ab altitudine uocatur, quod a profundo 
pectoris ueniat. Cuius contraria est superior in faucibus, ubi uua titillat. 
[19] Apostoma a collectione nomen accepit. Nam collectiones Graeci apostomas 
uocant. [20] Enpiis dicta ab apostoma intrinsecus uel in latere uel in stomacho 
cum dolore et febribus et tussi et abundantibus spumis et purulentiis. [21] 
Hepaticus morbus e iecoris passione nomen accepit. Graeci enim iecur EPAR 
uocant. [22] Lienosis ab splene uocabulum sumpsit. Graeci enim SPLEN lien 
dicunt. [23] Hydropis nomen sumpsit ab aquoso humore cutis. Nam Graeci UDOR 
aquam uocauerunt. Est enim humor subcutaneus cum inflatione turgente et anhelitu 
foetido. [24] Nefresis a renum languore nomen accepit. Renes enim Graeci NEFROUS 
dicunt. [25] Paralesis dicta a corporis inpensatione, facta ex multa 
infrigidatione, aut in toto corpore, aut in parte. [26] Cacexia nomen sumpsit a 
corporis iniuria [uel habitu]. KACHEXIAN enim malam uexationem Graeci 
uocauerunt. Fit autem haec passio intemperantia aegrotantis, uel curatione mala 
medicaminis; aut post aegritudinem tarda resumptio. [27] Atrofia nomen accepit a 
diminutione corporis. Nam Graeci nutrimenti cessationem ATROFIAN dicunt. Est 
enim tenuitas corporis ex causis latentibus et paulatim conualescentibus. [28] 
Sarcia est superfluum carnis incrementum, quo ultra modum corpora saginantur. 
Graeci enim carnem SARKA uocant. [29] Sciasis uocata a parte corporis, quam 
uexat. Nam uertebrorum ossa, quorum summitas iliorum initio terminatur, Graeci 
ISCHIA uocant. Fit autem de phlegma quotiens descenderit in recta ossa, et 
efficitur ibi glutinatio. [30] Podagram Graeci a retentione pedum dicunt 
nominatam, et a ferali dolore. Siquidem omne, quod inmite fuerit, abusiue 
agreste uocamus. [31] Artriticus morbus ab articulorum passione uocabulum 
sumpsit. [32] Cauculus petra est quae in uesica fit, unde et nomen accepit. 
Gignitur autem ex materia phlegmatica. [33] Stranguria dicta est, eo quod 
stringat urinarum difficultatem. [34] Satiriasis iuge desiderium Veneris cum 
extensione naturalium locorum. Dicta passio a Satyris. [35] Diarria iugis 
uentris cursus sine uomitu. [36] Disinteria est diuisio continuationis, id est 
ulceratio intestini. Dis enim diuisio est, intera intestina. Fit autem 
antecedente fluore, quem Graeci DIARROIAN uocant. [37] Lienteria dicta, quod 
cibum tamquam per lenia intestinae nullis obstantibus faciat prolabi. [38] 
Colica passio nomen sumpsit ab intestino, quem Graeci KOLON appellant. [39] 
Ragadiae dicuntur, eo quod fissurae sint rugis collectae circa orificium. Haec 
et emorroidae a sanguinis fluore dictae. Graeci enim sanguinem AIMA dicunt. 
VIII. DE MORBIS QVI IN SVPERFICIE CORPORIS VIDENTVR. [1] Alopicia est capillorum 
fluor circumscriptis pilis fuluis, aeris qualitatem habentibus: uocata hoc 
nomine a similitudine animalis uulpeculae, quam Graeci ALOPEKA uocant. [2] 
Parotidae sunt duritiae uel collectiones, quae ex febribus aut ex aliquo alio 
nascuntur in aurium uicinitates, unde et PAROTIDES sunt appellatae. OTA enim 
Graece auricula dicitur. [3] Lentigo est uestigia macularum paruula in 
rotunditatem formata, ab specie lenticulae dicta. [4] Erisipela est quem Latini 
sacrum ignem appellant, id est execrandum per antiphrasim. Siquidem in 
superficie rubore flammeo cutes rubescunt. Tunc mutuo rubore quasi ab igni 
uicina inuaduntur loca, ita ut etiam febris excitetur. [5] Serpedo est rubor 
cutis cum pustularum extantia, et nomen sumpsit a serpendo, eo quod serpiat 
membra. [6] Inpetigo est sicca scabies prominens a corpore cum asperitate et 
rotunditate formae. Hanc uulgus sarnam appellant. [7] Prurigo uocata est a 
perurendo et ardendo. [8] Nyctalmos est passio, quae per diem uisus patentibus 
oculis denegatur et nocturnis inruentibus tenebris redhibetur, aut uersa uice, 
ut plerique uolunt, die redditur, nocte negatur. [9] Verrucae aliud sunt: 
satiriasis aliud. Verrucae singulatim sunt, satiriasis uero una fortior, et 
circa ipsam plures inueniuntur. [10] Scabies et lepra. Vtraque passio asperitas 
cutis cum pruritu et squamatione, sed scabies tenuis asperitas et squamatio est. 
Hinc denique nomen accepit, quae ita ueluti purgamenta amittat. Nam scabies 
quasi squamies. [11] Lepra uero asperitas cutis squamosa lepidae herbae similis, 
unde et nomen sumpsit: cuius color nunc in nigredinem uertitur, nunc in alborem, 
nunc in ruborem. In corpore hominis ita lepra dinoscitur: si uariatim inter 
sanas cutis partes color diuersus appareat, aut si ita se ubique diffundat, ut 
omnia unius coloris quamuis adulteri faciat. [12] Elefantiacus morbus dicitur ex 
similitudine elephanti, cuius naturaliter dura pellis et aspera nomen morbo in 
hominibus dedit; quia corporis superficiem similem facit elephantorum cuti, siue 
quia ingens passio est, sicut animal ipsud ex quo deriuatum ducit nomen. [13] 
Hicteris Graeci appellant a cuiusdam animalis nomine, quod sit coloris fellei. 
Hunc morbum Latini arcuatum dicunt, a similitudine caelestis arcus. Auriginem 
uero Varro appellari ait a colore auri. Regium autem morbum inde aestimant 
dictum, quod uino bono et regalibus cibis facilius curetur. [14] Cancer a 
similitudine maritimi animalis uocatum. Vulnus sicut medici dicunt nullis 
medicamentis sanabile. At ergo praecidi solet a corpore membrum, ubi nascitur, 
ut aliquantum diutius uiuat: tamen inde mortem, quamlibet tardius, adfuturam. 
[15] Furunculus est tumor in acutum surgens, dictus quod feruet, quasi 
feruunculus; unde et Graece ANTHRAX dicitur, quod sit ignitus. [16] Ordeolus est 
paruissima ac purulenta collectio in pilis palpebrium constituta, in medio lata 
et ex utroque conducta, hordei granum similans: unde et nomen accepit. [17] 
Oscedo est qua infantum ora exulcerantur, dicta ex languore oscitantium. [18] 
Frenusculi ulcera circa rictum oris, similia his quae fiunt iumentis asperitate 
frenorum. [19] Vlcus putredo ipsa; uulnus, quod ferro fit, quasi ui. Et ulcus, 
quod olet, quasi olcus, unde et ulcera. [20] Pustula est in superficie corporis 
turgida ueluti collectio. [21] Papula est paruissima cutis erectio, 
circumscripta cum rubore; et ideo papula, quasi pupula. [22] Syringio. Sanies 
dicta, quia ex sanguine nascitur. Excitato enim calore uulneris sanguis in 
saniem uertitur. Nam sanies non fit in quocumque loco, nisi ubi sanguis 
aduenerit; quia omne, quod putrescit, nisi calidum et humidum fuerit, quod est 
sanguis, putrefieri non potest. Sanies autem et tabes sibi differunt. Fluere 
enim sanie uiuorum est, tabe mortuorum. [23] Cicatrix est obductio uulneris, 
naturalem colorem partibus seruans: dicta quod obducat uulnera atque obcaecat. 
IX. DE REMEDIIS ET MEDICAMINIBVS. [1] Medicinae curatio spernenda non est. 
Meminimus enim et Esaiam Ezechiae languenti aliquid medicinale mandasse, et 
Paulus apostolus Timotheo modicum uinum prode esse dixit. [2] Curatio autem 
morborum tribus generibus constat: Pharmacia, quam Latini medicamina uocant: 
Chirurgia, quam Latini manuum operationem appellant; manus enim apud Graecos 
CHEIR uocatur: Diaeta, quam Latini regulam nuncupant; est enim obseruatio legis 
et uitae. Sunt autem omni curationi species tres: primum genus diaeticum, 
secundum pharmaceuticum, tertium chirurgicum. Diaeta est obseruatio legis et 
uitae. [3] Pharmacia est medicamentorum curatio. Chirurgia ferramentorum 
incisio; nam ferro exciduntur quae medicamentorum non senserint medicinam. [4] 
Antiquior autem medicina herbis tantum et sucis erat. Talis enim medendi usus 
coepit, deinde ferro et ceteris medicamentis. [5] Omnis autem curatio aut ex 
contrariis aut ex similibus adhibetur. Ex contrariis, ut frigidum calido, uel 
humido siccum; sicut et in homine superbia sanari non potest, nisi humilitate 
sanetur. [6] Ex similibus uero, sicut ligamentum uulneri rotundo rotundum, uel 
oblongo oblongum adponitur. Ligatura enim ipsa non eadem membris et uulneribus 
omnibus, sed similis simili coaptatur, quae duo etiam ipsa adiutoria nominibus 
suis significant. [7] Nam antidotum Graece, Latine ex contrario datum dicitur. 
Contraria enim contrariis medicinae ratione curantur. At contra ex simili, ut 
PIKRA, quae interpretatur amara, quia gustus eius amarus est. Ex conuenienti 
enim nomen accepit, quia amaritudo morbi amaritudine solui solet. [8] Omnia 
autem medicamenta ex propriis causis habent uocabula. Hiera enim dicta quasi 
diuina. Arteriaca, quod apta sint gutturis meatui, et tumores faucium et 
arteriarum leniant. Tiriaca est antidotum serpentinum quo uenena pelluntur, ut 
pestis peste soluatur. Catartica Graece, Latine purgatoria dicuntur. [9] 
Catapotia, eo quod modicum potetur, seu inglutiatur. Diamoron a suco morae nomen 
sumpsit, ex quo conficitur; sicut diacodion, quia ex codia, id est ex papauere 
fit; sicut diaspermaton, quia ex seminibus conponitur. [10] Electuarium uocatum 
eo quod molle sorbeatur. Trociscos dictus quia in modum rotulae deformatur; 
TROCHOS enim Graece rota dicitur. Collyria Latinum sonat, quod uitia oculorum 
detergant. Epitima, eo quod superponatur aliis adiutoriis praecedentibus. [11] 
Cataplasma, eo quod inductio sola sit. Inplastrum, eo quod inducatur. Malagma, 
quod sine igne maceretur et conprehendatur. Enema Graece, Latine relaxatio 
dicitur. Pessaria dicta quod intus iniciantur. [12] Medicinam iumentorum Chiron 
quidam Graecus inuenit. Inde pingitur dimidia parte homo, dimidia equus. Dictus 
autem Chiron APO TOU CHEIRIZESTHAI, quia chirurgus fuit. [13] Creticos dies 
medici uocant, quibus, credo, ex iudicio infirmitatis hoc nomen inpositum est, 
quod quasi iudicent hominem, et sententia sua aut puniant aut liberent. 
X. DE LIBRIS MEDICINALIBVS. [1] Aforismus est sermo breuis, integrum sensum 
propositae rei scribens. [2] Prognostica praeuisio aegritudinum, uocata a 
praenoscendo. Oportet enim medicum et praeterita agnoscere, et praesentia scire, 
et futura praeuidere. [3] Dinamidia, potestas herbarum, id est uis et 
possibilitas. Nam in herbarum cura uis ipsa DUNAMIS dicitur; [4] unde et 
dinamidia nuncupatur, ubi eorum medicinae scribuntur. Butanicum herbarum dicitur 
quod ibi herbae notentur. 
XI. DE INSTRVMENTIS MEDICORVM. [1] Enchiridion dictum quod manu adstringatur, 
dum plurima contineat ferramenta; CHEIR enim Graece manus uocatur. [2] 
Phlebotomum ab incisione uocatum; nam incisio Graece TOME dicitur. [3] 
Similaria. Angistrum. Spatomele. Guua, quae a Latinis a similitudine cucurbita, 
a suspirio uentosa uocatur. Denique animata spiritu per igniculum, dehinc 
praeciso corpori superposita omne, quod intra cutem uel altius aestuat, siue 
humorem, siue sanguinem, euocat in superficiem. [4] Clistere. Pila a pisendis 
seminibus, id est terendis. Hinc et pigmenta, eo quod in pila et pilo aguntur, 
quasi piligmenta. Est enim pila uas concauum et medicorum aptum usui, in quo 
proprie ptisanae fieri et pigmenta concidi solent. [5] Varro autem refert 
Pilumn[i]um quendam in Italia fuisse, qui pinsendis praefuit aruis, unde [et] 
pilumni et pistores. Ab hoc igitur pilum et pilam inuentam, quibus far pinsitur, 
et ex eius nomine ita appellata. Pilum autem est unde contunditur quidquid in 
pila mittitur. [6] Mortarium, quod ibi iam semina in puluerem redacta et mortua 
condiantur. [7] Coticula est in qua circunducta collyria resoluuntur. Erit enim 
lenis. Nam aspera frangi potius quam resolui collyrium facit. 
XII. DE ODORIBVS ET VNGVENTIS. [1] Odor uocatus ab aere. [2] Thymiama lingua 
Graeca uocatur, quod sit odorabile. Nam thymum dicitur flos qui odorem refert. 
De quo Vergilius (Georg. 4,169): 
Redolentque thymo. 
[3] Incensum dictum quia igne consumitur, dum offertur. Tetraidos formulae 
incensi in longitudinem porrectae, [4] quae fiunt ex quattuor pigmentis. 
Quattuor enim Graece TETTARA, formula EIDOS dicitur. [5] Stacten est incensum 
quod ex pressura manat, dictum a Graecis PARA TO STAZEIN STAKTE, id est 
obtritum. [6] Mirobalanum, quia fit ex glande odorata. De quo Horatius (C. 
3,29,4):  Et Pressa tuis balanus capillis. 
Oleum est purum nullique rei admixtum. Vnguentum uero est omne quod ex communi 
oleo confectum aliarum specierum conmixtione augetur, odoris iucunditatem sumens 
et longius redolens. [7] Vnguenta autem quaedam dicuntur a locis, ut telinum, 
cuius Iulius Caesar meminit, dicens: 
Corpusque suaui telino unguimus. 
Hoc conficiebatur in insula Telo, quae est una ex Cycladibus. [8] Sunt et 
quaedam ab inuentorum nomine, ut amaracinum. Nam quidam tradunt regium quendam 
puerum Amaracum nomine complura unguentorum genera ferentem casu prolapsum esse, 
et maiorem ex commixtione odorem creasse. Vnde nunc optima unguenta amaracina 
dicuntur: sunt autem ex genere florum. [9] Item alia quae [a] materiae suae 
qualitate dicuntur, ut rosaceum a rosa, quiprinum a flore quipro; unde et 
propriae materiae odorem referunt. [10] Ex his quaedam simplicia unguenta sunt, 
quae ex una tantum specie existunt, unde et sui nominis referunt odoratum, ut 
anetinum: est enim sincerum ex oleo et aneto tantum. Conposita autem sunt quae 
pluribus admixtis fiunt; unde et nominis sui odorem non habent, quia 
obtinentibus aliis, quae admiscentur, incertum odorem ducunt. Cerotum. 
Calasticum. Marciatum. 
XIII. DE INITIO MEDICINAE. [1] Quaeritur a quibusdam quare inter ceteras 
liberales disciplinas Medicinae ars non contineatur. Propterea, quia illae 
singulares continent causas, ista uero omnium. Nam et Grammaticam medicus scire 
debet, ut intellegere uel exponere possit quae legit. [2] Similiter et 
Rhetoricam, ut ueracibus argumentis ualeat definire quae tractat. Necnon et 
Dialecticam propter infirmitatum causas ratione adhibita perscrutandas atque 
curandas. Sic et Arithmeticam propter numerum horarum in accessionibus et 
periodis dierum. [3] Non aliter et Geometriam propter qualitates regionum et 
locorum situs, in quibus doceat quid quisque obseruare oporteat. Porro Musica 
incognita illi non erit, nam multa sunt quae in aegris hominibus per hanc 
disciplinam facta leguntur; sicut de Dauid legitur, qui ab spiritu inmundo 
Saulem arte modulationis eripuit. Asclepiades quoque medicus phreneticum quendam 
per symphoniam pristinae sanitati restituit. [4] Postremo et Astronomiam notam 
habebit, per quam contempletur rationem astrorum et mutationem temporum. Nam 
sicut ait quidam medicorum, cum ipsorum qualitatibus et nostra corpora 
commutantur. [5] Hinc est quod Medicina secunda Philosophia dicitur. Vtraque 
enim disciplina totum hominem sibi uindicat. Nam sicut per illam anima, ita per 
hanc corpus curatur.

LIBER V - DE LEGIBVS ET TEMPORIBVS. 
I. DE AVCTORIBVS LEGVM. [1] Moyses gentis Hebraicae primus omnium diuinas leges 
sacris litteris explicauit. Phoroneus rex Graecis primus leges iudiciaque 
constituit. [2] Mercurius Trimegistus primus leges Aegyptiis tradidit. Solon 
primus leges Atheniensibus dedit. Lycurgus primus Lacedaemoniis iura ex 
Apollinis auctoritate confinxit. [3] Numa Pompilius, qui Romulo successit in 
regno, primus leges Romanis edidit; deinde cum populus seditiosos magistratus 
ferre non posset, Decemuiros legibus scribendis creauit, qui leges ex libris 
Solonis in Latinum sermonem translatas duodecim tabulis exposuerunt. [4] Fuerunt 
autem hi: Appius Claudius, Genucius, Veterius, Iulius, Manlius, Sulpicius, 
Sextius, Curatius, Romilius, Postumius. Hi Decemuiri legum conscribendarum 
electi sunt. [5] Leges autem redigere in libris primus consul Pompeius 
instituere uoluit, sed non perseuerauit obtrectatorum metu. Deinde Caesar coepit 
[id] facere, sed ante interfectus est. [6] Paulatim autem antiquae leges 
uetustate atque incuria exoleuerunt, quarum etsi nullus iam usus est, notitia 
tamen necessaria uidetur. [7] Nouae a Constantino Caesare coeperunt et reliquis 
succedentibus, erantque per mixtae et inordinatae. Postea Theodosius minor 
Augustus ad similitudinem Gregoriani et Hermogeniani codicem factum 
constitutionum a Constantini temporibus sub proprio cuiusque imperatoris titulo 
disposuit, quem a suo nomine Theodosianum uocauit. 
II. DE LEGIBVS DIVINIS ET HVMANIS. [1] Omnes autem leges aut diuinae sunt, aut 
humanae. Diuinae natura, humanae moribus constant; ideoque haec discrepant, 
quoniam aliae aliis gentibus placent. [2] Fas lex diuina est, ius lex humana. 
Transire per alienum fas est, ius non est. 
III. QVID DIFFERVNT INTER SE IVS, LEGES ET MORES. [1] Ius generale nomen est, 
lex autem iuris est species. Ius autem dictum, quia iustum [est]. Omne autem ius 
legibus et moribus constat. [2] Lex est constitutio scripta. Mos est uetustate 
probata consuetudo, siue lex non scripta. Nam lex a legendo uocata, quia scripta 
est. [3] Mos autem longa consuetudo est de moribus tracta tantundem. Consuetudo 
autem est ius quoddam moribus institutum, quod pro lege suscipitur, cum deficit 
lex: nec differt scriptura an ratione consistat, quando et legem ratio 
commendet. [4] Porro si ratione lex constat, lex erit omne iam quod ratione 
constiterit, dumtaxat quod religioni congruat, quod disciplinae conueniat, quod 
saluti proficiat. Vocata autem consuetudo, quia in communi est usu. 
IV. QVID SIT IVS NATVRALE. [1] Ius autem naturale [est], aut ciuile, aut 
gentium. Ius naturale [est] commune omnium nationum, et quod ubique instinctu 
naturae, non constitutione aliqua habetur; ut uiri et feminae coniunctio, 
liberorum successio et educatio, communis omnium possessio, et omnium una 
libertas, adquisitio eorum quae caelo, terra marique capiuntur. [2] Item 
depositae rei uel commendatae pecuniae restitutio, uiolentiae per uim repulsio. 
Nam hoc, aut si quid huic simile est, numquam iniustum [est], sed naturale 
aequumque habetur. 
V. QVID SIT IVS CIVILE. [1] Ius ciuile est quod quisque populus uel ciuitas sibi 
proprium humana diuinaque causa constituit. 
VI. QVID SIT IVS GENTIVM. [1] Ius gentium est sedium occupatio, aedificatio, 
munitio, bella, captiuitates, seruitutes, postliminia, foedera pacis, indutiae, 
legatorum non uiolandorum religio, conubia inter alienigenas prohibita. Et inde 
ius gentium, quia eo iure omnes fere gentes utuntur. 
VII. QVID SIT IVS MILITARE. [1] Ius militare est belli inferendi sollemnitas, 
foederis faciendi nexus, signo data egressio in hostem uel commissio. Item signo 
dato receptio; item flagitii militaris disciplina, si locus deseratur; item 
stipendiorum modus, dignitatum gradus, praemiorum honor, ueluti cum corona uel 
torques donantur. [2] Item praedae decisio, et [pro] personarum qualitatibus et 
labori iusta diuisio; item principis portio. 
VIII. QVID SIT IVS PVBLICVM. [1] Ius publicum est in sacris et sacerdotibus, in 
magistratibus. 
IX. QVID SIT IVS QVIRITVM. [1] Ius Quiritum est proprie Romanorum, quo nulli 
tenentur nisi Quirites, id est Romani, tamquam de legitimis hereditatibus, de 
cretionibus, de tutelis, de usucapionibus; quae iura apud alium nullum populum 
reperiuntur, sed propria sunt, Romanorum et in eosdem solos a constituta. [2] 
Constat autem ius Quiritum ex legibus et plebiscitis, constitutionibus principum 
et edictis; siue prudentium responsis. 
X. QVID SIT LEX. [1] Lex est constitutio populi, qua maiores natu simul cum 
plebibus aliquid sanxerunt. 
XI. QVID SC1TA PLEBIVM. [1] Scita sunt quae plebes tantum constituunt; et uocata 
scita quod ea plebs sciat, uel quod sciscitatur et rogatur ut fiat. 
XII. QVID SENATVSCONSVLTVM. [1] Senatusconsultum, quod tantum senatores populis 
consulendo decernunt. 
XIII. QVID CONSTITVTIO ET EDICTVM. [1] Constitutio uel edictum, quod rex uel 
imperator constituit uel edicit. 
XIV. QVID RESPONSA PRVDENTVM. [1] Responsa sunt quae iurisconsulti respondere 
dicuntur consulentibus; unde et responsa Pauli dicta. Fuerunt enim quidam 
prudentes et arbitri aequitatis, qui institutiones ciuilis iuris conpositas 
ediderunt, quibus dissidentium lites contentionesque sopirent. 
XV. DE LEGIBVS CONSVLARIBVS ET TRIBVNITIIS. [1] Quaedam etiam leges dicuntur ab 
his qui condiderunt, ut consulares, tribuniciae, Iuliae, Corneliae. Nam [et] sub 
Octauiano Caesare suffecti consules Papius et Poppaeus legem tulerunt, quae a 
nominibus eorum appellatur Papia Poppaea, continens patrum praemia pro 
suscipiendis liberis. [2] Sub eodem quoque imperatore Falcidius tribunus plebis 
legem fecit, ne quis plus [in] extraneis testamento legaret quam ut quarta pars 
superesset heredibus. Ex cuius nomine lex Falcidia nuncupata est. Aquilius 
quoque [legem condidit, quae hactenus Aquilia nuncupatur.] 
XVI. DE LEGE SATVRA. [1] Satura uero lex est quae de pluribus simul rebus 
eloquitur, dicta a copia rerum et quasi a saturitate; unde et saturas scribere 
est poemata uaria condere, ut Horatii, Iuuenalis et Persii. Lex nouella. 
XVII. DE LEGIBVS RHODIIS. [1] Rhodiae leges naualium conmerciorum sunt, ab 
insula Rhodo cognominatae, in qua antiquitus mercatorum usus fuit. 
XVIII. DE PRIVILEGIIS. [1] Priuilegia autem sunt leges priuatorum, quasi 
priuatae leges. Nam priuilegium inde dictum, quod in priuato feratur. 
XIX. QVID POSSIT LEX. [1] Omnis autem lex aut permittit aliquid, ut: 'Vir fortis 
petat praemium,' aut uetat, ut: 'Sacrarum uirginum nuptias nulli petere liceat,' 
aut punit, ut: 'Qui caedem fecerit, capite plectatur.' Eius enim praemio aut 
poena uita moderatur humana. 
XX. QVARE FACTA EST LEX. [1] Factae sunt autem leges ut earum metu humana 
coerceatur audacia, tutaque sit inter inprobos innocentia, et in ipsis inpiis 
formidato supplicio refrenetur nocendi facultas. 
XXI. QVALIS DEBEAT FIERI LEX. [1] Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, 
secundum naturam, secundum consuetudinem patriae, loco temporique conueniens, 
necessaria, utilis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem in captionem 
contineat, nullo priuato commodo, sed pro communi ciuium utilitate conscripta. 
XXII. DE CAVSIS. [1] PRAGMA Graecum est, quod Latine dicitur causa, unde et 
pragmatica negotia dicuntur, et actor causarum et negotiorum pragmaticus 
nuncupatur. 
XXIII. DE TESTIBVS. [1] Testes [sunt quibus ueritas quaeritur in iudicio]. Hos 
quisque ante iudicium sibi placitis alligat, ne cui sit postea liberum aut 
dissimulare aut subtrahere se; unde et alligati appellantur. Item testes dicti 
quod testamento adhiberi solent; sicut signatores, quod testamentum signant. 
XXIV. DE INSTRVMENTIS LEGALIBVS. [1] Voluntas generale nomen omnium legalium 
instrumentorum; quae quia non ui, sed uoluntate procedit, ideo tale nomen 
accepit. [2] Testamentum uocatum quia, nisi testator mortuus fuerit, nec 
confirmari potest nec sciri quid in eo scriptum sit, quia clausum et obsignatum 
est; et inde dictum testamentum, quia non ualet nisi post testatoris monumentum, 
unde et Apostolus (Hebr. 9,17), 'Testamentum,' inquit, 'in mortuis confirmatur.' 
[3] Testamentum sane in Scripturis sanctis non hoc solum dicitur, quod non ualet 
nisi testatoribus mortuis, sed omne pactum et placitum testamentum uocabant. Nam 
Laban et Iacob testamentum fecerunt, quod utique etiam inter uiuos ualeret, et 
in Psalmis legitur (82,6): 'Aduersum te testamentum disposuerunt,' hoc est, 
pactum; et innumerabilia talia. [4] Tabulae testamenti ideo appellatae sunt, 
quia ante chartae et membranarum usum in dolatis tabulis non solum testamenta, 
sed etiam epistolarum alloquia scribebantur; unde et portitores earum tabellarii 
uocabantur. [5] Testamentum iuris ciuilis est quinque testium subscriptione 
firmatum. [6] Testamentum iuris praetorii est septem testium signis signatum: 
sed illud apud ciues fit, inde ciuile; istud apud praetores, inde iuris 
praetorii. Testamentum autem signare notare est, id est ut notum sit quod 
scriptum est. [7] Holographum testamentum est manu auctoris totum conscriptum 
atque subscriptum; unde et nomen accepit. Graeci enim OLON totum, GRAFEN 
litteram dicunt. [8] Inritum testamentum est, si is qui testauit capite 
diminutus est, aut si non rite factum sit. [9] Inofficiosum testamentum est, 
quod frustra liberis exheredatis sine officio naturalis pietatis in extraneas 
personas redactum est. [10] Ruptum testamentum inde uocatur, eo quod nascente 
postumo, neque exheredato nominatim, neque herede instituto, disrumpitur. [11] 
Suppressum testamentum est, quod in fraude heredum uel legatariorum seu 
libertorum non est palam prolatum: quod si non latet, tamen si praedictis 
personis non proferatur, supprimi tamen uidetur. [12] Nuncupatio est, quam in 
tabulis cerisque testator recitat, dicens: 'Haec ut in his tabulis cerisque 
scripta sunt, ita dico, ita lego: itaque uos, ciues Romani, testimonium mihi 
perhibete,' et hoc dicitur nuncupatio: nuncupare est enim palam nominare et 
confirmare. [13] Ius liberorum est coniugum sine liberis inuicem pro loco 
pignorum hereditatis alterna conscriptio. [14] Codicillum, ut ueteres aiunt, 
sine dubio ab auctore dictum, qui hoc scripturae genus instituit. Est autem 
scriptura nullam indigens sollemnitatem uerborum, sed solam testatoris 
uoluntatem qualicumque scripturae significatione expressam. Cuius beneficio 
uoluntatibus defunctorum constat esse subuentum propter legalium uerborum 
difficultatem, aut certe propter necessitatem adhibendorum sollemnium, ita ut 
qui scribit titulum eiusdem scripturae codicillum uocet. Sicut autem codicillus 
fit uice testamenti, ita epistola uice codicillorum. [15] Cretio est certus 
dierum numerus, in quo institutus heres aut adit hereditatem, aut finito tempore 
cretionis excluditur, nec liberum illi est ultra capiendae hereditatis. [16] 
Cretio autem appellata quasi decretio, id est decernere uel constituere, ut 
puta: 'ille heres mihi esto': additurque, 'cernitoque infra dies tot.' 
Adeundarum autem hereditatum centesimus statutus erat dies, quibus non esset 
cretio addita. [17] Fideicommissum dictum, ut fiat quod a defuncto committitur. 
Nam fides dicta eo quod fiat; quod tamen non in directis uerbis, sed precatiuis 
exposcitur. [18] Pactum dicitur inter partes ex pace conueniens scriptura, 
legibus ac moribus conprobata; et dictum pactum quasi ex pace factum, ab eo quod 
est paco, unde et pepigit. [19] Placitum quoque similiter ab eo, quod placeat. 
Alii dicunt pactum esse quod uolens quisque facit; placitum uero etiam nolens 
conpellitur, ueluti quando quisque paratus sit in iudicio ad respondendum; quod 
nemo potest dicere pactum, sed placitum. [20] Mandatum dictum, quod olim in 
commisso negotio alter alteri manum dabat. [21] Ratum uero, quasi rationabile et 
rectum, unde et qui pollicetur dicit: 'Ratum esse profiteor', hoc est, firmum 
atque perpetuum. [22] Rite autem esse non recte, sed ex more. Chirographum. 
Cautio. [23] Emtio et uenditio est rerum commutatio atque contractus ex 
conuenientia ueniens. [24] Emtio autem dicta, quod a me tibi sit: uenditio quasi 
uenundatio, id est a nundinis. [25] Donatio est cuiuslibet rei transactio. 
Dictam autem dicunt donationem quasi doni actionem, et dotem quasi do item. 
Praecedente enim in nuptiis donatione, dos sequitur. [26] Nam antiquus nuptiarum 
erat ritus quo se maritus et uxor inuicem emebant, ne uideretur uxor ancilla, 
sicut habemus in iure. Inde est quod praecedente donatione uiri sequitur dos 
uxoris. [27] Donatio usufructuaria ideo dicitur, quod donator ex ea usum fructum 
adhuc retinet, seruato cui donatum est iure. [28] Donatio directa ideo 
nuncupatur, quia et iure et usu statim transit in alterum, nec ultra aliquid 
inde ad ius donatoris retorquetur. [29] Condiciones proprie testium sunt, et 
dictae condiciones a condicendo, quasi condiciones, quia non ibi testis unus 
iurat, sed duo uel plures. Non enim in unius ore, sed in duorum aut trium 
testium stat omne uerbum. Item condiciones, quod inter se conueniat sermo 
testium, quasi condictiones. [30] Stipulatio est promissio uel sponsio; unde et 
promissores stipulatores uocantur. Dicta autem stipulatio ab stipula. Veteres 
enim, quando sibi aliquid promittebant, stipulam tenentes frangebant, quam 
iterum iungentes sponsiones suas agnoscebant [siue quod stipulum iuxta Paulum 
iuridicum firmum appellauerunt]. [31] Sacramentum est pignus sponsionis; uocatum 
autem sacramentum, quia uiolare quod quisque promittit perfidiae est. 
XXV. DE REBVS. [1] Hereditas est res quae morte alicuius ad quempiam peruenit, 
uel legata testamento, uel possessione retenta. Dicta autem hereditas a rebus 
aditis, siue ab aere, quia qui possidet agrum et censum soluit; �inde et res.� 
[2] Res sunt quae in nostro iure consistunt. Iura autem sunt quae a nobis iuste 
possidentur nec aliena sunt. [3] Dicta autem res a recte habendo, ius a iuste 
possidendo. Hoc enim iure possidetur quod iuste, hoc iuste quod bene. Quod autem 
male possidetur, alienum est. Male autem possidet qui uel sua male utitur uel 
aliena praesumit. Possidet autem iuste qui non inretitur cupiditate. Qui autem 
cupiditate tenetur, possessus est, non possessor. [4] Bona sunt honestorum seu 
nobilium, quae proinde bona dicuntur, ut non habeant turpem usum, sed ea homines 
ad res bonas utantur. [5] Peculium proprie minorum est personarum siue seruorum. 
Nam peculium est quod pater uel dominus filium suum uel seruum pro suo tractare 
patitur. Peculium autem a pecudibus dictum, in quibus ueterum constabat uniuersa 
substantia. [6] Bonorum possessio est ius possessionis, certo ordine certoque 
titulo adquisita. [7] Intestata hereditas est quae testamento scripta non est, 
aut, si scripta sit, iure tamen nequaquam est adita. [8] Caduca inde dicitur, 
quia eius heredes ceciderunt. [9] Familia herciscunda est diuisio hereditatis 
inter heredes. Herciscunda enim apud ueteres diuisio nuncupabatur. [10] Communi 
diuidendo est inter eos quibus communis res est, quae actio iubet postulantibus 
his arbitrum dari, cuius arbitratu res diuidatur. [11] Finium regundorum actio 
dicta eo quod per eam regantur fines utrique, ne dissipentur, dummodo non 
angustiore quinque pedum loco ea controuersia sit. [12] Locatio est res ad usum 
data cum definitione mercedis. [13] Conductio est res in usum accepta cum 
constituta mercede. [14] Res credita est quae in obligationem ita deducta est, 
ut ex tempore, quo contrahebatur, certum sit eam deberi. [15] Vsura est 
incrementum fenoris, ab usu aeris crediti nuncupata. [16] Commod(at)um est id 
quod nostri iuris est et ad alterum temporaliter translatum est cum modo 
temporis, quamdiu apud eum sit, unde et commod(at)um dictum est. [17] Precarium 
est dum prece creditor rogatus permittit debitorem in possessione fundi sibi 
obligati demorari, et ex eo fructus capere. Et dictum precarium quia prece 
aditur, quasi precadium, R pro D littera commutata. [18] Mutuum appellatum est 
quia id, quod a me tibi datur, ex meo tuum fit. [19] Depositum est pignus 
commendatum ad tempus, quasi diu positum. Deponere autem quis uidetur, cum 
aliquid metu furti, incendii, naufragii, apud alium custodiae causa deponit. 
[20] Interest autem in loquendi usu inter pignus et arram. Nam pignus est quod 
datur propter rem creditam, quae dum redditur, statim pignus aufertur. Arra uero 
est, quae primum pro re bonae fidei contractu empta, ex parte datur, et postea 
conpletur. [21] Est enim arra conplenda, non auferenda; unde qui habet arram non 
reddit sicut pignus, sed desiderat plenitudinem; et dicta arra a re, pro qua 
traditur. 
Item inter pignus, fiduciam et hypothecam hoc interest. [22] Pignus enim est 
quod propter rem creditam obligatur, cuius rei possessionem solam ad tempus 
consequitur creditor. Ceterum dominium penes debitorem est. [23] Fiducia est, 
cum res aliqua sumendae mutuae pecuniae gratia uel mancipatur uel in iure 
ceditur. [24] Hypotheca est, cum res commodatur sine depositione pignoris, pacto 
uel cautione sola interueniente. [25] Momentum dictum a temporis breuitate, ut 
[quam cito] quam statim saluo negotio reformetur, nec in ullam moram produci 
debeat quod repetitur; sicut nec ullum spatium est momenti, cuius tam breuis est 
temporis punctus ut in aliquam moram nullo modo producatur. [26] Instrumentum 
est unde aliquid construimus, ut cultrus, calamus, ascia. [27] Instructum, quod 
per instrumentum efficitur, ut baculus, codex, tabula. [28] Vsus, quem in re 
instructa utimur, ut in baculo innitere, in codice legere, in tabula iudere; sed 
et ipse fructus agrorum, quia eo utimur, usus uocatur. Haec sunt illa tria. [29] 
Vsusfructus autem uocatus quia solo usu habetur eius fructus, manente apud alium 
iure. [30] Vsucapio est adeptio dominii per continuationem iustae possessionis, 
uel biennii aut alicuius temporis. [31] Mancipatio dicta est quia manu res 
capitur. Vnde oportet eum, qui mancipio accipit, conprehendere id ipsum, quod ei 
mancipio datur. [32] Cessio est propriae rei concessio, sicut est illud: 'Cedo 
iure propinquitatis.' Cedere enim dicimus quasi concedere, id est, quae propria 
sunt; nam aliena restituimus, non cedimus. Nam cedere proprie dicitur, qui 
contra ueritatem alteri consentit, ut Cicero (Ligar. 7,22): 'Cessit' inquit 
'amplissimi uiri auctoritati, uel potius paruit.' [33] Interdictum est quod a 
iudice non in perpetuum, sed pro reformando momento ad tempus interim dicitur, 
salua propositione actionis eius. [34] Pretium uocatum eo quod prius eum damus, 
ut pro eius uice rem, quam adpetimus, possidere debeamus. [35] Commercium dictum 
a mercibus, quo nomine res uenales appellamus. Vnde mercatus dicitur coetus 
multorum hominum, qui res uendere uel emere solent. [36] Integri restitutio est 
causae uel rei reparatio. Causa redintegratur, quae ui potestatis expleta non 
est. [37] Res redintegratur, quae ui potestatis ablata atque extorta est. 
XXVI. DE CRIMINIBVS IN LEGE CONSCRIPTIS. [1] Crimen a carendo nomen: ut furtum, 
falsitas et cetera, quae non occidunt, sed infamant. [2] Facinus dictum a 
faciendo malum, quod noceat alteri. [3] Flagitium a flagitando corruptelam 
libidinis, qua noceat sibi. [4] Haec sunt duo genera omnium peccatorum. Vis est 
uirtus potestatis, per quam causa siue res uel aufertur uel extorquetur. [5] Vis 
priuata est, si quisque ante iudicium armatis hominibus quemquam a suo deiecerit 
uel expugnauerit. [6] Vis publica est, si quis ciuem ante populum uel iudicem 
uel regem appellantem necauerit, aut torserit siue uerberauerit uel uinxerit. 
[7] Dolus est mentis calliditas, ab eo quod deludat. Aliud enim agit, et aliud 
simulat. Petronius aliter existimat dicens: 'Quid est, iudices, dolus? Nimirum 
ubi aliquid factum est quod legi dolet. Habetis dolum, accipite nunc malum.' [8] 
Calumnia est iurgium alienae litis, a caluendo, id est decipiendo dicta. [9] 
Falsitas appellata a fando aliud quam uerum est. [10] Iniuria est iniustitia. 
Hinc est apud Comicos (? Plaut. Mil. 436): 'Iniuria's'; qui audet aliquid contra 
ordinem iuris. [11] Seditio dicitur dissensio ciuium, quod seorsum alii ad alios 
eunt. Nam hi maxime turbatione rerum et tumultu gaudent. [12] Sacrilegium 
proprie est sacrarum rerum furtum. Postea et in idolorum cultu haesit hoc nomen. 
[13] Adulterium est inlusio alieni coniugii, quod, quia alterius torum 
commaculauit, adulterii nomen accepit. [14] Stuprum. Raptus proprie est 
inlicitus coitus, a conrumpendo dictus; unde et qui 'rapto potitur,' stupro 
fruitur. [15] Homicidii uocabulum conpositum est ex homine et caede. Qui enim 
caedem in hominem fecisse conpertus erat, homicidam ueteres appellabant. [16] 
Parricidii actio non solum in eum dabatur qui parentem, id est uel patrem uel 
matrem interemisset, sed et in eum qui fratrem occiderat; et dictum parricidium 
quasi parentis caedem. [17] Interneciuum iudicium in eum dabatur qui falsum 
testamentum fecerat et ob id hominem occiderat. Accusatorem eius possessio 
bonorum sequebatur. Interneciui autem significatio est, quasi quaedam hominis 
enectio. Nam praepositionem inter pro e ponebant. Naeuius (trag. 52): 'Mare 
interbibere'; et Plautus (frag. 87): 'Interluere mare': id est, ebibere et 
eluere. [18] Furtum est rei alienae clandestina contrectatio, a furuo, id est 
fusco uocatum, quia in obscuro fit. Furtum autum capitale crimen apud maiores 
fuit ante poenam quadrupli. [19] Peruasio est rei alienae manifesta praesumptio. 
Furtum autem earum rerum fit, quae de loco in locum transferri possunt: peruasio 
autem et earum quae transferuntur et earum quae inmobilia sunt. [20] Infitiatio 
est negatio debitae rei, cum a creditore deposcitur. Idem et abiuratio, id est 
rei creditae abnegatio. [21] Ambitus iudicium in eum est, qui largitione honorem 
capit et ambit, amissurus dignitatem, quam munere inuadit. [22] Peculatus 
iudicium in eos datur qui fraudem aerario faciunt, pecuniamque publicam 
interuertunt. Nam a pecunia peculatum esse dictum. Non autem sic iudicatur 
furtum rei publicae, sicut rei priuatae. Nam ille sic iudicatur ut sacrilegus, 
quia fur est sacrorum. [23] Repetundarum accusatur, qui pecunias a sociis cepit. 
In hoc iudicio reus si ante moriatur, in bona eius iudicium redditur. [24] 
Incesti iudicium in uirgines sacratas uel propinquas sanguine constitutum est. 
Qui enim talibus miscuntur incesti, id est incasti habentur. [25] Maiestatis 
reatu tenentur hi qui regiam maiestatem laeserunt uel uiolauerunt, uel qui 
rempublicam prodiderunt uel cum hostibus consenserunt. [26] Piaculum dictum pro 
eo quod expiari potest; commissa sunt enim quae erant quoquo ordine expianda. 
XXVII. DE POENIS IN LEGIBVS CONSTITVTIS. [1] Dupliciter malum appellatur: unum, 
quod homo facit, alterum, quod patitur. Quod facit, peccatum est; quod patitur, 
poena. Malum autem tunc plenum est, cum et praeteritum est et inpendet, ut sit 
et dolor et metus. [2] Poena dicta quod puniat. Est autem epithetum nomen, et 
sine adiectione non habet plenum sensum: adicis poena carceris, poena exilii, 
poena mortis, et inples sensum. [3] Supplicium proprie dictum non qui quoquo 
modo punitur, sed ita damnatur ut bona eius consecrentur et in publico 
redigantur. Nam supplicia dicebantur supplicamenta. Et supplicium dicitur, de 
cuius damnatione delibatur aliquid Deo; unde et supplicare. [4] Octo genera 
poenarum in legibus contineri Tullius scribit: id est damnum, uincula, uerbera, 
talionem, ignominiam, exilium, seruitutem et mortem. His namque poenis 
uindicatur omne perpetratum peccatum. [5] Damnum a diminutione rei uocatum. [6] 
Vincula a uinciendo, id est artando dicta, eo quod constringant atque retineant; 
uel quia ui ligant. [7] Conpedes dicti quia continent pedes. [8] Peducae sunt 
laquei quibus pedes inlaqueantur, dictae a pedibus capiendis. [9] Catenae autem, 
quod capiendo teneant utraque uestigia, ne progrediantur. Item catenae, quod se 
capiendo teneant plurimis nodis. [10] Manicae sunt uincula quibus manus 
capiuntur; licet et manicae tunicarum sunt. [11] Nerui. [12] Boia est torques 
damnatorum, quasi iugum in boue ex genere uinculorum est. [13] Carcer, in quo 
custodiuntur noxii. Et dictus carcer quod eo homines coerceantur includanturque, 
quasi arcer, ab arcendo scilicet. Locum autem in quo seruantur noxii, carcerem 
dicimus numero tantum singulari; unde uero emittuntur quadrigae, carceres 
uocamus numero tantum plurali. [14] Verbera dicta, quia cum agitantur, aerem 
uerberant. Hinc flagra et plagae et flagella, quia cum flatu et strepitu in 
corpore sonant. Nam plagae, quasi flagae; sed plagae et flagra primae positionis 
sunt, flagella autem per diminutionem dicta. [15] Anguilla est qua coercentur in 
scholis pueri, quae uulgo scotica dicitur. [16] Fustes sunt quibus iuuenes pro 
criminibus feriuntur, appellati quod praefixi in fossis stent; quos palos 
rustici uocant. [17] Vectes dicti quod manibus uectentur, unde ostia saxaque 
uelluntur; sed hi ad poenas legum non pertinent. [18] Virgae sunt summitates 
frondium arborumque, dictae quod uirides sint, uel quod uim habeant arguendi; 
quae si lenis fuerit, uirga est; si certe nodosa uel aculeata, scorpio 
rectissimo nomine, quia arcuato uulnere in corpus infigitur. [19] Ictus proprie 
flagellorum sunt, ab agitando uocati. [20] Vngulae dictae quod effodiant. Haec 
et fidiculae, quia his rei in eculeo torquentur, ut fides inueniatur. [21] 
Eculeus autem dictus quod extendat. [22] Tormenta uero, quod torquendo mentem 
inueniant. [23] Est et latomia supplicii genus ad uerberandum aptum, inuentum a 
Tarquinio Superbo ad poenam sceleratorum. Iste enim prior latomias, tormenta, 
fustes, metalla atque exilia adinuenit, et ipse prior regibus exilium meruit. 
[24] Talio est similitudo uindictae, ut taliter quis patiatur ut fecit. Hoc enim 
et natura et lege est institutum, ut 'laedentem similis uindicta sequatur.' Vnde 
et illud est legis (Matth. 5,38): 'Ocutum pro oculo, dentem pro dente.' Talio 
autem non solum ad iniuriam referendam, sed etiam pro beneficio reddendo 
ponitur. Est enim communis sermo et iniuriae et beneficentiae. [25] Ignominium, 
eo quod desinat habere honestatis nomen is qui in aliquo crimine deprehenditur. 
Dictum est autem ignominium quasi sine nomine, sicut ignarus sine scientia, 
sicut ignobilis sine nobilitate. [26] Hoc quoque et infamium, quasi sine bona 
fama. Fama autem dicta quia fando, id est loquendo, peruagatur per traduces 
linguarum et aurium serpens. Est autem nomen et bonarum rerum et malarum. Nam 
fama felicitatis interdum est, ut illud, 'inlustris fama,' quod laus est: 
malarum, ut Vergilius (Aen. 4,174): 
Fama, malum qua non aliud uelocius ullum. 
[27] Fama autem nomen certilocum non habet, quia plurimum mendax est, adiciens 
multa uel demutans de ueritate: quae tamdiu uiuit, quamdiu non probat. At ubi 
probaueris, esse cessat, et exinde res nominatur, non fama. [28] Exilium dictum 
quasi extra solum. Nam exul dicitur qui extra solum est. Vnde postliminium 
redeuntibus, hoc est de exilio reducendis, qui sunt eiecti in iniuria, id est 
extra limen patriae. Diuiditur autem exilium in relegatis et deportatis. [29] 
Relegatus est, quem bona sua sequuntur: deportatus, quem non sequuntur. [30] 
Proscriptio exilii procul damnatio, quasi porro scriptio. Item proscriptus, quia 
palam scriptus. [31] Metallum est ubi exules depo(r)tantur ad eruendam uenam 
marmoraque secanda in crustis. [32] Seruitus a seruando uocata. Apud antiquos 
enim qui in bello a morte seruabantur, serui uocabantur. Haec est sola malorum 
omnium postrema, quae liberis omni supplicio grauior est; nam ubi libertas 
periit, una ibi perierunt et omnia. [33] Mortium uero diuersi casus, ex quibus 
crux uel patibulum, in quo homines adpensi cruciantur uel patiuntur; unde et 
nomina habent. [34] Patibulum enim uulgo furca dicitur, quasi ferens caput. 
Suspensum enim et stranguilatum ex eo exanimat; sed patibuli minor poena quam 
crucis. Nam patibulum adpensos statim exanimat, crux autem subfixos diu cruciat; 
unde et in Euangelio latronibus, ut morerentur et de ligno ante sabbatum 
deponerentur, crura confracta sunt, quia ligno suspensi cito mori non poterant. 
[35] In ipso quoque genere necis differt. Crudelius est enim in aqua spiritum 
torquentes extingui, ignibus uri, frigore et fame necari, canibus et bestiis 
exponi. Nam ferro mori aetas quoque maior optauit. Gladius enim sine grauiore 
cruciatu conpendiosa morte uitam finire nouit. [36] Culleum est parricidale 
uasculum ab occulendo, id est claudendo dictum. Est autem uter ex corio factus, 
in quo parricidae cum simio et gallo et serpente inclusi in mare praecipitantur. 
Omnium autem istarum mortium genus animaduersio nominatur. [37] Animaduersio 
enim est, quando iudex reum punit; et dicitur animaduertere, id est animum illuc 
aduertere, intendere utique ad puniendum reum, quia iudex est. [38] Ideo autem 
Romani aquam et ignem interdicebant quibusdam damnatis, quia aer et aqua cunctis 
patent et omnibus data sunt; ut illi non fruerentur quod omnibus per naturam 
concessum est. 
XXVIII. DE CHRONICAE VOCABVLO. [1] Chronica Graece dicitur quae Latine temporum 
series appellatur, qualem apud Graecos Eusebius Caesariensis episcopus edidit, 
et Hieronymus presbyter in Latinam linguam conuertit. CHRONOS enim Graece, 
Latine tempus interpretatur. 
XXIX. DE MOMENTIS ET HORIS. [1] Tempora autem momentis, horis, diebus, mensibus, 
annis, lustris, saeculis, aetatibus diuiduntur. Momentum est minimum atque 
angustissimum tempus, a motu siderum dictum. [2] Est enim extremitas horae in 
breuibus interuallis, cum aliquid sibi cedit atque succedit. Hora Graecum nomen 
est, et tamen Latinum sonat. Hora enim finis est temporis, sicut et ora sunt 
finis mans, fluuiorum, uestimentorum. 
XXX. DE DIEBVS. [1] Dies est praesentia solis, siue sol supra terras, sicut nox 
sol sub terris. Vt enim dies aut nox sit, causa est aut supra terram sol, aut 
sub terris. Dies legitimus uiginti quattuor horarum, usque dum dies et nox 
spatia sui cursus ab oriente usque ad alium orientalem solem caeli uolubilitate 
concludat. Abusiue autem dies unus est spatium ab oriente sole usque ad 
occidentem. [2] Sunt autem diei spatia duo, interdianum atque nocturnum; et est 
dies quidem horarum uiginti quattuor, spatium autem horarum duodecim. [3] 
Vocatus autem dies a parte meliore. Vnde et in usu est ut sine commemoratione 
noctis numerum dicamus dierum, sicut et in lege diuina scriptum est (Genes. 
1,5): 'Factum est uespere et mane dies unus.' [4] Dies secundum Aegyptios 
inchoat ab occasu solis: secundum Persas ab ortu solis: secundum Athenienses a 
sexta hora diei; secundum Romanos a media nocte. Vnde et tunc gallicinium est, 
quorum uox diei ostendit praeconium, quando et mesonyctius afflatus fit. [5] 
Dies dicti a diis, quorum nomina Romani quibusdam sideribus sacrauerunt. Primum 
enim diem a Sole appellauerunt, qui princeps est omniun siderum, sicut et idem 
dies caput est cunctorum dierum. [6] Secundum a Luna, quae Soli et splendore et 
magnitudine proxima est, et ex eo mutuat lumen. Tertium ab stella Martis, quae 
Vesper uocatur. Quartum ab stella Mercurii, quam quidam candidum circulum 
dicunt. [7] Quintum ab stella Iouis, quam Phaethontem aiunt. Sextum a Veneris 
stella, quam Luciferum asserunt, quae inter omnia sidera plus lucis habet. 
Septimus ab stella Saturni, quae sexto caelo locata triginta annis fertur 
explere cursum suum. [8] Proinde autem ex his septem stellis nomina dierum 
gentiles dederunt, eo quod per eosdem aliquid sibi effici existimarent, dicentes 
habere a Sole spiritum, a Luna corpus, a Mercurio ingenium et linguam, a Venere 
uoluptatem, a Marte sanguinem, a Ioue temperantiam, a Saturno humorem. Talis 
quippe extitit gentilium stultitia, qui sibi finxerunt tam ridiculosa figmenta. 
[9] Apud Hebraeos autem dies prima una sabbati dicitur, qui apud nos dies 
dominicus est, quem gentiles Soli dicauerunt. Secunda sabbati secunda feria, 
quem saeculares diem Lunae uocant. Tertia sabbati tertia feria, quem diem illi 
Martis uocant. Quarta sabbati quarta feria, qui Mercurii dies dicitur a paganis. 
[10] Quinta sabbati quinta feria est, id est quintus a die dominico, qui apud 
gentiles Iouis uocatur. Sexta sabbati sexta feria dicitur, qui apud eosdem 
paganos Veneris nuncupatur. Sabbatum autem septimus a dominico dies est, quem 
gentiles Saturno dicauerunt et Saturni nominauerunt. Sabbatum autem ex Hebraeo 
in Latinum requies interpretatur, eo quod Deus in eo requieuisset ab omnibus 
operibus suis. [11] Melius autem in uocabulis dierum de ore Christiano ritus 
loquendi ecclesiasticus procedit. Tamen si quem forte consuetudo traxerit, ut 
illud exeat ex ore quod inprobat corde, intellegat illos omnes, de quorum 
nominibus appellati sunt hi dies, homines fuisse: et propter beneficia quaedam 
mortalia, quia plurimum potuerunt et eminuerunt in hoc saeculo, delati sunt eis 
ab amatoribus suis diuini honores et in diebus et in sideribus; sed primum a 
nominibus hominum sidera nuncupata, et a sideribus dies sunt appellati. [12] A 
fando autem feriae nuncupatae sunt, quod sit in eis nobis tempus dictionis, id 
est in diuino uel humano officio fari. Sed ex his festos dies hominum causa 
institutos, feriatos diuinorum sacrorum. [13] Partes diei tres sunt: mane, 
meridies et suprema. [14] Mane lux matura et plena, nec iam crepusculum. Et 
dictum mane a mano; manum enim antiqui bonum dicebant. Quid enim melius luce? 
Alii mane aestimant uocari a Manibus, quorum conuersatio a luna ad terram est. 
Alii putant ab aere, quia manus, id est rarus, est atque perspicuus. [15] 
Meridies dicta quasi medidies, hoc est medius dies; uel quia tunc purior dies 
est. Merum enim purum dicitur. In toto enim die nihil clarius meridie, quando 
sol de medio caelo rutilat et omnem orbem pari claritate inlustrat. [16] Suprema 
est postrema pars diei, quando sol cursum suum in occasum uertit: dicta quod 
superest ad partem ultimam diei. [17] Serum uocatum a clausis seris, quando iam 
nox uenit, ut unusquisque somno tutior sit. [18] Hodie quasi hoc die; et 
quotidie, non cotidie, ut sit quot diebus. [19] Cras quod est postea. [20] 
Hesternum est pridie; et dictum hesternum ab eo quod iam dies ipse sit a nobis 
extraneus et praetereundo alienus. [21] Pridie autem quasi priori die. [22] 
Perendie, id est per ante diem, uel in antecessum, id est prius. 
XXXI. DE NOCTE. [1] Nox a nocendo dicta, eo quod oculis noceat. Quae idcirco 
lunae ac siderum lucem habet, ne indecora esset, et ut consolaretur omnes nocte 
operantes, et ut quibusdam animantibus, quae lucem solis ferre non possunt, ad 
sufficientiam temperaretur. [2] Noctis autem et diei alternatio propter 
uicissitudinem dormiendi uigilandique effecta est, et ut operis diurni laborem 
noctis requies temperet. [3] Noctem autem fieri, aut quia longo itinere lassatur 
sol, et cum ad ultimum caeli spatium peruenit, elanguescit ac tabefactus efflat 
suos ignes; aut quia eadem ui sub terras cogitur qua super terras pertulit 
lumen, et sic umbra terrae noctem facit. Vnde et Vergilius (Aen. 2,250): 
Ruit Oceano nox, 
inuoluens umbra magna terramque polumque. 
[4] Noctis partes septem sunt, id est uesper, crepusculum, conticinium, 
intempestum, gallicinium, matutinum, diluculum. [5] Vesperum ab stella 
occidentali uocatum, quae solem occiduum sequitur et tenebras sequentes 
praecedit. De qua Vergilius (Aen. 1,374): 
Ante diem clauso conponit uesper Olympo. 
[6] Tenebras autem dictas, quod teneant umbras. [7] Crepusculum est dubia lux. 
Nam creperum dubium dicimus, hoc est inter lucem et tenebras. [8] Conticinium 
est quando omnes silent. Conticescere enim silere est. [9] Intempestum est 
medium et inactuosum noctis tempus, quando agi nihil potest et omnia sopore 
quieta sunt. Nam tempus per se non intellegitur, nisi per actus humanos. [10] 
Medium autem noctis actum caret. Ergo intempesta inactuosa, quasi sine tempore, 
hoc est sine actu, per quem dinoscitur tempus; unde est: 'Intempestiue uenisti.' 
Ergo intempesta dicitur quia caret tempora, id est actum. [11] Gallicinium 
propter gallos lucis praenuntios dictum. [12] Matutinum est inter abscessum 
tenebrarum et aurorae aduentum; et dictum matutinum quod hoc tempus inchoante 
mane sit. [13] Diluculum quasi iam incipiens parua diei lux. Haec et aurora, 
quae solem praecedit. [14] Est autem aurora diei clarescentis exordium et primus 
splendor aeris, qui Graece NOS dicitur; quam nos per deriuationem auroram 
uocamus, quasi eororam. Vnde est illud (Virg. Aen. 2,417): 
et laetus Eoos 
Eurus equis. 
et (Virg. Aen. 1,489): 
Eoasque acies. 
XXXII. DE HEBDOMADA. [1] Hebdomada dicta a numero septem dierum, quorum 
repetitione et menses et anni et saecula peraguntur; EPTA enim Graeci septem 
dicunt. Hanc nos septimanam uocamus, quasi septem luces. Nam mane lux est. 
Octauus autem dies idem primus est, ad quem reditur et a quo rursus hebdomadae 
series orditur. 
XXXIII. DE MENSIBVS. [1] Mensis nomen est Graecum de lunae nomine tractum. Luna 
enim MENE Graeco sermone uocatur; unde et apud Hebraeos menses legitimi non ex 
solis circulo, sed ex lunae cursu enumerantur, quod est de noua ad nouam. [2] 
Aegyptii autem primi propter lunae uelociorem cursum, et ne error conputationis 
eius uelocitate accideret, ex solis cursu diem mensis adinuenerunt; quoniam 
tardior solis motus facilius poterat conprehendi. [3] Ianuarius mensis a Iano 
dictus, cuius fuit a gentilibus consecratus; uel quia limes et ianua sit anni. 
Vnde et bifrons idem Ianus pingitur, ut introitus anni et exitus demonstraretur. 
[4] Februarius nuncupatur a Februo, id est PIutone, cui eo mense sacrificabatur. 
Nam Ianuarium diis superis, Februarium diis Manibus Romani consecrauerunt. Ergo 
Februarius a Februo, id est Plutone, non a febre, id est aegritudine nominatus. 
[5] Martius appellatus propter Martem Romanae gentis auctorem, uel quod eo 
tempore cuncta animantia agantur ad marem et ad concumbendi uoluptatem. [6] Idem 
appellatur et mensis nouorum, quia anni initium mensis est Martius. Idem et 
nouum uer ab indiciis scilicet germinum, quia in eo uiridantibus fructibus nouis 
transactorum probatur occasus. [7] Aprilis pro Venere dicitur, quasi Aphrodis; 
Graece enim AFRODITE Venus dicitur; uel quia hoc mense omnia aperiuntur in 
florem, quasi Aperilis. [8] Maius dictus a Maia matre Mercurii; uel a maioribus 
natu, qui erant principes reipublicae. Nam hunc mensem maioribus, sequentem uero 
minoribus Romani consecrauerunt. [9] Vnde et Iunius dicitur. Antea enim populus 
in centurias seniorum et iuniorum diuisus erat. [10] Iulius uero et Augustus de 
honoribus hominum, Iulii et Augusti Caesarum, nuncupati sunt. Nam prius 
Quintilis et Sextilis uocabantur: Quintilis, quia quintus erat a Martio, quem 
principem anni testantur esse Romani; Sextilis similiter, quod sextus. [11] 
September nomen habet a numero et imbre, quia septimus est a Martio et imbres 
habet. Sic et October, Nouember atque December ex numero et imbribus acceperunt 
uocabula; quem numerum decurrentem December finit, pro eo quod denarius numerus 
praecedentes numeros claudit. [12] Kalendas autem, Nonas et Idus propter festos 
dies Romani instituerunt; uel propter officia magistratuum. In his enim diebus 
conueniebatur in urbibus. [13] Quidam autem Kalendas a colendo appellari 
existimant. Apud ueteres enim omnium mensuum principia colebantur, sicut et apud 
Hebraeos. Idus autem plerique Latinorum ab edendo dictum putant, quod hi dies 
apud ueteres epularum essent. [14] Nonae a nundinis uocatae. Nundinae enim sunt 
publicae conuentiones siue mercimonia. 
XXXIV. DE SOLSTITIIS ET AEQVINOCTIIS. [1] Solstitium dictum quasi solis statio, 
quod tunc sole stante crescant dies uel noctes. Aequinoctium appellatum quod 
tunc dies et nox horarum spatio aequali consistunt. [2] Duo sunt autem 
solstitia: unum aestiuum, VIII Kal. Iul., de quo tempore remeare sol ad 
inferiores incipit circulos; aliud hiemale, VIII Kal. Ian., quo tempore sol 
altiores incipit circulos petere. Vnde hiemalis solstitii dies minimus, sicut 
aestiui maximus inuenitur. [3] Item duo sunt aequinoctia, unum uernale et aliud 
autumnale, quae Graeci ISEMERIAS uocant. Sunt autem haec aequinoctia die VIII 
Kal. Apr. et VIII Kal. Oct., quia annus olim in duas tantum partes diuidebatur, 
hoc est in aestiuum et hiemale solstitium, et in duo hemisphaeria. 
XXXV. DE TEMPORIBVS ANNI. [1] Tempora anni quattuor sunt: uer, aestas, autumnus 
et hiems. Dicta sunt autem tempora a communionis temperamento, quod inuicem se 
humore, siccitate, calore et frigore temperent. Haec et curricula dicuntur, quia 
non stant, sed currunt. [2] Constat autem post factum mundum ex qualitate cursus 
solis tempora in ternos menses fuisse diuisa. Quorum temporum talem ueteres 
faciunt discretionem, ut primo mense uer nouum dicatur, secundo adultum, tertio 
praeceps. [3] Sic [et] aestas in suis tribus mensibus, noua, adulta et praeceps. 
Sic [et] autumnus, nouus, adultus et praeceps. Item hiems, noua, adulta et 
praeceps siue extrema. Vnde est illud (Virg. Georg. 1,340): 
Extremae sub casu hiemis. 
Ver autem dictum quod uiret. Tunc enim post hiemem uestitur tellus herbis, et in 
florem cuncta rumpuntur. [4] Aestas dicitur ab aestu, id est a calore; et aestas 
quasi usta, id est exusta et arida. Nam calor aridus est. [5] Autumnus a 
tempestate uocatus quando et folia arborum cadunt et omnia maturescunt. [6] 
Hiemem ratio hemisphaerii nuncupauit, quia tunc breuiori sol uoluitur circulo. 
Vnde et hoc tempus bruma dicitur, quasi BRACHUS, id est breuis; uel a cibo, quod 
maior sit tunc uescendi appetitus. Edacitas enim Graece BROMA appellatur; unde 
et inbrumarii dicuntur quibus fastidium est ciborum. [7] Hibernus autem inter 
hiemem et uernum est, quasi hieuernus; qui plerumque a parte totum, hiemem, 
significat. Haec tempora singulis etiam caeli partibus adscribuntur. [8] Ver 
quippe orienti datur, quia tunc ex terris omnia oriuntur; aestas uero meridiano, 
eo quod pars eius calore flagrantior sit; hiems septemtrioni, eo quod frigoribus 
et perpetuo gelu torpet; autumnus occiduo, propter quod graues morbos habet, 
unde et tunc omnis folia arborum defluit. Vt autem autumnus abundet morbis, 
facit hoc confinium frigoris et caloris, et conpugnantia inter se contrariorum 
aerum. 
XXXVI. DE ANNIS. [1] Annus est solis anfractus, cum peractis trecentis sexaginta 
quinque diebus ad eadem loca siderum redit. Annus autem dictus quia mensibus in 
se recurrentibus uoluitur. Vnde et anulus [dicitur], quasi annuus, id est 
circulus, quod in se redeat; [ut] Vergilius (Georg. 2,402): 
Atque in se sua per uestigia uoluitur annus. 
[2] Sic enim apud Aegyptios indicabatur ante inuentas litteras picto dracone 
caudam suam mordente, quia in se recurrit. Alii annum dicunt APO TOU 
ANANEOUSTHAI, id est ab innouatione; renouatur enim semper. [3] Tria sunt autem 
genera annorum. Aut enim lunaris annus est triginta dierum; aut solstitialis, 
qui duodecim continet menses; aut magnus, omnibus planetis in eundem locum 
recurrentibus, qui fit post annos solstitiales plurimos. [4] Aera singulorum 
annorum est constituta a Caesare Augusto, quando primum censu exagitato Romanum 
orbem descripsit. Dicta autem aera ex eo, quod omnis orbis aes reddere professus 
est reipublicae. 
XXXVII. DE OLYMPIADIBVS ET LVSTRIS ET IVBILEIS. [1] Olympias apud Graecos 
constituta apud Elidem Graeciae ciuitatem, Eliis agentibus agonem et 
quinquennale certamen, quattuor mediis annis uacantibus; et ob hoc Elidum 
certaminis tempus olympiadem uocauerunt, quadriennio in una olympiade supputato. 
[2] Lustrum uero est PENTETERIS, id est quinquennium, quod quinto anno dicitur 
condi propter olympiadas a Romanis; adhuc enim consules, adhuc aera nondum erat. 
Est enim quinquennale tempus. Ideo uero sic uocatum, eo quod censu per 
quinquennium in republica peracto urbs Roma lustrabatur. [3] Iubileus 
interpretatur remissionis annus. Est enim Hebraicus et sermo et numerus, qui 
septenis annorum hebdomadibus, id est, quadraginta nouem annis texitur; in quo 
clangebantur tubae, et ad omnes reuertebatur antiqua possessio, debita 
absoluebantur, confirmabantur libertates. [4] Hunc numerum etiam in diebus 
Pentecosten et ipsi celebramus post Domini resurrectionem, remissa culpa et 
totius debiti chirographo euacuato, ab omni nexu liberi suscipientes aduenientem 
in nos gratiam Spiritus sancti. 
XXXVIII. DE SAECVLIS ET AETATIBVS. [1] Saecula generationibus constant; et inde 
saecula, quod se sequantur: abeuntibus enim aliis alia succedunt. Hunc quidam 
quinquagesimum annum dicunt, quem Hebraei iubileum uocant. [2] Ob hanc causam et 
ille Hebraeus, qui propter uxorem et liberos amans dominum suum aure pertusa 
seruitio subiugatus, seruire iubetur in saeculum, hoc est usque ad annum 
quinquagesimum. [3] Aetas plerumque dicitur et pro uno anno, ut in annalibus, et 
pro septem, ut hominis, et pro centum, et pro quouis tempore. Vnde et aetas 
tempus, quod de multis saeculis instruitur. Et dicta aetas, quasi aeuitas, id 
est similitudo aeui. [4] Nam aeuum est aetas perpetua, cuius neque initium neque 
extremum noscitur, quod Graeci uocant AIONAS; quod aliquando apud eos pro 
saeculo, aliquando pro aeterno ponitur. Vnde et apud Latinos est deriuatum. [5] 
Aetas autem proprie duobus modis dicitur: aut enim hominis, sicut infantia, 
iuuentus, senectus: aut mundi, cuius prima aetas est ab Adam usque ad Noe; 
secunda a Noe usque ad Abraham; tertia ab Abraham usque ad Dauid; quarta a Dauid 
usque ad transmigrationem Iuda in Babyloniam; quinta deinde [a transmigratione 
Babylonis] usque ad aduentum Saluatoris in carne; sexta, quae nunc agitur, usque 
quo mundus iste finiatur. [6] Quarum decursus per generationes et regna ita 
inspicitur. 
XXIX. DE DESCRIPTIONE TEMPORVM. [1] Prima aetas in exordio sui continet 
creationem mundi. Primo enim die Deus [in] lucis nomine condidit angelos; 
secundo in firmamenti appellatione caelos; tertio in discretionis uocabulo 
speciem aquarum et terrae; quarto luminaria caeli; quinto animantia ex aquis; 
sexto animantia ex terra et hominem, quem appellauit Adam. 
Prima aetas. [2] Adam ann. CCXXX genuit Seth, a quo filii Dei. [CCXXX]. Seth 
ann. CCV genuit Enos, qui coepit inuocare nomen Domini. [CCCCXXXV]. Enos ann. 
CXC genuit Cainan. [DCXXV]. Cainan ann. CLXX genuit Malalehel. [DCCXCV]. 
Malalehel ann. CLXV genuit Iareth. [DCCCCLX]. [3] Iareth ann. CLXII genuit Enoc, 
qui translatus est. [MCXXII]. Enoc ann. CLXV genuit Matusalam. [MCCLXXXVII]. [4] 
Matusalam ann. CLXVII genuit Lamech. [MCCCCLIV]. Lamech ann. CLXXXVIII genuit 
Noe. Arca aedificatur. [MDCXLII]. Noe autem ann. DC factum est diluuium. 
[IIMCCXLII] [Noe uero D cum esset annorum genuit tres filios, Sem, Cham et 
Iaphet. Cuius sexcentesimo uitae anno factum est diluuium. Sunt autem ab Adam 
usque ad cataclismum anni IIMCCLII]. Secunda aetas. [5] Sem [cum esset annorum 
C] ann. II post diluuium genuit Arfaxat, a quo Chaldaei. [IIMCCXLIV]. Arfaxat 
ann. CXXXV genuit Sala, a quo Samaritae et Indi. [IIMCCCLXXIX]. Sala ann. CXXX 
genuit Heber, a quo Hebraei. [IIMDIX]. [6] Heber ann. CXXXIV genuit Falec. 
Turris aedificatur [hoc tempore diuisae sunt linguae et per orbem terrae facta 
est dispersio in aedificatione turris]. [IIMDCXLIII]. Falec ann. CXXX genuit 
Ragau. Dii primum adorantur. [IIMDCCLXXIII]. Ragau ann. CXXXII genuit Seruc. 
Regnum inchoat Scytharum. [IIMDCCCCV]. Seruc ann. CXXX genuit Nachor. [7] Regnum 
Aegyptiorum nascitur. [IIIMXXXV]. Nachor ann. LXXIX genuit Thara. Regnum 
Assyriorum et Siciniorum exoritur. [IIIMCXIV]. Thara ann. LXX genuit Abraham. 
Zoroastres magicam repperit. [IIIMCLXXXIV]. Tertia aetas. [8] Abraham ann. C 
genuit Isaac et Ismahel, a quo Ismahelitae. [IIIMCCLXXXIV]. Isaac ann. LX genuit 
Iacob. Argiuorum regnum inchoat. [IIIMCCCXLIV]. Iacob ann. XC genuit Ioseph. 
Phoroneus Graeciae leges dedit. [IIIMCCCCXXXIV]. Ioseph ann. CX. [9] Graecia 
segetes habere coepit. [IIIMDXLIV]. Hebraeorum [in Aegypto] seruitus ann. CXLIV. 
Athlans astrologiam inuenit. [IIIMDCLXXXVIII]. Moyses ann. XL. Hebraei litteras 
habere coeperunt. [IIIMDCCXXVIII]. [10] Iosue ann. XXVII. Ericthonius in Troia 
[primus] quadrigam iunxit. [IIIMDCCLV]. Gothonihel ann. XL. Catmus litteras 
Graecis dedit. [IIIMDCCXCV]. Aoth ann. LXXX. Fabulae fictae [sunt]. 
[IIIMDCCCLXXV]. Debbora ann. XL. Apollo [medicinae artem inuenit] citharam 
repperit. [IIIMDCCCCXV]. [11] Gedeon ann. XL. Mercurius lyram condidit. 
[IIIMDCCCCLV]. Abimelech ann. III. Chorus in Graecia inuentus. [IIIMDCCCCLVIII]. 
Tola ann. XXIII. Priamus regnauit in Troia. [IIIMDCCCCLXXXI]. Iair ann. XXII. 
Carmentis Latinas litteras repperit. [IVMIII]. Iepte ann. VI. Hercules flammis 
se iniecit. [IVMIX]. Abessa ann. VII. Alexander Helenam rapuit. [IVMXVI]. [12] 
Abdon ann. VIII. Troia capta est. [IVMXXIV]. Samson ann. XX. Ascanius Albam 
condidit. [IVMXLIV]. Eli [sacerdos] ann. XL. Arca testamenti capitur. 
[IVMLXXXIV]. Samuhel et Saul ann. XL. Homerus fuisse putatur. [IVMCXXIV]. Quarta 
aetas. [13] Dauid ann. XL. Carthago a Didone conditur. [Gad, Nathan et Asaph 
prophetauerunt.] [IVMCLXIV]. Salomon ann. XL. Templum Hierosolymis aedificatur. 
[IVMCCIV]. [14] Roboam ann. XVII. Regnum Israhel et Iuda diuiditur. [IVMCCXXI]. 
Abia ann. III. Sub quo Abimelech pontifex fuit. [IVMCCXXIV]. Asab ann. XLI. 
Achias, Amos, Ieu, Iohel [et Azarias] prophetauerunt. [IVMCCLXV]. [15] Iosaphat 
ann. XXV. Prophetauit Helias, Abdias, et Micheas. [IVMCCXC]. Ioram ann. VIII. 
Prophetauit Helias et Heliseus. [IVMCCXCVIII]. Ochozias ann. I. Helias rapitur. 
[IVMCCXCIX]. Athalia ann. VII. Ionadab sacerdos claruit. [IVMCCCVI]. [16] 
Ioasann. XL. Heliseus moritur. [IVMCCCXLVI]. Amasias ann. XXIX. Carthago 
condita. [IVMCCCLXXV]. Ozias ann. LII. Olympias a Graecis instituitur. 
[IVMCCCCXXVII]. Ioathan ann. XVI. Romulus nascitur. [IVMCCCCXLIII]. [17] Acaz 
ann. XVI. Roma conditur. [IVMCCCCLIX]. Ezechias ann. XXIX. Senatus Romae fit. 
[IVMCCCCLXXXVIII]. Manasses ann. LV. Sibylla Samia claruit. [IVMDXLIII]. Amon 
ann. XXI. Census primum agitur. [IVMDLV]. [18] Iosias ann. XXXII. Thales 
philosophus agnoscitur. [IVMDLXXXVII]. Ioachim ann. XI. Nabuchodonosor Iudaeam 
capit. [IVMDXCVIII]. Sedechias ann. XI. Templum Hierosolymis incensum est. 
[IVMDCIX]. Quinta aetas. [19] Hebraeorum captiuitas ann. LXX. Iudith historia 
conscribitur. [IVMDCLXXIX]. Darius ann. XXXIV. Iudaeorum captiuitas soluitur. 
[IVMDCCXIII]. Xerxes ann. XX. Sophocles et Euripides tragoedi celebrantur 
[celeberrimi ac insignes habentur]. [IVMDCCXXXIII]. [20] Artaxerxes ann. XL. 
Esdras incensam legem renouat. [IVMDCCLXXIII]. Darius [qui et Nothus] ann. XIX. 
Haec aetas habuit Platonem [IVMDCCXCII]. Artarxerxes ann. XL. Hester historia 
expletur. [IVMDCCCXXXII]. [21] Artarxerxes [qui et Ochus] ann. XXVI. Demosthenes 
et Aristoteles praedicantur. [IVMDCCCLVIII]. Xerxes [Ochi filius] ann. IV. 
Xenocrates inlustris habetur. [IVMDCCCLXII]. Darius [Arsami filius] ann. VI. 
Alexander Hierosolymam cepit. [IVMDCCCLXVIII]. [22] Alexander [Macedo] ann. V. 
[Alexander] Asiam obtinuit. [IVMDCCCLXXIII]. Ptolomaeus ann. XL. Macchabaeorum 
liber inchoat primus. [IVMDCCCCXIII] Philadelphus ann. XXXVIII. Septuaginta 
interpretes agnoscuntur. [IVMDCCCCLI]. Euergetes ann. XXVI. Iesus Sapientiae 
librum conponit. [IVMDCCCCLXXVII]. [23] Philopater ann. XVII. Macchabaeorum 
secundi libri historia. [IVMDCCCCXCIV]. Epiphanes ann. XXIV. Romani Graecos 
obtinuerunt. [VMXVIII]. Philometer ann. XXXV. Scipio Africam uicit. [VMLIII]. 
[24] Euergetes ann. XXIX. Brutus Hispaniam subegit. [VMLXXXII]. Soter ann. XVII. 
Thraces Romanis subiciuntur. [VMXCIX]. Alexander ann. X. Syria [a] Romanis 
subiecta est. [VMCIX]. [25] Ptolomaeus ann. VIII. Rhetorica ars Romae coepit. 
[VMCXVII]. Dionysius ann. XXX. Pompeius Iudaeam capit. [VMCXLVII]. Cleopatra 
ann. II. Aegyptus Romanis subditur. [VMCXLIX]. Iulius [Caesar] ann. V. Hic prior 
monarchiam tenuit. [VMCLIV]. Sexta aetas. [26] Octauianus ann. LVI. Christus 
nascitur. [VMCCX]. Tiberius ann. XXIII. Christus cruci figitur. [VMCCXXXIII]. 
Gaius Caligula ann. IV. Matthaeus Euangelium [suum] scripsit. [VMCCXXXVII]. 
Claudius ann. XIV. Marcus Euangelium edidit. [VMCCLI]. [27] Nero ann. XIV. 
Petrus et Paulus necantur. [VMCCLXV]. Vespasianus ann. X. Hierosolyma a Tito 
subuertitur. [VMCCLXXV]. [28] Titus ann. II. Hic facundus et pius fuit. 
[VMCCLXXVII]. Domitianus ann. XVI. Iohannes in Pathmos relegatur. [VMCCXCIII]. 
Nerua ann. I. Iohannes Ephesum redit. [VMCCXCIV]. Traianus ann. XIX. Iohannes 
apostolus requiescit. [VMCCCXIII]. [29] Hadrianus ann. XXI. Aquila interpres 
habetur. [VMCCCXXXIV]. Antoninus [Pius] ann. XXII. Valentinus et Marcion 
agnoscuntur. [VMCCCLVI]. Antoninus [Verus] ann. XIX. Cataphrygarum haeresis 
oritur. [VMCCCLXXV]. [30] Commodus ann. XIII. Theodotion interpres habetur. 
[VMCCCLXXXVIII]. Helius Pertinax ann. I. Nihil habet historiae. [VMCCCLXXXIX]. 
Seuerus ann. XVIII. Symmachus interpres habetur. [VMCCCCVII]. [31] Antoninus 
ann. VII. Quinta editio Hierosolymis inuenitur. [VMCCCCXIV]. Macrinus ann. I. 
Huius breuitas uitae nihil gestorun habet. [VMCCCCXV]. Aurelius ann. III. 
Sabellius oritur. [VMCCCCXVIII]. [32] Alexander ann. XIII. Origenes insignis 
habetur. [VMCCCCXXXI]. Maximus ann. III. Iste Germanos uicit. [VMCCCCXXXIV]. 
Gordianus ann. VII. Hic de Parthis et Persis triumphauit. [VMCCCCXLI]. [33] 
Philippus ann. VII. Hic primus Christianus imperator fuit. [VMCCCCXLVIII]. 
Decius ann. I. Antonius monachus claruit. [VMCCCCXLIX]. Gallus ann. II. Nouatus 
haeresim condidit. [VMCCCCLI]. Valerianus ann. XV. Cyprianus martyrio coronatur. 
[VMCCCCLXVI]. [34] Claudius ann. II. Iste Gothos ab Illyrico expulit. 
[VMCCCCLXVIII]. Aurelianus ann. V. Iste Christianos persequitur. [VMCCCCLXXIII]. 
Tacitus ann. I. [Nihil memorabile egit.] [VMCCCCLXXIV]. [35] Probus ann. VI. 
Manichaeorum haeresis orta est. [VMCCCCLXXX]. Carus ann. II. Iste de Persis 
triumphat. [VMCCCCLXXXII]. Diocletianus ann. XX. Iste diuinis libris adustis, 
martyria facit. [VMDII]. Galerius ann. II. [Nihil dignum historiae contulit]. 
[VMDIV]. [36] Constantinus ann. XXX. Nicaena synodus congregatur. [VMDXXXIV]. 
Constantius ann. XXIV. Anthropomorphitarum haeresis oritur. [VMDLVIII]. Iulianus 
ann. II. Hic ex Christiano paganus efficitur. [VMDLX]. [37] Iouianus ann. I. 
Iste iterum Christianus effectus est. [VMDLXI]. Valentinianus ann. XIV. Gothi 
haeretici efficiuntur. [VMDLXXV]. Gratianus ann. VI. Priscillianus agnoscitur. 
[VMDLXXXI]. Valentinianus ann. IX. Hieronymus in Bethleem praedicatur. [VMDXC]. 
Theodosius ann. III. Iohannes Anachoreta claruit. [VMDXCIIl]. [38] Arcadius ann. 
XIII. Iohannes Chrysostomus floruit. [VMDCVI]. Honorius ann. XV. Augustinus 
Episcopus claruit. [VMDCXXI]. Theodosius ann. XXVII. Nestorius haeresiarches 
extitit. [VMDCXLVIII]. [39] Marcianus ann. VI. Chalcedonensis synodus agitur. 
[VMDCLIV]. Leo maior ann. XVI. Aegyptus errore Dioscori latrat. [VMDCLXX]. Zenon 
ann. XVII. Acephalorum haeresis orta est. [VMDCLXXXVII]. [40] Anastasius ann. 
XXVII. Fulgentius Episcopus praedicatur. [VMDCCXIV]. Iustinus ann. VIII. 
Acephalorum haeresis abdicatur. [VMDCCXXII]. Iustinianus ann. XXXIX. Wandali 
Africa extinguntur. [VMDCCLXI]. Iustinus ann. XI. Armeni fidem Christi 
suscipiunt. [VMDCCLXXII]. [41] Tiberius ann. VII. Langobardi Italiam capiunt. 
[VMDCCLXXIX]. Mauricius ann. XXI. Gothi catholici efficiuntur. [VMDCCC]. Phocas 
ann. VII. Romani caeduntur a Persis [VMDCCCVII]. [42] Heraclius septimum decimum 
agitannum. [VMDCCCXXIV]. [Huius quinto et quarto religiosissimi principis 
Sisebuti] Iudaei [in] Hispania Christiani efficiuntur. [Colligitur omne tempus 
ab exordio mundi usque in praesentem gloriosissimi Recesuinti principis annum X, 
qui est aera DCXCVI, ann. VMDCCCLVII]. Residuum sextae aetatis tempus Deo soli 
est cognitum. 

LIBER VI.
 
DE LIBRIS ET OFFICIIS ECCLESIASTICIS 
I. DE VETERI ET NOVO TESTAMENTO. [1] Vetus Testamentum ideo dicitur, quia 
ueniente Nouo cessauit. De quo Apostolus meminit dicens (Corinth. ii. 5,17): 
'uetera transierunt, et ecce facta sunt noua.' [2] Testamentum [autem] Nouum 
ideo nuncupatur, quia innouat. Non enim illud discunt nisi homines renouati ex 
uetustate per gratiam, et pertinentes iam ad Testamentum Nouum, quod est regnum 
caelorum. [3] Hebraei autem Vetus Testamentum, Esdra auctore, iuxta numerum 
litterarum suarum in uiginti duos libros accipiunt, diuidentes eos in tres 
ordines: Legis scilicet, Prophetarum et Hagiographorum. [4] Primus ordo Legis in 
quinque libris accipitur, quorum primus est Bresith, quod est Genesis; secundus 
Veelle Semoth, quod est Exodus; tertius Vaiicra, quod est Leuiticum; quartus 
Vaiedabber, quod est Numerus; quintus Elleaddebarim, quod est Deuteronomium. [5] 
Hi sunt quinque libri Moysi, quos Hebraei Thora, Latini Legem appellant. Proprie 
autem Lex appellatur, quae per Moysen data est. [6] Secundus ordo est 
prophetarum, in quo continentur libri octo, quorum primus Iosuae Benun: qui 
latine Iesu Naue dicitur; secundus Sophtim, quod est Iudicum; tertius Samuel, 
qui est Regum primus; quartus Malachim, qui est Regum secundus; quintus Esaias; 
sextus Ieremias; septimus Ezechiel; octauus Thereazar, qui dicitur Duodecim 
Prophetarum, qui libri, quia sibi pro breuitate adiuncti sunt, pro uno 
accipiuntur. [7] Tertius [est] ordo Hagiographorum, id est sancta scribentium, 
in quo sunt libri nouem, quorum primus Iob; secundus Psalterium; tertius 
Masloth, quod est Prouerbia Salomonis; quartus Coheleth, quod est Ecclesiastes; 
quintus Sir hassirim, quod est Canticum canticorum; sextus Daniel; septimus 
Dibre haiamim, quod est uerba dierum, hoc est Paralipomenon; octauus Esdras; 
nonus Hester; qui simul omnes quinque, octo et nouem fiunt uiginti duo, sicut 
superius conprehensi sunt. [8] Quidam autem Ruth et Cinoth, quod Latine dicitur 
Lamentatio Ieremiae, Hagiographis adiciunt, et uiginti quattuor uolumina 
Testamenti Veteris faciunt, iuxta uiginti quattuor seniores qui ante conspectum 
Dei adsistunt. [9] Quartus est apud nos ordo Veteris Testamenti eorum librorum 
qui in canone Hebraico non sunt. Quorum primus Sapientiae liber est; secundus 
Ecclesiasticus; tertius Thobias; quartus Iudith; quintus et sextus 
Macchabaeorum; quos licet Iudaei inter apocrypha separant, ecclesia tamen 
Christi inter diuinos libros et honorat et praedicat. [10] In Nouo autem 
Testamento duo sunt ordines. Primus euangelicus, in quo sunt Matthaeus, Marcus, 
Lucas et Iohannes. Secundus apostolicus, in quo sunt Paulus in quattuordecim 
Epistolis, Petrus in duabus, Iohannes in tribus, Iacobus et Iudas in singulis, 
Actus Apostolorum, et Apocalypsin Iohannis. [11] Summa autem utriusque 
Testamenti trifarie distinguitur: id est in historia, in moribus, in allegoria. 
Rursus ista tria multifarie diuiduntur: id est quid a Deo, quid ab angelis, uel 
ab hominibus gestum dictumque sit; quid a prophetis nuntiatum de Christo et 
corpore eius; quid de diabolo et membris ipsius; quid de ueteri et nouo populo; 
quid de praesenti saeculo et futuro regno atque iudicio. 
II. DE SCRIPTORIBVS ET VOCABVLIS SANCTORVM LIBRORVM. [1] Veteris Testamenti 
secundum Hebraeorum traditionem hi perhibentur auctores. Primus Moyses diuinae 
historiae cosmographiam in quinque uoluminibus edidit, quod Pentatichum 
nominatur. [2] Pentateuchus autem a quinque uoluminibus dicitur; PENTE enim 
Graece quinque, TEUCHOS uolumen uocatur. [3] Genesis liber inde appellatur, eo 
quod exordium mundi et generatio saeculi in eo contineatur. [4] Exodus uero 
exitum ab Aegypto, uel egressum populi Israelis digerit, et ex ea causa nomen 
accepit. [5] Leuiticus appellatus eo quod Leuitarum ministeria et diuersitatem 
uictimarum exequitur, totusque in eo ordo Leuiticus adnotatur. [6] Numerorum 
liber uocatur eo quod in eo egressae de Aegypto tribus dinumerantur, et 
quadraginta duarum per eremum mansionum in eo discriptio continetur. [7] 
Deuteronomium Graeco sermone appellatur, quod Latine interpretatur secunda lex, 
id est repetitio et euangelicae legis praefiguratio; quae sic ea habet quae 
priora sunt, ut tamen noua sint omnia quae in eo replicantur. [8] Iosue liber 
nomen accepit a Iesu filio Naue, cuius historiam continet; scriptorem uero eius 
eundem Iosue Hebraei adseuerant; in cuius textu post Iordanis transitum regna 
hostium subuertuntur, terra populo diuiditur et per singulas urbes, uiculos, 
montes atque confinia Ecclesiae caelestisque Hierusalem spiritalia regna 
praefigurantur. [9] Iudicum nominatur a principibus populi, qui praefuerunt in 
Israel post Moysen et Iosue, antequam Dauid et ceteri reges existerent. Hunc 
librum edidisse creditur Samuel. Liber Samuel eiusdem Samuelis natiuitatem et 
sacerdotium et gesta describit; idcirco et ab eo nomen accepit. [10] Et quamuis 
hic liber Saul et Dauid historiam contineat, utrique tamen ad Samuel referuntur, 
quia ipse uncxit Saul in regnum, ipse Dauid in regem futurum. Cuius libri primam 
partem conscripsit idem Samuel, sequentia uero eius usque ad calcem scripsit 
Dauid. [11] Malachim liber proinde appellatur, eo quod reges Iudae et 
Israeliticae gentis gestaque eorum per ordinem digerat temporum. Melachim enim 
Hebraice, Latine Regum interpretatur. Hunc librum Ieremias primus in unum 
uolumen coegit. Nam antea sparsus erat per singulorum regum historias. [12] 
Paralipomenon Graece dicitur, quod nos praetermissorum uel reliquorum dicere 
possumus, quia ea, quae in lege uel regum libris uel omissa uel non plene relata 
sunt, in isto summatim ac breuiter explicantur. [13] Librum Iob quidam Moysen 
scripsisse arbitrantur, alii unum ex prophetis, nonnulli uero eundem Iob post 
plagam suae passionis scriptorem fuisse existimant, arbitrantes ut, qui 
certamina spiritalis pugnae sustinuit, ipse narraret quas uictorias expediuit. 
[14] Principia autem et fines libri Iob apud Hebraeos prosa oratione contexta 
sunt, media autem ipsius ab eo loco, quo ait (3,3): 'pereat dies in qua natus 
sum,' usque ad eum locum (42,6): 'idcirco ego me reprehendo et ago 
poenitentiam,' omnia heroico metro discurrunt. [15] Psalmorum liber Graece 
psalterium, Hebraice nabla, Latine organum dicitur. Vocatus autem Psalmorum 
[liber] quod, uno propheta canente ad psalterium, chorus consonando responderet. 
Titulus autem in psalmis Hebraicus ita est, Sepher Thehilim, quod interpretatur 
uolumen hymnorum. [16] Auctores autem psalmorum qui ponuntur in titulis: Moyses 
scilicet et Dauid et Salomon, Asaph, Ethan et Idithun et filii Core, Eman, 
Ezraithae et reliquorum, quos Esdras uno uolumine conprehendit. [17] Omnes autem 
psalmi apud Hebraeos metrico carmine constant esse conpositi. Nam in more Romani 
Flacci et Graeci Pindari, nunc alii iambo currunt, nunc Alcaico personant, nunc 
Sapphico nitent trimetro, uel tetrametro pede incedentes. [18] Salomon, filius 
Dauid, rex Israel iuxta numerum uocabulorum suorum tria uolumina edidit, quorum 
primus est Masloth: quem Graeci Parabolas, Latini Prouerbiorum nominant, eo quod 
in ipso sub conparatiua similitudine figuras uerborum et imagines ueritatis 
ostenderit. [19] Ipsam autem ueritatem ad intellegendum legentibus reseruauit. 
Secundum librum Coheleth uocauit, qui Graece Ecclesiastes dicitur, Latine 
Contionator, eo quod sermo eius non specialiter ad unum, sicut in Prouerbiis, 
sed ad uniuersos generaliter dirigatur, docens omnia, quae in mundo cernimus, 
caduca esse et breuia, et ob hoc minime adpetenda. [20] Tertium librum Sir 
hassirim praenotauit, qui in Latinam linguam uertitur Canticum canticorum, ubi 
per epithalamium carmen coniunctionem Christi et Ecclesiae mystice canit. Dictum 
autem Canticum canticorum, eo quod omnibus canticis praeferatur, quae in 
Scripturis sacris habentur, sicut quaedam in lege dicuntur sancta, quibus maiora 
sunt sancta sanctorum. [21] Horum autem trium librorum carmina hexametris et 
pentametris uersibus apud suos conposita perhibentur, ut Iosippus Hieronymusque 
scribunt. [22] Esaias, euangelista potius quam propheta, edidit librum suum, 
cuius omne textum eloquentiae prosa incedit. Canticum uero hexametro et 
pentametro uersu discurrit. [23] Hieremias similiter edidit librum suum cum 
threnis eius, quos nos Lamenta uocamus, eo quod in tristioribus rebus 
funeribusque adhibeantur; in quibus quadruplicem diuerso metro conposuit 
aphabetum, quorum duo prima quasi Sapphico metro scripta sunt, quia tres 
uersiculos, qui sibi nexi suntet ab una tantum littera incipiunt, heroicum comma 
concludit. [24] Tertium alphabetum trimetro scriptum est, et a ternis litteris 
iidem terni uersus incipiunt. [25] Quartum alphabetum simile primo et secundo 
habetur. Ezechiel et Daniel a uiris quibusdam sapientibus scripti esse 
perhibentur, quorum Ezechiel principia et fines multis habet obscuritatibus 
inuoluta. Daniel uero claro sermone regna orbis pronuntiat et tempus aduentus 
Christi manifestissima praedicatione adnotat. [26] Hi sunt quattuor prophetae 
qui Maiores uocantur, quia prolixa uolumina condiderunt. Libri duodecim 
prophetarum auctorum suorum nominibus praenotantur; qui propterea dicuntur 
Minores, quia sermones eorum breues sunt. [27] Vnde et conexi sibimet inuicem in 
uno uolumine continentur, quorum nomina sunt: Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, 
Micheas, Naum, Abacuc, Sophonias, Aggeus, Zacharias et Malachias. [28] Esdra 
liber auctoris sui titulo praenotatur, in cuius textu eiusdem Esdrae Nehemiaeque 
sermones pariter continentur. Nec quemquam moueat quod unus Esdrae dicitur 
liber, quia secundus, tertius et quartus non habentur apud Hebraeos, sed inter 
apocryphos deputantur. [29] Hester librum Esdras creditur conscripsisse. In quo 
eadem regina sub figura Ecclesiae Dei populum a seruitute et morte eripuisse 
scribitur, atque, interfecto Aman, qui interpretatur iniquitas, diei celebritas 
in posteros mittitur. [30] Liber Sapientiae apud Hebraeos nusquam est, unde et 
ipse titulus Graecam magis eloquentiam redolet. Hunc Iudaei Philonis esse 
adfirmant, qui proinde Sapientiae nominatur, quia in eo Christi aduentus, qui 
est sapientia Patris, et passio eius euidenter exprimitur. [31] Librum autem 
Ecclesiasticum certissime Iesus filius Sirach, Hierosolymita, nepos Iesu 
sacerdotis magni, conposuit, de quo meminit et Zacharias, qui liber apud Latinos 
propter eloquii similitudinem Salomonis titulo praenotatur. [32] Dictus autem 
Ecclesiasticus eo quod de totius Ecclesiae disciplina religiosae conuersationis 
magna cura et ratione sit editus. Hic et apud Hebraeos reperitur, sed inter 
apocryphos habetur. [33] Iudith uero et Tobiae, siue Machabaeorum libri quibus 
auctoribus scripti sunt minime constat. Habent autem uocabula ex eorum 
nominibus, quorum gesta scribunt. [34] Quattuor libros Euangeliorum quattuor 
Euangelistae singulariter conscripserunt. [35] Primus Matthaeus conscripsit 
Euangelium litteris Hebraicis et sermonibus in Iudaea initians euangelizare ab 
humana Christi natiuitate dicens (1,1): 'Liber generationis Iesu Christi filii 
Dauid, filii Abraham'; significans descendisse corporaliter ex semine 
patriarcharum Christum, sicut promissum erat in prophetis per Spiritum sanctum. 
[36] Secundus Marcus plenus sancto Spiritu scripsit Euangelium Christi eloquio 
Graeco in Italia, secutus Petrum ut discipulus. Is initium ab spiritu prophetali 
fecit dicens (1,3): 'Vox clamantis in deserto, parate uiam Domino': ut 
ostenderet Christum post adsumptionem carnis Euangelium praedicasse in mundo. 
Ipse enim Christus et propheta dictus est, sicut scriptum est (Ierem. 1,5): 'Et 
prophetam in gentibus posui te.' [37] Tertius Lucas, inter omnes euangelistas 
Graeci sermonis eruditissimus, quippe ut medicus in Graecia, Euangelium scripsit 
Theophilo Episcopo, initians a sacerdotali spiritu dicens (1,5): 'Fuit in diebus 
Herodis regis Iudaeae sacerdos Zacharias,' ut manifestaret Christum post 
natiuitatem carnis et praedicationem Euangelii hostiam fuisse effectum pro 
salute mundi. [38] Ipse est sacerdos de quo dictum est in Psalmis (110,4): 'Tu 
es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisededi.' Vbi enim Christus 
aduenit, sacerdotium Iudaeorum obmutuit, lex et prophetia cessauit. [39] Quartus 
Iohannes scripsit Euangelium ultimus in Asia, incipiens a Verbo, ut ostenderet 
eundem Saluatorem, qui pro nobis dignatus est nasci et pati, ipsum ante saecula 
Dei Verbum esse, ipsum a caelo uenisse, et post mortem ad caelum iterum 
remeasse. [40] Hi sunt quattuor Euangelistae, quos per Ezechielem Spiritus 
sanctus significauit in quattuor animalibus. Propterea autem quattuor animalia, 
quia per quattuor mundi partes fides Christianae religionis eorum praedicatione 
disseminata est. [41] Animalia autem dicta sunt quoniam propter animam hominis 
praedicatur Euangelium Christi. Nam et oculis plena erant intus et foris, 
quoniam praeuident Euangelia quae dicta sunt a prophetis, et quae promiserit in 
priori. [42] Crura autem eorum recta, quia nihil prauum in Euangeliis est; et 
alas senas, tegentes crura et facies suas; reuelata sunt enim quae tegebantur in 
aduentum Christi. Euangelium autem interpretatur bona adnuntiatio. [43] Graece 
enim EU bonum, AGGELIA adnuntiatio dicitur. Vnde et angelus nuntius 
interpretatur. [44] Paulus Apostolus suas scripsit Epistolas quattuordecim, e 
quibus nouem septem ecclesiis scripsit, reliquas discipulis suis Timotheo, Tito 
et Philemoni. [45] Ad Hebraeos autem Epistola plerisque Latinis eius esse 
incerta est propter dissonantiam sermonis, eandemque alii Barnaban 
conscripsisse, alii a Clemente scriptam fuisse suspicantur. [46] Petrus scripsit 
duas nominis sui Epistolas, quae Catholicae ideo nominantur, quia non uni tantum 
populo uel ciuitati, sed uniuersis gentibus generaliter scriptae sunt. [47] 
Iacobus et Iohannes et Iudas suas scripserunt Epistolas. [48] Actus Apostolorum 
primordia fidei Christianae in gentibus et nascentis Ecclesiae historiam 
digerit. Actuum Apostolorum scriptorem Lucam esse euangelistam, in quo opere 
nascentis Ecclesiae infantia texitur, et apostolorum historia retinetur. [49] 
Vnde et Actus Apostolorum dicitur. Apocalypsin librum Iohannes euangelista 
scripsit eo tempore, quo ob euangelii praedicationem in insulam Pathmon traditur 
relegatus. Apocalypsin autem ex Graeco in Latinum reuelatio interpretatur. 
Reuelatio enim dicitur manifestatio eorum quae abscondita erant, iuxta quod et 
ipse Iohannes dicit (1,1): 'Apocalypsin Iesu Christi, quam dedit illi Deus palam 
facere seruis suis.' [50] Hi sunt scriptores sacrorum librorum, qui per Spiritum 
sanctum loquentes ad eruditionem nostram et praecepta uiuendi et credendi 
regulam conscripserunt. [51] Praeter haec alia uolumina apocrypha nuncupantur. 
Apocrypha autem dicta, id est secreta, quia in dubium ueniunt. Est enim eorum 
occulta origo nec patet Patribus, a quibus usque ad nos auctoritas ueracium 
scripturarum certissima et notissima successione peruenit. [52] In iis 
apocryphis etsi inuenitur aliqua ueritas, tamen propter multa falsa nulla est in 
eis canonica auctoritas; quae recte a prudentibus iudicantur non esse eorum 
credenda, quibus adscribuntur. [53] Nam multa et sub nominibus prophetarum, et 
recentiora sub nominibus apostolorum ab haereticis proferuntur, quae omnia sub 
nomine apocryphorum auctoritate canonica diligenti examinatione remota sunt. 
III. DE BIBLIOTHECIS. [1] Bibliotheca a Graeco nomen accepit, eo quod ibi 
recondantur libri. Nam BIBLION librorum, THEKE repositio interpretatur. [2] 
Bibliothecam Veteris Testamenti Esdras scriba post incensam Legem a Chaldaeis, 
dum Iudaei regressi fuissent in Hierusalem, diuino afflatus Spiritu reparauit, 
cunctaque Legis ac Prophetarum uolumina quae fuerant a gentibus corrupta 
correxit, totumque Vetus Testamentum in uiginti duos libros constituit, ut tot 
libri essent in Lege quot habebantur et litterae. [3] Apud Graecos autem 
bibliothecam primus instituisse Pisistratus creditur, Atheniensium tyrannus, 
quam deinceps ab Atheniensibus auctam Xerxes, incensis Athenis, euexit in 
Persas, longoque post tempore Seleucus Nicanor rursus in Graeciam rettulit. [4] 
Hinc studium regibus urbibusque ceteris natum est conparandi uolumina diuersarum 
gentium, et per interpretes in Graecam linguam uertendi. [5] Dehinc magnus 
Alexander uel successores eius instruendis omnium librorum bibliothecis animum 
intenderunt; maxime Ptolomaeus cognomento Philadelphus omnis litteraturae 
sagacissimus, cum studio bibliothecarum Pisistratum aemularetur, non solum 
gentium scripturas, sed etiam et diuinas litteras in bibliothecam suam contulit. 
Nam septuaginta milia librorum huius temporibus Alexandriae inuenta sunt. 
IV. DE INTERPRETIBVS. [1] Hic etiam et ab Eleazaro pontifice petens Scripturas 
Veteris Testamenti, in Graecam uocem ex Hebraica lingua per septuaginta 
interpretes transferre curauit, quas in Alexandrina bibliotheca habuit. [2] 
Siquidem singuli in singulis cellulis separati ita omnia per Spiritum sanctum 
interpretati sunt, ut nihil in alicuius eorum codice inuentum esset quod in 
ceteris uel in uerborum ordine discreparet. [3] Fuerunt et alii interpretes, qui 
ex Hebraea lingua in Graecum sacra eloquia transtulerunt, sicut Aquila, 
Symmachus et Theodotion, sicut etiam et uulgaris illa interpretatio, cuius 
auctor non apparet et ob hoc sine nomine interpretis Quinta Editio nuncupatur. 
[4] Praeterea sextam et septimam editionem Origenes miro labore repperit, et cum 
ceteris editionibus conparauit. [5] Presbyter quoque Hieronymus trium linguarum 
peritus ex Hebraeo in Latinum eloquium easdem Scripturas conuertit, 
eloquenterque transfudit. Cuius interpretatio merito ceteris antefertur; nam 
[est] et uerborum tenacior, et perspicuitate sententiae clarior [atque, utpote a 
Christiano, interpretatio uerior]. 
V. DE EO QVI PRIMVM ROMAM LIBROS ADVEXIT. [1] Romae primus librorum copiam 
aduexit Aemilius Paulus, Perse Macedonum rege deuicto; deinde Lucullus e Pontica 
praeda. Post hos Caesar dedit Marco Varroni negotium quam maximae bibliothecae 
construendae. [2] Primum autem Romae bibliothecas publicauit Pollio, Graecas 
simul atque Latinas, additis auctorum imaginibus in atrio, quod de manubiis 
magnificentissimum instruxerat. 
VI. QVI APVD NOS BIBLIOTHECAS INSTITVERVNT. [1] Apud nos quoque Pamphilus 
martyr, cuius uitam Eusebius Caesariensis conscripsit, Pisistratum in sacrae 
bibliothecae studio primus adaequare contendit. Hic enim in bibliotheca sua 
prope triginta uoluminum milia habuit. [2] Hieronymus quoque atque Gennadius 
ecclesiasticos scriptores toto orbe quaerentes ordine persecuti sunt, eorumque 
studia in uno uoluminis indiculo conprehenderunt. 
VII. QVI MVLTA SCRIPSERVNT. [1] Marcus Terentius Varro apud Latinos 
innumerabiles libros scripsit. Apud Graecos quoque Chalcenterus miris attollitur 
laudibus, quod tantos libros ediderit quantos quisque nostrum alienos scribere 
propria manu uix possit. [2] De nostris quoque apud Graecos Origenes in 
scripturarum labore tam Graecos quam Latinos operum suorum numero superauit. 
Denique Hieronymus sex milia librorum eius legisse fatetur. [3] Horum tamen 
omnium studia Augustinus ingenio uel scientia sui uicit. Nam tanta scripsit ut 
diebus ac noctibus non solum scribere libros eius quisquam, sed nec legere 
quidem occurrat. 
VIII. DE GENERIBVS OPVSCVLORVM. [1] Opusculorum, genera esse tria. Primum genus 
excerpta sunt, quae Graece scholia nuncupantur; in quibus ea quae uidentur 
obscura uel difficilia summatim ac breuiter praestringuntur. [2] Secundum genus 
homiliae sunt, quas Latini uerbum appellant, quae proferuntur in populis. 
Tertium tomi, quos nos libros uel uolumina nuncupamus. Homiliae autem ad uulgus 
loquuntur, tomi uero, id est libri, maiores sunt disputationes. Dialogus est 
conlatio duorum uel plurimorum, quem Latini sermonem dicunt. Nam quos Graeci 
dialogos uocant, nos sermones uocamus. [3] Sermo autem dictus quia inter 
utrumque seritur. Vnde in Vergilio (Aen. 6,160): 
Multa inter se serebant.
Tractatus est ***. 
[4] Differt autem sermo, tractatus et uerbum. Sermo enim alteram eget personam; 
tractatus specialiter ad se ipsum est; uerbum autem ad omnes. Vnde et dicitur: 
'Verbum fecit ad populum.' [5] Commentaria dicta, quasi cum mente. Sunt enim 
interpretationes, ut commenta iuris, coninienta Euangelii. [6] Apologeticum est 
excusatio, in quo solent quidam accusantibus respondere. In defensione enim aut 
negatione sola positum est; et est nomen Graecum. [7] Panegyricum est 
licentiosum et lasciuiosum genus dicendi in laudibus regum, in cuius 
conpositione homines multis mendaciis adulantur. Quod malum a Graecis exortum 
est, quorum leuitas instructa dicendi facultate et copia incredibili multas 
mendaciorum nebulas suscitauit. [8] Fastorum libri sunt in quibus reges uel 
consules scribuntur, a fascibus dicti, id est potestatibus. Vnde et Ouidii libri 
Fastorum dicuntur, quia de regibus et consulibus editi sunt. [9] Prooemium est 
initium dicendi. Sunt enim prooemia principia librorum, quae ante causae 
narrationem ad instruendas audientium aures coaptantur. Cuius nomen plerique 
latinitatis periti sine translatione posuerunt. Hoc autem uocabulum apud nos 
interpretatum praefatio nuncupatur, quasi praelocutio. [10] Praecepta sunt quae 
aut quid faciendum aut quid non faciendum docent. Quid faciendum, ut: 'Dilige 
[Dominum] Deum tuum,' et: 'honora patrem tuum et matrem tuam.' Quid non 
faciendum, ut: 'Non moechaberis,' 'Non furtum facies.' [11] Similiter et 
gentilium praecepta uel iubent uel uetant. Iubent faciendum, ut (Virg. Georg. 
1,299): 
Nudus ara, sere nudus. 
Vetant, ut (Virg. Georg. 2,299): 
Neue inter uites corylum sere, neue flagella
summa pete. 
[12] Primus autem praecepta apud Hebraeos Moyses scripsit; apud Latinos Marcius 
uates primus praecepta conposuit. Ex quibus est illud (1): 
Postremus dicas, primus taceas. 
[13] Parabolae et problemata nominibus suis indicant altius se perscrutari 
oportere. Parabola quippe alicuius rei similitudinem prae se gerit. Quod licet 
sit uocabulum Graecum, iam tamen pro Latino usurpatur. Et notum est quod in 
parabolis quae dicuntur rerum similitudines rebus, de quibus agitur, conparant. 
[14] Problemata autem, quae Latine appellantur propositiones, quaestiones sunt 
habentes aliquid quod disputatione soluendum sit. [15] Quaestio autem est 
quaesitio, cum quaeritur an sit, quid sit, quale sit. [16] Argumentum uero 
dictum quasi argutum, uel quod sit argute inuentum ad conprobandas res. [17] 
Epistolam proprie Graeci uocant, quod interpretatur Latine missa. STOLA enim 
siue STOLOI missa uel missi. [18] Ante cartae et membranarum usum in dedolatis 
ex ligno codicellis epistolarum alloquia scribebantur, unde et portitores earum 
tabellarios uocauerunt. 
IX. DE CERIS. [1] Cerae litterarum materies, paruulorum nutrices, ipsae 
(Dracont. Satisf. 63): 
Dant ingenium pueris, primordia sensus. 
Quarum studium primi Graeci tradidisse produntur. Graeci autem et Tusci primum 
ferro in ceris scripserunt; postea Romani iusserunt ne graphium ferreum quis 
haberet. [2] Vnde et apud scribas dicebatur: 'Ceram ferro ne caedito.' Postea 
institutum ut cera ossibus scriberent, sicut indicat Atta in Satura dicens (12): 

Vertamus uomerem
in cera mucroneque aremus osseo. 
Graphium autem Graece, Latine scriptorium dicitur. Nam GRAFE scriptura est. 
X. DE CARTIS. [1] Cartarum usum primum Aegyptus ministrauit, coeptum apud 
Memphiticam urbem. Memphis enim ciuitas est Aegyptiorum, ubi cartae usus 
inuentus est primum, sicut ait Lucanus (4,135): 
Conficitur bibula Memphitis carta papyro. 
[2] Bibulam autem papyrum dixit quod humorem bibat. Carta autem dicta quod 
carptim papyri tegmen decerptum glutinatur. Cuius genera quam plura sunt. Prima 
et praecipua Augustea regia, maioris formae in honorem Octauiani Augusti 
appellata. [3] Secunda Libyana, ob honorem Libyae prouinciae. Tertia hieratica 
dicta [eo] quod ad sacros libros eligebatur, similis Augusteae, sed subcolorata. 
[4] Quarta Taeneotica, a loco Alexandriae qui ita uocatur, ubi fiebat. Quinta 
Saitica, ab oppido Sai. [5] Sexta Corneliana, a Cornelio Gallo praefecto Aegypti 
primum confecta. Septima emporetica, quod ea merces inuoluuntur, cum sit 
scripturis minus idonea. 
XI. DE PERGAMENIS. [1] Pergameni reges cum carta indigerent, membrana primi 
excogitauerunt. Vnde et pergamenarum nomen hucusque tradente sibi posteritate 
seruatum est. Haec et membrana dicuntur, quia ex membris pecudum detrahuntur. 
[2] Fiebant autem primum coloris lutei, id est crocei, postea uero Romae candida 
membrana reperta sunt; quod apparuit inhabile esse, quod et facile sordescant, 
aciemque legentiuni laedant; cum peritiores architecti neque aurea lacunaria 
ponenda in bibliothecis putent neque pauimenta alia quam e Carysteo marmore, 
quod auri fulgor hebetat et Carystei uiriditas reficiat oculos. [3] Nam et qui 
nummulariam discunt, denariorum formis myrteos pannos subiciunt, et gemmarum 
sculptores scarabaeorum terga, quibus nihil est uiridius, subinde respiciunt, et 
pictores [idem faciunt, ut laborem uisus eorum uiriditate recreent]. [4] 
Membrana autem aut candida aut lutea aut purpurea sunt. Candida naturaliter 
existunt. Luteum membranum bicolor est, quod a confectore una tinguitur parte, 
id est crocatur. De quo Persius (3,10): 
Iam liber et positis bicolor membrana capillis. 
[5] Purpurea uero inficiuntur colore purpureo, in quibus aurum et argentum 
liquescens patescat in litteris. 
XII. DE LIBRIS CONFICIENDIS. [1] Quaedam nomina librorum apud gentiles certis 
modulis conficiebantur. Breuiori forma carmina atque epistolae. At uero 
historiae maiori modulo scribebantur, et non solum in carta uel membranis, sed 
etiam et in omentis elephantinis textilibusque maluarum foliis atque palmarum. 
[2] Cuius generis Cinna sic meminit (11): 
Haec tibi Arateis multum inuigilata lucernis 
carmina, quis ignis nouimus aerios,
leuis in aridulo maluae descripta libello
Prusiaca uexi munera nauicula. 
[3] Circumcidi libros Siciliae primum increbuit. Nam initio pumicabantur. Vnde 
et Catullus ait (1,1): 
Cui dono lepidum nouum libellum
arido modo pumice expolitum? 
XIII. DE LIBRORVM VOCABVLIS. [1] Codex multorum librorum est; liber unius 
uoluminis. Et dictus codex per translationem a codicibus arborum seu uitium, 
quasi caudex, quod ex se multitudinem librorum quasi ramorum contineat. [2] 
Volumen liber est a uoluendo dictus, sicut apud Hebraeos uolumina Legis, 
uolumina Prophetarum. [3] Liber est interior tunica corticis, quae ligno 
cohaeret. De quo Vergilius sic (Ecl. 10,67): 
Alta liber haeret in ulmo. 
Vnde et liber dicitur in quo scribimus, quia ante usum cartae uel membranarum de 
libris arborum uolumina fiebant, id est conpaginabantur. Vnde et scriptores a 
libris arborum librarios uocauerunt. 
XIV. DE LIBRARIIS ET EORVM INSTRVMENTIS. [1] Librarios antea bibliopolas dictos. 
Librum enim Graeci BIBLON uocant. Librarii autem iidem et antiquarii uocantur: 
sed librarii sunt qui et noua scribunt et uetera; antiquarii, qui tantummodo 
uetera, unde et nomen sumpserunt. [2] Ab scribendo autem scriba nomen accepit, 
officium exprimens uocabuli qualitate. [3] Instrumenta scribae calamus et pinna. 
Ex his enim uerba paginis infiguntur; sed calamus arboris est, pinna auis; cuius 
acumen in dyade diuiditur, in toto corpore unitate seruata, credo propter 
mysterium, ut in duobus apicibus Vetus et Nouum Testamentum signaretur, quibus 
exprimitur uerbi sacramentum sanguine Passionis effusum. [4] Dictus autem 
calamus quod liquorem ponat. Vnde et apud nautas calare ponere dicitur. [5] 
Pinna autem a pendendo uocata, id est uolando. Est enim, ut diximus, auium. [6] 
Foliae autem librorum appellatae siue ex similitudine foliorum arborum, seu quia 
ex follibus fiunt, id est ex pellibus, qui de occisis pecudibus detrahi solent; 
cuius partes paginae dicuntur, eo quod sibi inuicem conpingantur. [7] Versus 
autem uulgo uocati quia sic scribebant antiqui sicut aratur terra. A sinistra 
enim ad dexteram primum deducebant stilum, deinde conuertebantur ab inferiore, 
et rursus ad dexteram uersus; quos et hodieque rustici uersus uocant. [8] Scheda 
est quod adhuc emendatur, et necdum in libris redactum est; et est nomen 
Graecum, sicut et tomus. 
XV. DE CANONIBVS EVANGELIORVM. [1] Canones Euangeliorum Ammonius Alexandriae 
primus excogitauit, quem postea Eusebius Caesariensis secutus plenius conposuit. 
Qui ideo facti sunt, ut per eos inuenire et scire possimus qui reliquorum 
Euangelistarum similia aut propria dixerunt. [2] Sunt autem numero decem, quorum 
primus continet numeros in quibus quattuor eadem dixerunt: Matthaeus, Marcus, 
Lucas, Iohannes. Secundus, in quibus tres: Matthaeus, Marcus, Lucas. Tertius, in 
quibus tres: Matthaeus, Lucas, Iohannes. Quartus, in quibus tres: Matthaeus, 
Marcus, Iohannes. [3] Quintus, in quibus duo: Matthaeus, Lucas. Sextus, in 
quibus duo: Matthaeus, Marcus. Septimus, in quibus duo: Matthaeus, Iohannes. 
Octauus, in quibus duo: Lucas, Marcus. Nonus, in quibus duo: Lucas, Iohannes. 
[4] Decimus, in quibus singuli eorum propria quaedam dixerunt. Quorum expositio 
haec est. Per singulos enim Euangelistas numerus quidam capitulis adfixus 
adiacet, quibus numeris subdita est aera quaedam mineo notata, quae indicat in 
quoto canone positus sit numerus, cui subiecta est aera. [5] Verbi gratia: Si 
est aera .1., in primo canone; si secunda, in secundo; si tertia, in tertio; et 
sic per ordinem usque ad decimum perueniens. [6] Si igitur, aperto quolibet 
Euangelio, placuerit scire qui reliquorum Euangelistarum similia dixerunt, 
adsumes adiacentem numerum capituli, et requires ipsum numerum in suo canone 
quem indicat, ibique inuenies quot et qui dixerint; et ita demum in corpore 
inquisita loca, quae ex ipsis numeris indicantur, per singula Euangelia de 
eisdem dixisse inuenies. 
XVI. DE CANONIBVS CONCILIORVM. [1] Canon autem Graece, Latine regula nuncupatur. 
Regula autem dicta quod recte ducit, nec aliquando aliorsum trahit. Alii 
dixerunt regulam dictam uel quod regat, uel quod normam recte uiuendi praebeat, 
uel quod distortum prauumque quid corrigat. [2] Canones autem generalium 
conciliorum a temporibus Constantini coeperunt. In praecedentibus namque annis, 
persecutione feruente, docendarum plebium minime dabatur facultas. [3] Inde 
Christianitas in diuersas haereses scissa est, quia non erat licentia 
[episcopis] in unum conuenire, nisi tempore supradicti imperatoris. Ipse enim 
dedit facultatem Christianis libere congregare. [4] Sub hoc etiam sancti Patres 
in concilio Nicaeno de omni orbe terrarum conuenientes, iuxta fidem euangelicam 
et apostolicam, secundum post Apostolos symbolum tradiderunt. [5] Inter cetera 
autem concilia quattuor esse uenerabiles synodos, quae totam principaliter fidem 
conplectunt, quasi quattuor euangelia, uel totidem paradisi flumina. [6] Harum 
prior Nicaena synodus trecentorum decem et octo episcoporum Constantino Augusto 
imperante peracta est. In qua Arianae perfidiae blasphemia condemnata, quam de 
inaequalitate sanctae Trinitatis idem Arius adserebat; consubstantialem Deo 
patri Deum filium �idem� sancta synodus per symbolum definiuit. [7] Secunda 
synodus centum quinquaginta Patrum sub Theodosio seniore Constantinopolim 
congregata est, quae Macedonium, sanctum Spiritum Deum esse negantem, 
condemnans, consubstantialem Patri et Filio sanctum Spiritum demonstrauit, dans 
symboli formam quam tota Graecorum et Latinorum [confessio] in ecclesiis 
praedicat. [8] Tertia synodus Ephesina prima ducentorum episcoporum sub iuniore 
Theodosio Augusto edita, quae Nestorium duas personas in Christo adserentem 
iusto anathemate condemnauit, ostendens manere in duabus naturis unam Domini 
[nostri] Iesu Christi personam. [9] Quarta synodus Chalcedonensis sexcentorum 
triginta sacerdotum sub Marciano principe habita est, in qua Eutychem 
Constantinopolitanum abbatem Verbi Dei et carnis unam naturam pronuntiantem, et 
eius defensorem Dioscorum, quondam Alexandrinum Episcopum, et ipsum rursum 
Nestorium cum reliquis haereticis una Patrum sententia condemnauit; praedicans 
eadem synodus Christum Dominum sic natum de Virgine, ut in eo substantiam et 
diuinae et humanae confiteamur naturae. [10] Haec sunt quattuor synodi 
principales, fidei doctrinam plenissime praedicantes; sed et si qua sunt 
concilia quae sancti Patres spiritu Dei pleni sanxerunt, post istorum quattuor 
auctoritatem omni manent stabilita uigore, quorum gesta in hoc opere condita 
continentur. [11] Synodum autem ex Graeco interpretari comitatum uel coetum. 
[12] Concilii uero nomen tractum ex more Romano. Tempore enim, quo causae 
agebantur, conueniebant omnes in unum communique intentione tractabant. Vnde et 
concilium a communi intentione dictum, quasi concilium. Nam cilia oculorum sunt. 
Vnde et considium consilium, D in L litteram transeunte. [13] Coetus uero 
conuentus est uel congregatio, a coeundo, id est conueniendo in unum. Vnde et 
conuentum est nuncupatum, sicut conuentus coetus uel concilium, a societate 
multorum in unum. 
XVII. DE CYCLO PASCHALI. [1] Paschalem cyclum Hippolytus episcopus temporibus 
Alexandri imperatoris primus conscripsit. Post quem probatissimi auctores 
Eusebius Caesariensis, Theophilus Alexandrinus, Prosper quoque natione Aquitanus 
atque Victorius, amplificatis eiusdem festiuitatis rationibus, multiplices 
circulos ediderunt. [2] Cuius quidem rationem beatissimus Cyrillus Alexandriae 
urbis episcopus in nonaginta quinque annos per quinquies decem nouies calculans, 
quoto Kal. uel luna debeat paschalis sollemnitas celebrari, summa breuitate 
notauit. [3] Cyclum autem uocatum eo quod in orbe digestum sit, et quasi in 
circulo dispositum ordinem conplectat annorum sine uarietate et sine ulla arte. 
[4] Vnde factum est ut cuiusque materiae carmina simplici formitate facta 
cyclica uocarentur. Hinc et laterculum dictum, quod ordinem habeat stratum 
annorum. 
[5] CYCLVS PRIMVS DECEMNOVENALIS. 
Lunae 
B. Com. an. II. Idus April. XX.
C. VI. Kal. April. XVI.
Em. XVI. Kal. Mai. XVII.
C. VI. Idus April. XX.
B. C. IX. Kal. April.XV.
E. II.Idus April. XVI.
C. II. Non. April. XIX.
E. VIII. Kal. Mai. XX.
B. C. V. Idus April. XV.
C. II. Kal. April. XVIII.
E. XII. Kal. Mai. XIX.
C. Non. April. XV.
B. C. V. Kal. April. XVII.
E. XVI. Kal. Mai. XVIII.
C. VI. Idus April. XXI.
C. IX. Kal. April. XVII.
B. E. XI. Idus April. XVII.
C. II. Non. April. XX.
E. VIII. Kal. Mai. XXI. 
[6] SECVNDVS CYCLVS LVNAE. 
C. V. Idus April. XVIII.
B. C. II. Kal. April. XX.
E. XII. Kal. Mai. XXI.
C. Non. April. XVII.
C. V. Kal. April. XX.
B. E. XVI. Kal. Mai. XX.
C. Kal. April. XVI.
E. XI. Kal. Mai. XVII.
C. Idus April. XX.
B. C. V. Kal. April. XV.
E. XV. Kal. Mai. XVI.
C. V. Idus April. XIX.
C. VIII. Kal. April. XV.
B. E. Idus April. XV.
C. Non. April. XVIII.
C. V. Kal. April. XXI.
E. IV. Idus April. XV.
B. C. Kal. April. XVII.
E. XI. Kal. Mai. XVIII. 
[7] TERTIVS CYCLVS LVNAE. 
C. VIII. Idus April. XV.
C. IV. Kal. April. XVIII.
B. E. XV. Kal. Mai. XVIII.
C. V. Idus April. XXI.
C. VIII. Kal. April. XVII.
E. XVIII. Kal. Mai. XVIII.
B. C. Non. April. XX.
E. VII. Kal. Mai. XVI.
C. IV. Idus April. XXII.
C. VI. Non. April. XX.
B. E. XI. Kal. Mai. XX.
C. VIII. Idus April. XVI.
C. IV. Kal. April.XIX.
E. XIV. Kal. Mai. XX.
B. C. IV. Non. April. XV.
C. VIII. Kal. April. XVIII.
E. XVIII. Kal. Mai. XVIII. 
[8] QVARTVS CYCLVS LVNAE. 
C. III. Kal. April. XIX.
B. E. XIV. Kal. Mai. XV.
C. II. Idus April. XIX.
C. VII. Kal. April. XV.
E. XVII. Kal. Mai. XVI.
B. C. VIII. Idus April. XVIII.
C. IV. Kal. April. XXI.
E. III. Idus April. XV.
C. III. Non. April. XVIII.
B. E. X. Kal. Mai. XVIII.
C. XVIII. Kal. Mai. XXI.
C. III. Kal. April. XVII.
E. XIII. Kal. Mai. XVIII.
B. C. IV. Idus April. XX.
C. VII. Kal. April. XVI.
E. XVII. Kal. Mai. XVI.
C. VII. Idus April. XX.
B. C. XI. Kal. April. XV.
E. III. Idus April. XVI.
C. III. Non. April. XIX.
E. IX. Kal. Mai. XX. 
[9] QVINTVS CYCLVS LVNAE. 
B. C. VII. Idus April. XVI.
C. III. Kal. April. XIX.
E. XIII. Kal. Mai.XX.
C. II. Non. April. XVI.
B. C. VII. Kal. April. XVII.
E. XVIII. Kal. Mai. XIX.
C. II. Kal. April. XV.
E. XII. Kal. Mai. XVI.
B. C. III. Idus April. XVIII.
C. III. Non. April. XXI.
E. XVI. Kal. Mai. XV.
C. VI. Idus April. XVIII.
B. C. III. Kal. April. XX.
E. XIII. Kal. Mai. XXI.
C. II. Non. April. XVII.
C. VI. Kal. April. XX.
B. E. XVII. Kal. Mai. XX.
C. II. Kal. April. XVI.
E. XII. Kal. Mai. XVI.

post cuius expletionem ad primum exordium recurrendum. [A conditione mundi usque 
ad hunc nouissimum cyclum conputantur anni.] [10] Antiquitus Ecclesia pascha 
quarta decima luna cum Iudaeis celebrabat, quocumque die occurreret. Quem ritum 
sancti Patres in Nicaena synodo prohibuerunt, constituentes non solum lunam 
paschalem et mensem inquirere, sed etiam et diem resurrectionis Dominicae 
obseruare; et ob hoc pascha a quarta decima luna usque ad uicesimam primam 
extenderunt, ut dies Dominicus non omitteretur. [11] Paschae autem uocabulum non 
Graecum, sed Hebraeum est; nec a passione, quoniam PASCHEIN Graece dicitur pati, 
sed a transitu Hebraeo uerbo pascha appellata est, eo quod tunc populus Dei ex 
Aegypto transierit. Vnde et in Euangelio (Ioann.13,1): 'Cum uidisset,' inquit, 
'Iesus quia uenit hora ut transiret de mundo ad Patrem.' [12] Cuius nox ideo 
peruigilia ducitur, propter aduentum regis ac Dei nostri, ut tempus 
resurrectionis eius nos non dormientes, sed uigilantes inueniat. Cuius noctis 
duplex ratio est: siue quod in ea et uitam tunc recepit, cum passus est; siue 
quod postea eadem hora, qua resurrexit, ad iudicandum uenturus est. [13] Eo 
autem modo agimus pascha, ut non solum mortem et resurrectionem Christi in 
memoriam reuocemus, sed etiam cetera, quae circa eum adtestantur, ad 
sacramentorum significationem inspiciamus. [14] Propter initium enim nouae uitae 
et propter nouum hominem, quem iubemur induere et exuere ueterem, expurgantes 
uetus fermentum, ut simus noua consparsio, quoniam pascha nostrum inmolatus est 
Christus. Propter hanc ergo uitae nouitatem primus mensis nouorum in mensibus 
anni celebrationi paschali mystice adtributus est. [15] Quod uero tertiae 
hebdomadae die pascha celebratur, id est qui dies occurrit a quarta decima in 
uicesimam primam, hoc significat quia in toto tempore saeculi, quod septenario 
dierum numero agitur, nunc tertium tempus hoc sacramentum aperuit. [16] Primum 
enim tempus est ante legem, secundum sub lege, tertium sub gratia; ubi iam 
manifestatum est sacramentum prius occultum in prophetico aenigmate: ideo et 
propter haec tria saeculi tempora resurrectio Domini triduana est. [17] Quod 
uero a quarta decima luna usque ad uicesimam primam per dies septem paschalis 
dies quaeritur, propter ipsum numerum septenarium, quo uniuersitatis 
significatio saepe figuratur; qui etiam ipsi Ecclesiae tribuitur propter instar 
uniuersitatis, unde et Iohannes Apostolus in Apocalypsin ad septem scribit 
ecclesias. [18] Ecclesia uero adhuc in ista mortalitate carnis constituta 
propter ipsam mutabilitatem lunae nomine in Scripturis significatur. [19] Varia 
autem obseruantia opinionum paschalis festiuitatis interdum errorem gignit. 
Latini namque a III Non. Mart. usque in III Non. Apr. primi mensis lunam 
inquirunt; et si quinta decima luna die Dominico prouenerit, in alium Dominicum 
pascha protrahunt. [20] Graeci primi mensis lunam ab VIII Id. Mart. usque in 
diem Non. Apr. obseruant; et si decima quinta luna die Dominico incurrerit, 
sanctum pascha celebrant. Huiusmodi ergo dissensio inter utrosque paschalem 
regulam turbat. [21] Communis annus dicitur, qui duodecim tantum lunas, hoc est 
dies CCCLIV habet. Dictus autem communis quia saepe duo ita coniuncti incedunt 
ut inuicem se in paschali sollemnitate sequantur. Nam embolismus annus semper 
solus est. [22] Embolismus annus est qui tredecim menses lunares, id est 
CCCLXXXIV dies habere monstratur. Ipse est annus sancto Moysi diuinitus 
reuelatus, in quo iubentur hi, qui longius habitabant, in secundo mense pascha 
celebrare. [23] Embolismus autem nomen Graecum est, quod interpretatur Latine 
superaugmentum; eo quod expleat numerum annorum communium, quibus undecim 
lunares dies deesse cernuntur. [24] Embolismi autem anni et communes sic 
inueniuntur. Si enim a quarta decima luna paschae praecedentis usque ad quartam 
decimam sequentis CCCLXXXIV dies fuerint, embolismus annus est; si CCCLIV, 
communis [est]. [25] Bissextus est per annos quattuor unus dies adiectus. 
Crescit enim per singulos annos quarta pars assis. At ubi quarto anno assem 
conpleuerit, bissextum unum facit. [26] Dictus autem bissextus quia bis sexies 
ductus assem facit, quod est unus dies; sicut et quadrantem propter quater 
ductum; quod est bissextus quem super dierum cursum in anno sol facit. [siue 
quod nequeat anno suo introduci, nisi bis sextum nonas Martias conputaueris, hoc 
est et primo die sexto nonas Martias et, addito bis sexto, alio die sexto nonas 
Martias iteraueris.] [27] A VI autem Non. Mart. usque in diem prid. Kal. Ian., 
in lunae cursu bissextus adponitur atque inde detrahitur. [28] Intercalares 
autem dies idcirco uocantur, quia interponuntur ut ratio lunae solisque 
conueniat. Calare enim ponere dicitur, intercalare interponere. [29] Epactas 
Graeci uocant, Latini adiectiones annuas lunares, quae per undenarium numerum 
usque ad tricenarium in se reuoluuntur. Quas ideo Aegyptii adiciunt, ut lunaris 
emensio rationi solis aequetur. [30] Luna enim iuxta cursum suum uiginti nouem 
semis dies lucere dinoscitur, et fiunt in anno lunares dies CCCLIV; remanent ad 
cursum anni solaris dies undecim, quos Aegyptii adiciunt. [31] Vnde et 
adiectiones uocantur: absque his non inuenies luna quota sit in quolibet anno et 
mense et die. Istae epactae semper XI Kal. April. reperiuntur in eadem luna quae 
fuerit eo die. [32] Continentur autem circulo decemnouenali; sed cum ad uiginti 
nouem epactas peruenerint, qui est circulus nonus decimus, iam sequenti anno non 
addes super uiginti nouem undecim, ut decem adnunties detractis triginta, sed 
inde reuerteris, ut undecim pronunties. 
XVIII. DE RELIQVIS FESTIVITATIBVS. [1] Festiuitas dicta a festis diebus, quasi 
festiditas, eo quod in eis sola res diuina fit. Quibus contrarii sunt fasti, in 
quibus ius fatur, id est dicitur. Sollemnitas a sacris dicitur, ita suscepta ut 
mutari ob religionem non debeat, ab �solito�, id est firmo atque solido 
nominata. [uel ex eo, quod soleat fieri in anno.] [2] Celebritas autem uocatur 
quod non ibi terrena, sed caelestia tantum agantur. [3] Pascha festiuitatum 
omnium prima est, de cuius uocabulo iam superius dictum est. [4] Pentecoste, 
sicut et pascha, apud Hebraeos celebris dies erat, quod post quinque decadas 
paschae colebatur; unde et uocabulum sumpsit. PENTE enim Graece quinque, in quo 
die secundum legem panes propositionis de nouis frugibus offerebantur. [5] Cuius 
figuram annus iubileus in Testamento Veteri gessit, qui nunc iterum per figuram 
repromissionis aeternam requiem praefigurat. [6] Epiphania Graece, Latine 
apparitio [siue manifestatio] uocatur. Eo enim die Christus sideris indicio 
Magis apparuit adorandus. Quod fuit figura primitiae credentiuin gentium. [7] 
Quo die [et] Dominici baptismatis sacramentum et permutatae in uinum aquae, 
factorum per Dominum signorum principia extiterunt. [8] Duae sunt autem 
epiphaniae: prima, in qua natus Christus [et] pastoribus Hebraeorum angelo 
nuntiante apparuit; secunda, in qua ex gentium populis stella indice praesepis 
cunabula Magos adoraturos exhibuit. [9] Scenopegia sollemnitas Hebraeorum, de 
Graeco in Latinum tabernaculorum dedicatio interpretatur; quae celebrabatur a 
Iudaeis in memoriam expeditionis, cum ab Aegypto promoti in tabernaculis 
agebant, et ex eo scenopegia. SKENE enim Graece tabernaculum dicitur. Quae 
sollemnitas apud Hebraeos Septembri mense celebrabatur. [10] Neomenia apud nos 
kalendae, apud Hebraeos autem, quia secundum lunarem cursum menses supputantur, 
et Graece MENE luna appellatur, inde neomenia, id est noua luna. [11] Erant enim 
apud Hebraeos ipsi dies kalendarum ex legali institutione sollemnes, de quibus 
in Psalterio dicitur (81,4): 'Canite initio mensis tuba, in die insigni 
sollemnitatis uestrae.' [12] Encaenia est noua templi dedicatio. Graece enim 
KAINON dicitur nouum. Quando enim aliquid nouum dedicatur, encaenia dicitur. 
Hanc dedicationis templi sollemnitatem Iudaei Octobri mense celebrabant. [13] 
Dies Palmarum ideo dicitur, quia in eo Dominus et Saluator noster, sicut 
Propheta cecinit, Hierusalem tendens asellum sedisse perhibetur. Tunc gradiens 
cum ramis palmarum multitudo plebium obuiam ei clamauerunt (Ioann. 12,13): 
'Osanna, benedictus qui uenit in nomine Domini rex Israel.' [14] Vulgus autem 
ideo hunc diem Capitilauium uocant, quia [in eo] tunc moris est lauandi capita 
infantium, qui unguendi sunt ne obseruatione quadragesimae sordidata ad 
unctionem accederent. [15] Hoc autem die symbolum conpetentibus traditur propter 
confinem Dominicae paschae sollemnitatem; ut qui iam ad Dei gratiam percipiendam 
festinant, fidem, quam confiteantur, agnoscant. [16] Coena Dominica dicta est, 
eo quod in eo die Saluator pascha cum suis discipulis fecerit; quod et hodieque, 
sicut est traditum, celebratur, sanctumque in eo chrisma conficitur, atque 
initium noui et ueteris testamenti cessatio declaratur. [17] Sabbatum ab 
Hebraeis ex interpretatione uocabuli sui requies nominatur, quod Deus in ipso, 
perfecto mundo, requieuisset. [18] Siquidem et eo die requieuit Dominus in 
sepulchro, ut quietis illius mysterium confirmaret; quod Iudaeis obseruandum in 
umbra futuri praeceptum est. Sed postquam Christus in sepultura sua eius figuram 
adinpleuit, obseruatio eius quieuit. [19] Dominicus dies proinde uocatur, quia 
in eo resurrectionis Domini nostri gaudium celebratur. Qui dies non Iudaeis, sed 
Christianis in resurrectionem Domini declaratus est, et ex illo habere coepit 
festiuitatem suam. [20] Illis enim solum celebrandum sabbatum traditum est, quia 
erat antea requies mortuorum; resurrectio autem nullius erat qui resurgens a 
mortuis non moreretur. [21] Postquam autem facta est talis resurrectio in 
corpore Domini, ut praeiret in capite Ecclesiae quod corpus Ecclesiae speraret 
in finem, iam dies Dominicus, id est octauus, qui et primus, celebrari coepit. 
XIX. DE OFFICIIS. [1] Officiorum plurima genera esse, sed praecipuum illud quod 
in sacris diuinisque rebus habetur. Officium autem ab efficiendo dictum, quasi 
efficium, propter decorem sermonis una mutata littera; uel certe ut quisque illa 
agat quae nulli officiant, sed prosint omnibus. [2] Vespertinum officium est in 
noctis initio, uocatum ab stella Vespere, quae surgit oriente nocte. [3] 
Matutinum uero officium est in lucis initio, ab stella Lucifero appellatum, quae 
oritur inchoante mane. Quorum duorum temporum significatione ostenditur ut die 
ac nocte semper Deus laudetur. [4] Missa tempore sacrificii est, quando 
catechumeni foris mittuntur, clamante leuita: 'Si quis catechumenus remansit, 
exeat foras'; et inde missa, quia sacramentis altaris interesse non possunt qui 
nondum regenerati noscuntur. [5] Chorus est multitudo in sacris collecta; et 
dictus chorus quod initio in modum coronae circum aras starent et ita 
psallerent. Alii chorum dixerunt a concordia, quae in caritate consistit; quia, 
si caritatem non habeat, respondere conuenienter non potest. [6] Cum autem unus 
canit, Graece monodia, Latine sicinium dicitur; cum uero duo canunt, bicinium 
appellatur; cum multi, chorus. Nam chorea ludicrum cantilenae uel saltationes 
classium sunt. [7] Antiphona ex Graeco interpretatur uox reciproca; duobus 
scilicet choris alternatim psallentibus ordine commutato, siue de uno ad unum. 
Quod genus psallendi Graeci inuenisse traduntur. [8] Responsorios Itali 
tradiderunt. Quos inde responsorios cantus uocant, quod alio desinente id alter 
respondeat. Inter responsorios autem et antiphonam hoc differt, quod in 
responsoriis unus uersum dicit, in antiphonis autem uersibus alternant chori. 
[9] Lectio dicitur quia non cantatur, ut psalmus uel hymnus, sed legitur tantum. 
Illic enim modulatio, hic sola pronuntiatio quaeritur. [10] Canticum est uox 
cantantis in laetitiam. [11] Psalmus autem dicitur qui cantatur ad Psalterium, 
quod usum esse Dauid prophetam in magno mysterio prodit historia. Haec autem duo 
in quibusdam Psalmorum titulis iuxta musicam artem alternatim sibi adponuntur. 
[12] Nam canticum Psalmi est, cum id quod organum modulatur, uox postea 
cantantis eloquitur. Psalmus uero cantici, cum quod humana uox praeloquitur, ars 
organi modulantis imitatur. Psalmus autem a psalterio dicitur, unde nec mos est 
ex alio opere eum conponi. [13] Tres autem gradus sunt in cantando: primus 
succentoris, secundus incentoris, tertius accentoris. [14] Diapsalma quidam 
Hebraeum uerbum esse uolunt, quo significatur semper; id est, quod illa, quibus 
hoc interponitur, sempiterna esse confirment. [15] Quidam uero Graecum uerbum 
existimant, quo significatur interuallum psallendi; ut psalma sit quod 
psallitur, diapsalma uero interpositum in psallendo silentium: ut quemadmodum 
synpsalma dicitur uocis copulatio in cantando, ita diapsalma disiunctio earum, 
ubi quaedam requies distincta continuationis ostenditur. [16] Vnde illud 
probabile est, non coniungendas sententias in psallendo, ubi diapsalma 
interposita fuerit; quia ideo interponitur, ut conuersio sensuum uel personarum 
esse noscantur. [17] Hymnus est canticum laudantium, quod de Graeco in Latinum 
laus interpretatur, pro eo quod sit carmen laetitiae et laudis. Proprie autem 
hymni sunt continentes laudem Dei. Si ergo sit laus et non sit Dei, non est 
hymnus: si sit et laus et Dei laus, et non cantetur, non est hymnus. Si ergo et 
in laudem Dei dicitur et cantatur, tunc est hymnus. [18] Cui contrarium est 
threnum, quod est carmen lamenti et funeris. [19] Alleluia duorum uerborum 
interpretatio est, hoc est laus Dei, et est Hebraeum. Ia enim unum est de decem 
nominibus, quibus apud Hebraeos Deus uocatur. [20] Amen significat uere, siue 
fideliter, quod et ipsud Hebraeum est. Quae duo uerba amen et alleluia nec 
Graecis nec Latinis nec barbaris licet in suam linguam omnino transferre uel 
alia lingua adnuntiare. Nam quamuis interpretari possint, propter sanctiorem 
tamen auctoritatem seruata est ab Apostolis in his propriae linguae antiquitas. 
[21] Tanto enim sacra sunt nomina ut etiam Iohannes in Apocalypsin referat se 
Spiritu reuelante uidisse et audisse uocem caelestis exercitus tamquam uocem 
aquarum multarum et tonitruum ualidorum dicentium: amen et alleluia: ac per hoc 
sic oportet in terris utraque dici, sicut in caelo resonant. [22] Osanna in 
alterius linguae interpretationem in toto transire non potest. Osi enim 
saluifica interpretatur; anna interiectio est, motum animi significans sub 
deprecantis affectu. [23] Integre autem dicitur osianna, quod nos corrupta media 
uocali littera et elisa dicimus osanna, sicut fit in uersibus cum scandimus. 
Littera enim prima uerbi sequentis extremam prioris uerbi ueniens excludit, et 
dicitur Hebraice osanna, quod interpretatur saluifica, subaudiendo uel: populum 
tuum, uel: totum mundum. [24] Offertorium tali ex causa sumpsit uocabulum. 
Fertum enim dicitur oblatio quae altari offertur et sacrificatur a pontificibus, 
a quo offertorium nominatum, quasi propter fertum. [25] Oblatio uocatur quia 
offertur. [26] Dona proprie diuina dicuntur, munera hominum. [27] Nam munera 
dicuntur obsequia, quae pauperes diuitibus loco munerum soluunt. Itaque munus 
homini datur, donum Deo. Vnde etiam in templis donaria dicimus. Munera autem 
uocantur quia manibus uel accipiuntur uel dantur. [28] Duo sunt autem quae 
offeruntur: donum et sacrificium. [29] Donum dicitur quidquid auro argentoque 
aut qualibet alia specie efficitur. [30] Sacrificium autem est uictima et 
quaecumque in ara cremantur seu ponuntur. Omne autem quod Deo datur, aut 
dedicatur aut consecratur. Quod dedicatur, dicendo datur; unde et appellatur. 
Vnde errant qui consecrationem dedicationem putant significari. [31] Immolatio 
ab antiquis dicta eo quod in mole altaris posita uictima caederetur. Vnde et 
mactatio post immolationem est. Nunc autem immolatio panis et calicis conuenit, 
libatio autem tantummodo calicis oblatio est. [32] Hinc est illud (Eccles. 
50,17): 'Et libauit de sanguine uuae.' Sicut et saecularium quidam poetarum 
(Virg. Aen. 7,133): 'Nunc,' inquit, 'pateras libate Ioui.' Libare ergo proprie 
fundere est, sumptumque nomen ex Libero quodam, qui in Graecia usum repperit 
uitis. [33] Hostiae apud ueteres dicebantur sacrificia quae fiebant antequam ad 
hostem pergerent. [34] Victimae uero sacrificia quae post uictoriam, deuictis 
hostibus, immolabant. Et erant uictimae maiora sacrificia quam hostiae. Alii 
uictimam dictam putauerunt, quia ictu percussa cadebat, uel quia uincta ad aras 
ducebatur. [35] Holocaustum illud est, ubi totum igne consumitur quod offertur. 
Antiqui enim cum maxima sacrificia administrarent, solebant totas hostias in 
sacrorum consumere flamma, et ipsa erant holocaustomata. OLON enim Graece totum 
dicitur, KAUSIS incensio, et holocaustum totum incensum. [36] Caerimoniae apud 
Latinos dicuntur sacra omnia quae apud Graecos orgia uocantur. Proprie autem 
uisum est doctoribus a carendo appellari caerimonias, quasi carimonias; eo quod 
ea quae in sacris diuinis offeruntur, in suo usu id carerent homines; quod nomen 
etiam in usu est litterarum sanctarum. [37] Alii caerimonias proprie in 
obseruationibus Iudaeorum credunt; abstinentiam scilicet quarundam escarum 
secundum ueterem legem, eo quod obseruantes careant his rebus quibus se 
abstinuerunt. [38] Sacrificium dictum quasi sacrum factum, quia prece mystica 
consecratur in memoriam pro nobis Dominicae passionis; unde hoc eo iubente 
corpus Christi et sanguinem dicimus. Quod dum sit ex fructibus terrae, 
sanctificatur et fit sacramentum, operante inuisibiliter Spiritu Dei; cuius 
panis et calicis sacramentum Graeci Eucharistian dicunt, quod Latine bona gratia 
interpretatur. Et quid melius sanguine et corpore Christi? [39] Sacramentum est 
in aliqua celebratione, cum res gesta ita fit ut aliquid significare 
intellegatur, quod sancte accipiendum est. Sunt autem sacramenta baptismum et 
chrisma, corpus et sanguis [Domini]. [40] Quae ob id sacramenta dicuntur, quia 
sub tegumento corporalium rerum uirtus diuina secretius salutem eorundem 
sacramentorum operatur; unde et a secretis uirtutibus uel a sacris sacramenta 
dicuntur. [41] Quae ideo fructuose penes Ecclesiam fiunt, quia sanctus in ea 
manens Spiritus eundem sacramentorum latenter operatur effectum. [42] Vnde, seu 
per bonos seu per malos ministros intra Dei ecclesiam dispensentur, tamen quia 
sanctus Spiritus mystice illa uiuificat, qui quondam Apostolico in tempore 
uisibilibus apparebat operibus, nec bonorum meritis dispensatorum amplificantur 
haec dona, nec malorum adtenuantur, quia (1 Cor. 3,7): 'neque qui plantat est 
aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat, Deus'; unde et Graece 
mysterium dicitur, quod secretam et reconditam habeat dispositionem. [43] 
Baptismum Graece, Latine tinctio interpretatur; quae idcirco tinctio dicitur, 
quia ibi homo spiritu gratiae in melius inmutatur, et longe aliud quam erat 
efficitur. [44] Prius enim foedi eramus deformitate peccatorum, in ipsa 
tinctione reddimur pulchri dealbatione uirtutum; unde et in Canticis scribitur 
canticorum (8,5): 'Quae est ista quae ascendit dealbata?' [45] Cuius mysterium 
non aliter nisi sub Trinitatis designatione, id est Patris et Filii et Spiritus 
sancti, cognominatione conpletur, dicente Domino ad Apostolos (Matth. 28,19): 
'Ite docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus 
sancti.' [46] Sicut enim in tribus testibus stat omne uerbum, ita hoc 
sacramentum confirmat ternarius numerus nominum diuinorum. [47] Quod autem per 
aquam baptismum datur, haec ratio est. Voluit enim Dominus ut res illa 
inuisibilis per congruentem, sed profecto contrectabilem et uisibilem 
inpenderetur elementum, super quem etiam in principio ferebatur Spiritus 
sanctus. [48] Nam sicut aqua purgatur exterius corpus, ita latenter eius 
mysterio per Spiritum sanctum purificatur et animus. [49] Cuius sanctificatio 
ita est. Inuocato enim Deo descendit Spiritus sanctus de caelis, et medicatis 
aquis sanctificat eas de semetipso; et accipiunt uim purgationis, ut in eis et 
caro et anima delictis inquinata mundetur. [50] Chrisma Graece, Latine unctio 
nominatur; ex cuius nomine et Christus dicitur, et homo post lauacrum 
sanctificatur. [51] Nam sicut in baptismo peccatorum remissio datur, ita per 
unctionem sanctificatio spiritus adhibetur; et hoc de pristina disciplina, qua 
ungui in sacerdotium et in regnum solebant, ex quo et Aaron a Moyse unctus est. 
[52] Quae dum carnaliter fit, spiritaliter proficit; quomodo et in ipsa baptismi 
gratia uisibilis actus, quod in aqua mergimur, sed spiritalis effectus, quod 
delictis mundamur. [53] Hoc significat illud unguentum, quod peccatrix mulier 
super pedes, et ea quae dicitur non fuisse peccatrix, super caput Iesu fudisse 
scribuntur. [54] Manus inpositio ideo fit, ut per benedictionem aduocatus 
inuitetur Spiritus sanctus. Tunc enim ille Paracletus post mundata et benedicta 
corpora libens a Patre descendit, et quasi super baptismi aquam tamquam super 
pristinam sedem recognoscens quiescit. Nam legitur quod in principio aquis 
superferebatur Spiritus sanctus. [55] Exorcismus Graece, Latine coniuratio, siue 
sermo increpationis est aduersus diabolum, ut discedat: sicut est illud in 
Zacharia (3,1): 'Et ostendit mihi Iesum sacerdotem magnum stantem coram angelo 
Dei, et Satan stabat a dextris eius, ut aduersaretur ei; et dixit Dominus ad 
Satan: Increpet Dominus in te, Satan, et increpet in te Dominus, qui elegit 
Hierusalem.' [56] Hoc est exorcismus increpare et coniurare aduersus diabolum; 
unde sciendum est quod non creatura Dei in infantibus exorcizatur aut 
exsufflatur, sed ille sub quo sunt omnes qui cum peccato nascuntur. Est enim 
princeps peccatorum. [57] Symbolum per linguam Graecam signum uel cognitio 
interpretatur. Discessuri enim Apostoli ad euangelizandum in gentibus hoc sibi 
praedicationis signum uel indicium posuerunt. [58] Continet autem confessionem 
Trinitatis et unitatem Ecclesiae et omne Christiani dogmatis sacramentum. Quod 
symbolum fidei et spei nostrae non scribitur in carta et atramento, sed in 
tabulis cordis carnalibus. [59] Oratio petitio dicitur. Nam orare est petere, 
sicut exorare inpetrare. Constat autem oratio loco et tempore. Loco, quia non 
ubique, cum prohibeamur a Christo in publico, sed ubi opportunitas dederit aut 
necessitas inportauerit. Neque enim contra praeceptum reputatur ab Apostolis 
factum, quia in carcere audientibus custodibus orabant et canebant Deo. [60] De 
tempore uero dictum est (1 Thess. 5,17): 'Sine intermissione orate,' sed hoc 
[in] singularibus. Nam est obseruatio quarundam horarum communium, quae diei 
interspatia signant, tertia, sexta et nona; similiter et noctis. [61] Sed ideo 
haec orandi horae diuisae sunt, ut si forte aliquo fuerimus opere detenti, ipsud 
nos ad officium tempus admoneat; quae tempora in Scripturis inueniuntur. [62] 
Primum enim Spiritus sanctus congregatis discipulis hora tertia infusus est. 
Petrus, qua die uisionem communicationis in illo uasculo expertus est, sexta 
hora orandi gratia ascenderat. Idem etiam cum Iohanne hora nona templum adiit, 
quando paralyticum sanitati reformauit. [63] Sed et Danielum legimus haec 
tempora in oratione obseruasse, et utique ex Israelis disciplina, ut ne minus 
quam ter die adoremus. Debitores enim sumus trium, Patris et Filii et Spiritus 
sancti; exceptis utique et aliis legitimis orationibus, quae sine ulla 
admonitione debentur, ingressus lucis ac noctis siue uigiliarum; [64] sed et 
cibum non prius sumere quam interposita oratione. Priora enim habenda sunt 
spiritus refrigeria, quia priora caelestia quam terrena. Qui autem uult 
orationem suam uolare ad Deum, faciat illi duas alas, ieiunium et eleemosynam, 
et ascendet celeriter et exaudietur. [65] Ieiunium est parsimonia uictus 
abstinentiaque ciborum, cui nomen est inditum ex quadam parte uiscerum tenui 
semper et uacua, quod uulgo ieiunum uocatur. Vnde ieiunii nomen creditur 
deriuatum, quod sui inedia uiscera uacua et exinanita existant. Ieiunium autem 
et statio dicitur. [66] Statio autem de militari exemplo nomen accepit, pro eo 
quod nulla laetitia obueniens castris stationem militum rescindit. Nam laetitia 
libentius, tristitia sollicitius administrat disciplinam; unde et milites 
numquam inmemores sacramenti magis stationibus parent. [67] Discernunt autem 
quidam inter ieiunium et stationem. Nam ieiunium est indifferenter cuiuslibet 
diei abstinentia, non secundum legem, sed secundum propriam uoluntatem; statio 
autem est obseruatio statutorum dierum uel temporum. [68] Dierum, ut quartae 
feriae et sextae feriae ieiunium ex ueteri lege praeceptum: de qua statione in 
Euangelio dixit ille (Luc. 18,12): 'Ieiuno bis in sabbato,' id est quarta et 
sexta sabbati. [69] Temporum autem, quae legalibus ac propheticis 
institutionibus terminatis temporibus statuta sunt, ut ieiunium quarti, quinti, 
septimi, ac decimi mensis; uel, sicut in Euangelio (Matth. 9,15), dies illi in 
quibus ablatus est sponsus; uel sicut obseruatio quadragesimae, quae in uniuerso 
orbe institutione Apostolica obseruatur circa confinium Dominicae passionis. 
[70] His tertium genus quidam adiciunt quam Xerophagiam dicunt, abstinentiam 
scilicet ciborum humentium. Vnde et nomen hoc datum, eo quod siccis quidam escis 
utantur. [71] Poenitentia appellata, quasi punitentia, eo quod ipse homo in se 
poenitendo puniat quod male admisit. Nam nihil aliud agunt, quos ueraciter 
poenitet, nisi ut id, quod male fecerunt, inpunitum esse non sinant. Eo quippe 
modo sibi non parcentibus ille parcit, cuius altum iustumque iudicium nullus 
contemptor euadit. [72] Perfecta est autem poenitentia, praeterita deflere et 
futura non admittere. Haec secunda in similitudine fontis est, ut si forte 
inpugnante diabolo aliquod peccatum inrepserit, huius satisfactione purgetur. 
[73] Satisfactio autem est causas peccatorum et suggestiones excludere et ultra 
peccatum non iterare. [74] Reconciliatio uero est, quae post conplementum 
poenitentiae adhibetur. Nam sicut conciliamur Deo, quando primum a gentilitate 
conuertimur, ita reconciliamur, quando post peccatum poenitendo regredimur. [75] 
Exomologesis Graeco uocabulo dicitur, quod Latine confessio interpretatur, cuius 
nominis duplex significatio est. Aut enim in laude intellegitur confessio, sicut 
est: 'Confitebor tibi Domine Pater caeli et terrae': aut dum quisque confitetur 
sua peccata ab eo indulgenda, cuius indeficiens est misericordia. [76] Ex hoc 
igitur Graeco uocabulo exprimitur et frequentatur exomologesis, qua delictum 
nostrum Domino confitemur; non quidem ut ignaro, cuius cognitioni nihil occultum 
est; sed confessio est rei scilicet eius quae ignoratur professa cognitio. [77] 
Vtile enim sibi ac iucundum quisquam esse existimauerat rapere, adulterare, 
furari; sed ubi haec aeternae damnationi obnoxia esse cognouit, cognitis his, 
confitetur errorem. [78] Confessio autem erroris professio est desinendi: 
desinendum ergo a peccatis est, dum confessio est. Confessio autem antecedit, 
remissio sequitur. Ceterum extra ueniam est qui peccatum cognoscit nec cognitum 
confitetur. [79] Itaque exomologesis prosternendi et humilificandi hominis 
disciplina est, habitu atque uictu, sacco et cinere incubare, corpus sordibus 
obscurare, animum maeroribus deicere, illa, quae peccant, tristi tractatione 
mutare. [80] Litaniae autem Graeco nomine appellantur, quae Latine dicuntur 
rogationes. Inter litanias uero et exomologesin hoc differt, quod exomologesis 
pro sola confessione peccatorum agitur; litaniae uero, quae indicuntur propter 
rogandum Deum et inpetrandam in aliquo misericordiam eius. [81] Sed nunc iam 
utrumque uocabulum sub una designatione habetur, nec distat uulgo utrum litaniae 
an exomologesis dicantur. Supplicationis autem nomen quodammodo nunc ex 
gentilitate retinetur. [82] Nam feriae aut legitimae erant apud eos aut 
indictae. Indictae autem, quia paupertas antiqua Romanorum ex conlatione 
sacrificabat, aut certe de bonis damnatorum. Vnde supplicia dicuntur 
supplicationes, quae fiebant de bonis passorum supplicia. Sacrae enim res de 
rebus execrandorum fiebant. 

LIBER VII. 
DE DEO, ANGELIS ET SANCTIS. 
I. DE DEO. [1] Beatissimus Hieronymus, uir eruditissimus et multarum linguarum 
peritus, Hebraeorum nominum interpretationem primus in Latinam linguam 
conuertit. Ex quibus pro breuitate praetermissis multis quaedam huic operi 
adiectis interpretationibus interponenda studui. [2] Vocabulorum enim expositio 
satis indicat quid uelit intellegi. Habent enim quaedam ex propriis causis 
nominum rationem. In principio autem decem nomina ponimus, quibus apud Hebraeos 
Deus uocatur. [3] Primum apud Hebraeos Dei nomen El dicitur; quod alii Deum, 
alii etymologiam eius exprimentes ISCHUROS, id est fortem interpretati sunt, 
ideo quod nulla infirmitate opprimitur, sed fortis est et sufficiens ad omnia 
perpetranda. [4] Secundum nomen Eloi. [5] Tertium Eloe, quod utrumque in Latino 
Deus dicitur. Est autem nomen in Latinum ex Graeca appellatione translatum. Nam 
Deus Graece DEOS, FOBOS dicitur, id est timor, unde tractum est Deus, quod eum 
colentibus sit timor. [6] Deus autem proprie nomen est Trinitatis pertinens ad 
Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Ad quam Trinitatem etiam reliqua quae in 
Deo infra sunt posita uocabula referuntur. [7] Quartum nomen Dei dicitur 
Sabaoth, quod uertitur in Latinum exercituum siue uirtutum, de quo in Psalmo ab 
angelis dicitur (23,10): 'Quis est iste rex gloriae? Dominus uirtutum.' [8] Sunt 
enim in huius mundi ordinatione uirtutes multae, ut angeli, archangeli, 
principatus et potestates, cunctique caclestis militiae ordines, quorum tamen 
ille Dominus est. Omnes enim sub ipso sunt eiusque dominatui subiacent. [9] 
Quintum Elion, quod interpretatur in Latinum excelsus, quia supra caelos est, 
sicut scriptum est de eo (Ps. 113,4): 'Excelsus Dominus; super caelos gloria 
eius.' Excelsus autem dictus pro ualde celsus. Ex enim pro ualde ponitur, sicut 
eximius, quasi ualde eminens. [10] Sextum Eie, id est, qui est. Deus enim solus, 
quia aeternus est, hoc est, quia exordium non habet, essentiae nomen uere tenet. 
Hoc enim nomen ad sanctum Moysen per angelum est delatum. [11] Quaerenti enim 
quod esset nomen eius, qui eum pergere praecipiebat ad populum ex Aegypto 
liberandum, respondit (Exod. 3,14): 'Ego sum, qui sum: et dices filiis Israel: 
Qui est, misit me ad uos'; tamquam in eius conparatione, qui uere est, quia 
incommutabilis est, ea, quae commutabilia, facta sunt quasi non sint. [12] Quod 
enim dicitur fuit, non est: et quod dicitur erit, nondum est. Deus autem esse 
tantum nouit, fuisse et futurum esse non nouit. [13] Solus enim Pater cum Filio 
et Spiritu sancto ueraciter est. Cuius essentiae conparatum esse nostrum non 
esse est. Vnde et in conloquio dicimus: 'Viuit Deus,' quia essentia uita uiuit, 
quam mors non habet. [14] Septimum Adonai, quod generaliter interpretatur 
Dominus, quod dominetur creaturae cunctae, uel quod creatura omnis dominatui 
eius deseruiat. Dominus ergo et Deus, uel quod dominetur omnibus, uel quod 
timeatur a cunctis. [15] Octauum Ia, quod in Deo tantum ponitur, quod etiam in 
alleluia in nouissima syllaba sonat. [16] Nonum Tetragrammaton, hoc est quattuor 
litterarum, quod proprie apud Hebraeos in Deo ponitur, iod, he, iod, he, id est, 
duabus ia, quae duplicata ineffabile illud et gloriosum Dei nomen efficiunt. 
Dicitur autem ineffabilis, non quia dici non potest, sed quia finiri sensu et 
intellectu humano nullatenus potest; et ideo, quia de eo nihil digne dici 
potest, ineffabilis est. [17] Decimum Saddai, id est, omnipotens. Vocatus autem 
omnipotens eo quod omnia potest, sed a faciendo quod uult, non a patiendo quod 
non uult. Quod si ei accideret, nequaquam esset omnipotens; facit enim quidquid 
uult, et inde omnipotens. [18] Item omnipotens, quia ipsius sunt omnia quae 
ubique sunt; solus enim totius mundi habet imperium. Dicuntur autem et alia 
quaedam in Deum substantialiter nomina, ut inmortalis, incorruptibilis, 
incommutabilis, aeternus. Vnde et merito cunctae praeponitur creaturae. [19] 
Inmortalis, sicut de eo scriptum est (1 Timoth. 6,16): 'Qui solus habet 
inmortalitatem': quia in eius natura nulla est commutatio. Nam omnis mutabilitas 
non inconuenienter mortalitas dicitur; secundum quam et anima dicitur mori, non 
quia in corpus uel in aliquam alteram substantiam mutatur et uertitur, sed in 
ipsa sua substantia quidquid alio modo nunc est aut fuit, secundum id quod 
destitit esse quod erat, mortalis utique deprehenditur; ac per hoc solus Deus 
dicitur inmortalis, quia solus incommutabilis. [20] Incorruptibilis appellatur 
quia corrumpi et dissolui non potest nec diuidi. Quidquid enim capit diuisionem 
et interitum capit. Ille nec diuidi potest nec interire; inde incorruptibilis 
est. Incommutabilis est quia semper manet et mutari nescit. [21] Nec proficit, 
quia perfectus est, nec deficit, quia aeternus est. [22] Aeternus est, quia sine 
tempore est. Non enim habet initium neque finem. Hinc et sempiternus, eo quod 
sit semper aeternus. A quibusdam autem aeternus ab aethere creditur dictus, 
quoniam caelum sedes eius habetur. Vnde est illud (Ps. 114,16): 'Caelum caeli 
Domino': et haec ista quattuor unum significant, nam una eademque res dicitur, 
siue dicatur aeternus Deus, siue inmortalis, siue incorruptibilis, siue 
inmutabilis. [23] Inuisibilis, quia numquam per substantiam suam apparuit oculis 
mortalium Trinitas, nisi per speciem subiectae creaturae eademque corporeae. Nam 
nemo potest ipsam manifestationem essentiae Dei uidere et uiuere, sicut et 
dictum est Moysi; unde et Dominus in Euangelio dicit (Ioann. 1,18): 'Deum nemo 
uidit umquam.' Res est enim inuisibilis, ideoque non oculo, sed corde quaerendus 
est. [24] Inpassibilis, quia nullis perturbationibus afficitur, quibus 
fragilitas humana subcumbit. Non enim adtingunt eum ullae passiones, ut libido, 
iracundia, cupiditas, timor, maeror, inuidia, et cetera quibus mens humana 
turbatur. [25] Sed cum dicitur Deum irasci aut zelare aut dolere, nostro usu 
dicitur. Apud Deum enim perturbatio nulla est, apud quem tranquillitas summa 
est. [26] Simplex autem dicitur siue non amittendo quod habet, seu quia non 
aliud est ipse et aliud quod in ipso est, sicut in homine, cuius aliud [est] 
esse, [et] aliud sapere. [27] Nam et esse potest, et sapiens non esse; Deus 
autem habet essentiam, habet et sapientiam; sed quae habet, hoc et est, et omnia 
unus est; ac proinde simplex est, quia non in eo aliquid accidentis est, sed et 
quod est, et quod in ipso est, essentialiter est, excepto quod relatiue ad 
quamcumque personam est. [28] Summe bonus, quia incommutabilis est. Creatura 
uero bonum, sed non summum est, quia mutabilis est. Et dum sit quidem bonum, non 
tamen esse potest et summum. [29] Incorporeus autem uel incorporalis ideo 
dicitur Deus, ut spiritus credatur uel intellegatur esse, non corpus. Nam dum 
dicitur spiritus, eius significatur substantia. [30] Inmensus, quia cuncta 
concludit, ipse a nullo concluditur; sed omnia intra eius omnipotentiam 
coartantur. [31] Perfectus dicitur quia nihil ei possit adici. Adtamen de 
consummatione alicuius facti perfectio dicitur. Deus autem, qui non est factus, 
quomodo est perfectus? [32] Sed hoc uocabulum de usu nostro sumpsit humana 
inopia, sicut et reliqua uerba, quatenus id quod ineffabile est utcumque dici 
possit, quoniam de Deo nihil digne humanus sermo dicit, sicut sunt et alia. [33] 
Creator dictus pro totius mundi rebus ab ipso creatis. Nihil enim est quod non 
originem a Deo traxerit. Ipse et unus, quia diuidi non potest, uel quia nihil 
aliud esse potest quod tantundem capiat potestatis. [34] Haec igitur, quae de 
Deo dicta sunt, ad totam pertinent Trinitatem propter unam et coaeternam 
substantiam, siue in Patre, siue in Filio eius unigenito in forma Dei, siue in 
Spiritu sancto, qui unus Spiritus est Dei Patris et Filii eius unigeniti. [35] 
Sunt et quaedam uocabula ex usu nostro ad Deum sumpta, de membris nostris, siue 
de inferioribus; et quia in propria natura inuisibilis et incorporeus est, pro 
efficientiis tamen causarum in ipso rerum species adscribuntur, ut more 
locutionis nostrae facilius se ipsum insinuet: ut quia omnia uidet, dicatur 
oculus; et propter quod audit omnia, dicatur auris; pro eo autem quod auertitur, 
ambulat; pro eo quod spectat, stat. [36] Sic et in ceteris horum similibus ab 
humanis mentibus trahitur similitudo ad Deum, sicut est obliuiscens et memorans. 
Hinc est quod et Propheta dicit (Ierem. 51,14): 'Iurauit Dominus exercituum per 
animam suam': non quod Deus animam habeat, sed hoc nostro narrat affectu. [37] 
Nam et facies Dei in Scripturis sanctis non caro, sed diuina cognitio 
intellegitur, eadem ratione qua per faciem conspectam quisque cognoscitur. Hoc 
enim in oratione dicitur Deo (Psalm. 80,4): 'Ostende nobis faciem tuam': ac si 
dicatur: 'Da nobis cognitionem tuam.' [38] Sic et uestigia Dei dicuntur, quia 
nunc Deus per speculum agnoscitur, ad perfectum uero omnipotens reperitur, dum 
in futurum facie ad faciem quibusque electis praesentabitur, ut ipsam speciem 
contemplentur, cuius nunc uestigia conprehendere conantur, hoc est, quem uidere 
per speculum dicitur. [39] Nam et situs et habitus et locus et tempus in Deum 
non proprie, sed per similitudinem translate dicuntur; quippe (Psalm. 99,1) 
'sedere super Cherubin' dicitur, quod est ad situm; et (Psalm. 104,6): 'Abyssum 
tamquam uestimentum amictus,' quod est ad habitum; et (Psalm. 102,28): ' Anni 
tui non deficient,' quod ad tempus pertinet; et (Psalm. 139,8): 'Si ascendero in 
caelum, tu ibi es,' quod ad locum. [40] Nam et in Propheta (Amos 2,13): 
'Plaustri portantis fenum' species ad Deum dicitur. Et haec omnia per figuram 
Deus, quia nihil est horum ad proprietatem substantiae eius. 
II. DE FILIO DEI. [1] Multis etiam modis Christus appellari in scripturis 
inuenitur diuinis. Nam ipse Dei Patris Vnigenitus filius, dum esset aequalis 
Patri, propter salutem nostram formam serui accepit. Proinde quaedam nomina in 
illo ex diuinitatis substantia, quaedam ex dispensatione susceptae humanitatis 
adsumpta sunt. [2] Christus namque a chrismate est appellatus, hoc est unctus. 
Praeceptum enim fuerat Iudaeis ut sacrum conficerent unguentum, quo perungui 
possent hi qui uocabantur ad sacerdotium uel ad regnum: et sicut nunc regibus 
indumentum purpurae insigne est regiae dignitatis, sic illis unctio sacri 
unguenti nomen ac potestatem regiam conferebat; et inde Christi dicti a 
chrismate, quod est unctio. [3] Nam chrisma Graece, Latine unctio nuncupatur, 
quae etiam Domino nomen adcommodauit facta spiritalis, quia Spiritu unctus est a 
Deo Patre, sicut in Actibus (4,27): 'Collecti sunt enim in hac ciuitate aduersus 
sanctum Filium tuum, quem uncxisti': non utique oleo uisibili, sed gratiae dono, 
quod uisibili significatur unguento. [4] Non est autem Saluatoris proprium nomen 
Christus, sed communis nuncupatio potestatis. Dum enim dicitur Christus, commune 
dignitatis nomen est; dum Iesus Christus, proprium est uocabulum Saluatoris. [5] 
Christi autem nomen nusquam alibi omnino nec in aliqua gente fuit, nisi tantum 
in illo regno ubi Christus prophetabatur, et unde uenturus erat. [6] Messias 
autem Hebraice dicitur, Graece Christus, Latina autem locutione unctus. [7] 
Iesus Hebraice, Graece SOTER, Latine autem salutaris siue saluator 
interpretatur, pro eo quod cunctis gentibus salutifer uenit. [8] Etymologiam 
autem nominis huius etiam Euangelista significat, dicens (Matth. 1,21): 'Vocabis 
nomen eius Saluator, quia ipse saluum faciet populum suum.' Sicut enim Christus 
significat regem, ita Iesus significat saluatorem. [9] Non itaque nos saluos 
facit quicumque rex, sed rex Saluator. Quod uerbum Latina lingua antea non 
habebat, sed habere poterat, sicut potuit, quando uoluit. [10] Emmanuel ex 
Hebraeo in Latinum significat 'nobiscum Deus,' scilicet quia per Virginem natus 
Deus hominibus in carne mortali apparuit, ut terrenis uiam salutis ad caelum 
aperiret. Ad diuinitatis substantiam quae pertinent ista sunt: Deus, Dominus. 
[11] Deus autem dictus propter unitam cum Patre substantiam. Dominus propter 
seruientem creaturam. [12] Deus autem et homo, quia Verbum et caro. Vnde et bis 
genitus dicitur, siue quia Pater eum genuit sine matre in aeternitate, siue quia 
mater sine patre in tempore. [13] Vnigenitus autem uocatur secundum diuinitatis 
excellentiam, quia sine fratribus; Primogenitus, secundum susceptionem hominis, 
in qua per adoptionis gratiam fratres habere dignatus est, quibus esset 
primogenitus. [14] Homousion Patri ab unitate substantiae appellatur. Substantia 
enim uel essentia Graece OUSIA dicitur, OMO- unum. Vtrumque igitur coniunctum 
sonat una substantia. Hoc enim uocatur Homousion, quod est (Ioann. 10,30): 'Ego 
et Pater unum sumus,' hoc est, eiusdem cum Patre substantiae. [15] Quod nomen 
etsi scriptum in sanctis litteris non inueniatur, in assertione tamen totius 
Trinitatis defenditur, quia datur ratio unde recte dici ostendatur; sicut et 
Pater in illis libris nusquam Ingenitus legitur, sed tamen dicendus esse atque 
credendus non dubitatur. [16] Homoeusion, similis substantiae, quia qualis Deus, 
talis est et imago eius. Inuisibilis Deus et imago inuisibilis. [17] Principium, 
eo quod ab ipso sint omnia, et quia ante eum nihil. [18] Finis, uel quia 
dignatus est in fine temporum humiliter in carne nasci et mori, et iudicium 
nouissimum ipse suscipere, uel quia quidquid agimus ad illum referimus. Et cum 
ad eum peruenerimus, ultra quod quaeramus non habemus. [19] Os Dei est, quia 
Verbum eius est. Nam sicut pro uerbis, quae per linguam fiunt, saepe dicimus 
illa et illa lingua, ita et pro Dei uerbo os ponitur, quia mos est ut ore uerba 
formentur. [20] Verbum autem ideo dicitur, quia per eum Pater omnia condidit, 
siue iussit. [21] Veritas, quia non fallit, sed tribuit quod promisit. Vita, 
quia creauit. Imago dicitur propter parem similitudinem Patris. [22] Figura est, 
quia suscipiens formam serui operum uirtutumque similitudine Patris in se 
imaginem atque inmensam magnitudinem designauit. [23] Manus Dei est, quod omnia 
per ipsum facta sunt. Hinc et dextera propter effectum operis totius creaturae, 
quae per ipsum formata est. Brachium, quia ab ipso omnia continentur. [24] 
Virtus, pro eo quod omnem potestatem Patris in semetipso habeat, et omnem caeli 
terraeque creaturam gubernet, contineat atque regat. [25] Sapientia, pro eo quod 
ipse reuelet mysteria scientiae et arcana sapientiae. Sed tamen cum sit Pater et 
Spiritus sanctus sapientia et uirtus et lumen et lux, proprie tamen his 
nominibus Filius nuncupatur. [26] Splendor autem appellatur propter quod 
manifestat. Lumen, quia inluminat. Lux, quia ad ueritatem contemplandam cordis 
oculos reserat. [27] Sol, quia inluminator. Oriens, quia luminis fons et 
inlustrator est rerum, et quod oriri nos faciat ad uitam aeternam. [28] Fons, 
quia rerum origo est, uel quod satiat sitientes. Ipse quoque A et �. Alpha enim 
litteram nulla praecedit; prima est enim litterarum, sicut et Filius Dei; ipse 
enim se principium Iudaeis interrogantibus esse respondit. Vnde et Iohannes in 
Apocalypsi proprie ipsam litteram ponens ait (22,13): 'Ego sum A et �, primus et 
nouissimus.' Primus, quia ante eum nihil est. Nouissimus, quia iudicium 
nouissimum ipse suscepit. [29] Mediator, quia inter Deum et hominem medius 
constitutus est, ut hominem ad Deum perduceret; unde et illum Graeci MESITEN 
uocant. [30] Paracletus, id est aduocatus, quia pro nobis intercedit apud 
Patrem, sicut de eo dicit Iohannes (1 Ep. 2,1): 'Aduocatum habemus apud Patrem 
Iesum Christum iustum.' [31] Paracletus autem Graecum est, quod Latine dicitur 
aduocatus. Quod nomen et Filio et Spiritui sancto adscribitur, iuxta quod et 
Dominus in Euangelio ait (Ioann. 14,16): 'Rogabo Patrem, et alium paracletum 
dabit uobis.' [32] Intercessor autem ideo uocatur, quia pro culpa nostra 
remouenda curam gerit, et pro abluendis nostris criminibus curam inpendit. [33] 
Sponsus, quia descendens de caelo adhaesit Ecclesiae, ut pace Noui Testamenti 
essent duo in carne una. [34] Angelus dicitur propter adnuntiationem paternae ac 
suae uoluntatis. Vnde [et] apud Prophetam (Esai. 9,6) 'magni consilii angelus' 
legitur, dum sit Deus et Dominus angelorum. [35] Missus dicitur eo quod apparuit 
huic mundo Verbum caro factum, unde et idem dicit (Ioann. 16,28): 'Ego a Patre 
exii, et ueni in hunc mundum.' Homo autem dicitur quia natus est. [36] Propheta, 
quia futura reuelauit. Sacerdos, quia pro nobis hostiam se obtulit. Pastor, quia 
custos. Magister, quia ostensor. Nazarenus uero a loco. Nazareus a merito, id 
est sanctus siue mundus, quia peccatum non fecit. [37] Siquidem et de aliis 
inferioribus rebus nominum species ad se trahit Christus, ut facilius 
intellegatur. Dicitur enim Panis, quia caro. [38] Vitis, quia sanguine ipsius 
redempti sumus. Flos, quia electus. Via, quia per ipsum ad Deum imus. Ostium, 
quia per ipsum ad Deum ingredimur. Mons, quia fortis. Petra, quia firmitas est 
credentium. [39] Lapis angularis, uel quia duos parietes e diuerso, id est de 
circumcisione et praeputio, uenientes in unam fabricam Ecclesiae iungit, uel 
quod pacem in se angelis et hominibus facit. [40] Lapis offensionis, quia 
ueniens humilis offenderunt in eum increduli homines, et factus est petra 
scandali, sicut dicit Apostolus (1 Corinth. 1,23): 'Iudaeis quidem scandalum.' 
[41] Fundamentum autem ideo uocatur, quia fides in eo firmissima est, uel quia 
super eum catholica Ecclesia constructa est. [42] Nam et Christus Agnus pro 
innocentia; et Ouis propter patientiam; et Aries propter principatum; et Haedus 
propter similitudinem carnis peccati; [43] et Vitulus pro eo quod pro nobis est 
immolatus; et Leo pro regno et fortitudine; et Serpens pro morte et sapientia; 
idem et Vermis, quia resurrexit; [44] Aquila, propter quod post resurrectionem 
ad astra remeauit. Nec mirum si uilibus significationibus figuretur, qui usque 
ad nostrarum passionum seu carnis contumelias descendisse cognoscitur. [45] Qui 
dum sit Dei Patris coaeternus ante saecula Filius, postquam uenit plenitudo 
temporis, propter salutem nostram formam serui accepit, et factus est Filius Dei 
hominis filius. [46] Vnde et quaedam de illo in Scripturis secundum formam Dei, 
quaedam secundum formam serui dicuntur. Quorum, exempli gratia, duo quaedam 
commemorantur, ut singula ad singula referantur. Secundum formam enim Dei de se 
ipso dixit (Ioann. 10,30): 'Ego et Pater unum sumus': secundum formam serui 
(Ioann. 14,28): 'Quoniam Pater maior me est.' [47] Homines autem minus 
intellegentes quid pro quid dicatur, ea quae propter formam serui dicta sunt 
uolunt transferre ad formam Dei; et rursus ea quae dicta sunt ut ad se inuicem 
personae referantur, uolunt nomina esse naturae atque substantiae, et faciunt 
errorem in fide. [48] Sic autem Dei filio coniuncta est humana natura, ut ex 
duabus substantiis fieret una persona. Solus igitur homo pertulit crucem, sed 
propter unitatem personae et Deus dicitur pertulisse. [49] Hinc est quod 
scribitur (1 Corinth. 2,8): 'Si enim cognouissent, numquam Dominum gloriae 
crucifixissent.' Filium ergo Dei crucifixum fatemur, non ex uirtute diuinitatis, 
sed ex infirmitate humanitatis: non ex suae naturae permansione, sed ex nostra 
susceptione. 
III. DE SPIRITV SANCTO. [1] Spiritus sanctus ideo praedicatur Deus, quia ex 
Patre Filioque procedit, et substantiam eius habet. Neque enim aliud de Patre 
procedere potuit quam quod ipse est Pater. [2] Spiritus autem dictus secundum id 
quod ad aliquid refertur spiratus; et spirans utique spiritu inspirans est, et 
ex eo appellatus Spiritus est. Proprio autem modo quodam dicitur Spiritus 
sanctus secundum quod refertur ad Patrem et Filium, quod eorum spiritus sit. [3] 
Nam et hoc nomen, quod Spiritus dicitur, non secundum id quod refertur ad 
aliquid, sed secundum id quod aliquam naturam significat. [4] Omnis enim 
incorporea natura spiritus in Scripturis sacris appellatur, unde non tantum 
Patri et Filio et Spiritui sancto, sed omni rationali creaturae et animae hoc 
uocabulum congruit. [5] Ideo igitur Spiritus Dei sanctus uocatur, quia Patris et 
Filii sanctitas est. Nam cum sit et Pater spiritus et Filius spiritus, et Pater 
sanctus et Filius sanctus, proprie tamen ipse uocatur Spiritus sanctus, tamquam 
sanctitas coessentialis et consubstantialis amborum. [6] Spiritus sanctus ideo 
non dicitur genitus, ne duo in Trinitate Filii suspicentur. Ideo non praedicatur 
ingenitus, ne duo Patres in ipsa Trinitate credantur. [7] Procedens autem 
dicitur testimonio Domini dicentis (Ioann. 16,12): 'Multa adhuc habeo quae uobis 
loquar, sed non potestis illa modo audire. Veniet autem Spiritus ueritatis, qui 
a Patre procedit, et de meo accipiet: ille uobis indicabit omnia.' Hic autem non 
solum natura procedit, sed semper ad peragenda opera Trinitatis indesinenter 
procedit. [8] Hoc autem interest inter nascentem Filium et procedentem Spiritum 
sanctum, quod Filius ex uno nascitur, Spiritus sanctus ex utroque procedit; et 
ideo dicit Apostolus (Rom. 8,9): 'Qui autem Spiritum Christi non habet, hic non 
est eius.' [9] Spiritus sanctus ex opere etiam et angelus intellegitur. Dictum 
est enim de illo (Ioann. 16,13): 'Et quae uentura sunt adnuntiabit uobis'; et 
utique angelus Graece, Latine nuntius interpretatur. Vnde et duo angeli 
apparuerunt Loth, in quibus Dominus singulariter appellatur, quos intellegimus 
Filium et Spiritum sanctum, nam Pater numquam legitur missus. [10] Spiritus 
sanctus, quod dicitur Paracletus, a consolatione dicitur; PARAKLESIS enim Latine 
consolatio appellatur. Christus enim eum Apostolis lugentibus misit, postquam ab 
eorum oculis ipse in caelum ascendit. [11] Consolator enim tristibus mittitur, 
secundum illam eiusdem Domini sententiam (Matth. 5,4): 'Beati lugentes, quoniam 
ipsi consolabuntur.' Ipse etiam dixit (Matth. 9,15): 'Tunc lugebunt filii 
sponsi, cum ab eis ablatus fuerit sponsus.' [12] Item Paracletus, pro eo quod 
consolationem praestet animabus, qui gaudium temporale amittunt. Alii Paracletum 
[dicunt] Latine oratorem uel aduocatum interpretantur. Ipse enim Spiritus 
sanctus dicit; ipse docet; per ipsum datur sermo sapientiae; ab ipso sancta 
Scriptura inspirata est. [13] Spiritus sanctus ideo septiformis nuncupatur, 
propter dona quae de unitatis eius plenitudine particulatim quique, ut digni 
sunt, consequi promerentur. Ipse enim Spiritus sapientiae et intellectus: 
Spiritus consilii et fortitudinis: Spiritus scientiae et pietatis: Spiritus 
timoris Domini. [14] Spiritus autem principalis in Psalmo quinquagesimo legitur, 
ubi quia tertio spiritus repetitur, nonnulli Trinitatem intellexerunt ideo quia 
scriptum est (Ioann. 4,24): 'Deus Spiritus est.' Quod enim non est corpus, et 
tamen est, uidetur restare ut spiritus sit. Intellegunt enim ibi nonnulli 
Trinitatem significari: in Spiritu principali Patrem: in Spiritu recto Filium: 
in Spiritu sancto Spiritum sanctum. [15] Spiritus sanctus ideo donum dicitur, eo 
quod datur. A dando enim donum est nuncupatum. Notissimum est enim Dominum Iesum 
Christum, cum post resurrectionem a mortuis ascendisset in caelum, dedisse 
Spiritum sanctum, quo credentes inpleti linguis omnium gentium loquebantur. [16] 
In tantum autem donum Dei est, in quantum datur eis qui per eum diligunt Deum. 
Apud se autem Deus est: apud nos donum est; sed sempiterne Spiritus sanctus 
donum est, distribuens singulis, prout uult, gratiarum dona. [17] Nam et 
prophetias quibus uult inpertit, et peccata quibus uult dimittit. Nam peccata 
sine Spiritu sancto non donantur. [18] Spiritus sanctus inde proprie caritas 
nuncupatur, uel quia naturaliter eos, a quibus procedit, coniungit et se unum 
cum eis esse ostendit, uel quia in nobis id agit ut in Deo maneamus, et ipse in 
nobis. [19] Vnde et in donis Dei nihil maius est caritate, et nullum est maius 
donum Dei quam Spiritus sanctus. [20] Ipse est et gratia, quae quia non meritis 
nostris, sed uoluntate diuina gratis datur, inde gratia nuncupatur. Sicut autem 
unicum Dei Verbum proprie uocamus nomine Sapientiae, cum sit uniuersaliter et 
Spiritus sanctus et Pater ipse sapientia, ita Spiritus sanctus proprie 
nuncupatur uocabulo Caritatis, cum sit et Pater et Filius uniuersaliter caritas. 
[21] Spiritus sanctus Digitus Dei esse in libris Euangelii apertissime 
declaratur. Cum enim unus Euangelista dixisset (Luc. 11,20): 'In digito Dei 
eicio daemonia': alius hoc idem ita dixit (Matth. 12,28): 'In spiritu Dei eicio 
daemonia.' Vnde et digito Dei scripta est lex, data die quinquagesimo ab 
occisione agni, et die quinquagesimo uenit Spiritus sanctus a passione Domini 
nostri Iesu Christi. [22] Ideo autem digitus Dei dicitur, ut eius operatoria 
uirtus cum Patre et Filio significetur. Vnde et Paulus ait (1 Cor. 12,11): 'Haec 
autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, diuidens singulis prout uult.' 
Sicut autem per baptismum in Christo morimur et renascimur, ita Spiritu 
signamur, quod est digitus Dei et spiritale signaculum. Spiritus sanctus idcirco 
in columbae specie uenisse scribitur, ut natura eius per auem simplicitatis et 
innocentiae declararetur. Vnde et Dominus (Matth. 10,16): 'Estote,' inquit, 
'simplices sicut columbae.' Haec enim auis corporaliter ipso felle caret, habens 
tantum innocentiam et amorem. [23] Spiritus sanctus inde nomine ignis 
appellatur, pro eo quod in Apostolorum Actibus per diuisionem linguarum ut ignis 
apparuit, qui et insedit super unumquemque eorum. [24] Propterea autem 
diuersarum linguarum gratiam apostolis dedit, ut idonei efficerentur fidelium 
eruditioni populorum. [25] Quod uero supra singulos sedisse memoratur, id causa 
est, ut intellegatur per plures non fuisse diuisus, sed mansisse in singulis 
totus, sicut fere ignibus mos est. [26] Hanc enim habet naturam ignis accensus, 
ut quanti ad eum, quanti ad 'crinem purpurei splendoris' aspexerint, tantis 
uisum suae lucis inpertiat, tantis ministerium sui muneris tribuat, et ipse 
nihilominus in sua integritate permaneat. [27] Spiritus sanctus nomine aquae 
appellatur in Euangelio, Domino clamante et dicente (Ioann. 7,38): 'Si quis 
sitit, ueniat ad me et bibat. Qui credit in me, flumina aquae uiuae fluent de 
uentre eius.' Euangelista autem exposuit unde diceret. Secutus enim ait: 'Hoc 
enim dicebat de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum.' [28] Sed aliud 
est aqua sacramenti, aliud aqua quae significat Spiritum Dei. Aqua enim 
sacramenti uisibilis est: aqua Spiritus inuisibilis est. Ista abluit corpus, et 
significat quod fit in anima: per illum autem Spiritum sanctum ipsa anima 
mundatur et saginatur. [29] Spiritus sanctus ideo unctio dicitur, Iohanne 
testante apostolo, quia sicut oleum naturali pondere superfertur omni liquori, 
ita in principio superferebatur Spiritus sanctus aquis. Vnde et Dominus oleo 
exultationis, hoc est Spiritu sancto, legitur fuisse unctus. [30] Sed et 
Iohannes apostolus Spiritum sanctum unctionem uocat dicens (1 Ep. 2,27): 'Et 
uos,' inquit, 'unctionem quam accepistis ab eo, permaneat in uobis; et necesse 
non habetis ut aliquis doceat uos: sed sicut unctio eius docet uos de omni re.' 
Ipse est enim Spiritus sanctus unctio inuisibilis. 
IV. DE TRINITATE. [1] Trinitas appellata quod fiat totum unum ex quibusdam 
tribus, quasi Triunitas; ut memoria, intellegentia et uoluntas, in quibus mens 
habet in se quandam imaginem diuinae Trinitatis. Nam dum tria sint, unum sunt, 
quia et singula in se manent et omnia in omnibus. [2] Pater igitur et Filius et 
Spiritus sanctus trinitas et unitas. Idem enim unum, idem [et] tria. In natura 
unum, in personis tria. Vnum propter maiestatis communionem, tria propter 
personarum proprietatem. [3] Nam alius Pater, alius Filius, alius Spiritus 
sanctus: sed alius quidem non aliud, quia pariter simplex pariterque 
incommutabile bonum et coaeternum. [4] Pater solus non est de alio; ideo solus 
appellatur ingenitus. Filius solus de Patre est natus; ideo solus dicitur 
genitus. Spiritus sanctus solus de Patre et Filio procedit; ideo solus amborum 
nuncupatur spiritus. [5] In hac Trinitate alia appellatiua nomina, alia propria 
sunt. Propria sunt essentialia, ut Deus, Dominus, Omnipotens, Inmutabilis, 
Inmortalis. Et inde propria, quia ipsam substantiam significant qua unum sunt. 
[6] Appellatiua uero Pater et Filius et Spiritus sanctus, Ingenitus et Genitus 
et Procedens. Eadem et relatiua, quia ad se inuicem referuntur. Cum enim dicitur 
Deus, essentia est, quia ad se ipsum dicitur. Cum uero dicitur Pater et Filius 
et Spiritus sanctus, relatiue dicuntur, quia ad se inuicem referuntur. [7] Nam 
Pater non ad se ipsum, sed ad Filium relatiue dicitur, quia est ei filius: sic 
et Filius relatiue dicitur, quia est ei pater: sic et Spiritus sanctus, quia est 
Patris Filiique spiritus. [8] His enim appellationibus hoc significatur, quod ad 
se inuicem referuntur, non ipsa substantia qua unum sunt. Proinde Trinitas in 
relatiuis personarum nominibus est; deitas non triplicatur, sed in singularitate 
est; quia si triplicatur, deorum inducimus pluralitatem. [9] Nomen autem deorum 
in angelis et sanctis hominibus ideo pluraliter dicitur, propter quod non sint 
merito aequales. [10] De quibus Psalmus (81,6): 'Ego dixi: Dii estis.' De Patre 
autem et Filio et Spiritu sancto propter unam et aequalem diuinitatem non nomen 
deorum, sed Dei esse ostenditur, sicut ait Apostolus (1 Cor. 8,6): 'Nobis tamen 
unus Deus,' uel sicut uoce diuina dicitur (Marc. 12,29): 'Audi Israel, Dominus 
Deus tuus Deus unus est,' scilicet ut et Trinitas sit, et unus Dominus Deus sit. 
[11] Fides apud Graecos de Trinitate hoc modo est: una OUSIA, ac si dicat una 
natura aut una essentia: tres UPOSTASEIS, quod resonat in Latinum uel tres 
personas uel tres substantias. [12] Nam Latinitas proprie non dicit de Deo nisi 
essentiam; substantiam uero non proprie dicit, sed abusiue; quoniam uere 
substantia apud Graecos persona intellegitur, non natura. 
V. DE ANGELIS. [1] Angeli Graece uocantur, Hebraice malachoth, Latine uero 
nuntii interpretantur, ab eo quod Domini uoluntatem populis nuntiant. [2] 
Angelorum autem uocabulum officii nomen est, non naturae. Semper enim spiritus 
sunt, sed cum mittuntur, uocantur angeli. [3] Quibus ideo pictorum licentia 
pinnas faciunt, ut celerem eorum in cuncta discursum significent, sicut et iuxta 
fabulas poetarum uenti pinnas habere dicuntur, propter uelocitatem scilicet. 
Vnde et Scriptura sacra dicit (Psalm. 104,3): 'Qui ambulat super pinnas 
uentorum.' [4] Nouem autem esse ordines angelorum sacrae Scripturae testantur, 
id est angeli, archangeli, throni, dominationes, uirtutes, principatus, 
potestates, cherubim et seraphim. Quorum officiorum uocabula cur ita dicta sint, 
interpretando exequimur. [5] Angeli uocantur propter quod de caelis ad 
adnuntiandum hominibus mittuntur. Angelus enim Graece, Latine nuntius dicitur. 
[6] Archangeli Graeca lingua summi nuntii interpretantur. Qui enim parua uel 
minima adnuntiant, angeli; qui uero summa, archangeli nuncupantur. Archangeli 
dicti eo quod primatum teneant inter angelos; ARCHOS enim Graece, Latine 
princeps interpretatur. Sunt enim duces et principes, sub quorum ordine 
unicuique angelorum officia deputata sunt. [7] Nam quia archangeli angelis 
praesunt Zacharias propheta testatur dicens (2,3): 'Ecce angelus, qui loquebatur 
in me, egrediebatur, et angelus alius egrediebatur in occursum eius, et dixit ad 
eum: Curre, loquere ad puerum istum dicens: Absque muro habitabitur Hierusalem.' 
[8] Si enim in ipsis officiis angelorum nequaquam potestates superiores 
inferiores disponerent, nullo modo hoc, quod homini diceret angelus, ab angelo 
cognouisset. [9] Quidam autem archangelorum priuatis nominibus appellantur, ut 
per uocabula ipsa in opere suo quid ualeant designetur. [10] Gabriel Hebraice in 
linguam nostram uertitur fortitudo Dei. Vbi enim potentia diuina uel fortitudo 
manifestatur, Gabriel mittitur. [11] Vnde et eo tempore, quo erat Dominus 
nasciturus et triumphaturus de mundo, Gabriel uenit ad Mariam, ut illum 
adnuntiaret qui ad debellandas aerias potestates humilis uenire dignatus est. 
[12] Michael interpretatur, Qui sicut Deus. Quando enim aliquid in mundo mirae 
uirtutis fit, hic archangelus mittitur. Et ex ipso opere nomen est eius, quia 
nemo ualet facere quod facere potest Deus. [13] Raphael interpretatur curatio 
uel medicina Dei. Vbicumque enim curandi et medendi opus necessarium est, hic 
archangelus a Deo mittitur; et inde medicina Dei uocatur. [14] Vnde et ad Tobiam 
idem archangelus missus oculis eius curationem adhibuit, et caecitate detersa 
uisum ei restituit. Nominis enim interpretatione et angeli officium designatur. 
[15] Vriel interpretatur ignis Dei, sicut legimus apparuisse ignem in rubo. 
Legimus etiam ignem missum desuper, et inplesse quod praeceptum est. [16] Throni 
autem et dominationes et principatus et potestates et uirtutes, quibus uniuersam 
caelestem societatem Apostolus conplectitur, ordines angelorum et dignitates 
intelleguntur; et pro hac ipsa distributione officiorum alii throni, alii 
dominationes, alii principatus, alii potestates dicuntur, pro certis 
dignitatibus quibus inuicem distinguntur. [17] Virtutes angelicae quaedam 
ministeria perhibentur, per quos signa et miracula in mundo fiunt; propter quod 
et Virtutes dicuntur. [18] Potestates sunt, quibus uirtutes aduersae subiectae 
sunt, et inde Potestatum nomine nuncupantur, quia maligni spiritus eorum 
potestate coercentur, ne tantum mundo noceant quantum cupiunt. [19] Principatus 
sunt hi qui angelorum agminibus praesunt. Qui pro eo, quod subditos angelos ad 
explendum ministerium diuinum disponunt, principatus uocabulum acceperunt. Nam 
alii sunt qui administrant, alii qui adsistunt, sicut et per Danielum dicitur 
(7,10): 'Milia milium ministrabant ei, et decies milies centena milia 
adsistebant ei.' [20] Dominationes sunt ii qui etiam Virtutibus et Principatibus 
praeeminent, qui pro eo, quod ceteris angelorum agminibus dominantur, 
Dominationes uocantur. [21] Throni sunt agmina angelorum, qui Latino eloquio 
sedes dicuntur; et uocati Throni quia illis conditor praesidet, et per eos 
iudicia sua disponit. [22] Cherubin autem et ipsi sublimes caelorum potestates 
et angelica ministeria perhibentur; qui ex Hebraeo in linguam nostram 
interpretantur scientiae multitudo. Sunt enim sublimiora agmina angelorum, qui 
pro eo, quod uicinius positi diuina scientia ceteris amplius pleni sunt, 
Cherubin, id est plenitudo scientiae, appellantur. [23] Ipsa sunt illa duo 
animalia super propitiatorium arcae ficta ex metallo, propter significandam 
angelorum praesentiam, in quorum medio ostenditur Deus. [24] Seraphin quoque 
similiter multitudo est angelorum, qui ex Hebraeo in Latinum ardentes uel 
incendentes interpretantur. Qui idcirco ardentes uocantur, quia inter eos et 
Deum nulli angeli consistunt; et ideo quanto uicinius coram eo consistunt, tanto 
magis luminis claritate diuini inflammantur. [25] Vnde et ipsi uelant faciem et 
pedes sedentis in throno Dei; et idcirco cetera angelorum turba uidere Dei 
essentiam plene non ualent, quoniam Cherubin eam tegit. [26] Haec igitur 
uocabula agminum angelorum ita sunt specialia ordinum singulorum, ut tamen sint 
ex parte communia omnium. Nam dum Throni sedes Dei in quorundam angelorum ordine 
specialiter designentur, tamen per Psalmistam (79,2): 'Qui sedes super 
Cherubin,' dicitur. [27] Sed ideo isti ordines angelorum priuatis nominibus 
appellantur, quia hoc ipsud officium in proprio ordine plenius acceperunt. Et 
cum sint omnibus communia, proprie tamen haec nomina suis ordinibus deputantur. 
[28] Vnicuique enim, sicut praedictum est, propria officia sunt iniuncta, quae 
promeruisse eos in mundi constat exordio. Nam quia angeli et locis et hominibus 
praesunt, per Prophetam testatur angelus dicens (Daniel. 10,13): 'Princeps regni 
Persarum restitit mihi.' [29] Vnde apparet nullum esse locum cui angeli non 
praesint. Praesunt enim et auspiciis operum omnium. [30] Hic est ordo uel 
distinctio angelorum, qui post lapsum malorum in caelesti uigore steterunt. Nam 
postquam apostatae angeli ceciderunt, hi perseuerantia aeternae beatitudinis 
solidati sunt. Vnde et post caeli creationem in principio reperitur (Genes. 
1,6,8): 'Fiat firmamentum, et uocatum est firmamentum caelum.' [31] Nimirum 
ostendentis quod post ruinam angelorum malorum hi, qui permanserunt, firmitatem 
aeternae perseuerantiae consecuti sunt, nullo iam lapsu auersi, nulla superbia 
cadentes, sed firmiter in Dei amore et contemplatione manentes, nihil aliud 
dulce habent nisi eum a quo creati sunt. [32] Quod autem duo Seraphim in Esaia 
(6,2) leguntur, figuraliter Veteris et Noui Testamenti significationem 
ostendunt. Quod uero faciem et pedes Dei operiunt, quia praeterita ante mundum 
et futura post mundum scire non possumus, sed media tantum eorum testimonio 
contemplamur. [33] Singuli senas alas habent, quia de fabrica tantum mundi, quae 
in sex diebus facta sunt, in praesenti saeculo nouimus. Quod clamat ter Sanctus 
alter ad alterum, Trinitatis in una diuinitate demonstrat mysterium. 
VI. DE HOMINIBVS QVI QVODAM PRAESAGIO NOMEN ACCEPERVNT. [1] Plerique primorum 
hominum ex propriis causis originem nominum habent. Quibus ita prophetice indita 
sunt uocabula, ut aut futuris aut praecedentibus eorum causis conueniant. [2] In 
quibus tamen manente spiritali sacramento, nunc tantum ad litteram intellectum 
historiae persequimur. Vbi autem etymologiae interpretationem non attigimus, 
solam ipsam in Latino etymologiam posuimus. [3] Quod autem unum nomen Hebraicum 
aliter atque aliter interpretatur, hoc secundum accentuum et litterarum euenit 
diuersitatem, ut in uariis significationibus nomina commutentur. [4] Adam, sicut 
beatus Hieronymus tradit, homo siue terrenus siue terra rubra interpretatur. Ex 
terra enim facta est caro, et humus hominis faciendi materies fuit. [5] Eua 
interpretatur uita siue calamitas siue uae. Vita, quia origo fuit nascendi: 
calamitas et uae, quia praeuaricatione causa extitit moriendi. A cadendo enim 
nomen sumpsit calamitas. [6] Alii autem dicunt: ob hoc Eua uita et calamitas 
appellata, quia saepe mulier uiro causa salutis est, saepe calamitatis et 
mortis, quod est uae. [7] Cain possessio interpretatur, unde etymologiam ipsius 
exprimens pater eius ait (Genes. 4,1): 'Cain, id est, Possedi hominem per Deum.' 
Idem et lamentatio, eo quod pro interfecto Abel interfectus sit, et poenam sui 
sceleris dederit. [8] Abel luctus interpretatur, quo nomine praefigurabatur 
occidendus. Idem et uanitas, quia cito solutus est atque subtractus. [9] Seth 
interpretatur resurrectio, eo quod post fratris interfectionem natus sit, quasi 
resurrectionem fratris ex mortuis suscitaret. Idem et positio, quia posuit eum 
Deus pro Abel. [10] Enos iuxta propriae linguae uarietatem homo uel uir dicitur. 
Et congrue hoc uocabulum habuit. De eo enim scriptum est (Genes. 4,26): 'Tunc 
initium fuit inuocandi nomen Domini'; licet plerique Hebraeorum arbitrentur quod 
tunc primum in nomine Domini et in similitudine eius fabricata sint idola. [11] 
Enoch dedicatio. In ipsius enim nomine ciuitatem postea aedificauit Cain. [12] 
Cainan lamentatio uel possessio eorum; sicut enim Cain possessio, ita deriuatum 
nomen, quod est Cainan, facit possessio eorum. [13] Matusalam interpretatur 
mortuus est. Euidens etymologia nominis. Quidam enim eum cum patre translatum 
fuisse, et diluuium praeterisse putauerunt. Ob hoc signanter transfertur: 
mortuus est, ut ostenderetur non uixisse eum post diluuium, sed in eodem 
cataclysmo fuisse defunctum. Soli enim octo homines in arca diluuium euaserunt. 
[14] Lamech percutiens. Iste enim percussit et interfecit Cain: quod etiam ipse 
postea perpetrasse uxoribus confitetur. [15] Noe requies interpretatur, pro eo 
quod sub illo omnia retro opera quieuerunt per diluuium. Vnde et pater eius 
uocans nomen eius Noe dixit (Genes. 5,29): 'Iste requiescere nos facit ab 
omnibus operibus nostris.' [16] Sem dicitur nominatus, quod nomen ex praesagio 
posteritatis accepit. Ex ipso enim patriarchae et apostoli et populus Dei. Ex 
eius quoque stirpe et Christus, cuius ab ortu solis usque ad occasum magnum est 
nomen in gentibus. [17] Chain calidus, et ipse ex praesagio futuri cognominatus. 
Posteritas enim eius eam terrae partem possedit, quae uicino sole calentior est. 
Vnde et Aegyptus usque hodie Aegyptiorum lingua Kam dicitur. [18] Iapheth 
latitudo. Ex eo enim populus gentium nascitur; et quia lata est ex gentibus 
multitudo credentium, ab eadem latitudine Iapheth dictus est. Canaan filius Cham 
interpretatur motus eorum. [19] Quod quid est aliud nisi opus eorum? Pro motu 
enim patris, id est pro opere eius, maledictus est. [20] Arfaxat sanans 
depopulationem. [21] Chus Hebraice Aethiops interpretatur; a posteritate sui 
generis nomen sortitus. Ab ipso enim sunt progeniti Aethiopes. [22] Nembroth 
interpretatur tyrannus. Iste enim prior arripuit insuetam in populo tyrannidem, 
et ipse adgressus est aduersus Deum impietatis aedificare turrem. [23] Heber 
transitus. Etymologia eius mystica est, quod ab eius stirpe transiret Deus, nec 
perseueraret in eis, tralata in gentibus gratia. Ex ipso enim sunt exorti 
Hebraei. [24] Phaleg diuisio, cui pater propterea tale nomen inposuit, quia tunc 
natus est, quando per linguas terra diuisa est. Thara exploratio ascensionis. 
[25] Melchisedech rex iustus. Rex, quia ipse postea imperauit Salem. Iustus, pro 
eo quod discernens sacramenta Legis et Euangelii, non pecudum uictimas, sed 
oblationem panis et calicis in sacrificio obtulit. [26] Loth declinans. Factis 
enim Sodomorum non consensit, sed eorum inlicita carnis incendia declinauit. 
[27] Moab ex patre. Et totum nomen etymologiam habet. Concepit enim eum 
primogenita filia de patre. [28] Ammon, cuius causa nomen redditur filius populi 
mei, sic deriuatur, ut ex parte sensus nominis, ex parte ipse sit sermo. Ammi 
enim, a quo dicti sunt Ammonitae, uocatur populus meus. [29] Sarai interpretatur 
princeps mea, eo quod esset unius tantummodo domus materfamilias. Postea causa 
nominis inmutata, ablata de fine I littera, dicitur Sara, id est princeps. 
Omnium quippe gentium futura princeps erat, sicut et Dominus pollicitus fuerat 
ad Abraham (Gen. 17,16): 'Dabo tibi ex Sara filium, et benedicam ei, et erit in 
gentes, et reges populorum erunt ex ea.' [30] Agar aduena, uel conuersa. Fuit 
enim. [conplexui Abrahae aduena causa generandi data, quae post contemptum, 
angelo increpante, conuersa est ad Saram.] [31] Cethura thymiama. [32] Ismahel 
interpretatur auditio Dei; sic enim scriptum est (Genes. 16,11): 'Et uocauit 
nomen eius Ismahel, quia exaudiuit eum Deus.' [33] Esau trinomius est, et ex 
propriis causis uarie nuncupatur. Dicitur enim Esau, id est rufus, ob coctionem 
scilicet rufae lentis ita appellatus, cuius edulio primogenita perdidit. Edom 
autem ob ruborem corporis dictus est, quod Latine sanguineus dicitur. Seir uero, 
quod fuerit hispidus et pilosus; quando enim natus est, totus sicut pellis 
pilosus erat. [34] Atque idem tribus nominibus appellatur: Esau, id est rufus: 
Edom, id est sanguineus: Seir, id est pilosus, quia non habuit lenitatem. [35] 
Rebecca patientia, siue quae multum acceperit. Lia laboriosa, utique generando. 
[36] Plurimos enim dolores quam Rachel fecunditate pariendi experta est. [37] 
Rachel interpretatur ouis. Pro ea enim Iacob pauit oues Laban. [38] Zelpha os 
hians. Bala inueterata. Dina transfertur in causam. Iurgii enim in Sichimis 
causa extitit. [39] Thamar amaritudo pro uiris mortuis. Item et commutans. 
Mutauit enim se in habitu meretricis, quando cum socero suo concubuit. [40] 
Phares diuisio, ab eo quod diuiserit membranula secundarum, diuisoris, id est 
phares, sortitus est nomen. Vnde et Pharisaei, qui se quasi iustos a populo 
separabant, diuisi appellabantur. [41] Zara frater eius, in cuius manu erat 
coccinum, interpretatur oriens; siue quia primus apparuit, siue quod plurimi ex 
eo iusti nati sunt, ut in libro Paralipomenon continetur, Zara, id est oriens, 
appellatus est. [42] Iob in Latinum uertitur dolens; et recte dolens, propter 
percussionem carnis et passiones dolorum. Calamitates enim suas nominis 
etymologia praefigurauit. [43] Pharao nomen est non hominis, sed honoris, sicut 
et apud nos Augusti appellantur reges, cum propriis nominibus censeantur. 
Exprimitur autem in Latino Pharao denegans eum, utique Deum, siue dissipator 
eius. Populi enim Dei fuit afflictor. [44] Iannes marinus, siue ubi est signum. 
Cessit enim et defecit signum eius coram signis Moysi; unde et dixerunt magi 
(Exod. 8,19): 'Hic digitus Dei est.' [45] Mambres mare pellicium siue mare in 
capite. Denique Moyses interpretatur sumptus ex aqua. [46] Inuenit eum ad ripam 
fluminis expositum filia Pharaonis, quem colligens adoptauit sibi; uocauitque 
nomen eius Moysen, eo quod de aqua sumpsisset eum. [47] Aaron mons fortitudinis 
interpretatur, propter quod turibulum accipiens in medio superstitum et 
interemptorum obuiam stetit, et ruinam mortis quasi quidam mons fortis exclusit. 
[48] Eleazar Dei adiutorium. Balac praecipitans, siue deuorans. Balaam uanus 
populus. [49] Phinees ori parcens. Transfixit enim pugione Zambri cum scorto 
Madianitide, et Domini furorem placauit, ut parceret. [50] Zambria iste 
lacessiens uel amaricans. Proprie enim nomen ab amaritudine figuratum, quod 
peccando amaricauerit populum. [51] Raab latitudo, uel fames, siue impetus. 
Iosue interpretatur saluator. Ipse enim in figura Christi populum a deserto 
saluauit, et in terram repromissionis induxit. [52] Caleph quasi cor, aut canis. 
[53] Othoniel tempus eius Deus, uel responsio Dei. Aoth gloriosus. Barach 
fulgurans. Debbora apis uel loquax. Apis, quia fuit ad bellum promptissima, 
dimicans aduersus Sisaram, quo perempto cecinit canticum; inde loquax. [54] 
Iahel ascensio. Gedeon experimentum iniquitatis eorum. Frequentibus enim 
documentis informatus est quali praesagio contra hostes futuram uictoriam 
expediret, ex quo futuro experimento etymologiam nominis sumpsit. Abimelech 
pater meus rex. [55] Tola uermiculum, uel coccinum. Iair inluminans. Iephte 
aperiens, uel apertus. Esebon cogitatio, siue uinculum maeroris. [56] Abdo 
seruus eius. Samson sol eorum, uel solis fortitudo. Fuit enim uirtute clarus, et 
liberauit Israel de hostibus. Dalila paupercula, uel situla. Booz in 
fortitudine, [siue] in quo robur. [57] Noemi, quam interpretare possumus 
consolatam, eo quod marito et liberis peregre mortuis, nurum Moabitidem in 
consolatione sua tenuit. [58] Ruth interpretatur festinans. Alienigena enim erat 
ex populo gentili, quae relicta patria festinauit transire in terram Israel, 
dicens socrui suae (Ruth 1,16): 'Quocunque perrexeris, pergam.' [59] Anna gratia 
eius interpretatur, quia, dum prius esset sterilis natura, postremo Dei gratia 
fecundata est. Heli Deus meus. [60] Ophni discalciatus. Filius enim fuit Heli 
electus in ministerium sacerdotii, cuius amissionem suo expressit uocabulo. 
Apostolus enim ait (Ephes. 6,15): 'Calciati pedes in praeparationem Euangelii 
pacis.' [61] Et Propheta (Isai. 52,7): 'Quam speciosi pedes qui adnuntiant 
pacem!' Iste ergo discalciatus interpretatur, ut eius nomine Veteris Testamenti 
sacerdotium a ueteri populo significaretur ablatum. [62] Phinees frater Ophni os 
mutum interpretatur, quo significatur sacerdotii ueteris et doctrinae silentium. 
Samuel nomen eius Deus. Iessai insulae sacrificium, uel incensum. [63] Saul 
petitio [interpretatur]. Notum est enim quomodo Hebraeorum populus eum sibi 
regem petierit, et accepit non secundum Deum, sed secundum suam uoluntatem. [64] 
Dauid fortis manu, utique quia fortissimus in proeliis fuit. Ipse et 
desiderabilis, in stirpe scilicet sua, de qua praedixerat Propheta (Agg. 2,7): 
'Veniet desideratus cunctis gentibus.' [65] Salomon tribus nominibus fuisse 
perhibetur. Primum uocabulum eius Salomon dicitur, id est pacificus, eo quod in 
regno eius pax fuerit. Secundum nomen Ididia, eo quod fuerit dilectus et 
amabilis Domino. Tertium uocabulum eius Coheleth, quod Graece appellatur 
Ecclesiastes, Latine Contionator, quod ad populum loqueretur. [66] Ionathan 
columbae donum. [67] Absalon patris pax per antiphrasin, eo quod bellum aduersus 
patrem gessisset, siue quod in ipso bello Dauid pacatum fuisse legitur filio, 
adeo ut etiam magno cum dolore extinctum plangeret. [68] Roboam latitudo populi, 
et ipsud per antiphrasin, quod decem tribubus ab eo separatis, duae tantum ei 
relictae sint. [69] Abia pater Dominus, uel pater fuit. Asa tollens, siue 
sustollens. Iosaphat Domini iudicium. Ioram, qui est excelsus. Achazias 
adprehendens Dominum. [70] Athalia tempus Domini. Ioas spirans, uel Domini 
robur. [71] Amasias populum tollens. Ozias fortitudo Domini. Azarias auxilium 
Domini. Ozias autem ipse est qui Azarias duplici nomine. Iste est qui, inlicitum 
sibi sacerdotium uindicare conatus, lepra in fronte percussus est. Ioatham est 
perfectus. [72] Pulchram etymologiam nominis. Fecit enim rectum in conspectu 
Domini, et portam templi aedificauit excelsam. [73] Achaz adprehendens. Ezechias 
fortis Dominus. Manasse obliuiosus. Per multa enim scelera et sacrilegia 
reliquerat et oblitus fuerat Deum. [siue quod oblitus est Deus peccatorum 
illius.] [74] Amon fidelis uel onustus. Iosias, ubi est incensum Domini, propria 
etymologia nominis. Iste [est] enim qui simulacra conbussit. [75] Ioachaz 
robustus. Ioachim, ubi est praeparatio. Eliachim Dei resurrectio. Ieconias 
praeparatio Domini. Sedechias iustus Domini. [76] Ieroboam iudicatio siue causa 
populi, uel, ut quidam aiunt, diuisio interpretatur, pro eo quod in regno eius 
diuisus sit populus Israel, et praecisus a regno stirpis Dauid. Diuisionis enim 
populi causa iste extitit. Zambri psalmus uel canticum meum. [77] Omri crispans 
meus. Achab frater patris. [78] Iezabel fluxus sanguinis, uel fluens sanguinem: 
sed melius, ubi est sterquilinium. Praecipitata enim deorsum comederunt carnes 
eius canes, sicut praedixerat Helias (4 Reg. 9,37): 'Et erunt,' inquit, 'carnes 
Iezabel sicut stercus super faciem terrae.' [79] Ochozias adprehendens Deum. 
Iehu ipse, uel est. Ioatha robustus. Sella umbra eius, uel petitio. Manahem 
consolans. Paceas aperiens. [80] Nabuchodonosor prophetia lagunculae angustae, 
siue prophetans istiusmodi signum, pro somnio scilicet futurorum quod uidisse 
narratur, et Daniel interpretatus est; siue sessio in agnitione angustiae, pro 
his qui in captiuitatem ab eo ducti sunt. [81] Zorobabel apud Hebraeos ex tribus 
integris nominibus traditur esse conpositus: zo iste, ro magister, babel proprie 
Babylonium sonat; et efficitur nomen Zorobabel, iste magister de Babylone. In 
Babylone enim ortus est, ubi et princeps gentis Iudaeae extitit. 
VII. DE PATRIARCHIS. [1] Quorundam patriarcharum etymologiae notandae sunt, ut 
sciamus quid in suo uocabulo resonant. Nam plerique eorum ex causis propriis 
nomina acceperunt. Patriarchae interpretantur patrum principes. ARCHOS enim 
Graece princeps est. [2] Abram primum uocatus est pater uidens populum, propter 
Israel scilicet tantum. Postea appellatus est Abraham, quod transfertur pater 
multarum gentium, quod erat adhuc per fidem futurum. Gentium autem non habetur 
in nomine, sed subauditur, iuxta illud (Genes. 17,5): 'Erit nomen tuum Abraham, 
quia patrem multarum gentium posui te.' [3] Isaac ex risu nomen accepit. Riserat 
enim pater, quando ei promissus est, admirans in gaudio. Risit et mater, quando 
per illos tres uiros promissus est, dubitans in gaudio. Ex hac ergo causa nomen 
accepit Isaac; interpretatur enim risus. [4] Sciendum autem quod quattuor in 
Veteri Testamento absque ullo uelamine nominibus suis, antequam nascerentur, 
uocati sunt: Ismahel, Isaac, Salomon et Iosias. [5] Lege Scripturas. Iacob 
subplantator interpretatur, siue quod in ortu plantam nascentis fratris 
adprehenderit, siue quod postea fratrem arte deceperit. Vnde et Esau dixit 
(Genes. 27,36): 'Iuste uocatum est nomen euis Iacob, subplantauit enim me ecce 
secundo.' [6] Israel uir uidens Deum. Tunc enim hoc nomen accepit, quando tota 
nocte luctatus uicit in certamine angelum, et oriente lucifero benedictus est. 
Inde propter uisionem Dei Israel appellatus est, sicut et ipse ait (Genes. 
32,30): 'Vidi Dominum et salua facta est anima mea.' [7] Ruben interpretatur 
uisionis filius. Sic enim, quando eum peperit Lia, uocauit nomen eius Ruben 
dicens (Genes. 29,32): 'Quia uidit Deus humilitatem meam.' [8] Simeon 
interpretatur auditio. Sic enim dixit Lia, quando peperit eum (Genes. 29,33): 
'Quia exaudiuit me Deus.' [9] Leui additus. Dixit enim Lia, quando peperit eum, 
non ambigens de amore uiri (Genes. 29,34): 'Nunc mecum erit uir meus, quia 
peperi ei tres filios.' [10] Iudas confessio dicitur. Quando enim peperit eum 
Lia, laudem Domino rettulit dicens (Genes. 29,35): 'Nunc super hoc confitebor 
Domino,' et ob id uocatus est Iudas. A confessione itaque nomen eius [est] 
dictum, quod est gratiarum actio. [11] Issachar interpretatus est merces. Is 
quippe dicitur est, sachar merces. Hoc autem ideo, quia mandragoris filii Ruben 
introitum uiri, qui Racheli debebatur, ad se emerat Lia. Vnde et dum natus est, 
dixit Lia (Genes. 30,18): 'Dedit Deus mercedem meam.' [12] Zabulon interpretatur 
habitaculum. Sextum enim hunc filium genuerat Lia: propterea iam secura dixit 
(Genes. 30,20): 'Habitabit mecum uir meus.' Vnde et filius eius uocatus est 
habitaculum. [13] Nephtalim. De conuersione, siue conparatione causa nominis 
eius est. Vnde et dixit Rachel, cum eum peperisset ancilla eius Bala (Genes. 
30,8): 'Habitare me fecit Deus habitationem cum sorore mea.' [14] Dan 
interpretatur iudicium. Bala enim dum eum peperisset, dixit Rachel domina eius 
(Genes. 30,6): 'Iudicauit me Dominus, et exaudiens dedit mihi filium.' Causam 
nominis expressit, ut ab eo quod iudicasset Dominus, filio ancillae iudicii 
nomen inponeret. [15] Gad ab euentu, siue procinctu uocatus est. Quando enim 
peperit eum Zelpha, dixit domina eius Lia: In fortuna, id est quod dicitur, in 
procinctu uel euentu. [16] Aser beatus dicitur. Dum enim peperisset eum Zelpha, 
dixit Lia (Genes. 30,13): 'Beata ego, et beatificant me mulieres': et ab eo, 
quod beata dicatur, ex etymologia nominis beatum uocauit. [17] Ioseph ab eo, 
quod sibi alium addi mater optauerat, uocauit augmentum. Hunc Pharao Zaphanath 
appellauit, quod Hebraice absconditorum repertorem sonat, pro eo quod obscura 
somnia reuelauit et sterilitatem praedixit. [18] Tamen, quia hoc nomen ab 
Aegyptio ponitur, ipsius linguae debet habere rationem. Interpretatur ergo 
Zaphanath Aegyptio sermone saluator mundi, eo quod orbem terrae ab inminenti 
famis excidio liberarit. [19] Beniamin interpretatur filius dexterae, quod est 
uirtutis. Dextera enim appellatur iamin. Mater quippe eius moriens uocauerat 
nomen eius Benoni, id est filius doloris mei. Pater hoc mutauit, filium dexterae 
nominans. [20] Manasses dictus ab eo, quod sit pater eius oblitus laborum 
suorum. Ita enim Hebraice uocatur obliuio. [21] Ephraim, eo quod auxerit eum 
Deus; et ex hoc uocabulo in linguam nostram transfertur augmentum. 
VIII. DE PROPHETIS. [1] Quos gentilitas uates appellant, hos nostri prophetas 
uocant, quasi praefatores, quia porro fantur et de futuris uera praedicunt. Qui 
autem [a] nobis prophetae, in Veteri Testamento uidentes appellabantur, quia 
uidebant ea quae ceteri non uidebant, et praespiciebant quae in mysterio 
abscondita erant. [2] Hinc est quod scriptum est in Samuele (1 Reg. 9,9): 'Eamus 
ad uidentem.' Hinc Esaias (Esai. 6,1): 'Vidi,' inquit, 'Dominum sedentem super 
thronum excelsum et eleuatum.' Et Ezechiel (1,1): 'Aperti sunt caeli et uidi 
uisiones Dei.' [3] Quorundam autem prophetarum etymologiae nominum adnotandae 
sunt. Vocabula enim eorum satis ostendunt quid in futuris factis dictisque suis 
praenuntiassent. Helias interpretatur Dominus Deus. [4] Ex futuri igitur 
praesagio sic uocatus. Nam dum altercaretur in sacrificio cum quadringentis 
sacerdotibus Baal, inuocato nomine Domini descendit de caelo ignis super 
holocaustum. 'Quod cum uidisset onmis populus, cecidit in faciem suam et ait: 
Dominus ipse est Deus' (3 Reg. 18,39). [5] Ex hac igitur causa tale prius nomen 
accepit, pro eo quod per eum postea cognouerit populus Dominum Deum. Idem et 
fortis Dominus interpretatur, uel propter quod interfecit eosdem sacerdotes, uel 
propter quod Achab aduersitatem tolerauit. [6] Helisaeus Domini salus 
interpretatur; uocabulum autem et idem ex futuri praesagio suscepit. Denique et 
multas uirtutes fecit et famem pellens populum a morte saluauit. Nathan dedit, 
siue dantis. [7] Esaias interpretatur saluator Domini. Et merito; Saluatorem 
enim uniuersarum gentium eiusque sacramenta amplius quam ceteri praedicat. [8] 
Ieremias excelsus Domini, pro eo quod dictum est ei (Ierem. 1,10): 'Constitui te 
super gentes et regna.' Ezechiel fortitudo Dei. [9] Daniel iudicium Dei, siue 
quia in presbyterorum iudicio sententiam diuinae examinationis exhibuit, dum 
reperta eorum falsitate Susannam ab interitu liberauit; siue quod uisiones et 
somnia, quibus per singula quaedam et aenigmata futura monstrabantur, sagaci 
mente discernens aperuit. Hic et desideriorum uir appellatus est, quia panem 
desiderii non manducauit et uinum concupiscentiae non bibit. [10] Ozec saluator, 
aut saluans. Dum enim iram Dei in populum Israel ob crimen idolatriae 
prophetasset, domui Iudae salutem pronuntiauit. Propter quod Ezechias rex Iuda, 
sublatis idolis, quos praecedentes reges consecrauerant, templum Domini purgasse 
ac purificasse monstratur. [11] Iohel Dominus Deus, siue incipiens Deo, uel fuit 
Dei. Haec enim eius uocabulum resonat etymologia incerta. [12] Amos populus 
auulsus. Prophetia enim eius ad populum fuit Israel, quia iam auulsus erat a 
Domino, et aureis uitulis seruiebat, siue auulsus a regno stirpis Dauid. [13] 
Nahum gemens, siue consolator. Increpat enim ciuitatem sanguinum, et post 
euersionem illius consolatur Sion dicens (Nahum 1,15): 'Ecce super montes pedes 
euangelizantis et adnuntiantis pacem.' [14] Habacuc amplexans; qui uel ex eo, 
quod amabilis Domini fuit, uocatur amplexatio, uel quod in certamen cum Deo 
congreditur, amplexantis, id est luctantis, sortitus est nomen. Nullus enim tam 
audaci uoce ausus est Deum ad disceptationem iustitiae prouocare, cur in rebus 
humanis et mundi istius tanta rerum uersatur iniquitas. [15] Micheas, quis hic, 
uel quis iste? [16] Sophonias speculum, uel arcanum Domini interpretatur. 
Vtrumque ad prophetam conuenit; ipsi enim sciunt mysteria Dei. Vnde et ad 
Ezechiel dicitur (3,17): 'Speculatorem te posui.' Et alibi (Amos 3,7): 'Non 
faciet Dominus quicquam, nisi reuelauerit seruis suis prophetis.' [17] Abdias 
seruus Domini. Sicut enim Moyses famulus Domini et apostolus seruus Christi, ita 
iste legatus ad gentes missus uenit et praedicat, quae prophetali digna sunt 
ministerio et seruitute: inde seruus Domini. [18] Ionas interpretatur columba, 
siue dolens. Columba pro gemitu, quando in uentre ceti triduo fuit. Dolens autem 
uel propter tristitiam, quam habuit de salute Niniuitarum, uel propter hederam 
subito arescentem, cuius umbraculo tegebatur contra solis ardorem. [19] Ipse est 
et Amathi, Sareptanae uiduae filius, ut Iudaei adfirmant, quem resuscitauit 
Helias, matre postea ad eum dicente (3 Reg. 17,24): 'Nunc cognoui quia uir Dei 
es tu, et uerbum Dei in ore tuo est ueritatis.' Ob hanc causam ipsum puerum 
Amathi uocitatum. Amathi enim ex Hebraeo in Latinam linguam ueritas dicitur; 
[et] ex eo quod uerum Helias locutus est, ille, qui suscitatus est, filius 
nuncupatus est ueritatis. [20] Zacharias memoria Domini. Septuagesimo enim anno 
desolationis templi conpleto, Zacharia praedicante, memoratus est Dominus 
populum suum, iussuque Darii reuersus est Dei populus, et reaedificatum est et 
urbs et templum. [21] Aggaeus in Latino festinus et laetus resonat. Destructum 
enim templum aedificandum prophetat, et post luctum captiuitatis regressionis 
laetitiam praedicat. [22] Malachias interpretatur angelus Domini, id est 
nuntius. Quidquid enim loquebatur, quasi a Domino essent mandata, ita 
credebantur; et inde ita eius nomen Septuaginta transtulerunt dicentes (Malach. 
1,1): 'Adsumptio uerbi Domini super Israel in manu angeli eius.' [23] Esdras 
adiutor. Nehemias consolator a Domino. Quodam enim praesagio futuri nomina ista 
sortiti sunt. Fuerunt enim in adiutorium et consolationem omni illius populo 
redeunti ad patriam. Nam et templum Domini iidem reaedificauerunt, et murorum ac 
turrium opus ipsi restaurauerunt. Ananias gratia Dei. [24] Idem et Sidrac lingua 
Chaldaea, quod interpretatur decorus meus. [25] Azarias auxilium Domini. Idem et 
Abdenago, quod in Latinum uertitur seruiens taceo. [26] Misahel, qui populus 
Domini. Ipse et Misac, quod interpretatur risus uel gaudium. [27] Ahia frater 
meus. Semeia audiens Dominum. Asaph [congregans]. Ethan [robustus siue 
ascensus]. [28] Idithun transiliens eos, siue saliens eos. Quosdam enim 
inhaerentes humo, curuatos in terram, et ea quae in imo sunt cogitantes, et in 
rebus transeuntibus spem ponentes transiliuit canendo iste, qui uocatur 
transiliens. [29] Eman accipiens, uel formido eorum. Ethan robustus. Barachia 
benedictus Domini, uel benedictus Dominus. Olda districtio, siue diuerticulum. 
Iudith laudans, uel confitens. Hester absconsa. [30] Zacharias [memoria Domini, 
ob hoc quod canit (Luc. 1,72): 'Memorare testamenti sancti sui']. [31] Iohannes 
[baptista, Domini gratia, eo quod sit limes prophetiae, praenuntius gratiae, 
siue initium baptismatis, per quod gratia ministratur]. [32] Hi sunt prophetae 
Veteris Nouique Testamenti, quorum finis Christus, cui dicitur a Patre (Ierem. 
1,5): 'Et prophetam in gentibus posui te.' Prophetiae autem genera septem sunt. 
[33] Primum genus ecstasis, quod est mentis excessus; sicut uidit Petrus uas 
illud summissum de caelo in stupore mentis cum uariis animalibus. [34] Secundum 
genus uisio; sicut apud Esaiam dicentem (Esai. 6,1): 'Vidi Dominum sedentem 
super solium excelsum.' Tertium genus somnium; sicut Iacob subnixam in caelo 
scalam dormiens uidit. Quartum genus per nubem; sicut ad Moysen et ad Iob post 
plagam loquitur Deus. [35] Quintum genus uox de caelo; sicut ad Abraham sonuit 
dicens (Genes. 22,12): 'Ne inicias manum tuam in puerum.' Et ad Saulum in uia 
(Act. 9,4): 'Saule, Saule, quid me persequeris?' [36] Sextum genus accepta 
parabola; sicut apud Salomonem in Prouerbiis, et apud Balaam, cum euocaretur a 
Balac. Septimum genus repletio sancti Spiritus; sicut pene apud omnes prophetas. 
[37] Alii tria genera uisionum [esse] dixerunt. Vnum secundum oculos corporis; 
sicut uidit Abraham tres uiros sub ilice Mambre, et Moyses ignem in rubo, et 
discipuli transfiguratum Dominum in monte inter Moysen et Heliam, et cetera 
huiusmodi. [38] Alterum secundum spiritum, quo imaginamur ea quae per corpus 
sentimus; sicut uidit Petrus discum illum submitti de caelo cum uariis 
animalibus, et sicut Esaias Deum in sede altissima non corporaliter, sed 
spiritaliter uidit. [39] Non enim Deum forma corporea circumterminat, sed 
quemadmodum figurate, non proprie multa dicuntur, ita etiam figurate multa 
monstrantur. [40] Tertium autem genus uisionis est, quod neque corporeis 
sensibus, neque illa parte animae qua corporalium [rerum] imagines capiuntur, 
sed per intuitum mentis quo intellecta conspicitur ueritas sicut Daniel 
praeditus mente uidit quod Balthasar uiderat corpore, sine quo genere illa duo 
uel infructuosa sunt, uel etiam in errorem mittunt. Omnia tamen haec genera 
Spiritus sanctus moderatur. [41] Habere autem prophetiam non solum bonus, sed 
etiam et malus potest. Nam inuenimus Saulem regem prophetasse. Persequebatur 
enim sanctum Dauid, et inpletus Spiritu sancto prophetare coepit. 
IX. DE APOSTOLIS. [1] Apostoli missi interpretantur. Hoc enim eorum nomen 
indicat. Nam sicut Graece AGGELOI, Latine nuntii uocantur, ita Graece Apostoli, 
Latine missi appellantur. Ipsos enim misit Christus euangelizare per uniuersum 
mundum, ita ut quidam Persas Indosque penetrarent docentes gentes, et facientes 
in nomine Christi magna et incredibilia miracula, ut adtestantibus signis et 
prodigiis crederetur illis in his quae dicebant et uiderant. Habent autem 
plerique ex his causas suorum uocabulorum. [2] Petrus a petra nomen accepit, hoc 
est a Christo, super quem est fundata Ecclesia. Non enim a Petro petra, sed 
Petrus a petra nomen sortitus est, sicut non Christus a Christiano, 'sed 
Christianus a Christo uocatur; ideoque ait Dominus (Matth. 16,18): 'Tu es 
Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam,' quia dixerat Petrus: 
'Tu es Christus filius Dei uiui'; deinde ei Dominus: 'Super hanc,' inquit, 
'petram,' quam confessus es, 'aedificabo ecclesiam meam.' Petra enim erat 
Christus, super quod fundamentum etiam ipse aedificatus est Petrus. [3] Cephas 
dictus eo quod in capite sit constitutus Apostolorum; KEFALE enim Graece caput 
dicitur, et ipsud nomen in Petro Syrum est. [4] Simon Bar-iona in lingua nostra 
sonat filius columbae, et est nomen Syrum pariter et Hebraeum. Bar quippe Syra 
lingua filius, Iona Hebraice columba; utroque sermone dicitur Bariona. [5] Alii 
simpliciter accipiunt, quod Simon, id est Petrus, filius sit Iohannis, iuxta 
illam interrogationem (Ioh. 21,15): 'Simon Iohannis, diligis me?' et uolunt 
scriptorum uitio deprauatum, ut pro Bar-Iohannem, hoc est filium Iohannis, 
Barione scriptum sit, una detracta syllaba. Iohanna autem interpretatur Domini 
gratia. [6] Et fuisse Petrum trinomium: Petrum, Cephan, et Simon Bariona: Simon 
autem Hebraice interpretatur audiens. [7] Saulus Hebraeo sermone temptatio 
dicitur, eo quod prius in temptatione Ecclesiae sit uersatus. Persecutor enim 
erat: inde nomen habet istud, quando persequebatur Christianos. [8] Postea 
mutato nomine de Saulo factus est Paulus, quod interpretatur mirabilis, siue 
electus. Mirabilis, uel quia multa signa fecit, uel quia ab oriente usque ad 
occasum euangelium Christi in omnibus gentibus praedicauit. [9] Electus, sicut 
in Actibus apostolorum Spiritus sanctus dicit (13,2): 'Segregate mihi Barnaban 
et Paulum ad opus, quod elegi eos.' Latino autem sermone Paulus a modico dictus, 
unde et ipse ait (1 Cor. 15,9): 'Ego autem sum minimus omnium apostolorum.' 
Quando enim Saulus, superbus, elatus; quando Paulus, humilis, modicus. [10] Ideo 
sic loquimur: 'paulo post uidebo te,' id est post modicum. Nam quia modicus 
factus est, ipse dicit: 'Ego enim sum nouissimus [omnium] apostolorum,' et (Eph. 
3,8): 'Mihi minimo omnium sanctorum.' Cephas autem et Saulus ideo mutato nomine 
sunt uocati, ut essent etiam ipso nomine noui, sicut Abraham et Sarra. [11] 
Andreas frater Petri carne, et cohaeres gratia. Secundum Hebraeam etymologiam 
interpretatur decorus, siue respondens; sermone autem Graeco a uiro uirilis 
appellatur. [12] Iohannes quodam uaticinio ex merito nomen accepit. 
Interpretatur enim, In quo est gratia, uel Domini gratia. Amplius enim eum 
ceteris Apostolis dilexit Iesus. [13] Iacobus Zebedaei a patre cognominatur, 
quem relinquens cum Iohanne uerum patrem secuti sunt. Hi sunt filii tonitrui, 
qui etiam Boanerges ex firmitate et magnitudine fidei nominati sunt. Hic est 
Iacobus filius Zebedaei, frater Iohannis, qui post ascensionem Domini ab Herode 
manifestatur occisus. [14] Iacobus Alphaei ob distinctionem prioris 
cognominatus, qui dicitur filius Zebedaei, sicut iste filius Alphaei. [15] 
Cognomentum igitur ambo a patre sumpserunt. Iste est Iacobus minor, qui in 
Euangelio frater Domini nominatur, quia Maria uxor Alphaei soror fuit matris 
Domini, quam Mariam Cleophae Iohannes euangelista cognominat, a patre, siue a 
gentilitate familiae, aut quacumque alia causa ei nomen inponens. Alphaeus autem 
Hebraeo sermone in Latino exprimitur millesimus, siue doctus. [16] Philippus os 
lampadarum, uel os manuum. Thomas abyssus, uel geminus, unde et Graece Didymus 
appellatur. Bartholomeus filius suspendentis aquas, uel filius suspendentis me. 
Syrum est, non Hebraeum. [17] Matthaeus in Hebraeo donatus exprimitur. Idem et 
appellatus Leui ex tribu a qua ortus fuit. In Latino autem ex opere publicani 
nomen accepit, quia ex publicanis fuit electus et in apostolatum translatus. 
[18] Simon Cananeus ad distinctionem Simonis Petri, de uico Galileae Cana, ubi 
aquas Dominus mutauit in uinum. Ipse est qui in alio euangelista scribitur 
Zelotes. Cana quippe zelum interpretatur. [19] Iudas Iacobi, qui alibi 
appellatur Lebbaeus, figuratum nomen habet a corde, quod nos diminutiue corculum 
possumus appellare; ipse in alio euangelista Thaddaeus scribitur, quem 
ecclesiastica tradit historia missum Edessam ad Abgarum regem. [20] Iudas 
Iscariotes uel a uico in quo ortus est, uel ex tribu Issachar uocabulum sumpsit, 
quodam praesagio futuri in condemnationem sui. Issachar enim interpretatur 
merces, ut significaretur pretium proditoris quo uendidit Dominum, sicut 
scriptum est (Matth. 27,9): '[Et] acceperunt mercedem meam, triginta argenteos, 
pretium quod adpretiatus sum ab eis.' [21] Matthias, qui inter Apostolos sine 
cognomine solus habetur, interpretatur donatus, ut subaudiatur pro Iuda. Iste 
enim in locum eius electus est ab Apostolis, cum pro duobus sors mitteretur. 
[22] Marcus excelsus mandato, utique propter Euangelium Altissimi, quod 
praedicauit. [23] Lucas ipse consurgens, siue ipse eleuans (eo quod eleuauerit 
praedicationem Euangelii post alios]. [24] Barnabas filius prophetae, uel filius 
consolationis. 
X. DE RELIQVIS IN EVANGELIO NOMINIBVS. [1] Maria inluminatrix, siue stella 
maris. Genuit enim lumen mundi. Sermone autem Syro Maria domina nuncupatur; et 
pulchre; quia Dominum genuit. [2] Elisabeth Dei mei saturitas, uel Dei mei 
iuramentum. Magdalena turris. [3] Martha inritans, [uel] prouocans. Sermone 
autem Syro interpretatur dominans. [4] Nathanael donum Dei [quia dolus, id est 
simulatio, dono Dei in eo non fuit]. Zebedaeus donatus, siue fluens iste. [5] 
Zacchaeus iustus, siue iustificatus, aut iustificandus. Syrum est nomen, non 
Hebraeum. [6] Lazarus adiutus [eo quod sit a morte resuscitatus]. Herodes 
pellicius, gloriosus. [7] Caiphas inuestigator, aut sagax, aut uomens ore. 
Inique enim ore suo iustum condemnauit, quamuis hoc mysterio prophetali 
adnuntiasset. [8] Pontius declinans consilium, utique Iudaeorum. Accepta enim 
aqua lauit manus suas dicens (Matth. 27,24): 'Innocens ego sum a sanguine iusti 
huius.' [9] Pilatus os malleatoris [quia dum Christum ore suo et iustificabat et 
condemnabat, more malleatoris utraque ferit]. [10] Barabba filius magistri 
eorum; absque dubio Iudaeorum magistri, qui est diabolus, homicidiorum auctor, 
qui usque hodie regnat in eis. 
XI. DE MARTYRIBVS. [1] Martyres Graeca lingua, Latine testes dicuntur, unde et 
testimonia Graece martyria nuncupantur. Testes autem ideo uocati sunt, quia 
propter testimonium Christi passiones sustinuerunt, et usque ad mortem pro 
ueritate certauerunt. [2] Quod uero non testes (quod Latine utique possemus), 
sed Graece martyres appellamus, familiarius Ecclesiae auribus hoc Graecum uerbum 
sonat, sicut multa Graeca nomina quae pro Latinis utimur. [3] Martyrum primus in 
Nouo Testamento Stephanus fuit, qui Hebraeo sermone interpretatur norma, quod 
prior fuerit in martyrio ad imitationem fidelium. Idem autem ex Graeco sermone 
in Latinum uertitur coronatus; et hoc prophetice ut, quod sequeretur in re, 
uaticinio quodam futuri prius in uocabulo resonaret. Passus est enim, et quod 
uocabatur accepit. Stephanus enim corona dicitur; humiliter lapidatus, sed 
sublimiter coronatus. [4] Duo sunt autem martyrii genera, unum in aperta 
passione, alterum in occulta animi uirtute. Nam multi hostis insidias 
tolerantes, et cunctis carnalibus desideriis resistentes per hoc, quod se 
omnipotenti Deo in corde mactauerunt, etiam pacis tempore martyres facti sunt, 
qui etiam si persecutionis tempus existeret, martyres esse potuerunt. 
XII. DE CLERICIS. [1] Cleros et clericos hinc appellatos, quia Matthias sorte 
electus est, quem primum per Apostolos legimus ordinatum. KLEROS enim Graece 
sors uel hereditas dicitur. [2] Propterea ergo dicti clerici, quia de sorte sunt 
Domini, uel quia Domini partem habent. Generaliter autem clerici nuncupantur 
omnes qui in ecclesia Christi deseruiunt, quorum gradus et nomina haec sunt: [3] 
ostiarius, psalmista, lector, exorcista, acolythus, subdiaconus, diaconus, 
presbyter, episcopus. [4] Ordo episcoporum quadripertitus est, id est in 
patriarchis, archiepiscopis, metropolitanis atque episcopis. [5] Patriarcha 
Graeca lingua summus patrum interpretatur, quia primum, id est apostolicum, 
retinet locum; et ideo, quia summo honore fungitur, tali nomine censetur, sicut 
Romanus, Antiochenus et Alexandrinus. [6] Archiepiscopus Graeco uocabulo quod 
sit summus episcoporum. Tenet enim uicem apostolicam et praesidet tam 
metropolitanis quam episcopis ceteris. [7] [Metropolitani autem a mensura 
ciuitatum uocati.] Singulis enim prouinciis praeeminent, quorum auctoritati et 
doctrinae ceteri sacerdotes subiecti sunt, sine quibus nihil reliquos episcopos 
agere licet. Sollicitudo enim totius prouinciae ipsis commissa est. [8] Omnes 
autem superius designati ordines uno eodemque uocabulo episcopi nominantur, sed 
inde priuato nomine quidam utuntur, propter distinctionem potestatum quam 
singulariter acceperunt. [9] Patriarcha pater principum. [10] ARCHON enim 
princeps. Archiepiscopus princeps episcoporum. Metropolitanus. [11] Episcopatus 
autem uocabulum inde dictum, quod ille, qui superefficitur, superintendat, curam 
scilicet subditorum gerens. SKOPEIN enim Latine intendere dicitur. [12] Episcopi 
autem Graece, Latine speculatores interpretantur. Nam speculator est praepositus 
in Ecclesia; dictus eo quod speculatur, atque praespiciat populorum infra se 
positorum mores et uitam. [13] Pontifex princeps sacerdotum est, quasi uia 
sequentium. Ipse et summus sacerdos, ipse pontifex maximus nuncupatur. Ipse enim 
efficit sacerdotes atque leuitas: ipse omnes ordines ecclesiasticos disponit: 
ipse quod unusquisque facere debeat ostendit. [14] Antea autem pontifices et 
reges erant. Nam maiorum haec erat consuetudo, ut rex esset etiam sacerdos uel 
pontifex. Vnde et Romani imperatores pontifices dicebantur. [15] Vates a ui 
mentis appellatos, cuius significatio multiplex est. Nam modo sacerdotem, modo 
prophetam significat, modo poetam. [16] Antistes sacerdos dictus ab eo quod ante 
stat. Primus est enim in ordine Ecclesiae, et supra se nullum habet. [17] 
Sacerdos autem nomen habet conpositum ex Graeco et Latino, quasi sacrum dans; 
sicut enim rex a regendo, ita sacerdos a sacrificando uocatus est. Consecrat 
enim et sanctificat. [18] Sacerdotes autem gentilium flamines dicebantur. Hi in 
capite habebant pilleum, in quo erat breuis uirga desuper habens lanae aliquid. 
Quod cum per aestum ferre non possent, filo tantum capita religare coeperunt. 
[19] Nam nudis penitus eos capitibus incedere nefas erat. Vnde a filo, quo 
utebantur, flamines dicti sunt, quasi filamines. Verum festis diebus filo 
deposito pilleum inponebant pro sacerdotii eminentia. [20] Presbyter Graece, 
Latine senior interpretatur, non pro aetate, uel decrepita senectute; sed 
propter honorem et dignitatem, quam acceperunt, presbyteri nominantur. [21] Ideo 
autem et presbyteri sacerdotes uocantur, quia sacrum dant, sicut episcopi, qui 
licet sint sacerdotes, tamen pontificatus apicem non habent; quia nec chrismate 
frontem signant, nec Paracletum Spiritum dant, quod solis deberi episcopis 
lectio Actuum apostolorum demonstrat. Vnde et apud ueteres idem episcopi et 
presbyteri fuerunt, quia illud nomen dignitatis est, hoc aetatis. [22] Leuitae 
ex nomine auctoris uocati. De Leui enim leuitae exorti sunt, a quibus in templo 
Dei mystici sacramenti ministeria explebantur. Hi Graece diacones, Latine 
ministri dicuntur, quia sicut in sacerdote consecratio, ita in diacono 
ministerii dispensatio habetur. [23] Hypodiacones Graece, quos nos subdiaconos 
dicimus, qui ideo sic appellantur, quia subiacent praeceptis et officiis 
leuitarum. Oblationes enim in templo Dei a fidelibus ipsi suscipiunt, et leuitis 
superponendas altaribus deferunt. Hi apud Hebraeos Nathanei uocantur. [24] 
Lectores a legendo, psalmistae a psalmis canendis uocati. Illi enim praedicant 
populis quid sequantur, isti canunt ut excitent ad conpunctionem animos 
audientium; licet et quidam lectores ita miseranter pronuntiant, ut quosdam ad 
luctum lamentationemque conpellant. [25] Idem etiam et pronuntiatores uocantur, 
quod porro adnuntiant. Tanta enim et tam clara erit eorum uox, ut quamuis longe 
positorum aures adinpleant. [26] Cantor autem uocatus quia uoce modulatur in 
cantu. Huius duo genera dicuntur in arte musica, sicut ea docti homines Latine 
dicere potuerunt, praecentor et succentor. Praecentor scilicet, qui uocem 
praemittit in cantu. [27] Succentor autem qui subsequenter canendo respondet. 
[28] Concentor autem dicitur, quia consonat; qui autem consonat nec concinit, 
nec concentor erit. [29] Acolythi Graece, Latine ceroferarii dicuntur, a 
deportandis cereis, quando legendum est Euangelium, aut sacrificium offerendum. 
[30] Tunc enim accenduntur luminaria ab eis et deportantur, non ad effugandas 
tenebras, dum sol eodem tempore rutilet, sed ad signum laetitiae demonstrandum, 
ut sub typo luminis corporalis illa lux ostendatur de qua in Euangelio legitur 
(Ioh. 1,9): 'Erat lux uera, quae inluminat omnem hominem uenientem in hunc 
mundum.' [31] Exorcistae ex Graeco in Latino adiurantes siue increpantes 
uocantur. Inuocant enim super cathecumenos, uel super eos qui habent spiritum 
inmundum, nomen Domini Iesu, adiurantes per eum ut egrediatur ab eis. [32] 
Ostiarii idem et ianitores, qui in Veteri Testamento electi sunt ad custodiam 
templi, ut non ingrederetur eum inmundus in omni re. Dicti autem ostiarii, quod 
praesint ostiis templi. [33] Ipsi enim tenentes clauem omnia intus extraque 
custodiunt, atque inter bonos et malos habentes iudicium fideles recipiunt, 
respuunt infideles. 
XIII. DE MONACHIS. [1] Monachus Graeca etymologia uocatus, eo quod sit 
singularis. MONAS enim Graece singularitas dicitur. Ergo si solitarius 
interpretatur uocabulum monachi, quid facit in turba qui solus est? Plura sunt 
autem genera monachorum. [2] Coenobitae, quos nos In commune uiuentes possumus 
appellare. Coenobium enim plurimorum est. [3] Anachoritae sunt qui post 
coenobialem uitam deserta petunt et soli habitant per deserta; et ab eo, quod 
procul ab hominibus recesserunt, tali nomine nuncupantur; sed anachoritae Heliam 
et Iohannem, coenobitae Apostolos imitantur. [4] Eremitae hi sunt, qui et 
anachoritae, ab hominum conspectu remoti, eremum et desertas solitudines 
appetentes. Nam eremum dicitur quasi remotum. [5] Abba autem Syrum nomen, 
significat in Latino pater, quod Paulus Romanis scribens exposuit dicens (8,15): 
'In quo clamamus: Abba pater': in uno nomine duabus usus linguis. Dicit enim 
abba Syro nomine patrem, et rursus Latine nominat itidem patrem. 
XIV. DE CETERIS FIDELIBVS. [1] Christianus, quantum interpretatio ostendit, de 
unctione deducitur, siue de nomine auctoris et creatoris. A Christo enim 
Christiani sunt cognominati, sicut a Iuda Iudaei. De magistri quippe nomine 
cognomen sectatoribus datum est. [2] Christiani autem olim a Iudaeis quasi 
opprobrio Nazaraei uocabantur, pro eo quod Dominus noster atque Saluator a uico 
quodam Galileae Nazaraeus sit appellatus. [3] Non se autem glorietur 
Christianum, qui nomen habet et facta non habet. Vbi autem nomen secutum fuerit 
opus, certissime ille est Christianus, quia se factis ostendit Christianum, 
ambulans sicut et ille ambulauit a quo et nomen traxit. [4] Catholicus 
uniuersalis siue generalis interpretatur. Nam Graeci uniuersale KATHOLIKON 
uocant. [5] Orthodoxus est recte credens, et ut credit [recte] uiuens. ORTHOS 
enim Graece recte dicitur, DOKSA gloria est: hoc est uir rectae gloriae. Quo 
nomine non potest uocari, qui aliter uiuit quam credit. [6] Neophytus Graece, 
Latine nouellus et rudis fidelis, uel nuper renatus interpretari potest. [7] 
Catechumenus dictus pro eo, quod adhuc doctrinam fidei audit, necdum tamen 
baptismum recepit. Nam KATECHOUMENOS Graece auditor interpretatur. [8] Conpetens 
uocatus, quia post instructionem fidei conpetit gratiam Christi; inde et a 
petendo conpetentes uocati. [9] Laicus popularis. LAOS enim Graece populus 
dicitur. [10] Proselytus, id est aduena et circumcisus qui miscebatur populo 
Dei, Graecum est. 

[8,0] Isidorus Hispalensis -  Etymologiarum - 
Liber VIII - De   ecclesia  et   sectis.
[8,1] Caput I. DE ECCLESIA ET SYNAGOGA.
(1) Ecclesia Graecum est, quod in Latinum uertitur conuocatio, propter 
quod omnes ad se uocet. Catholica, uniuersalis, g-apou g-tou g-kaq' g-olon, id 
est secundum totum. Non enim sicut conuenticula haereticorum in 
aliquibus regionum partibus coartatur, sed per totum terrarum orbem 
dilatata diffunditur. (2) Quod etiam Apostolus adprobat ad Romanos 
dicens (1,8): �Gratias ago Deo meo pro omnibus uobis, quia fides uestra 
adnuntiatur in uniuerso mundo�. Hinc et uniuersitas ab uno cognominata 
est, propter quod in unitatem colligitur. Unde Dominus in Euangelio 
(Luc- 11,23): �Qui mecum non colligit, spargit�. (3) Cur autem Ecclesia 
cum una sit, a Iohanne septem scribuntur, nisi ut una catholica 
septiformi plena Spiritu designetur? Sicut (et) de Domino nouimus 
dixisse Salomonem (Prouerb- 9,1): �Sapientia aedificauit sibi domum et 
excidit columnas septem,� quae tamen septem una esse non ambigitur, 
dicente Apostolo (1 Timoth- 3,15): �Ecclesia Dei uiui, quae est columna 
et firmamentum ueritatis�. (4) Inchoauit autem Ecclesia a loco ubi uenit 
de caelo Spiritus sanctus, et inpleuit uno loco sedentes. (5) Pro 
peregrinatione autem praesenti Ecclesia Sion dicitur, eo quod ab huius 
peregrinationis longitudine posita promissionem rerum caelestium 
speculetur; et idcirco Sion, id est speculatio, nomen accepit. (6) Pro 
futura uero patriae pace Hierusalem uocatur. Nam Hierusalem pacis uisio 
interpretatur. Ibi enim absorpta omni aduersitate pacem, quae est 
Christus, praesenti possidebit obtutu. (7) Synagoga Graece congregatio 
dicitur, quod proprium nomen Iudaeorum populus tenuit. Ipsorum enim 
proprie synagoga dici solet, quamuis et ecclesia dicta sit. (8) Nostram 
uero Apostoli numquam synagogam dixerunt, sed semper ecclesiam, siue 
discernendi causa, siue quod inter congregationem, unde synagoga, et 
conuocationem, unde ecclesia nomen accepit, distet aliquid; quod 
scilicet congregari et pecora solent, quorum et greges proprie dicimus; 
conuocari autem magis est utentum ratione, sicut sunt homines.

[8,2] Caput II. DE RELIGIONE ET FIDE.
(1) Dogma a putando philosophi nominauerunt, id est, �hoc puto esse 
bonum,� �hoc puto esse uerum�. (2) Religio appellata, quod per eam uni 
Deo religamus animas nostras ad cultum diuinum uinculo seruiendi. Quod 
uerbum conpositum est a relegendo, id est eligendo, ut ita Latinum 
uideatur religio sicut eligio. (3) Tria sunt autem quae in religionis 
cultu ad colendum Deum in hominibus perquiruntur, id est fides, spes, 
caritas. In fide, quid credendum; in spe, quid sperandum; in caritate, 
quid sit amandum. (4) Fides est qua ueraciter credimus id quod nequaquam 
uidere ualemus. Nam credere iam non possumus quod uidemus. Proprie autem 
nomen fidei inde est dictum, si omnino fiat quod dictum est aut 
promissum. Et inde fides uocata, ab eo quod fit illud quod inter 
utrosque placitum est, quasi inter Deum et hominem; hinc et foedus. (5) 
Spes uocata quod sit pes progrediendi, quasi �est pes�. Unde et e 
contrario desperatio. Deest enim ibi pes, nullaque progrediendi facultas 
est; quia dum quisque peccatum amat, futuram gloriam non sperat. (6) 
Caritas Graece, Latine dilectio interpretatur, quod duos in se liget. 
Nam dilectio a duobus incipit, quod est amor Dei et proximi; de. qua 
Apostolus (Rom- 13,10) �Plenitudo�, inquit, �legis dilectio�. (7) Maior 
est autem haec omnibus, quia qui diligit et credit et sperat. Qui autem 
non diligit, quamuis multa bona faciat, frustra laborat. Omnis autem 
dilectio carnalis non dilectio, sed magis amor dici solet. Dilectionis 
autem nomen tantum in melioribus rebus accipi solet.

[8,3] Caput III. DE HAERESI ET SCHISMATE.
(1) Haeresis Graece ab electione uocatur, quod scilicet unusquisque id 
sibi eligat quod melius illi esse uidetur, ut philosophi Peripatetici, 
Academici, et Epicurei et Stoici, uel sicut alii qui peruersum dogma 
cogitantes arbitrio suo de Ecclesia recesserunt. (2) Inde ergo haeresis, 
dicta Graeca uoce, ex interpretatione electionis, qua quisque arbitrio 
suo ad instituenda, siue ad suscipienda quaelibet ipse sibi elegit. 
Nobis uero nihil ex nostro arbitrio inducere licet, sed nec eligere quod 
aliqui de arbitrio suo induxerit. (3) Apostolos Dei habemus auctores, 
qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt, sed 
acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus adsignauerunt. 
Itaque etiamsi angelus de caelis aliter euangelizauerit, anathema 
uocabitur. (4) Secta a sequendo et tenendo nominata. Nam sectas dicimus 
habitus animorum, ac instituta circa disciplinam uel propositum, quem 
tenendo sequuntur, longe alia in religionis cultu opinantes quam ceteri. 
(5) Schisma ab scissura animorum uocata. Eodem enim cultu, eodem ritu 
credit ut ceteri; solo congregationis delectatur discidio. Fit autem 
schisma cum dicunt homines, �nos iusti sumus,� �nos sanctificamus 
inmundos,� et cetera similia. (6) Superstitio dicta eo quod sit 
superflua aut superinstituta obseruatio. Alii dicunt a senibus, quia 
multis annis superstites per aetatem delirant et errant superstitione 
quadam, nescientes quae uetera colant aut quae ueterum ignari 
adsciscant. (7) Lucretius autem superstitionem dicit superstantium 
rerum, id est caelestium et diuinorum quae super nos stant; sed male 
dicit. Haereticorum autem dogmata ut facile possint agnosci, causas 
eorum uel nomina demonstrare oportuit.

[8,4] Caput IV. DE HAERESIBUS IUDAEORUM.
(1) Iudaei confessores interpretantur. Multos enim ex his sequitur 
confessio, quos antea perfidia possidebat. (2) Hebraei transitores 
dicuntur. Quo nomine admonentur ut de peioribus ad meliora transeant, et 
pristinos errores relinquant. (3) Pharisaei (negant Christum uenisse nec 
nulla in rebus praedictis communicant) (Pharisaei et Saducaei inter se 
contrarii sunt. Nam Pharisaei ex Hebraeo in Latinum interpretantur 
Diuisi, eo quod traditionum et obseruationum, quas illi g-deuterehseis 
uocant, iustitiam praeferunt. Unde et diuisi uocantur a populo, quasi 
per iustitiam.) (4) Saducaei (negant resurrectionem, dicentes dictum 
esse in Genesi (3,19): �Dudum terra es, et in terram ibis�.) (Sadducaei 
interpretantur iusti. Vindicant enim sibi quod non sunt, corporis 
resurrectionem negant, et animam interire cum corpore praedicant. Hi 
quinque tantum libros Legis recipiunt, Prophetarum uaticinia respuunt.) 
(5) Essei dicunt ipsum esse Christum qui docuit illos omnem 
abstinentiam. (Galilaei dicunt Christum uenisse et docuisse eos ne 
dicerent dominum Caesarem neque eius monitis uterentur.) (6) Masbothei 
dicunt ipsum esse Christum qui docuit illos in omni re sabbatizare. (7) 
Genistae (praesumunt quoniam de genere Abrahae sunt) (dicti eo quod de 
genere Abrahae esse glorientur. Nam cum in Babyloniam uenisset populus 
Dei, plerique relinquentes uxores suas Babylonicis mulieribus 
adhaeserunt: quidam autem Israeliticis tantum coniugiis contenti, uel ex 
eis geniti, dum reuersi essent de Babylonia, diuiserunt se ab omni 
populo et adsumserunt sibi hoc nomen iactantiae.) (8) Meristae appellati 
eo quod separent Scripturas, non credentes omnibus Prophetis, dicentes 
aliis et aliis spiritibus illos prophetasse. (9) (Meris enim Graece.) 
Samaritae (qui in locum, Israhel captiuo abducto in Babyloniam, 
translati sunt, uenientes in terram regionis Samariae, ex parte 
Israhelitarum consuetudinem, quam per sacerdotem reductum didicerunt, 
tenent, ex parte gentilem, quam in natiuitatis suae terra habuerunt. Nam 
in obseruationibus suis a Iudaeis omnino separantur, quorum superstitio 
proculdubio omnibus nota est.) (Samaritae dicti quod Legem solam 
custodiant. Nam Prophetas non recipiunt.) (10) (Herodiani. Haec haeresis 
temporibus Saluatoris surrexit. Hi Herodem magnificabant, dicentes ipsum 
esse Christum). (11) Hemerobaptistae (qui cotidie corpora sua et domum 
et supellectile lauant) (eo quod cotidie uestimenta sua et corpora lauent.)

[8,5] Caput V. DE HAERESIBUS CHRISTIANORUM.
(1) Quidam etiam haeretici, qui de Ecclesia recesserunt, ex nomine 
suorum auctorum nuncupantur; quidam uero ex causis quas elegentes 
instituerunt. (2) Simoniani dicti a Simone magicae disciplinae perito, 
cui Petrus in Actibus apostolorum maledixit, pro eo quod ab Apostolis 
Spiritus sancti gratiam pecunia emere uoluisset. Hi dicunt creaturam non 
a Deo, sed a uirtute quadam superna creatam. (3) Menandriani a Menandro 
mago, discipulo Simonis nuncupati; qui mundum non a Deo, sed ab angelis 
factum asserunt. (4) Basilidiani a Basilide appellati, qui inter 
reliquas blasphemias passum Iesum abnegauit. (5) Nicolaitae dicti a 
Nicolao, diacono ecclesiae Hierosolymorum, qui cum Stephano et ceteris 
constitutus est a Petro; qui propter pulchritudinem relinquens uxorem, 
ut qui uellet eam uteretur, uersa est in stuprum talis consuetudo, ut 
inuicem coniugia commutarentur. Quos Iohannes in Apocalypsi inprobat 
dicens (2,6): �Sed hoc habes, quod odisti facta Nicolaitarum�. (6) 
Gnostici propter excellentiam scientiae se ita appellare uoluerunt. 
Animam naturam Dei esse dicunt, bonum et malum Deum suis dogmatibus 
fingunt. (7) Carpocratiani a Carpocrate quodam uocantur, qui dixit 
Christum hominem fuisse tantum, et de utroque sexu progenitum. (8) 
Cerinthiani a Cerintho quodam nuncupati. Hi inter cetera circumcisionem 
obseruant; mille annos post resurrectionem in uoluptate carnis futuros 
praedicant. Unde et Graece Chiliastae, Latine Miliasti sunt appellati. 
(9) Nazaraei dicti, qui dum Christum, qui a uico Nazaraeus est 
appellatus, filium Dei confiteantur, omnia tamen ueteris Legis 
custodiunt. (10) Ophitae a colubro nominati sunt. Coluber enim Graece 
OFIS dicitur. Colunt enim serpentem, dicentes ipsum in paradiso 
induxisse uirtutis cognitionem. (11) Valentiniani a Valentino quodam 
Platonico sectatore uocati, qui g-aiohna, id est saecula quaedam, in 
originem Dei creatoris induxit; Christum quoque de Virgine nihil 
corporis adsumpsisse, sed per eam quasi per fistulam transisse adseruit. 
(12) Apellitae, quorum Apelles princeps fuit, qui, creatorem angelum 
nescio quem gloriosum superioris Dei faciens, Deum legis Israhel illum 
igneum adfirmans, dixit Christum non Deum in ueritate, sed hominem in 
phantasia apparuisse. (13) Archontiaci a principibus appellantur, qui 
uniuersitatem, quam Deus condidit, opera esse archangelorum defendunt. 
(14) Adamiani uocati, quod Adae imitentur nuditatem; unde et nudi orant, 
et nudi inter se mares feminaeque conueniunt. (15) Caiani proinde sic 
appellati, quoniam Cain adorant. (16) Sethiani nomen acceperunt a filio 
Adam, qui uocatus est Seth, dicentes eundem esse Christum. (17) 
Melchisedechiani uocati pro eo, quod Melchisedech sacerdotem Dei non 
hominem fuisse, sed uirtutem Dei esse arbitrantur. (18) Angelici uocati, 
quia angelos colunt. (19) Apostolici hoc sibi nomen ideo praesumpserunt, 
quod nihil possidentes proprium, nequaquam recipiunt eos qui ali quid in 
hoc mundo utuntur. (20) Cerdoniani a Cerdone quodam nominati; qui duo 
contraria principia adserunt. (21) Marcionistae a Marcione Stoico 
philosopho appellati, qui Cerdonis dogma secutus, alterum bonum, alterum 
iustum Deum adseruit, tamquam duo principia creatoris et bonitatis. (22) 
Artotyritae ab oblatione uocati. Panem enim et caseum offerunt, dicentes 
primis hominibus oblationem a fructibus terrae et a fructibus ouium 
fuisse celebratam. (23) Aquarii appellati, eo quod aquam solam offerunt 
in calice sacramenti. (24) Seueriani a Seuero exorti uinum non bibunt: 
Vetus Testamentum et resurrectionem non recipiunt. (25) Tatiani a 
Tatiano quodam uocati, qui et Encratitae dicti, quia carnes abominantur. 
(26) Alogii uocantur tamquam sine Verbo. g-logos enim Graece uerbum 
dicitur. Deum enim Verbum non credunt, respuentes Iohannis euangelium et 
Apocalypsin. (27) Cataphrygiis nomen prouincia Phrygia dedit, quia ibi 
extiterunt. Auctores eorum Montanus, Prisca et Maximilla fuerunt. Hi 
aduentum Spiritus Sancti non in Apostolis, sed in se traditum adserunt. 
(28) Catharoe propter munditiam ita se nominauerunt. Gloriantes enim de 
suis meritis, negant paenitentibus ueniam peccatorum: uiduas, si 
nupserint, tamquam adulteras damnant: mundiores se ceteris praedicant. 
Qui nomen suum si cognoscere uellent, mundanos se potius quam mundos 
uocarent. (29) Pauliani a Paulo Samosateno exorti sunt, qui dixit non 
semper fuisse Christum, sed a Maria sumpsisse initium. (30) Hermogeniani 
ab Hermogene quodam uocati, qui materiam non natam introducens, Deo non 
nato eam comparauit, matremque elementorum et deam adseruit; quos 
Apostolus inprobat, elementis seruientes. (31) Manichei a quodam Persa 
extiterunt, qui uocatus est Manes. Hic duas naturas et substantias 
introduxit, id est bonam et malam, et animas ex Deo quasi ex aliquo 
fonte manare adseruit. Testamentum Vetus respuunt: Nouum ex parte 
recipiunt. (32) Anthropomorphitae dicti pro eo, quod simplicitate 
rustica Deum habere humana membra, quae in diuinis libris scripta sunt, 
arbitrantur; g-anthrohpos enim Graece, Latine homo interpretatur: ignorantes 
uocem Domini, qui ait (Ioh- 4,24): �Spiritus est Deus�. Incorporeus est 
enim, nec membris distinguitur, nec corporis mole censetur. (33) 
Heraclitae ab Heraclio auctore exorti. Monachos tantum recipiunt, 
coniugia respuunt, regna caelorum paruulos habere non credunt. (34) 
Nouatiani a Nouato Romae urbis presbytero exorti, qui aduersus Cornelium 
cathedram sacerdotalem conatus inuadere, haeresim instituit, nolens 
apostatas suscipere, et rebaptizans baptizatos. (35) Montani haeretici 
dicti, quod tempore persecutionis in montibus latuerunt; qua occasione 
se a catholicae Ecclesiae corpore diuiserunt. (36) Ebionitae ab Ebione 
dicti. Hi semiiudaei sunt, et ita tenent Euangelium ut Legem carnaliter 
seruent: aduersus quos ad Galatas Apostolus scribens inuenitur. (37) 
Photiniani a Photino Gallograeciae Sirmiae episcopo nuncupati, qui 
Ebionitarum haeresim suscitans adseruit Christum a Maria per Ioseph 
nuptiali coitu fuisse conceptum. (38) Aeriani ab Aerio quodam nuncupati 
sunt. Hi offerre sacrificium pro defunctis spernunt. (39) Aetiani ab 
Aetio sunt uocati. Idemque Eunomiani, ab Eunomio quodam dialectico, 
Aetii discipulo, ex cuius nomine magis innotuerunt: dissimilem Patri 
asserentes Filium et Filio Spiritum sanctum. Dicunt etiam nullum 
inputari peccatum in fide manentium. (40) Origeniani Origene auctore 
exorti sunt, dicentes quod non possit Filius uidere Patrem, nec Spiritus 
sanctus Filium. Animas quoque in mundi principio dicunt peccasse, et pro 
diuersitate peccatorum de caelis usque ad terras diuersa corpora quasi 
uincula meruisse, eaque causa factum fuisse mundum. (41) Noetiani a 
quodam Noeto uocati, qui dicebat Christum eundem esse et Patrem et 
Spiritum sanctum, ipsamque Trinitatem in officiorum nominibus, non in 
personis accipiunt. Unde et Patripassiani uocantur, quia Patrem passum 
dicunt. (42) Sabelliani ab eodem Noeto pullulasse dicuntur, cuius 
discipulum perhibent fuisse Sabellium, ex cuius nomine maxime 
innotuerunt; unde et Sabelliani uocati sunt. Hi unam personam Patris et 
Filii et Spiritus sancti astruunt. (43) Ariani ab Ario Alexandrino 
presbytero orti sunt, qui coaeternum Patri Filium non agnoscens, 
diuersas in Trinitate substantias adseruit, contra illud quod ait 
Dominus (Ioh. 10,30): �Ego et Pater unum sumus�. (44) Macedoniani a 
Macedonio Constantinopolitano episcopo dicti sunt, negantes Deum esse 
Spiritum sanctum. (45) Apollinaristae ab Apollinare uocati sunt, 
dicentes Christum corpus tantummodo sine anima suscepisse. (46) 
Antidicomaritae appellati sunt pro eo, quod Mariae uirginitati 
contradicunt, adserentes eam post Christum natum uiro suo fuisse 
conmixtam. (47) Metangismonitae ideo tale nomen acceperunt, quia g-aggos 
Graece uas dicitur. Adserunt enim sic esse in Patre Filium, tamquam uas 
minus intra uas maius. (48) Patriciani a quodam Patricio nuncupati sunt, 
qui substantiam humanae carnis a diabolo conditam dicunt. (49) 
Coluthiani a quodam Colutho nominati, qui dicunt Deum non facere mala, 
contra illud quod scriptum est (Isai- 45,7): �Ego Deus, creans mala�. 
(50) Floriani a Florino, qui e contrario dicunt Deum creasse male, 
contra id quod scriptum est (Genes- 1,31): �Fecit Deus omnia bona�. (51) 
Donatistae a Donato quodam Afro nuncupati, qui de Numidia ueniens totam 
pene Africam sua persuasione decepit, adserens minorem Patre Filium, et 
minorem Filio Spiritum sanctum, et rebaptizans catholicos. (52) 
Bonosiaci a Bonoso quodam episcopo exorti produntur, qui Christum filium 
Dei adoptiuum, non proprium adserunt. (53) Circumcelliones dicti eo, 
quod agrestes sint, quos Cotopitas uocant, supradictae haeresis habentes 
doctrinam. Hi amore martyrii semetipsos perimunt, ut uiolenter de hac 
uita discedentes martyres nominentur. (54) Priscillianistae a 
Priscilliano uocati, qui in Hispania ex errore Gnosticorum et 
Manichaeorum permixtum dogma conposuit. (55) Luciferiani a Lucifero 
Sirmiae episcopo orti, qui episcopos catholicos, qui Constantii 
persecutione perfidiae Arianorum consentientes erant, et postea correcti 
redire in catholicam delegerunt, damnantes, siue quod crediderunt, siue 
quod se credidisse simulauerant; quos Ecclesia catholica materno recepit 
sinu, tamquam Petrum post fletum negationis. Hanc illi matris caritatem 
superbe accipientes eosque recipere nolentes ab Ecclesiae communione 
recesserunt et cum ipso Lucifero auctore suo, qui mane oriebatur, cadere 
meruerunt. (56) Iouinianistae a Iouiniano quodam monacho dicti, 
adserentes nullam nuptarum et uirginum esse distantiam, nullumque inter 
abstinentes et simpliciter epulantes esse discrimen. (57) Eluidiani ab 
Eluidio nominati, qui dicunt post natum Christum alios Mariam filios de 
uiro Ioseph peperisse. (58) Paterniani a Paterno quodam exorti (qui) 
inferiores corporis partes a diabolo factas opinantur. (59) Arabici 
nuncupati, eo quod in Arabia exorti sunt, dicentes animam cum corpore 
mori, atque in nouissimum utrumque resurgi. (60) Tertullianistae dicti a 
Tertulliano presbytero Africanae prouinciae, ciuitatis Carthaginensis, 
animam inmortalem esse, sed corpoream praedicantes, et animas hominum 
peccatorum post mortem in daemones uerti putantes. (61) 
Tessarescaedecatitae dicti, quia XIV luna pascha cum Iudaeis obseruandum 
contendunt. Nam g-tessares quattuor significat, et g-deka decem. (62) 
Nyctages a somno nuncupati, quod uigilias noctis respuant, 
superstitionem esse dicentes iura temerari diuina, qui noctem ad requiem 
tribuit. (63) Pelagiani a Pelagio monacho exorti. Hi liberum arbitrium 
diuinae gratiae anteponunt, dicentes sufficere uoluntatem ad inplenda 
iussa diuina. (64) Nestoriani a Nestorio Constantinopolitano episcopo 
nuncupati, qui beatam Virginem Mariam non Dei, sed hominis tantummodo 
adseruit genetricem, ut aliam personam carnis, aliam faceret Deitatis: 
nec unum Christum in uerbo Dei et carne credidit, sed separatim atque 
seiunctim alterum filium Dei, alterum hominis praedicauit. (65) 
Eutychiani dicti ab Eutyche Constantinopolitano abbate, qui Christum 
post humanam adsumptionem negauit adsistere de duabus naturis, sed solam 
in eo diuinam adseruit esse naturam. (66) Acephali dicti, id est sine 
capite quem sequuntur haeretici. Nullus enim corum reperitur auctor, a 
quo exorti sunt. Hi trium Chalcedonensium capitulorum inpugnatores 
duarum in Christo substantiarum proprietatem negant, et unam in eius 
persona naturam praedicant. (67) Theodosiani et Gaianitae appellati a 
Theodosio et Gaiano, qui temporibus Iustiniani principis in Alexandria 
populi peruersi electione uno die sunt ordinati episcopi. Hi errores 
Eutychis et Dioscori sequentes Chalcedonense concilium respuunt: ex 
duabus unam in Christo naturam adserunt, quam Theodosiani corruptam, 
Gaianitae incorruptam contendunt. (68) Agnoitae et Tritheitae a 
Theodosianis exorti sunt; ex quibus Agnoitae ab ignorantia dicti, quia 
peruersitati, a qua exorti sunt, id adiciunt, quod Christi diuinitas 
ignoret futura, quae sunt scripta de die et hora nouissima, non 
recordantes Christi personam in Esaia loquentis (63,4): �Dies iudicii in 
corde meo�. Tritheitae uero uocati, quod sicut tres personas in 
Trinitate, ita quoque tres adstruunt Deos esse, contra illud quod 
scriptum est (Deuteron- 6,4): �Audi, Israel; Dominus Deus tuus Deus unus 
est�. (69) Sunt et aliae haereses sine auctore et sine nominibus: ex 
quibus aliae triformem putant esse Deum: aliae Christi diuinitatem 
passibilem dicunt: aliae Christi de Patre natiuitati initium temporis 
dant: aliae liberationem hominum apud inferos factam Christi descensione 
(non) credunt: aliae animam imaginem Dei negant: aliae animas conuerti 
in daemones et in quacumque animalia existimant: aliae de mundi statu 
dissentiunt: aliae innumerabiles mundos opinantur: aliae aquam Deo 
coaeternam faciunt: aliae nudis pedibus ambulant: aliae cum hominibus 
non manducant. (70) Haec sunt haereses aduersus catholicam fidem 
exortae, et ab Apostolis et a sanctis Patribus uel Conciliis 
praedamnatae: quae dum in se multis erroribus diuisae inuicem sibi 
dissentiant, communi tamen nomine aduersus Ecclesiam Dei conspirant. Sed 
et quicumque aliter Scripturam sanctam intellegit quam sensus Spiritus 
sancti flagitat, a quo conscripta est, licet de Ecclesia non recesserit, 
tamen haereticus appellari potest.

[8,6] Caput VI. DE PHILOSOPHIS GENTIUM.
(1) Philosophi Graeca appellatione uocantur, qui Latine amatores 
sapientiae interpretantur. Est enim Philosophus qui diuinarum et 
humanarum (rerum) scientiam habet, et omnem bene uiuendi tramitem tenet. 
(2) Nomen Philosophorum primum a Pythagora fertur exortum. Nam dum antea 
Graeci ueteres sophistas, id est sapientes, aut doctores sapientiae 
semetipsos iactantius nominarent, iste interrogatus quid profiteretur, 
uerecundo nomine philosophum, id est amatorem sapientiae se esse 
respondit, quoniam sapientem profiteri arrogantissimum uidebatur. (3) 
Ita deinceps posteris placuit ut, quantalibet de rebus ad sapientiam 
pertinentibus doctrina quisque uel sibi uel aliis uideretur excellere, 
non nisi philosophus uocaretur. Idem autem philosophi triplici genere 
diuiduntur: nam aut Physici sunt, aut Ethici, aut Logici. (4) Physici 
dicti, quia de naturis tractant. Natura quippe Graece g-fusi uocatur. 
Ethici, quia de moribus disputant. (5) Mores enim apud Graecos eqh 
appellantur. (6) Logici autem, quia in natura et in moribus rationem 
adiungunt. Ratio enim Graece g-logos dicitur. Diuisi sunt autem et hi in 
haeresibus suis, habentes quidam nomina ex auctoribus, ut Platonici, 
Epicurei, Pythagorici: alii a locis conuenticulorum et stationum suarum, 
ut Peripatetici, Stoici, Academici. (7) Platonici a Platone philosopho 
dicti. Hi animarum creatorem esse Deum, corporum angelos asserunt; per 
multos annorum circulos in diuersa corpora redire animas dicunt. Stoici 
a loco dicti. (8) Porticus enim fuit Athenis, quam poikilhn stoan 
appellabant, in qua picta erant gesta sapientium atque uirorum fortium 
historiae. In hac porticu sapientes philosophabantur, ex quo et Stoici 
dicti sunt. Graece enim porticus stoa dicitur. Hanc sectam primus Zenon 
instituit. (9) Hi negant sine uirtute effici quemquam beatum. Omne 
peccatum uniforme esse asserunt, dicentes: �Sic ille nocens erit qui 
paleas furauerit quam qui aurum; qui mergum occiderit quam qui equum. 
Non enim animal crimen, sed animus facit�. (10) Hi etiam animam cum 
corpore perire dicunt, animam quoque. Virtutem continentiae esse negant. 
Affectant gloriam aeternam, cum se fateantur non esse aeternos. (11) 
Academici appellati a uilla Platonis Academia Athenarum, ubi idem Plato 
docebat. Hi omnia incerta opinantur; sed, sicut fatendum est multa 
incerta et occulta esse, quae uoluit Deus intelligentiam hominis 
excedere, sic tamen plurima esse quae possint et sensibus capi et 
ratione conprehendi. (12) Hanc sectam Arcesilaus Cyrenaicus philosophus 
repperit; cuius sectator fuit Democritus, qui dixit tamquam in puteo 
alto, ita ut fundus nullus sit, ita in occulto iacere ueritatem. (13) 
Peripatetici a deambulatione dicti, eo quod Aristoteles auctor eorum 
deambulans disputare solitus esset. Hi dicunt quandam particulam animae 
esse aeternam: de reliquo magna ex parte mortalem. (14) Cynici ab 
inmunditia inpudentiae nuncupati. Contra humanam enim uerecundiam in 
propatulo coire cum coniugibus eis mos erat, censentes licitum 
honestumque esse palam cum uxore concumbere, quia coniugium iustum est, 
publice id praedicantes agendum, ut canes in uicis uel plateis. Unde et 
a canibus, quorum uitam imitabantur, etiam uocabulum nomenque traxerunt. 
(15) Epicurei dicti ab Epicuro quodam philosopho amatore uanitatis, non 
sapientiae, quem etiam ipsi philosophi porcum nominauerunt, quasi 
uolutans in caeno carnali, uoluptatem corporis summum bonum adserens; 
qui etiam dixit nulla diuina prouidentia instructum esse aut regi 
mundum. (16) Sed originem rerum atomis, id est insecabilibus ac solidis 
corporibus adsignauit, quorum fortuitis concursionibus uniuersa 
nascantur et nata sint. Adserunt autem Deum nihil agere; omnia constare 
corporibus: animam nihil aliud esse quam corpus. Unde et dixit: �Non 
ero, posteaquam mortuus fuero�. (17) Gymnosophistae nudi per opacas 
Indiae solitudines perhibentur philosophari, adhibentes tantum 
genitalibus tegmina. Gymnasium enim ex eo dictum est, quod iuuenes nudi 
exercerentur in campo, ubi pudenda sola tantum operiunt. Hi et a 
generando se cohibent. (18) Theologi autem idem sunt qui et Physici. 
Dicti autem Theologi, quoniam in scriptis suis de Deo dixerunt. Quorum 
uaria constat opinio, quid Deus esset dum quaererent. Quidam enim 
corporeo sensu hunc mundum uisibilem ex quattuor elementis Deum esse 
dixerunt, ut Dionysius Stoicus. Alii uero spiritaliter intellexerunt 
mentem esse Deum, ut Thales Milesius. (19) Quidam animum in omnibus 
commanentem et lucidum, ut Pythagoras. Quidam Deum sine tempore 
incommutabilem, ut Plato. Quidam mentem solutam, ut Cicero. Quidam et 
spiritum et mentem, ut Maro. Inuentum enim solummodo Deum, non ut 
inuenerunt, exposuerunt, quia euanuerunt in cogitationibus suis. 
Dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt. (20) (Item) Platonici 
quidem Deum curatorem et arbitrum et iudicem asserunt. Epicurei otiosum 
et inexercitatum. De mundo autem Platonici adfirmant incorporalem; 
Stoici corporalem; Epicurus atomis; Pythagoras ex numeris; Heraclitus ex 
igni. (21) Unde et Varro ignem mundi animum dicit, proinde quod in mundo 
ignis omnia gubernet, sicut animus in nobis. Quam uanissime: �Qui cum 
est,� inquit, �in nobis, ipsi sumus: cum exit, emorimur�. Ergo et ignis 
cum de mundo per fulgura proficiscitur, mundus emoritur. (22) Hi 
philosophorum errores etiam et apud Ecclesiam induxerunt haereses. Inde 
g-aiohnes et formae nescio quae, inde apud Arium Trinitas nominis, et apud 
Valentinum Platonicus furor. (23) Inde Marcionis Deus melior de 
tranquillitate: ab Stoicis enim uenerat; et ut anima interire dicatur, 
Epicurus obseruatur; et ut carnis restitutio negetur, de uana omnium 
philosophorum schola sumitur; et ubi materia cum Deo aequatur, Zenonis 
disciplina est; et ubi quid de igneo Deo legitur, Heraclitus interuenit. 
Eadem materia apud haereticos et philosophos uolutatur, idem retractatus 
inplicantur.

[8,7] Caput VII. DE POETIS.
(1) Poetae unde sint dicti, sic ait Tranquillus (de poet- 2): �Cum 
primum homines exuta feritate rationem uitae habere coepissent, seque ac 
deos suos nosse, cultum modicum ac sermonem necessarium commenti sibi, 
utriusque magnificentiam ad religionem deorum suorum excogitauerunt. (2) 
Igitur ut templa illis domibus pulchriora, et simulacra corporibus 
ampliora faciebant, ita eloquio etiam quasi augustiore honorandos 
putauerunt, laudesque eorum et uerbis inlustrioribus et iucundioribus 
numeris extulerunt. Id genus quia forma quadam efficitur, quae 
g-poiohtes POIOTES dicitur, poema uocitatum est, eiusque fictores poetae�. 
(3) Vates a ui mentis appellatos Varro auctor est; uel a uiendis 
carminibus, id est flectendis, hoc est modulandis: et proinde poetae 
Latine uates olim, scripta eorum uaticinia dicebantur, quod ui quadam et 
quasi uesania in scribendo commouerentur; uel quod modis uerba 
conecterent, uiere antiquis pro uincire ponentibus. Etiam per furorem 
diuini eodem erant nomine, quia et ipsi quoque pleraque uersibus 
efferebant. (4) Lyrici poetae apo tou lhrein, id est a uarietate 
carminum. Unde et lyra dicta. (5) Tragoedi dicti, quod initio canentibus 
praemium erat hircus, quem Graeci g-trago uocant. Unde et Horatius (A- P- 
220):  Carmine qui tragico uilem certauit ob hircum.
Iam dehinc sequentes tragici multum honorem adepti sunt, excellentes in 
argumentis fabularum ad ueritatis imaginem fictis. (6) Comoedi appellati 
siue a loco, quia circum pagos agebant, quos Graeci g-kohma uocant, siue a 
comisatione. Solebant enim post cibum homines ad eos audiendos uenire. 
Sed comici priuatorum hominum praedicant acta; tragici uero res publicas 
et regum historias. Item tragicorum argumenta ex rebus luctuosis sunt: 
comicorum ex rebus laetis. (7) Duo sunt autem genera comicorum, id est, 
ueteres et noui. Veteres, qui et ioco ridiculares extiterunt, ut 
Plautus, Accius, Terentius. Noui, qui et Satirici, a quibus generaliter 
uitia carpuntur, ut Flaccus, Persius, Iuuenalis uel alii. Hi enim 
uniuersorum delicta corripiunt, nec uitabatur eis pessimum quemque 
describere, nec cuilibet peccata moresque reprehendere. Unde et nudi 
pinguntur, eo quod per eos uitia singula denudentur. (8) Saturici autem 
dicti, siue quod pleni sint omni facundia, siue a saturitate et copia: 
de pluribus enim simul rebus loquuntur; seu ab illa lance quae diuersis 
frugum uel pomorum generibus ad templa gentilium solebat deferri; aut a 
satyris nomen tractum, qui inulta habent ea quae per uinolentiam 
dicuntur. (9) Quidam autem poetae Theologici dicti sunt, quoniam de diis 
carmina faciebant. (10) Officium autem poetae in eo est ut ea, quae uere 
gesta sunt, in alias species obliquis figurationibus cum decore aliquo 
conuersa transducant. Unde et Lucanus ideo in numero poetarum non 
ponitur, quia uidetur historias conposuisse, non poema. (11) Apud poetas 
autem tres characteres esse dicendi: unum, in quo tantum poeta loquitur, 
ut est in libris Vergilii Georgicorum: alium dramaticum, in quo nusquam 
poeta loquitur, ut est in comoediis et tragoediis: tertium mixtum, ut 
est in Aeneide. Nam poeta illic et introductae personae loquuntur.

[8,8] Caput VIII. DE SIBYLLIS.
(1) Sibyllae generaliter dicuntur omnes feminae uates lingua Graeca. Nam 
g-sohs Aeolico sermone deos, g-boulehn Graeci mentem nuncupant, quasi dei 
mentem. Proinde igitur, quia diuinam uoluntatem hominibus interpretari 
solebant, Sibyllae nominatae sunt. (2) Sicut enim omnis uir prophetans 
uel uates dicitur uel propheta, ita omnis femina prophetans Sibylla 
uocatur. Quod nomen ex officio, non ex proprietate uocabuli est. (3) 
Decem autem Sibyllae a doctissimis auctoribus fuisse traduntur. Quarum 
prima de Persis fuit; secunda Libyssa; tertia Delphica in templo Delphii 
Apollinis genita, quae ante Troiana bella uaticinata est, cuius plurimos 
uersus operi suo Homerus inseruit. (4) Quarta Cimmeria in Italia; quinta 
Erythraea nomine Herophila in Babylone orta, quae Graecis Ilium 
petentibus uaticinata est perituram esse Troiam, et Homerum mendacia 
scripturum. Dicta autem Erythraea, quia in eadem insula eius inuenta 
sunt carmina. Sexta Samia, quae Phemonoe dicta est, a Samo insula, unde 
fuit cognominata. (5) Septima Cumana, nomine Amalthea, quae nouem libros 
adtulit Tarquinio Prisco, in quibus erant decreta Romana conscripta. 
Ipsa est et Cumaea, de qua Vergilius (Ecl- 4,4): 
Ultima Cumaei uenit iam carminis aetas.
Dicta autem Cumana a ciuitate Cumas, quae est in Campania, cuius 
sepulchrum in Sicilia adhuc manet. (6) Octaua Hellespontia in agro 
Troiano nata, quae scribitur Solonis et Cyri fuisse temporibus; nona 
Phrygia, quae uaticinata est Ancyrae, decima Tiburtina, nomine Albunea. 
(7) Quarum omnium carmina efferuntur, in quibus de Deo et de Christo et 
gentibus multa scripsisse manifestissime conprobantur. Celebrior autem 
inter ceteras ac nobilior Erythraea perhibetur.

[8,9] Caput IX. DE MAGIS.
(1) Magorum primus Zoroastres rex Bactrianorum, quem Ninus rex 
Assyriorum proelio interfecit: de quo Aristoteles scribit quod uicies 
centum milia uersuum ab ipso condita indiciis uoluminum eius 
declarentur. (2) Hanc artem multa post saecula Democritus ampliauit, 
quando et Hippocrates medicinae disciplina effloruit. Apud Assyrios 
autem magicae artes copiosae sunt testante Lucano (6,427):
Quis noscere fibra
facta queat, quis prodat aues, quis fulgura caeli
seruet, et Assyria scrutetur sidera cura?
(3) Itaque haec uanitas magicarum artium ex traditione angelorum malorum 
in toto terrarum orbe plurimis saeculis ualuit. Per quandam scientiam 
futurorum et infernorum et uocationes eorum inuenta sunt aruspicia, 
augurationes, et ipsa quae dicuntur oracula et necromantia. (4) Nec 
mirum de magorum praestigiis, quorum in tantum prodiere maleliciorum 
artes ut etiam Moysi simillimis signis resisterent, uertentes uirgas in 
dracones, aquas in sanguinem. (5) Fertur et quaedam maga famosissima 
Circe, quae socios Ulixis mutauit in bestias. Legitur et de sacrificio 
quod Arcades deo suo Lycaeo immolabant, ex quo quicumque sumerent in 
bestiarum formas conuertebantur. (6) Hinc apparet non esse in toto 
dubium, quod nobilis ille poeta scribit de quadam femina, quae magicis 
artibus excellebat (Virg- Aen- 4,487):
�Haec,� inquit, �se carminibus promittit soluere mentes
quas uelit, ast aliis duras inmittere curas;
sistere aquam fluminis, et uertere sidera retro;
nocturnosque ciet manes; mugire uidebis
sub pedibus terram, et descendere montibus ornos�.
(7) Quid plura, si credere fas est, de Pythonissa, ut prophetae Samuelis 
animam de inferni abditis euocaret, et uiuorum praesentaret 
conspectibus; si tamen animam prophetae fuisse credamus, et non aliquam 
phantasmaticam inlusionem Satanae fallacia factam? (8) Prudentius quoque 
de Mercurio sic ait (1 con- Symmach- 90):
Traditur extinctas sumpto moderamine uirgae
in lucem reuocasse animas,
ast alios damnasse neci.
Et post paululum adiecit:
Murmure nam magico tenues excire figuras,
atque sepulchrales scite incantare fauillas.
Vita itidem spoliare alios ars noxia nouit.
(9) Magi sunt, qui uulgo malefici ob facinorum magnitudinem nuncupantur. 
Hi et elementa concutiunt, turbant mentes hominum, ac sine ullo ueneni 
haustu uiolentia tantum carminis interimunt. (10) Unde et Lucanus 
(6,457):
Mens hausti nulla sanie polluta ueneni
incantata perit.
Daemonibus enim adcitis audent uentilare, ut quisque suos perimat malis 
artibus inimicos. Hi etiam sanguine utuntur et uictimis, et saepe 
contingunt corpora mortuorum. (11) Necromantii sunt, quorum 
praecantationibus uidentur resuscitati mortui diuinare, et ad 
interrogata respondere. g-nekros enim Graece mortuus, g-manteia diuinatio 
nuncupatur: ad quos sciscitandos cadaueri sanguis adicitur. Nam amare 
daemones sanguinem dicitur. Ideoque quotiens necromantia fit, cruor aqua 
miscitur, ut cruore sanguinis facilius prouocentur. (12) Hydromantii ab 
aqua dicti. Est enim hydromantia in aquae inspectione umbras daemonum 
euocare, et imagines uel ludificationes eorum uidere, ibique ab eis 
aliqua audire, ubi adhibito sanguine etiam inferos perhibentur 
sciscitari. (13) Quod genus diuinationis a Persis fertur adlatum. Varro 
dicit diuinationis quattuor esse genera, terram, aquam, aerem et ignem. 
Hinc geomantiam, hydromantiam, aeromantiam, pyromantiam dictam. (14) 
Diuini dicti, quasi deo pleni: diuinitate enim se plenos adsimulant et 
astutia quadam fraudulenta hominibus futura coniectant. Duo sunt (autem) 
genera diuinationis: ars et furor. (15) Incantatores dicti sunt, qui 
artem uerbis peragunt. (16) Arioli uocati, propter quod circa aras 
idolorum nefarias preces emittunt, et funesta sacrificia offerunt, 
iisque celebritatibus daemonum responsa accipiunt. (17) Haruspices 
nuncupati, quasi horarum inspectores: dies enim et horas in agendis 
negotiis operibusque custodiunt, et quid per singula tempora obseruare 
debeat homo, intendunt. Hi etiam exta pecudum inspiciunt, et ex eis 
futura praedicunt. (18) Augures sunt, qui uolatus auium et uoces 
intendunt, aliaque signa rerum uel obseruationes inprouisas hominibus 
occurrentes. Idem et auspices. Nam auspicia sunt quae iter facientes 
obseruant. (19) Dicta sunt autem auspicia, quasi auium aspicia, et 
auguria, quasi auium garria, hoc est auium uoces et linguae. Item 
augurium, quasi auigerium, quod aues gerunt. (20) Duo sunt autem genera 
auspiciorum: unum ad oculos, alterum ad aures pertinens. Ad oculos 
scilicet uolatus; ad aures uox auium. (21) Pythonissae a Pythio Apolline 
dictae, quod is auctor fuerit diuinandi. (22) Astrologi dicti, eo quod 
in astris auguriantur. (23) Genethliaci appellati propter natalium 
considerationes dierum. Geneses enim hominum per duodecim caeli signa 
describunt, siderumque cursu nascentium mores, actus, euenta praedicare 
conantur, id est, quis quale signo fuerit natus, aut quem effectum 
habeat uitae qui nascitur. (24) Hi sunt qui uulgo Mathematici uocantur; 
cuius superstitionis genus Constellationes Latini uocant, id est 
notationes siderum, quomodo se habeant cum quisque nascitur. (25) Primum 
autem idem stellarum interpretes magi nuncupabantur, sicut de his 
legitur qui in Euangelio natum Christum adnuntiauerunt; postea hoc 
nomine soli Mathematici. (26) Cuius artis scientia usque ad Euangelium 
fuit concessa, ut Christo edito nemo exinde natiuitatem alicuius de 
caelo interpretaretur. (27) Horoscopi dicti, quod horas natiuitatis 
hominum speculantur dissimili et diuerso fato. (28) Sortilegi sunt qui 
sub nomine fictae religionis per quasdam, quas sanctorum sortes uocant, 
diuinationis scientiam profitentur, aut quarumcumque scripturarum 
inspectione futura promittunt. (29) Salisatores uocati sunt, quia dum 
eis membrorum quaecumque partes salierint, aliquid sibi exinde prosperum 
seu triste significare praedicunt. (30) Ad haec omnia pertinent et 
ligaturae execrabilium remediorum, quae ars medicorum condemnat, siue in 
praecantationibus, siue in characteribus, uel in quibuscumque rebus 
suspendendis atque ligandis. (31) In quibus omnibus ars daemonum est ex 
quadam pestifera societate hominum et angelorum malorum exorta. Unde 
cuncta uitanda sunt a Christiano, et omni penitus execratione repudianda 
atque damnanda. (32) Auguria autem auium Phryges primi inuenerunt. (33) 
Praestigium uero Mercurius primus dicitur inuenisse. Dictum autem 
praestigium, quod praestringat aciem oculorum. (34) Aruspicinae artem 
primus Etruscis tradidisse dicitur quidam Tages. Hic ex +oris+ 
aruspicinam dictauit, et postea non apparuit. (35) Nam dicitur fabulose, 
arante quodam rustico, subito hunc ex glebis exiluisse et aruspicinam 
dictasse, qua die et mortuus est. Quos libros Romani ex Tusca lingua in 
propriam mutauerunt.

[8,10] Caput X. DE PAGANIS.
(1) Pagani ex pagis Atheniensium dicti, ubi exorti sunt. Ibi enim in 
locis agrestibus et pagis gentiles lucos idolaque statuerunt, et a tali 
initio uocabulum pagani sortiti sunt. (2) Gentiles sunt qui sine lege 
sunt, et nondum crediderunt. Dicti autem gentiles, quia ita sunt ut 
fuerunt geniti, id est, sicut in carne descenderunt sub peccato, 
scilicet idolis seruientes et necdum regenerati. (3) Proinde gentiles 
primitus nuncupantur: ipsi dicuntur Graece Ethnici. Ethnici ex Graeco in 
Latinum interpretantur gentiles. g-ehthos enim Graece gens dicitur. (4) Post 
fidem autem non debere uocari gentes siue gentiles eos qui ex gentibus 
credunt; sicut post fidem dici iam non potest Iudaeus, testante Paulo 
Apostolo et dicente iam Christianis (1 Cor- 12,2): �Quoniam cum gentes 
essetis,� hoc est, infideles. (5) Apostatae dicuntur, qui post baptismum 
Christi susceptum ad idolorum cultum et sacrificiorum contaminationem 
reuertuntur. Est autem nomen Graecum.

[8,11] Caput XI. DE DIIS GENTIUM.
(1) Quos pagani deos asserunt, homines olim fuisse produntur, et pro 
uniuscuiusque uita uel meritis coli apud suos post mortem coeperunt, ut 
apud Aegyptum Isis apud Cretam Iouis, apud Mauros Iuba, apud Latinos 
Faunus, apud Romanos Quirinus. (2) Eodem quoque modo apud Athenas 
Minerua, apud Samum Iuno, apud Paphos Venus, apud Lemnos Vulcanus, apud 
Naxos Liber, apud Delos Apollo. In quorum etiam laudibus accesserunt et 
poetae, et conpositis carminibus in caelum eos sustulerunt. (3) Nam 
quorundam et inuentiones artium cultu peperisse dicuntur, ut Aesculapio 
medicina, Vulcano fabrica. Ab actibus autem uocantur, ut Mercurius, quod 
mercibus praeest; Liber a libertate. (4) Fuerunt etiam et quidam uiri 
fortes aut urbium conditores, quibus mortuis homines, qui eos 
dilexerunt, simulacra finxerunt, ut haberent aliquod ex imaginum 
contemplatione solacium; sed paulatim hunc errorem persuadentibus 
daemonibus ita in posteris inrepsisse, ut quos illi pro sola, nominis 
memoria honorauerunt, successores deos existimarent atque colerent. (5) 
Simulacrorum usus exortus est, cum ex desiderio mortuorum 
constituerentur imagines uel effigies, tamquam in caelum receptis, pro 
quibus se in terris daemones colendi supposuerunt, et sibi sacrificari a 
deceptis et perditis persuaserunt. (6) Simulacra autem a similitudine 
nuncupata, eo quod manu artificis ex lapide aliaue materia eorum uultus 
imitantur in quorum honore finguntur. Ergo simulacra uel pro eo quod 
sunt similia, uel pro eo quod simulata atque conficta; unde et falsa 
sunt. (7) Et notandum quod Latinus sermo sit in Hebraeis. Apud eos enim 
idolum siue simulacrum Semel dicitur. Iudaei dicunt quod Ismael primus 
simulacrum luto fecerit. (8) Gentiles autem primum Prometheum simulacrum 
hominum de luto finxisse perhibent, ab eoque natam esse artem simulacra 
et statuas fingendi. Unde et poetae ab eo homines primum factos esse 
confingunt figurate propter effigies. (9) Apud Graecos autem Cecrops, 
sub quo primum in arce oliua orta est, et Atheniensium urbs ex Mineruae 
appellatione nomen sortita est. (10) Hic primus omnium Iouem appellauit, 
simulacra repperit, aras statuit, uictimas inmolauit, nequaquam 
istiusmodi rebus in Graecia umquam uisis. (11) Idolatria idolorum 
seruitus siue cultura interpretatur. Nam latreia Graece, Latine seruitus 
dicitur, quae quantum ad ueram religionem adtinet, nonnisi uni et soli 
Deo debetur. (12) Hanc sicut inpia superbia siue hominum siue daemonum 
sibi exhiberi uel iubet uel cupit, ita pia humilitas uel hominum uel 
angelorum sanctorum sibi oblatam recusat, et cui debetur ostendit. (13) 
Idolum autem est simulacrum quod humana effigie factum et consecratum 
est, iuxta uocabuli interpretationem. g-eidos enim Graece formam sonat, et 
ab eo per diminutionem idolum deductum aeque apud nos formulam facit. 
Igitur omnis forma uel formula idolum se dici exposcit. (14) Inde 
idolatria omnis circa omnem idolum famulatus et seruitus. Quidam uero 
Latini ignorantes Graece inperite dicunt idolum ex dolo sumpsisse nomen, 
quod diabolus creaturae cultum diuini nominis inuexit. (15) Daemonas a 
Graecis dictos aiunt, quasi g-dahmonas, id est peritos ac rerum scios. 
Praesciunt enim futura multa, unde et solent responsa aliqua dare. (16) 
Inest enim illis cognitio rerum plus quam infirmitati humanae, partim 
subtilioris sensus acumine, partim experientia longissimae uitae, partim 
per Dei iussum angelica reuelatione. Hi corporum aeriorum natura uigent. 
(17) Ante transgressionem quidem caelestia corpora gerebant. Lapsi uero 
in aeriam qualitatem conuersi sunt, nec aeris illius puriora spatia, sed 
ista caliginosa tenere permissi sunt, qui eis quasi carcer est usque ad 
tempus iudicii. Hi sunt praeuaricatores angeli, quorum Diabolus princeps 
est. (18) Diabolus Hebraice dicitur deorsum fluens, quia quietus in 
caeli culmine stare contempsit, sed superbiae pondere deorsum corruens 
cecidit. Graece uero diabolus criminator uocatur, quod uel crimina, in 
qua ipse inlicit, ad Deum referat, uel quia electorum innocentiam 
criminibus fictis accusat; unde et in Apocalypsi uoce angelica dicitur 
(12,10): �Proiectus est accusator fratrum nostrorum, qui accusabat illos 
in conspectu Dei nostri die ac nocte�. (19) Satanas in Latino sonat 
aduersarius, siue transgressor. Ipse est enim aduersarius, qui est 
ueritatis inimicus, et semper sanctorum uirtutibus contraire nititur. 
Ipse et transgressor, quia praeuaricator effectus in ueritate, qua 
conditus est, non stetit. Idem et temptator, quia temptandam iustorum 
innocentiam postulat, sicut in Iob scribitur. (20) Antichristus 
appellatur, quia contra Christum uenturus est. Non, quomodo quidam 
simplices intellegunt, Antichristum ideo dictum quod ante Christum 
uenturus sit, id est post cum ueniat Christus. Non sic, sed Antichristus 
Graece dicitur, quod est Latine contrarius Christo. anti enim Graece in 
Latino contra significat. (21) Christum enim se mentietur, dum uenerit; 
et contra eum dimicabitur; et aduersabitur sacramentis Christi, ut 
ueritatis eius euangelium soluat. (22) Nam et templum Hierosolymis 
reparare, et omnes ueteris legis caerimonias restaurare temptabit. Sed 
et ille Antichristus est qui negat esse Deum Christum. Contrarius enim 
Christo est. Omnes enim, qui exeunt de Ecclesia et ab unitate fidei 
praeciduntur, et ipsi Antichristi sunt. (23) Bel idolum Babylonium est, 
quod interpretatur uetus. Fuit enim hic Belus pater Nini, primus rex 
Assyriorum, quem quidam Saturnum appellant; quod nomen et apud Assyrios 
et apud Afros postea cultum est, unde et lingua Punica Bal deus dicitur. 
Apud Assyrios autem Bel uocatur quadam sacrorum suorum ratione et 
Saturnus et Sol. (24) Belphegor interpretatur simulacrum ignominiae. 
Idolum enim fuit Moab, cognomento Baal, super montem Phegor, quem Latini 
Priapum uocant, deum hortorum. (25) Fuit autem de Lampsaco ciuitate 
Hellesponti, de qua pulsus est; et propter uirilis membri magnitudinem 
in numero deorum suorum eum Graeci transtulerunt, et in numen 
sacrauerunt hortorum; unde et dicitur praeesse hortis propter eorum 
fecunditatem. (26) Belzebub idolum fuit Accaron, quod interpretatur uir 
muscarum. Zebub enim musca uocatur. Spurcissimum igitur idolum ideo 
uirum muscarum uocatum propter sordes idolatriae, siue pro inmunditia. 
Belial - - -. (27) Behemoth ex Hebraea uoce in Latina lingua animal sonat, 
propter quod de excelsis ad terrena cecidit, et pro merito suo ut animal 
brutum effectus sit. Ipse est et Leuiathan, id est serpens de aquis, 
quia in huius saeculi mare uolubili uersatur astutia. Leuiathan autem 
interpretatur additamentum eorum. (28) Quorum scilicet, nisi hominum 
quibus in paradiso semel culpam praeuaricationis intulit, et hanc usque 
ad aeternam mortem cottidie persuadendo adicit uel extendit? (29) 
Quaedam autem nomina deorum suorum gentiles per uanas fabulas ad 
rationes physicas conantur traducere, eaque in causis elementorum 
conposita esse interpretantur. Sed hoc a poetis totum fictum est, ut 
deos suos ornarent aliquibus figuris, quos perditos ac dedecoris infamia 
plenos fuisse historiae confitentur. Omnino enim fingendi locus uacat, 
ubi ueritas cessat. (30) Saturnus origo deorum et totius posteritatis a 
paganis designatur. Hunc Latini a satu appellatum ferunt, quasi ad ipsum 
satio omnium pertineat rerum, uel a temporis longitudine, quod saturetur 
annis. (31) Unde et eum Graeci Cronos nomen habere dicunt, id est 
tempus, quod filios suos fertur deuorasse, hoc est annos, quos tempus 
produxerit, in se reuoluit, uel quod eo semina, unde oriuntur, iterum 
redeunt. (32) Hunc Caeli patris abscidisse genitalia dicunt, quia nihil 
in caelo de seminibus nascitur. Falcem tenet, inquiunt, propter 
agriculturam significandam, uel propter annos et tempora, quod in se 
redeant, uel propter sapientiam, quod intus acuta sit. (33) In aliquibus 
autem ciuitatibus Saturno liberos suos apud gentiles inmolabant, quod 
Saturnum poetae liberos suos deuorasse solitum tradiderunt. (34) Iouis 
fertur a iuuando dictus, et Iuppiter quasi iuuans pater, hoc est, 
omnibus praestans. Hunc et priuato titulo Iouem Optimum dixerunt, dum 
fuisset incestus in suis, inpudicus in extraneis. (35) Quem modo taurum 
fingunt propter Europae raptum; fuit enim in naui cuius insigne erat 
taurus: modo Danaes per imbrem aureum appetisse concubitum; ubi 
intellegitur pudicitiam mulieris ab auro fuisse corruptam: modo in 
similitudine aquilae, propter quod puerum ad stuprum rapuerit: modo 
serpentem, quia reptauerit, et cygnum, quia cantauerit. (36) Et ideo non 
figurae istae sunt, sed plane de ueritate scelera. Unde turpe erat tales 
deos credi, quales homines esse non debeant. (37) Ianum dicunt quasi 
mundi uel caeli uel mensuum ianuam: duas Iani facies faciunt, propter 
orientem et occidentem. Cum uero faciunt eum quadrifrontem et Ianum 
geminum appellant, ad quattuor mundi partes hoc referunt, uel ad 
quattuor elementa siue tempora. Sed dum hoc fingunt, monstrum, non deum 
faciunt. (38) Neptunum aquas mundi praedicant; et dictus ab eis 
Neptunus, quasi nube tonans. (39) Vulcanum uolunt ignem; et dictus 
Vulcanus quasi uolans candor, uel quasi uolicanus, quod per aerem uolat. 
Ignis enim e nubibus nascitur. (40) Unde etiam Homerus dicit eum 
praecipitatum de aere in terras, quod omne fulmen de aere cadit. Idcirco 
autem Vulcanus de femore Iunonis fingitur natus, quod fulmina de imo 
aere nascantur. (41) Claudus autem dicitur Vulcanus, quia per naturam 
numquam rectus (est) ignis, sed quasi claudus eiusmodi speciem motumque 
habet. Ideo autem in fabrorum fornace eundem Vulcanum auctorem dicunt, 
quia sine igne nullum metalli genus fundi extendique potest. (42) Pluton 
Graece, Latine Diespiter uel Ditis pater; quem alii Orcum uocant, quasi 
receptorem mortium. Unde et orca nuncupatur uas quod recipit aquas. Ipse 
et Graece Charon. (43) Liberum a liberamento appellatum uolunt, quod 
quasi mares in coeundo per eius beneficium emissis seminibus liberentur; 
quod idem Liber muliebri et delicato corpore pingitur. Dicunt enim 
mulieres ei adtributas et uinum propter excitandam libidinem. Unde et 
frons eius pampino cingitur. (44) Sed ideo coronam uiteam et cornu 
habet, quia cum grate et moderate uinum bibitur, laetitiam praestat; cum 
ultra modum, excitat lites, id est quasi cornua dat. Idem autem et 
Lyaeus apo tou luein, quod multo uino membra soluantur. Iste et Graece 
g-Dionusos a monte Indiae Nysa, ubi dicitur esse nutritus. Ceterum est et 
Nysa ciuitas, in qua colitur idem Liber, unde Nysaeus dictus est. (45) 
Mercurium sermonem interpretantur. Nam ideo Mercurius quasi medius 
currens dicitur appellatus, quod sermo currat inter homines medius. Ideo 
et g-ermehs Graece, quod sermo, uel interpretatio, quae ad sermonem utique 
pertinet, ermhneia dicitur. (46) Ideo et mercibus praeesse, quia inter 
uendentes et ementes sermo fit medius. Qui ideo fingitur habere pinnas, 
quia citius uerba discurrunt. Unde et uelox et errans inducitur: alas 
eius in capite et in pedibus significare uolucrem fieri per aera 
sermonem. (47) Nuntium dictum, quoniam per sermonem omnia cogitata 
enuntiantur. Ideo autem furti magistrum dicunt, quia sermo animos 
audientium fallit. Virgam tenet, qua serpentes diuidit, id est uenena. 
(48) Nam bellantes ac dissidentes interpretum oratione sedantur; unde 
secundum Liuium legati pacis caduceatores dicuntur. Sicut enim per 
fetiales bella indicebantur, ita pax per caduceatores fiebat. (49) 
Hermes autem Graece dicitur g-apo g-tehs g-ermehneias, Latine interpres; qui ob 
uirtutem multarumque artium scientiam Trimegistus, id est ter maximus 
nominatus est. Cur autem eum capite canino fingunt, haec ratio dicitur, 
quod inter omnia animalia canis sagacissimum genus et perspicax 
habeatur. (50) Martem deum belli esse dicunt, et Martem appellatum quia 
per uiros pugnatur, ut sit Mars mas; licet et tria sint genera 
consuetudinum, sicut Scytharum, ubi et feminae et uiri in pugna eunt: 
Amazonum, ubi solae feminae: Romanorum aliarumque gentium, ubi soli 
mares. (51) Item Martem quasi effectorem mortium. Nam a Marte mors 
nuncupatur. Hunc et adulterum dicunt, quia belligerantibus incertus est. 
(52) Quod uero nudo pectore stat, ut bello se quisque sine formidine 
cordis obiciat. Mars autem apud Thracos Gradiuus dicitur, eo quod in 
bello gradum inferant qui pugnant, aut quod inpigre gradiantur. (53) 
Apollinem quamuis diuinatorem et medicum uellent, ipsum tamen etiam 
Solem dixerunt, quasi solum. Ipsum Titan, quasi unum ex Titanis, qui 
aduersus Iouem non fecit. (54) Ipsum Phoebum, quasi ephebum, hoc est 
adolescentem. Unde et sol puer pingitur, eo quod cottidie oriatur et 
noua luce nascatur. Pythium quoque eundem Apollinem uocari aiunt a 
Pythone inmensae molis serpente, cuius non magis uenena quam magnitudo 
terrebat. (55) Hunc Apollo sagittarum ictibus sternens nominis quoque 
spolia reportauit, ut Pythius uocaretur. Unde et ob insigne uictoriae 
Pythia sacra celebranda constituit. (56) Dianam quoque germanam eius 
similiter lunam et uiarum praesidem aiunt. Unde et uirginem uolunt, quod 
uia nihil pariat. Et ideo ambo sagittas habere finguntur, quod ipsa duo 
sidera de caelo radios usque ad terras emittant. Dianam autem uocatam 
quasi Duanam, quod luna et die et nocte appareat. (57) Ipsam et Lucinam 
adseuerant, eo quod luceat. Eandem et Triuiam, eo quod tribus fungatur 
figuris. De qua Vergilius (Aen- 4,511):  Tria uirginis ora Dianae,
quia eadem Luna, eadem Diana, eadem Proserpina uocatur. (58) Sed cum 
Luna fingitur (Prudent- 1 con- Symm- 363):
Sublustri splendet amictu.
cum subcincta iacit calamos, Latonia uirgo est:
cum subnixa sedet solio, Plutonia coniux.
Latonia autem Diana, eo quod Latonae fuerit filia. (59) Cererem, id est 
terram, a creandis frugibus adserunt dictam, appellantes eam nominibus 
plurimis. Dicunt etiam eam et Opem, quod opere melior fiat terra: (60) 
Proserpinam, quod ex ea proserpiant fruges: (61) Vestam, quod herbis uel 
uariis uestita sit rebus, uel a ui sua stando. Eandem et Tellurem et 
Matrem magnam fingunt, turritam cum tympano et gallo et strepitu 
cymbalorum. Matrem uocatam, quod plurima pariat; magnam, quod cibum 
gignat; almam, quia uniuersa animalia fructibus suis alit. Est enim 
alimentorum nutrix terra. (62) Quod simulacrum eius cum claui fingitur, 
quia tellus hieme clauditur, uere aperitur ut fruges nascantur. Quod 
tympanum habet, significare uolunt orbem terrae. (63) Quod curru uehi 
dicitur, quia ipsa est terra quae pendet in aere. Quod sustinetur rotis, 
quia mundus rotatur et uolubilis est. Quod leones illi subiciunt 
mansuetos, ut ostendant nullum genus esse tam ferum quod non subigi 
possit aut superari ab ea. (64) Quod in capite turritam gestat coronam, 
ostendit superpositas terrae ciuitates quasi insignitas turribus 
constare. Quod sedes finguntur circa eam, quia cum omnia moueantur, 
ipsam non moueri. (65) Quod Corybantes eius ministri cum strictis 
gladiis esse finguntur, ut significetur omnes pro terra sua debere 
pugnare. Quod gallos huic deae ut seruirent fecerunt, significant qui 
semine indigeant, terram sequi oportere; in ea quippe omnia reperire. 
(66) Quod se apud eam iactant, praecipitur, inquiunt, ut qui terram 
colunt ne sedeant; semper enim esse quod agant. Cymbalorum autem 
aereorum sonitus, ferramentorum crepitus in colendo agro: sed ideo aere, 
quod terram antiqui aere colebant, priusquam ferrum esset inuentum. (67) 
Eandem Vestam et ignem esse perhibent, quia terram ignem habere non 
dubium est, ut ex Aetna Vulcanoque datur intellegi. Et ideo uirginem 
putant, quia ignis inuiolabile sit elementum, nihilque nasci possit ex 
eo, quippe qui omnia quae arripuerit absumat. (68) Ouidius in Fastis 
(6,291):
Nec tu aliud Vestam quam uiuam intellege flammam;
nataque de flamma corpora nulla uides.
Propterea et uirgines ei seruire dicuntur, eo quod sicut ex uirgine, ita 
nihil ex igne nascatur. (69) Iunonem dicunt quasi ianonem, id est 
ianuam, pro purgationibus feminarum, eo quod quasi portas matrum natorum 
pandat, et nubentum maritis. Sed hoc philosophi. Poetae autem Iunonem 
Iouis adserunt sororem et coniugem: ignem enim et aerem Iouem, aquam et 
terram Iunonem interpretantur; quorum duorum permixtione uniuersa 
gignuntur. (70) Et sororem dicunt quod mundi pars est; coniugem, quod 
commixta concordat. Unde et Vergilius (Georg- 2,325):
Tum pater omnipotens fecundis imbribus aether
coniugis in gremium descendit.
(71) Minerua apud Graecos g-Athehneh dicitur, id est, femina. Apud Latinos 
autem Mineruam uocatam quasi deam et munus artium uariarum. Hanc enim 
inuentricem multorum ingeniorum perhibent, et inde eam artem et rationem 
interpretantur, quia sine ratione nihil potest contineri. (72) Quae 
ratio, quia ex solo animo nascitur, animumque putant esse in capite et 
cerebro, ideo eam dicunt de capite Iouis esse natam, quia sensus 
sapientis, qui inuenit omnia, in capite est. (73) In cuius pectore ideo 
caput Gorgonis fingitur, quod illic est omnis prudentia, quae confundit 
alios, et inperitos ac saxeos conprobat: quod et in antiquis Imperatorum 
statuis cernimus in medio pectore loricae, propter insinuandam 
sapientiam et uirtutem. (74) Haec Minerua et Tritonia dicitur. Triton 
enim Africae palus est, circa quam fertur uirginali apparuisse aetate, 
propter quod Tritonia nuncupata est. Unde et tanto procliyius dea 
credita, quanto minus origo eius innotuit. (75) Pallas autem dicta uel 
ab insula Pallene in Thracia, in qua nutrita est; uel apo tou pallein to 
doru, id est ab hastae concussione; uel quod Pallantem gigantem 
occiderit. (76) Venerem exinde dicunt nuncupatam, quod sine ui femina 
uirgo esse non desinat. Hanc Graeci Afrodithn uocant propter spumam 
sanguinis generantem. (77) g-Afros enim Graece spuma uocatur. Quod autem 
fingunt Saturnum Caelo patri genitalia abscidisse, et sanguinem fluxisse 
in mare, atque eo spuma maris concreta Venus nata est, illud aiunt quod 
per coitum salsi humoris substantia est; et inde Afrodithn Venerem dici, 
quod coitus spuma est sanguinis, quae ex suco uiscerum liquido salsoque 
constat. (78) Ideo autem Venerem Vulcani dicunt uxorem, quia Venerium 
officium nonnisi calore consistit, unde est (Virg- Georg- 3,97):
Frigidus in Venerem senior.
(79) Nam quod Saturnus dicitur patri Caelo uirilia amputasse, quae in 
mare cadentia Venerem creauerunt, quod ideo fingitur quia nisi humor de 
caelo in terram descenderit, nihil creatur. (80) Cupidinem uocatum 
ferunt propter amorem. Est enim daemon fornicationis. Qui ideo alatus 
pingitur, quia nihil amantibus leuius, nihil mutabilius inuenitur. Puer 
pingitur, quia stultus est et inrationabilis amor. Sagittam et facem 
tenere fingitur. Sagittam, quia amor cor uulnerat; facem, quia 
inflammat. (81) Pan dicunt Graeci, Latini Siluanum, deum rusticorum, 
quem in naturae similitudinem formauerunt; unde et Pan dictus est, id 
est omne. Fingunt enim eum ex uniuersali elementorum specie. (82) Habet 
enim cornua in similitudinem radiorum solis et lunae. Distinctam maculis 
habet pellem, propter caeli sidera. Rubet eius facies ad similitudinem 
aetheris. Fistulam septem calamorum gestat, propter harmoniam caeli, in 
qua septem sunt soni et septem discrimina uocum. (83) Villosus est, quia 
tellus conuestita est agituentibus. Pars eius inferior foeda est, 
propter arbores et feras ut pecudes. Caprinas ungulas habet, ut 
soliditatem terrae ostendat, quem uolunt rerum et totius naturae deum; 
unde Pan quasi omnia dicunt. (84) Isis lingua Aegyptiorum terra 
appellatur, quam Isin uolunt esse. Fuit autem Isis regina Aegyptiorum, 
Inachis regis filia, quae de Graecia ueniens Aegyptios litteras docuit, 
et terras colere instituit; propter quod et terram eius nomine 
appellauerunt. (85) Serapis omnium maximus Aegyptiorum deus. Ipse est 
Apis rex Argiuorum, qui nauibus transuectus in Aegyptum, cum ibidem 
mortuus fuisset, Serapis appellatus est; propterea quia arca, in qua 
mortuus ponitur, quam sarcophagum uocant, g-soros dicitur Graece, et ibi 
eum uenerari sepultum coeperunt, priusquam templum eius esset 
instructum. Velut g-soros et Apis, Sorapis primo, deinde una littera 
commutata Serapis dictus est. (86) Apis fuit apud Aegyptios taurus 
Serapi consecratus, et ab eo ita cognominatus, quem Aegyptus instar 
numinis colebat, eo quod de futuris daret quaedam manifesta signa. 
Apparebat enim in Menphis. Quem centum antistites prosequebantur et 
repente uelut lymphatici praecanebant. Huius capitis imaginem sibi in 
eremo Iudaei fecerunt. (87) Fauni a fando, uel g-apo g-tehs g-fohnehs dicti, quod 
uoce, non signis ostendere uiderentur futura. In lucis enim 
consulebantur a paganis, et responsa illis non signis, sed uocibus 
dabant. (88) Genium autem dicunt, quod quasi uim habeat omnium rerum 
gignendarum, seu a gignendis liberis; unde et geniales lecti dicebantur 
a gentibus, qui nouo marito sternebantur. (89) Haec et alia sunt 
gentilium fabulosa figmenta, quae interpretata sic habentur, ut ea non 
intellecta damnabiliter tamen adorent. (90) Fatum autem dicunt esse 
quidquid dii fantur, quidquid Iuppiter fatur. A fando igitur fatum 
dicunt, id est a loquendo. Quod nisi hoc nomen iam in alia re soleret 
intellegi, quo corda hominum nolumus inclinare, rationabiliter possumus 
a fando fatum appellare. (91) Non enim abnuere possumus esse scriptum in 
litteris sanctis (Psalm- 61,12): �Semel locutus est Deus: duo haec 
audiui,� et cetera. Quod enim dictum est, �semel locutus est,� 
intellegitur inmobiliter, hoc est incommutabiliter est locutus; sicut 
nouit incommutabiliter omnia quae futura sunt, et quae ipse facturus 
est. (92) Tria autem fata fingunt in colo et fuso digitisque filum ex 
lana torquentibus, propter tria tempora: praeteritum, quod in fuso iam 
netum atque inuolutum est: praesens, quod inter digitos neentis 
traicitur: futurum, in lana quae colo inplicata est, et quod adhuc per 
digitos neentis ad fusum tamquam praesens ad praeteritum traiciendum 
est. (93) Parcas kata antifrasin appellatas, quod minime parcant. Quas 
tres esse uoluerunt: unam, quae uitam hominis ordiatur; alteram, quae 
contexat; tertiam, quae rumpat. Incipimus enim cum nascimur, sumus cum 
uiuimus, desiimus cum interimus. (94) Fortunam a fortuitis nomen habere 
dicunt, quasi deam quandam res humanas uariis casibus et fortuitis 
inludentem; unde et caecam appellant, eo quod passim in quoslibet 
incurrens sine ullo examine meritorum, et ad bonos et ad malos uenit. 
Fatum autem a fortuna separant: et fortuna quasi sit in his quae 
fortuitu ueniunt, nulla palam causa; fatum uero adpositum singulis et 
statutum aiunt. (95) Aiunt et tres Furias feminas crinitas serpentibus, 
propter tres affectus, quae in animis hominum multas perturbationes 
gignunt, et interdum cogunt ita delinquere, ut nec famae nec periculi 
sui respectum habere permittant. Ira, quae uindictam cupit; cupiditas, 
quae desiderat opes: libido, quae appetit uoluptates. Quae ideo Furiae 
appellantur, quod stimulis suis mentem feriant et quietam esse non 
sinant. (96) Nymphas deas aquarum putant, dictas a nubibus. Nam ex 
nubibus aquae, unde deriuatum est. Nymphas deas aquarum, quasi numina 
lympharum. Ipsas autem dicunt et Musas quas et nymphas, nec inmerito. 
Nam aquae motus musicen efficit. (97) Nympharum apud gentiles uaria sunt 
uocabula. Nymphas quippe montium Oreades dicunt, siluarum Dryades, 
fontium Hamadryades, camporum Naides, maris Nereides. (98) Heroas dicunt 
a Iunone traxisse nomen. Graece enim Iuno Hra appellatur. Et ideo nescio 
quis filius eius secundum Graecorum fabulam g-Erohs fuit nuncupatus; hoc 
uidelicet uelut mysticum significante fabula, quod aer Iunoni deputetur, 
ubi uolunt heroas habitare. Quo nomine appellant alicuius meriti animas 
defunctorum, quasi g-aeroas, id est uiros aerios et caelo dignos propter 
sapientiam et fortitudinem. (99) Penates gentiles dicebant omnes deos 
quos domi colebant. Et penates dicti, quod essent in penetralibus, id 
est in secretis. Hi dii quomodo uocabantur, uel quae nomina habuerint, 
ignoratur. (100) Manes deos mortuorum dicunt, quorum potestatem inter 
lunam et terram asserunt; a quibus et mane dictum existimant; quos 
putant ab aere, qui g-manos, id est rarus est, manes dictos, siue quia 
late manant per auras, siue quia mites sunt, inmanibus contrarii, nomine 
hoc appellantur. Apuleius autem ait eos g-kata g-antifrasin dici manes, hoc 
est mites ac modestos, cum sint terribiles et inmanes, ut Parcas, ut 
Eumenides. (101) Laruas ex hominibus factos daemones aiunt, qui meriti 
mali fuerint. Quarum natura esse dicitur terrere paruulos et in angulis 
garrire tenebrosis. (102) Lamias, quas fabulae tradunt infantes 
corripere ac laniare solitas, a laniando specialiter dictas. (103) 
Pilosi, qui Graece Panitae, Latine Incubi appellantur, siue Inui ab 
ineundo passim cum animalibus. Unde et Incubi dicuntur ab incumbendo, 
hoc est stuprando. Saepe enim inprobi existunt etiam mulieribus, et 
earum peragunt concubitum: quos daemones Galli Dusios uocant, quia 
adsidue hanc peragunt inmunditiam. (104) Quem autem uulgo Incubonem 
uocant, hunc Romani Faunum ficarium dicunt. 
Ad quem Horatius dicit (C- 3,18,1):
Faune, Nympharum fugientium amator,
per meos fines et aprica rura
lenis incedas.

LIBER IX.
 
DE LINGVIS, GENTIBVS, REGNIS, MILITIA, CIVIBVS, AFFINITATIBVS 
I. DE LINGVIS GENTIVM. [1] Linguarum diuersitas exorta est in aedificatione 
turris post diluuium. Nam priusquam superbia turris illius in diuersos signorum 
sonos humanam diuideret societatem, una omnium nationum lingua fuit, quae Hebrae 
uocatur; quam Patriarchae et Prophetae usi sunt non solum in sermonibus suis, 
uerum etiam in litteris sacris. Initio autem quot gentes, tot linguae fuerunt, 
deinde plures gentes quam linguae; quia ex una lingua multae sunt gentes 
exortae. [2] Linguae autem dictae in hoc loco pro uerbis quae per linguam fiunt, 
genere locutionis illo quo is qui efficit per id quod efficitur nominatur; sicut 
os dici solet pro uerbis, sicut manus pro litteris. [3] Tres sunt autem linguae 
sacrae: Hebraea, Graeca, Latina, quae toto orbe maxime excellunt. His enim 
tribus linguis super crucem Domini a Pilato fuit causa eius scripta. Vnde et 
propter obscuritatem sanctarum Scripturarum harum trium linguarum cognitio 
necessaria est, ut ad alteram recurratur dum siquam dubitationem nominis uel 
interpretationis sermo unius linguae adtulerit. [4] Graeca autem lingua inter 
ceteras gentium clarior habetur. Est enim et Latinis et omnibus linguis 
sonantior: cuius uarietas in quinque partibus discernitur. Quarum prima dicitur 
KOINU, id est mixta, siue communis quam omnes utuntur. [5] Secunda Attica, 
uidelicet Atheniensis, qua usi sunt omnes Graeciae auctores. Tertia Dorica, quam 
habent Aegyptii et Syri. Quarta Ionica, quinta Aeolica,  quas AIOLISTI locutos 
dixerunt.  Et sunt in obseruatione Graecae linguae eiusmodi certa discrimina; 
sermo enim eorum ita est dispertitus. [6] Latinas autem linguas quattuor esse 
quidam dixerunt, id est Priscam, Latinam, Romanam, Mixtam. Prisca est, quam 
uetustissimi Italiae sub Iano et Saturno sunt usi, incondita, ut se habent 
carmina Saliorum. Latina, quam sub Latino et regibus Tusci et ceteri in Latio 
sunt locuti, ex qua fuerunt duodecim tabulae scriptae. [7] Romana, quae post 
reges exactos a populo Romano coepta est, qua Naeuius, Plautus, Ennius, 
Vergilius poetae, et ex oratoribus Gracchus et Cato et Cicero uel ceteri 
effuderunt. Mixta, quae post imperium latius promotum simul cum moribus et 
hominibus in Romanam ciuitatem inrupit, integritatem uerbi per soloecismos et 
barbarismos corrumpens. [8] Omnes autem Orientis gentes in gutture linguam et 
uerba conlidunt, sicut Hebraei et Syri. Omnes mediterraneae gentes in palato 
sermones feriunt, sicut Graeci et Asiani. Omnes Occidentis gentes uerba in 
dentibus frangunt, sicut Itali et Hispani. [9] Syrus et Chaldaeus uicinus 
Hebraeo est in sermone, consonans in plerisque et litterarum sono. Quidam autem 
arbitrantur linguam ipsam esse Chaldaeam, quia Abraham de Chaldaeis fuit. Quod 
si hoc recipitur, a quomodo in Danielo Hebraei pueri linguam, quam non nouerant, 
doceri iubentur? [10] Omnem autem linguam unusquisque hominum siue Graecam, siue 
Latinam, siue ceterarum gentium aut audiendo potest tenere, aut legendo ex 
praeceptore accipere. Cum autem omnium linguarum scientia difficilis sit 
cuiquam, nemo tamen tam desidiosus est ut in sua gente positus suae gentis 
linguam nesciat. Nam quid aliud putandus est nisi animalium brutorum deterior? 
Illa enim propriae uocis clamorem exprimunt, iste deterior qui propriae linguae 
caret notitiam. [11] Cuiusmodi autem lingua locutus est Deus in principio mundi, 
dum diceret: 'Fiat lux,' inueniri difficile est. Nondum enim erant linguae. Item 
qua lingua insonuit postea exterioribus hominum auribus, maxime ad primum 
hominem loquens, uel ad prophetas, uel dum corporaliter sonuit uox dicentis Dei: 
'Tu es Filius meus dilectus'; ubi a quibusdam creditur illa lingua una et sola, 
quae fuit antequam esset linguarum diuersitas. In diuersis quippe gentibus 
creditur quod eadem lingua illis Deus loquatur quam ipsi homines utuntur, ut ab 
eis intellegatur. [12] Loquitur autem Deus hominibus non per substantiam 
inuisibilem, sed per creaturam corporalem, per quam etiam et hominibus apparere 
uoluit, quando locutus est. Dicit etiam Apostolus (1 Cor. 13,1): 'Si linguis 
hominum loquar et angelorum.' Vbi quaeritur qua lingua angeli loquantur; non 
quod angelorum aliquae linguae sint, sed hoc per exaggerationem dicitur. [13] 
Item quaeritur qua lingua in futurum homines loquantur: nusquam reperitur. Nam 
dicit Apostolus (1 Cor. 13,8): 'Siue linguae, cessabunt.' [14] Ideo autem prius 
de linguis, ac deinde de gentibus posuimus, quia ex linguis gentes, non ex 
gentibus linguae exortae sunt. 
II. DE GENTIVM VOCABVLIS. [1] Gens est multitudo ab uno principio orta, siue ab 
alia natione secundum propriam collectionem distincta, ut Graeciae, Asiae. Hinc 
et gentilitas dicitur. Gens autem appellata propter generationes familiarum, id 
est a gignendo, sicut natio a nascendo. [2] Gentes autem a quibus diuisa est 
terra, quindecim sunt de Iaphet, triginta et una de Cham, uiginti et septem de 
Sem, quae fiunt septuaginta tres, uel potius, ut ratio declarat, septuaginta 
duae; totidemque linguae, quae per terras esse coeperunt, quaeque crescendo 
prouincias et insulas inpleuerunt. [3] Filii Sem quinque singulariter gentes 
singulas procreauerunt. Quorum primus Elam, a quo Elamitae principes Persidis: 
secundus Assur, a quo Assyriorum pullulauit imperium: tertius Arphaxat, a quo 
gens Chaldaeorum exorta est: quartus Ludi, a quo Lydii: quintus Aram, a quo 
Syri, quorum metropolis fuit Damascus. [4] Filii Aram, nepotes Sem, quattuor: 
Hus et Vl et Gether et Mes. Hus Traconitidis conditor, qui inter Palaestinam et 
Coelesyriam tenuit principatum, unde fuit Iob, secundum quod scriptum est (Iob 
1,1): 'Vir erat in terra Hus': secundus Vl, a quo Armenii: tertius Gether, a quo 
Acarnanii siue Curiae: quartus Mes, a quo sunt hi qui uocantur Maeones. [5] 
Posteritas Arphaxat filii Sem; Heber nepos Arphaxat, a quo Hebraei; Iectam 
filius Heber, a quo Indorum orta est gens; Sale filius Iectam, a quo Bactriani, 
licet eos alii Scytharum exules suspicantur. [6] Ismael filius Abraham, a quo 
Ismaelitae, qui nunc corrupto nomine Saraceni, quasi a Sarra, et Agareni ab 
Agar. [7] Nabaioth filius Ismael, a quo Nabathei, qui ab Euphrata in mare Rubrum 
inhabitant. [8] Moab et Ammon filii Loth, a quo Moabitae et Ammonitae. [9] Edom 
filius Esau, a quo Idumaei. Haec sunt gentes quae de Sem stirpe descendunt, 
possidentes terram meridianam ab ortu solis usque ad Phoenices. [10] Filii Cham 
quattuor, ex quibus ortae sunt gentes haec: Chus, a quo Aethiopes progeniti; 
Mesraim, a quo Aegyptii perhibentur exorti. [11] Phut, a quo Libyi. Vnde et 
Mauretaniae fluuius usque in praesens Phut dicitur, omnisque circa eum regio 
Phuthensis. [12] Chanaam, a quo Afri et Phoenices et Chananaeorum decem gentes. 
[13] Item ex nepotibus Cham filii Chus, nepotes Cham sex. Filii Chus: Saba et 
Heuila, Sabatha, Rhegma, Seba, Cuza. [14] Saba, a quo progeniti et appellati 
Sabaei, de quibus Vergilius (Georg. 2,117): 
Solis est thurea uirga Sabaeis. 
Hi sunt et Arabes. [15] Heuila, a quo Getuli in parte remotioris Africae heremo 
cohaerentes. [16] Sabatha, a quo Sabatheni, qui nunc Astabari nominantur. [17] 
Rhegma uero et Seba et Cuza paulatim antiqua uocabula perdiderunt, et quae nunc 
a ueteribus habeant ignorantur. [18] Filii Rhegma, Saba et Dadan. Hic Saba per 
Sin litteram scribitur in Hebraeo; ille autem superior Saba per Samech, a quo 
appellatos Sabaeos: interpretatur autem nunc Saba Arabia. [19] Dadan, a quo gens 
est Aethiopiae in occidentali plaga. Filii Mesraim Labaim, a quo Libyi, qui 
quondam Phuthaei uocabantur. [20] Casloim, a quo Philistiim, quos ueteres 
ALLOFULOUS, nos modo corrupte Palaestinos uocamus. [21] Ceterae sex gentes 
ignotae sunt, quia bello Aethiopico subuersae usque ad obliuionem praeteritorum 
nominum peruenerunt. [22] Filii Chanaam undecim, ex quo Chananaeorum decem 
gentes, quorum terram his expulsis Iudaei possiderunt. Quorum primogenitus 
Sidon, a quo Sidones. Vnde et urbs eorum in Phoenice Sidon uocatur. [23] 
Secundus Cheth, a quo Chetaei. Tertius Iebus, a quo Iebusaei, quorum fuit 
Hierusalem. Quartus Amorrhaeus, a quo Amorrhaei. Quintus Gergesaeus, a quo 
Gergesaei. Sextus Heuaeus, a quo Heuaei. Ipsi sunt Gabaonitae, a ciuitate 
Gabaon, qui supplices uenerunt ad Iesum. [24] Septimus Aracaeus, qui Arcas 
condidit oppidum contra Tripolim in radicibus Libani situm. Octauus Sinaeus, a 
quo Sinaei. Nonus Aradius, a quo Aradii sunt, qui Aradum insulam possiderunt 
angusto fretu a Phoenicis litore separatam. [25] Decimus Samareus, a quo Syriae 
nobilis ciuitas, quae uocatur Coeles. Vndecimus Amathaeus. Haec sunt gentes de 
stirpe Cham, quae a Sidone usque ad Gaditanum fretum omnem meridianam partem 
tenent. Item tribus filiorum Iafeth. [26] Filii igitur Iaphet septem nominantur: 
Gomer, ex quo Galatae, id est Galli. [27] Magog, a quo arbitrantur Scythas et 
Gothos traxisse originem. [28] Madai, a quo Medos existere putant. [29] Iauan, a 
quo Iones, qui et Graeci. Vnde et mare Ionium. Thubal, a quo Iberi, qui et 
Hispani; licet quidam ex eo et Italos suspicentur. [30] Mosoch, ex quo 
Cappadoces. Vnde et urbs apud eos usque hodie Mazaca dicitur. [31] Thiras, ex 
quo Thraces; quorum non satis inmutatum uocabulum est, quasi Tiraces. [32] Filii 
Gomer, nepotes Iaphet. Aschanaz, a quo Sarmatae, quos Graeci Rheginos uocant. 
[33] Riphath, a quo Paphlagones. Gotorna, a quo sunt Phryges. [34] Filii Iauan 
Elisa, a quibus Graeci Elisaei, qui uocantur Aeolides. Vnde et lingua quinta 
Graece AIOLIS appellatur. [35] Tharsis, a quo Cilices, ut Iosephus arbitratur. 
Vnde et metropolis ciuitas eorum Tharsus dicitur. [36] Cethim, a quo Citii, id 
est Cyprii, a quibus hodieque urbs Citium nominatur. [37] Dodanim, a quo Rhodii. 
Haec sunt gentes de stirpe Iaphet, quae a Tauro monte ad aquilonem mediam partem 
Asiae et omnem Europam usque ad Oceanum Brittanicum possident, nomina et locis 
et gentibus relinquentes; de quibus postea inmutata sunt plurima, cetera 
permanent ut fuerunt. [38] Nam multarum gentium uocabula partim manserunt, ita 
ut hodieque appareat unde fuerant deriuata, sicut ex Assur Assyrii, ex Heber 
Hebraei: partim uero temporis uetustate ita mutata sunt, ut uix homines 
doctissimi antiquissimas historias perscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex 
istis origines gentium potuerunt reperire. [39] Nam quod ex filio Cham, qui 
uocatur Mesraim, Aegyptii sunt exorti, nulla hic resonat origo uocabuli, sicut 
nec Aethiopum, qui dicuntur ad eum filium Cham pertinere qui Chus appellatus 
est. Et si omnia considerentur, plura tamen gentium mutata quam manentia 
uocabula apparent; quibus postea nomina diuersa dedit ratio. Namque Indi ab Indo 
flumine dicti sunt, qui ab occidentali parte eos includit. [40] Seres a proprio 
oppido nomen sortiti sunt, gens ad Orientem sita, apud quos de arboribus lana 
contexitur. De quibus est illud: 
Ignoti facie, sed noti uellere Seres. 
[41] Gangaridae populi sunt inter Assyrios Indosque, habitantes circa Gangen 
fluuium. Vnde etiam Gangaridae nuncupati sunt. [42] Hircani dicti a silua 
Hircania, ubi sunt plurimae tigres. [43] Bactriani Scythae fuerunt, qui suorum 
factione a sedibus suis pulsi iuxta Bactron Orientis fluuium consederunt, ex 
cuius uocabulo et nomen sortiti. Huius gentis rex fuit Zoroastres, inuentor 
magicae artis. [44] Parthi quoque et ipsi ab Scythis originem trahunt. Fuerunt 
enim eorum exules, quod etiam eorum uocabulo manifestatur. Nam Scythico sernione 
exules 'parthi' dicuntur. Hi, similiter ut Bactriani, domesticis seditionibus 
Scythia pulsi solitudines iuxta Hircaniam primum furtim occupauerunt, deinde 
pleraque finium etiam uirtute obtinuerunt. [45] Assyrii ab Assur filio Sem 
uocati, gens potentissima, quae ab Euphrate usque ad Indorum fines omnem in 
medio tenuit regionem. [46] Medi a rege suo cognominati putantur. Namque Iason, 
Peliaci regis frater, a Peliae filiis Thessalia pulsus est cum Medea uxore sua; 
cuius fuit priuignus Medus rex Atheniensium, qui post mortem Iasonis Orientis 
plagam perdomuit, ibique Mediam urbem condidit, gentemque Medorum nomine suo 
appellauit. Sed inuenimus in Genesi quod Madai auctor gentis Medorum fuit, a quo 
et cognominati, ut superius dictum est. [47] Persae a Perseo rege sunt uocati, 
qui e Graecia Asiam transiens, ibi barbaras gentes graui diuturnoque bello 
perdomuit, nouissime uictor nomen subiectae genti dedit. Persae autem ante Cyrum 
ignobiles fuerunt, et nullius inter gentes loci habebantur. Medi semper 
potentissimi fuerunt. [48] Chasdei, qui nunc Chaldaei uocantur, a Chased filio 
Nachor fratris Abrahae cognominati sunt. [49] Sabaei dicti APO TOU SEBESTHAI, 
quod est supplicari et uenerari, quia diuinitatem per ipsorum tura ueneramus. 
Ipsi sunt et Arabes, quia in montibus Arabiae sunt, qui uocantur Libanus et 
Antilibanus, ubi tura colliguntur. [50] Syri a Surim uocati perhibentur, qui 
fuit nepos Abraham ex Cethura. Quos autem ueteres Assyrios, nunc nos uocamus 
Syros, a parte totum appellantes. [51] Hebraei uocati sunt ab Heber, qui 
pronepos fuit Sem. [52] Israelitae uero ab Israel filio Isaac. Nam patriarcham 
Hebraeorum fuisse Israel, a quo duodecim Iudaeorum tribus Israelis uocabulum 
sortitae sunt. Iudaeis autem scissura decem tribuum nomen inposuit. Nam antea 
Hebraei siue Israelitae nuncupabantur. [53] Ex quo autem in duo regna Dei 
populus est diuisus, tunc duae tribus, quae de stirpe Iuda reges habebant, 
Iudaeorum nomen sortitae sunt. Reliqua pars decem tribuum, quae in Samaria regem 
sibi constituit, ob populi magnitudinem pristinum nomen retinuit Israel. [54] 
Samaritanorum gens sumpsit exordium ab Assyriis, qui transmigrati habitauerunt 
in Samaria, qui Latine interpretantur custodes, eo quod captiuato Israel isti in 
terram regionis eorum ad custodiam conlocati sunt. [55] Phoenix, Cadmi frater, 
de Thebis Aegyptiorum in Syriam profectus, apud Sidonem regnauit, eosque populos 
ex suo nomine Phoenices, eamque prouinciam Phoeniciam nuncupauit. [56] Sidones 
autem a ciuitate quae uocatur Sidon traxisse uocabulum perhibentur. [57] 
Saraceni dicti, uel quia ex Sarra genitos se praedicent, uel sicut gentiles 
aiunt, quod ex origine Syrorum sint, quasi Syriginae. Hi peramplam habitant 
solitudinem. Ipsi sunt et Ismaelitae, ut liber Geneseos docet, quod sint ex 
Ismaele. Ipsi Cedar a filio Ismaelis. Ipsi Agareni ab Agar; qui, ut diximus, 
peruerso nomine Saraceni uocantur, quia ex Sarra se genitos gloriantur. [58] 
Philistaei ipsi sunt Palaestini, quia P litteram sermo Hebraeus non habet, sed 
pro eo Phi Graeco utitur. Inde Philistaei pro Palaestinis dicuntur, a ciuitate 
utique sua. Idem et Allophyli, id est alienigenae, ob hoc, quia semper fuerunt 
inimici Israel, et longe ab eorum genere ac societate separati. [59] Chananei 
appellati de Chanaam filio Cham, quorum terram Iudaei possiderunt. Ex cuius 
origine fuit Emor, pater Sichem, a quo Amorrhaei sunt nuncupati. [60] Aegyptii 
ab Aegypto quodam rege uocati sunt. Nam antea Aerii dicebantur. Inter pretantur 
autem lingua Hebraica Aegyptii adfligentes, eo quod adflixerint Dei populum, 
priusquam diuino auxilio liberarentur. [61] Armenius ex Thessalia unus de numero 
ducum Iasonis, qui ad Colchos profecti sunt, recollecta multitudine, quae amisso 
rege Iasone passim uagabantur, Armeniam condidit, gentique ex suo uocabulo nomen 
dedit. [62] Limes est Persicus, qui Scythas ab eis diuidit, Scytha cognominatus, 
a quo limite Scythae a quibusdam perhibentur uocati, gens antiquissima semper 
habita. Hi Parthos Bactrianosque; feminae autem eorum Amazonum regna 
condiderunt. [63] Massagetae ex Scytharum origine sunt. Et dicti Massagetae 
quasi graues, id est fortes Getae. Nam sic Liuius argentum graue dicit, id est 
massas. Hi sunt, qui inter Scythas atque Albanos septentrionalibus locis 
inhabitant. [64] Amazones dictae sunt, seu quod simul uiuerent sine uiris, quasi 
AMA ZON, siue quod adustis dexterioribus mammis essent, ne sagittarum iactus 
inpediretur, quasi ANEU MAZON. Nudabant enim quam adusserant mammam. Has 
Titianus Vnimammas dicit. Nam hoc est Amazon, quasi ANEU MAZOU, id est sine 
mamma. Has iam non esse, quod earum partim ab Hercule, partim ab Achille uel 
Alexandro usque ad internicionem deletae sunt. [65] In partes Asiaticae Scythiae 
gentes, quae posteros se Iasonis credunt, albo crine nascuntur ab adsiduis 
niuibus; et ipsius capilli color genti nomen dedit. Et inde dicuntur Albani. 
Horum glauca oculis, id est picta, inest pupilla, adeo ut nocte plus quam die 
cernant. Albani autem uicini Amazonum fuerunt. [66] Hugnos antea Hunnos uocatos, 
postremo a rege suo Auares appellatos, qui prius in ultima Maeotide inter 
glacialem Tanaim et Massagetarum inmanes populos habitauerunt. Deinde pernicibus 
equis Caucasi rupibus, feras gentes Alexandri claustra cohibente, eruperunt, et 
orientem uiginti annis tenuerunt captiuum, et ab Aegyptiis atque Aethiopibus 
annuum uectigal exegerunt. [67] Troianorum gens antea Dardana a Dardano 
nominata. Nam Dardanus et Iasius fratres e Graecia profecti; ex his Iasius ad 
Thraciam, Dardanus ad Phrygiam peruenit, ibique primus regnauit. Post quem 
filius eius Ericthonius, deinde nepos eius Tros, a quo Troiani nuncupati sunt. 
[68] Galatae Galli esse noscuntur, qui in auxilium a rege Bithyniae euocati, 
regnum cum eo parta uictoria diuiserunt; sicque deinde Graecis admixti primum 
Gallograeci, nunc ex antiquo Gallorum nomine Galatae nuncupantur. [69] Graeci 
ante Thessali a Thessalo, postea a Graeco rege Graeci sunt nuncupati. Nam Graeci 
proprie Thessali sunt. [70] Lapithas autem gentem Thessaliae fuisse aiunt, circa 
Penion amnem olim inhabitantem, a Lapitha Apollinis filia nuncupatos. [71] 
Sicyonii Graeci sunt nuncupati, a Sicyone rege. Hi primum Agialei uocabantur, a 
rege Agealeo, qui primus Sicyonis imperauit; a quo et Agealea ciuitas nuncupata 
est, quae nunc Peloponensis uocatur a Pelope rege suo. Ipsi sunt et Arcades, ab 
Arcade rege Iouis et Callistae filio dicti. [72] Danai a Danao rege uocati. Idem 
et Argiui, ab Argo conditore cognominati. Postquam autem rex Graecorum Apis 
mortuus est, huic filius Argus successit in regnum, et ex eo Argiui appellati 
sunt; qui etiam ab eis post obitum [ut] deus haberi coepit, templo et sacrificio 
honoratus. [73] Achaei, qui et Achiui, ab Achaeo Iouis filio dicti. [74] Pelasgi 
nominati, quia cum uelis passis uerno tempore aduenisse Italiam uisi sunt, ut 
aues. Primo enim eos Varro Italiam adpulisse commemorat. Graeci uero Pelasgos a 
Iouis et Larissae filio perhibent dictos. [75] Myrmidones fuerunt Achilli socii: 
Dolopes Pyrrhi. Dicti autem sunt Myrmidones propter astutiam, quasi MURMEKES, id 
est formicae. Eratosthenes autem dicit dictos Myrmidonas a Myrmidone duce, Iouis 
et Eurymedusae filio. [76] Cecropi Atheniensium regi successit Cranaus, cuius 
filia Atthis nomen et regionis et gentis dedit. Et ex ea Attici cognominati, qui 
sunt Athenienses. [77] Ion, uir fortis, ex suo nomine eosdem Athenienses uocauit 
Iones. [78] Macedones a nomine Emathionis regis antea Emathii nuncupati sunt: 
postea Macedones dicti. [79] Epirotae a Pyrrho Achilli filio prius Pyrrhidae, 
postea uero Epiro rege � ad Italiam transire praesumpserunt. [80] Dorus Neptuni 
et Ellepis filius fuit, unde Dori et originem et nomen ducunt. Sunt autem pars 
Graeciae gentis; ex quibus etiam cognominata est tertia lingua Graecorum, quae 
Dorica appellatur. [81] Lacedaemones a Lacedaemone Semelae filio dicti. Hi diu 
perseuerantes in bellum contra Messenios, ueriti ne diuturnitate proelii spem 
prolis amitterent, praeceperunt ut uirgines eorum cum iuuenibus domi relictis 
concumberent; sicque ex promiscuo uirginum concubitu iuuenes de incertis 
parentibus nati ex nota materni pudoris Spartani uocati sunt. Nam ipsos esse 
Spartanos, quos et Lacedaemonios. [82] Thraces ex filio Iaphet, qui uocatus est 
Thiras, et orti et cognominati, ut superius dictum est, perhibentur; licet 
gentiles eos ex moribus ita dictos existimant, quod sint truces. Saeuissimi enim 
omnium gentium fuerunt, unde et multa de eis fabulosa memorantur: quod captiuos 
diis suis litarent, et humanum sanguinem in ossibus capitum potare soliti 
essent. De quibus Vergilius (Aen. 3,44): 
Heu fuge crudeles terras, fuge litus auarum; 
quasi crudelium et auarorum. [83] Istrorum gens originem a Colchis ducit, qui 
missi ad Argonautas persequendos, ut a Ponto intrauerunt Istrum fluuium, a 
uocabulo amnis, quo a mari recesserunt, appellati sunt. [84] Romani a Romuli 
nomine nuncupati, qui urbem Romam condidit gentique et ciuitati nomen dedit. Hi 
antea a Saturno Saturnii, a Latino Latini uocati sunt. Nam Latinus Italiae rex 
fuit, qui ex suo nomine Latinos appellauit, qui postea Romani nuncupati sunt. Hi 
et Quirites dicti, quia Quirinus dictus est Romulus, quod semper hasta utebatur, 
quae Sabinorum lingua curis dicitur. [85] Italus quoque et Sabinus et Sicanus 
fratres fuerunt, ex quibus nomina populis inposita et regionibus sunt. Nam ab 
Italo ItaIi, a Sabino Sabini, a Sicano Sicani cognominati sunt, qui et Siculi, 
id est Sicilienses. [86] Tusci ItaIiae gens est a frequentia sacrorum et turis 
uocata, id est APO TOU THUSIAZEIN. [87] Vmbri Italiae gens, sed Gallorum ueterum 
propago, qui Appenninum montem incolunt; de quibus historiae perhibent eo quod 
tempore aquosae cladis imbribus superfuerint, [et ob hoc] OMBRIOUS Graece 
nominatos. [88] Marsi gens Italiae dicta a comite Liberi Marsya, qui usum illis 
uitium ostendit; et ob hoc illi statuam fecerunt, quam postea Romani uictis 
Marsis tulerunt. Marsos autem Graeci Oscos uocant, quasi OTHSKOUS, quod multas 
serpentes habeant, et OFIS serpens dicatur. Inlaesos autem esse carminum 
maleficiis. Inhabitant autem plagam Appennini montis simul cum Vmbris. 
[Alexander historiographus ait: 'Vulscos quidam appellatos aiunt a Vulsco 
Antiphatae Laestrygonis filio. Fabius quoque Sicolicis profectos corrupto nomine 
Vulscos ait dictos'] [89] Gothi a Magog filio Iaphet nominati putantur, de 
similitudine ultimae syllabae, quos ueteres magis Getas quam Gothos uocauerunt; 
gens fortis et potentissima, corporum mole ardua, armorum genere terribilis. De 
quibus Lucanus (2,54): 
Hinc Dacus premat inde Getes occurrat Iberis. 
[90] Daci autem Gothorum soboles fuerunt, et dictos putant Dacos, quasi Dagos, 
quia de Gothorum stirpe creati sunt. De quibus ille (Paulinus ad Nicetam 17): 
Ibis arctoos procul usque Dacos. 
[91] Bessi barbari fuerunt, qui a multitudine bouum sic uocati creduntur. De 
quibus quidam (Paulin. ad Nic. 243): 
Qui colit terrae medio uel ille
diuitis multo boue pilleatus
accola ripae. 
[92] Gipedes pedestri proelio magis quam equestre sunt usi, ex hac causa uocati. 
[93] Sarmatae patentibus campis armati inequitabant prius quam eos Lentulus 
Danubio prohiberet; atque inde ob studio armorum Sarmatae nuncupati 
existimantur. [94] Lanus fluuius fertur ultra Danubium, a quo Alani dicti sunt, 
sicut et populi inhabitantes iuxta Lemannum fluuium Alemanni uocantur. De quibus 
Lucanus (1,396): 
Deseruere cauo tentoria fixa Lemanno. 
[95] Langobardos uulgo fertur nominatos prolixa barba et numquam tonsa. [96] 
Vindilicus amnis ab extremis Galliae erumpens, iuxta quem fluuium inhabitasse, 
et ex eo traxisse nomen Vandali perhibentur. [97] Germanicae gentes dictae, quod 
sint inmania corpora inmanesque nationes saeuissimis duratae frigoribus; qui 
mores ex ipso caeli rigore traxerunt, ferocis animi et semper indomiti, raptu 
uenatuque uiuentes. Horum plurimae gentes uariae armis, discolores habitu, 
linguis dissonae, et origine uocabulorum incertae; ut Tolosates, Amsiuari, 
Quadi, Tuungri, Marcomanni, Bruteri, Chamaui, Blangiani, Tubantes; quorum 
inmanitas barbariae etiam in ipsis uocabulis horrorem quendam significat. [98] 
Sueui pars Germanorum fuerunt in fine Septentrionis. De quibus Lucanus (2,51): 
Fundit ab extremo flauos aquilone Sueuos. 
Quorum fuisse centum pagos et populos multi prodiderunt. Dicti autem Sueui 
putantur a monte Sueuo, qui ab ortu initium Germaniae facit, cuius loca 
incoluerunt. [99] Burgundiones quondam, a Romanis subacta interiori Germania, 
per castrorum limites positi a Tiberio Caesare in magnam coaluerunt gentem, 
atque ita nomen ex locis sumpserunt; quia crebra per limites habitacula 
constituta burgos uulgo uocant. Hi postea rebelles Romanis effecti plus quam 
octoginta milia armatorum ripae Rheni fluminis insederunt, et nomen gentis 
obtinuerunt. [100] Saxonum gens in Oceani litoribus et paludibus inuiis sita, 
uirtute atque agilitate habilis. Vnde et appellata, quod sit durum et 
ualidissimum genus hominum et praestans ceteris piraticis. [101] Franci a quodam 
proprio duce uocari putantur. Alii eos a feritate morum nuncupatos existimant. 
Sunt enim in illis mores inconditi, naturalis ferocitas animorun. [102] 
Brittones quidam Latine nominatos suspicantur, eo quod bruti sint, gens intra 
Oceanum interfuso mari quasi extra orbem posita. De quibus Vergilius (Ecl. 
1,67): 
Toto diuisos orbe Britannos. 
[103] Scotti propria lingua nomen habent a picto corpore, eo quod aculeis 
ferreis cum atramento uariarum figurarum stigmate adnotentur. [104] Galli a 
candore corporis nuncupati sunt. GALA enim Graece lac dicitur. Vnde et Sibylla 
sic eos appellat, cum ait de his (Virg. Aen. 8,660): 
Tunc lactea colla
auro innectuntur. 
[105] Secundum diuersitatem enim caeli et facies hominum et colores et corporum 
quantitates et animorum diuersitates existunt. Inde Romanos graues, Graecos 
leues, Afros uersipelles, Gallos natura feroces atque acriores ingenio 
peruidemus, quod natura climatum facit. [106] Galli autem Senones antiquitus 
Xenones dicebantur, quod Liberum hospitio recepissent; postea X in S litteram 
commutata est. [107] Vacca oppidum fuit iuxta Pyrenaeum, a quo sunt cognominati 
Vaccei, de quibus creditur dixisse poeta (cf. Virg. Aen. 4,42): 
Lateque uagantes Vaccei. 
Hi Pyrenaei iugis peramplam montis habitant solitudinem. Idem et Vascones, quasi 
Vaccones, C in S litteram demutata. [108] Quos Gnaeus Pompeius edomita Hispania 
et ad triumphum uenire festinans de Pyrenaei iugis deposuit et in unum oppidum 
congregauit. Vnde et Conuenarum urbs nomen accepit. [109] Hispani ab Ibero amne 
primum Iberi, postea ab Hispalo Hispani cognominati sunt. [110] Galleci a 
candore dicti, unde et Galli. Reliquis enim Hispaniae populis candidiores 
existunt. Hi Graecam sibi originem adserunt. Vnde et naturali ingenio callent. 
[111] Siquidem post finem Troiani belli Teucrum morte Aiacis fratris inuisum 
patri Telamoni, dum non reciperetur in regnum, Cyprum concessisse, ibique urbem 
nomine antiquae patriae Salamina condidisse, inde ad Galleciam profectus et 
positis sedibus ex loco genti nomen dedisse. [112] Astures gens Hispaniae, 
uocati eo, quod circa Asturam flumen septi montibus siluisque crebris 
inhabitent. [113] Cantabri gens Hispaniae a uocabulo urbis et Iberi amnis, cui 
insidunt, appellati. Horum animus pertinax et magis ad latrocinandum et ad 
bellandum, uel ad perpetiendum uerbera semper parati. [114] Celtiberi ex Gallis 
Celticis fuerunt, quorum ex nomine appellata est regio Celtiberia. Nam ex 
flumine Hispaniae Ibero, ubi considerunt, et ex Gallis, qui Celtici dicebantur, 
mixto utroque uocabulo Celtiberi nuncupati sunt. [115] Afri appellati ab uno ex 
posteris Abrahae, qui uocabatur Afer, qui dicitur duxisse aduersus Libyam 
exercitum, et ibi uictis hostibus considisse, eiusque posteros ex nomine ataui 
et Afros et Africam nuncupasse. [116] Poeni autem Carthaginenses sunt a 
Phoenicibus nuncupati, qui cum Didone profecti sunt. [117] Tyrios uero a Tyria 
urbe Phoenicum nominatos, de qua profecti sunt et in Africae litus uenerunt. 
[118] Getuli Getae dicuntur fuisse, qui ingenti agmine a locis suis nauibus 
conscendentes, loca Syrtium in Libya occupauerunt, et quia ex Getis uenerant, 
deriuato nomine Getuli cognominati sunt. Vnde et opinio est apud Gothos ab 
antiqua cognatione Mauros consanguinitate propinquos sibi uocare. [119] Africam 
autem initio habuere Libyes, deinde Afri, post haec Getuli, postremum Mauri et 
Numides. [120] Mauri et Numidae, ut Afri putant, sic sumpserunt exordium et 
uocabulum. Nam postquam in Hispania Hercules interiit, et exercitus eius 
conpositus ex uariis gentibus, amisso duce, passim sibi sedes quaerebant, ex eo 
numero Medi et Persae et Armenii nauibus in Africam transuecti proxima mari loca 
occupauere. [121] Sed Persae, dum materiam in agris pro construendis domiciliis 
non inuenirent, et ignara lingua commercium prohiberet, per patentes agros et 
diuersas solitudines uagabantur, et a pabulationibus uagabundis semetipsos 
propria lingua Numides appellauerunt, id est sine oppido uagos et errantes. 
[122] Medi autem cum Libyis se miscuerunt, qui proxima Hispania inhabitabant; 
quorum nomen paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros propter Medos 
appellantes, licet Mauri ob colorem a Graecis uocentur. Graeci enim nigrum 
MAURON uocant. Aestifero quippe calore afflati speciem atri coloris ducunt. 
[123] Massylia ciuitas Africae est, non longe ab Atlante et hortis Hesperidum; a 
qua ciuitate Massyli uocati sunt, quos nos corrupte Massulos uocamus, de quibus 
Vergilius (Aen. 4,483): 
Hic mihi Massylae gentis monstrata sacerdos. 
[124] Gaulalum gentes sunt a meridie usque Oceanum Hesperium peruagantes. His 
nomen Gauloe insula dedit, quae est iuxta Aethiopiam, ubi nec serpens nascitur 
neque uiuit. [125] Garamantes populi Africae prope Cyrenas inhabitantes, a 
Garamante rege Apollinis filio nominati, qui ibi ex suo nomine Garama oppidum 
condidit. Sunt autem proximi gentibus Aethiopum. De quibus Vergilius (Ecl. 
8,44): 
Extremi Garamantes. 
Extremi autem, quia saeui et a consortio humanitatis remoti. Hesperii uero sunt, 
qui circa Hispaniam conmorantur. [126] Nam Hispania Hesperia. [127] Aethiopes 
dicti a filio Cham, qui uocatus est Chus, ex quo originem trahunt. Chus enim 
Hebraica lingua Aethiops interpretatur. [128] Hi quondam ab Indo flumine 
consurgentes, iuxta Aegyptum inter Nilum et Oceanum, in meridie sub ipsa solis 
uicinitate insiderunt, quorum tres sunt populi: Hesperi, Garamantes et Indi. 
Hesperi sunt occidentis, Garamantes Tripolis, Indi orientis. [129] Trochoditae 
gens Aethiopum, ideo nuncupati, quod tanta celeritate pollent ut feras cursu 
pedum adsequantur. [130] Pamphagi, et hi in Aethiopia sunt: quibus esca est 
quidquid mandi potest et omnia fortuitu gignentia; unde et appellati. [131] 
Icthyophagi, quod uenando in mari ualeant, et piscibus tantum alantur. Hi post 
Indos montanas regiones tenent, quos subactos Alexander Magnus piscibus uesci 
prohibuit. [132] Anthropophagi gens asperrima sub regione Siricum sita, qui quia 
humanis carnibus uescuntur, ideo anthropophagi nominantur. 
Itaque sicut his, ita et ceteris gentibus per saecula aut a regibus, aut a 
locis, aut a moribus, aut ex quibuslibet aliis causis inmutata uocabula sunt, 
ita ut prima origo nominis eorum temporum uetustate non pateat. [133] Iam uero 
hi qui Antipodae dicuntur, eo quod contrarii esse uestigiis nostris putantur, ut 
quasi sub terris positi aduersa pedibus nostris calcent uestigia, nulla ratione 
credendum est, quia nec soliditas patitur, nec centrum terrae; sed neque hoc 
ulla historiae cognitione firmatur, sed hoc poetae quasi ratiocinando 
coniectant. [134] Titanas autem quosdam in Graecia ferunt fuisse robustos et 
excellentes uiribus populos, quos ferunt fabulae ab irata contra deos terra ad 
eius ultionem creatos. [135] Vnde et Titanes dicti sunt APO TES TISEOS, id est 
ab ultione, quod quasi ulciscendae matris Terrae causa in deos armati 
existerent, quos fabulae a Ioue bello fuisse superatos atque extinctos fingunt, 
propter quod e caelo iactis fulminibus interierunt. 
III. DE REGNIS MILITIAEQVE VOCABVLIS. [1] Regnum a regibus dictum. Nam sicut 
reges a regendo uocati, ita regnum a regibus. [2] Regnum uniuersae nationes suis 
quaeque temporibus habuerunt, ut Assyrii, Medi, Persae, Aegyptii, Graeci, quorum 
uices sors temporum ita uolutauit ut alterum ab altero solueretur. Inter omnia 
autem regna terrarum duo regna ceteris gloriosa traduntur: Assyriorum primum, 
deinde Romanorum, ut temporibus, et locis inter se ordinata atque distincta. [3] 
Nam sicut illud prius et hoc posterius, ita illud in oriente, hoc in occidente 
exortum est: denique in illius fine huius initium confestim fuit. Regna cetera 
ceterique reges uelut adpendices istorum habentur. [4] Reges a regendo uocati. 
Sicut enim sacerdos a sacrificando, ita et rex a regendo. Non autem regit, qui 
non corrigit. Recte igitur faciendo regis nomen tenetur, peccando amittitur. 
Vnde et apud ueteres tale erat prouerbium: 'Rex eris, si recte facias: si non 
facias, non eris.' [5] Regiae uirtutes praecipuae duae: iustitia et pietas. Plus 
autem in regibus laudatur pietas; nam iustitia per se seuera est. [6] Consules 
appellati a consulendo, sicut reges a regendo, sicut leges a legendo. Nam cum 
Romani regum superbam dominationem non ferrent, annua imperia binosque consules 
sibi fecerunt. Nam fastum regium non beniuolentia consulentis, sed superbia 
dominantis erat. Hinc igitur consules appellati, uel a consulendo ciuibus, uel a 
regendo cuncta consilio. [7] Quos tamen ideo mutandos per annos singulos 
elegerunt, ut nec insolens diu maneret, et moderatior cito succurreret. Inde 
autem duo pares, quia unus rem ciuilem, alter rem militarem administrabant. 
Regnauerunt autem annis quadringentis sexaginta septem. [8] Proconsules suffecti 
erant consulibus, et dicti proconsules eo quod uicem consulis fungerentur, sicut 
procurator curatori, id est actori. [9] Exconsules autem dicti, quod iam a 
consulatu exierint, siue discesserint peracto uicis suae anno. [10] Dictatores 
quinto anno post reges expulsos Romani sibi creauerunt, dum gener Tarquinii ad 
iniuriam soceri uindicandam ingentem aduersus Romam collegisset exercitum. [11] 
Hi quinquennii temporis imperio utebantur. Plus enim erant honore quam consules, 
qui annuas potestates tenebant. Et dicti dictatores, quasi principes et 
praeceptores. Vnde et magistri populi nominabantur. Vnde et edicta dicuntur. 
[12] Caesarum nomen a Iulio coepit, qui bello ciuili commoto primus Romanorum 
singularem optinuit principatum. Caesar autem dictus, quod caeso mortuae matris 
utero prolatus eductusque fuerit, uel quia cum caesarie natus sit. A quo et 
imperatores sequentes Caesares dicti, eo quod comati essent. Qui enim execto 
utero eximebantur, Caesones et Caesares appellabantur. [13] Iulius autem dictus, 
quia ab Iulo Aeneae filio originem duxit, ut confirmat Vergilius (Aen. 1,288): 
Iulius, a magno demissum nomen Iulo. 
[14] Imperatorum autem nomen apud Romanos eorum tantum prius fuit apud quos 
summa rei militaris consisteret, et ideo imperatores dicti ab imperando 
exercitui: sed dum diu duces titulis imperatoriis fungerentur, senatus censuit 
ut Augusti Caesaris hoc tantum nomen esset, eoque is distingueretur a ceteris 
gentium regibus; quod et sequentes Caesares hactenus usurpauerunt. [15] Solet 
enim fieri ut primi regis nomen etiam reliqui possideant, sicut apud Albanos ex 
Siluii nomine omnes reges Albanorum Siluiii appellati sunt; sicut apud Persas 
Arsacidae: apud Aegyptios Ptolomei; apud Athenienses Cecropidae. [16] Augustus 
ideo apud Romanos nomen imperii est, eo quod olim augerent rempublicam 
amplificando. Quod nomen primitus senatus Octauio Caesari tradidit, ut quia 
auxerat terras, ipso nomine et titulo consecraretur. [17] Dum autem idem 
Octauianus iam Caesar et imperator appellaretur, uel Augustus, postea uero dum 
Iudos spectaret, et pronuntiatum esset illi a populo ut uocaretur et Dominus, 
statim manu uultuque auerso indecoras adulationes repressit et Domini 
appellationem ut homo declinauit, atque insequenti die omnem populum grauissimo 
edicto corripuit, Dominumque se post haec appellari ne a liberis quidem suis 
permisit. Fuit autem filius A[c]tiae, quae nata est de sorore Iulii Caesaris. 
[18] Reges autem ob hanc causam apud Graecos BASILEIS uocantur, quod tamquam 
bases populum sustinent. Vnde et bases coronas habent. Quanto enim quisque magis 
praeponitur, tanto amplius pondere laborum grauatur. [19] Tyranni Graece 
dicuntur. Idem Latine et reges. Nam apud ueteres inter regem et tyrannum nulla 
discretio erat, ut (Virg. Aen. 7,266): 
Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. 
Fortes enim reges tyranni uocabantur. Nam tiro fortis. De qualibus Dominus 
loquitur dicens (Prouerb. 8,15): 'Per me reges regnant et tyranni per me tenent 
terram.' [20] Iam postea in usum accidit tyrannos uocari pessimos atque inprobos 
reges, luxuriosae dominationis cupiditatem et crudelissimam dominationem in 
populis exercentes. [21] Princeps et dignitatis modo significatur et ordinis, 
sicut est illud Vergilianum (Aen. 9,535): 
Princeps ardentem coniecit lampada Turnus, 
pro primus. Dictus autem princeps a capiendi significatione, quod primus capiat, 
sicut municeps ab eo quod munia capiat. Dux dictus eo quod sit ductor exercitus. 
[22] Sed non statim, quicumque principes uel duces sunt, etiam reges dici 
possunt. In bello autem melius ducem nominari quam regem. Nam hoc nomen exprimit 
in proelio ducentem. Vnde et Vergilius (Aen. 10,370): 
Ducis Euandri. 
Sallustius (Hist. 4, frag. 7 M.): 'Quo cupidius in ore ducis se quisque bonum.' 
Non dixit 'in ore consulis.' [23] Monarchae sunt, qui singularem possident 
principatum, qualis fuit Alexander apud Graecos, et Iulius apud Romanos. Hinc et 
monarchia dicitur. MONAS quippe singularitas Graeco nomine, ARCHE principatus 
est. [24] Tetrarchae sunt quartam partem regni tenentes: nam TETTARA quattuor 
sunt; qualis fuit apud Iudaeam Philippus. [25] Patricii inde uocati sunt, pro eo 
quod sicut patres filiis, ita prouideant reipublicae. [26] Praefecti dicti, quod 
praetoria potestate praesint. [27] Praetores, idem qui et praefecti, quasi 
praepositores. [28] Praesides uero dicti, qui alicuius loci tutelam 
praesidialiter tenent. [29] Tribuni uocati, quod militibus siue plebibus iura 
tribuunt. [30] Chiliarchae sunt qui mille praesunt, quos nos millenarios 
nuncupamus; et est Graecum nomen. [31] Centuriones dicti, eo quod centum 
praesint militibus; sicut quinquagenarii, quia in capite sunt quinquaginta 
militum; sicut decani, ab eo quod decem militibus praeferuntur. [32] Miles 
dictus, quia mille erant ante in numero uno, uel quia unus est ex mille electus. 
Romulus autem primus ex populo milites sumpsit et appellauit. Liber uero primus 
militiae ordinem docuit. [33] Miles aut ordinarius dicitur, aut extraordinarius. 
Ordinarius est, qui per ordinem militat, nec adhuc aliquem consecutus est gradum 
honoris. Est enim gregarius, id est humilis militiae. Extraordinarius uero, qui 
ob uirtutem promouetur ex ordine. [34] Emeriti dicuntur ueterani solutique 
militia, qui iam in usu proelii non sunt, et quia mereri militare dicitur, ab 
stipendiis scilicet quae merentur. Idem et ueterani dicuntur, quia iam in usu 
proelii non sunt, sed post multos militiae labores quietis suffragium 
consequuntur. [35] Equestres milites dicti quod equo sedeant. Item militat ille 
in equestri ordine. [36] Tirones dicuntur fortes pueri, qui ad militiam 
delegantur atque armis gerendis habiles existunt. Hi enim non ex sola 
professione natiuitatis, sed aspectu et ualitudine corporis existimantur. Vnde 
et tirones dicti, quique antequam sacramento probati sint, milites non sunt. 
[37] Romanae autem militiae mos fuit puberes primos exercere armis. Nam sexto 
decimo anno tirones militabant, quo etiam solo sub custodibus agebant, de quibus 
Vergilius (Aen. 7,162): 
Et primo flore iuuentus. 
[38] Seruos sane numquam militasse constat, nisi seruitute deposita, excepto 
Hannibalis tempore, cum post Cannense proelium in tanta necessitate fuissent 
Romani, ut ne liberandorum quidem seruorum daretur facultas. [39] Desertores 
uocati eo, quod desertis militaribus officiis euagantur. Hi in alios numeros 
militiae nomen dare prohibentur, sed si non magni temporis culpam contraxerint, 
caesi numeris suis restituuntur. Sed et qui deserunt exercitum ad hostes 
transeuntes et ipsi desertores uocantur. [40] Conscripti milites dicuntur, quia 
in tabulis conferuntur ab eo qui eos ducturus est, sicut transcripti uocantur 
cum de alia in aliam legionem transeunt; et inde transcripti, quia nomina dant, 
ut transcribantur. [41] Obtiones dicti, quod sint electi. Nam optare eligere 
est, sicut est illud (Virg. Aen. 3,109): 
Optauitque locum regno, 
id est elegit. [42] Excubitores dicuntur, pro eo quod excubias semper agunt. 
Sunt enim ex numero militum et in porticibus excubant propter regalem custodiam. 
Excubiae autem diurnae sunt, uigiliae nocturnae. Vnde et uigiles. [43] Velites 
erant apud Romanos genus militiae, a uolitando uocati. Lecti enim agilitate 
iuuenes cum armis suis post terga equitum consedebant, et mox cum ad hostes 
uentum esset, equis desiliebant, et continuo pedites ipsi, ex alia parte 
equitibus, per quos aduecti fuerant, dimicantibus, hostem perturbabant. Ab his 
igitur uelitibus elephanti quondam Hannibalis retro acti, cum regi iam a suis 
non possent, fabrili scalpro inter aures adacto necabantur. [44] Castra sunt ubi 
miles steterit. Dicta autem castra quasi casta, uel quod illic castraretur 
libido. Nam numquam his intererat mulier. [45] Militia autem a militibus dicta; 
aut a multis, quasi multitia, quasi negotium multorum; aut a mole rerum, quasi 
moletia. [46] Legio sex milium armatorum est, ab electo uocata, quasi lecti, id 
est armis electi. Proprie autem Macedonum phalanx, Gallorum caterua, nostra 
legio dicitur. [47] Legio habet sexaginta centurias, manipulos triginta, 
cohortes duodecim, turmas ducentas. [48] Centuria est pars exercitus in centenos 
milites diuisa. Vnde et qui his praesunt centuriones dicuntur. [49] 
Subcenturiati uero sunt, non qui in prima, sed qui in secunda centuria sunt, 
quasi sub prima centuria: tamen structi etiam ipsi et in speculis positi in 
bello sunt; ut si prima defecerit, isti, quos sub se diximus, laborantibus 
primis subueniunt. Vnde et ad insidiandum ponitur subcenturiatus, quasi armis 
dolosis instructus. [50] Manipulus ducentorum est militum. Manipuli autem dicti 
sunt milites, siue quia bellum primo manu incipiebant, siue quod antequam signa 
essent, manipulos sibi, id est fasciculos stipulae uel herbae alicuius pro 
signis faciebant, a quo signo manipulares milites cognominati sunt. De quibus 
Lucanus (1,296): 
Conuocat armatos extemplo ad signa maniplos. 
[51] Turma triginta equites sunt. Romani enim equites in una tribu trecenti 
fuerunt. De singulis enim centuriis decem dabantur et fiebant turma. [52] Cohors 
quingentos milites habet. Tria sunt militiae genera: sacramentum, euocatio, 
coniuratio. [53] Sacramentum, in quo post electionem iurat unusquisque miles se 
non recedere a militia, nisi post conpleta stipendia, id est, militiae tempora; 
et hi sunt qui habent plenam militiam. Nam uiginti et quinque annis tenentur. 
[54] Euocatio, dum ad subitum bellum non solum miles sed et ceteri euocantur. 
Vnde etiam consul solebat dicere: 'Qui rempublicam saluam esse uult, me 
sequatur.' [55] Coniuratio, quae fit in tumultu, quando uicinum urbis periculum 
singulos iurare non patitur, sed repente colligitur multitudo et tumultuosa in 
ira conflatur. Haec et tumultuatio dicitur. [56] In acie autem istae fere formae 
sunt: exercitus, classis, nodus, cuneus, alae, cornua, agmen; quae formas et 
nomina ab ipsis rebus, de quibus translata sunt, mutuantur. [57] Acies dicta, 
quod ferro armata sit et acumine gladiorum. [58] Exercitus multitudo ex uno 
genere, ab exercitatione belli uocata. [59] Cuneus est collecta in unum militum 
multitudo. Vnde propter quod in unum coit, ipsa coitio in unum cuneus nominatus 
est, quasi couneus, eo quod in unum omnes cogantur. [60] Classes dictae propter 
diuisionem exercitus, qui postea manipuli dicti sunt. Vnde et Vergilius (Aen. 
2,30): Classibus hic locus, hic acies certare solebant. 
[61] Iam postea et classica nauium dicta. Nodus proprie est densa peditum 
multitudo, sicut turma equitum. Nodum autem dictum pro difficultate, quod uix 
possit resolui. Alae in exercitu triginta equites esse dicuntur. [62] Alae autem 
equites ob hoc dicti, quia tegunt pedites alarum uice. [63] Cornua uocantur 
extremitas exercitus, quod intorta sit. [64] Agmen dicitur cum exercitus iter 
facit, ab agendo uocatum, id est eundo. Plautus (Most. 562): 'Quo te agis?' Ipse 
est enim exercitus ambulans. Nam agmen dicitur, quod in longitudine directum 
est, quale solet esse cum exercitus portis procedit. Quidquid fuerit aliud, 
abusiue dicitur. 
IV. DE CIVIBUS. [1] De imperiis militiaeque uocabulis ex parte dictum est, 
deinceps ciuium nomina summatim subiungimus. [2] Ciues uocati, quod in unum 
coeuntes uiuant, ut uita communis et ornatior fiat et tutior. [3] Domus unius 
familiae habitaculum est, sicut urbs unius populi, sicut orbis domicilium totius 
generis humani. Est autem domus genus, familia, siue coniunctio uiri et uxoris. 
Incipit autem a duobus, et est nomen Graecum. [4] Nam familia est liberi ex 
liberis legibus suscepti, a femore. Genus autem a gignendo et progenerando 
dictum, aut a definitione certorum prognatorum, ut nationes, quae propriis 
cognationibus terminatae gentes appellantur. [5] Populus est humanae 
multitudinis, iuris consensu et concordi communione sociatus. Populus autem eo 
distat a plebibus, quod populus uniuersi ciues sunt, connumeratis senioribus 
ciuitatis. [Plebs autem reliquum uulgus sine senioribus ciuitatis.] [6] Populus 
ergo tota ciuitas est; uulgus uero plebs est. Plebs autem dicta a pluralitate; 
maior est enim numerus minorum quam seniorum. Populus uero  SOUCHNAMOIS  
dicitur, id est  SITOASIS . Vnde et populus dictus est. Graece autem populus 
LAOS dicitur, a lapidibus. Vulgus est passim inhabitans multitudo, quasi quisque 
quo uult. [7] Tribus dicuntur tamquam curiae et congregationes distinctae 
populorum, et uocatae tribus ab eo quod in principio Romani trifarie fuerunt a 
Romulo dispertiti: in senatoribus, militibus et plebibus. Quae tamen tribus nunc 
multiplicatae nomen pristinum retinent. [8] Senatui nomen aetas dedit, quod 
seniores essent. Alii a sinendo dictos accipiunt senatores. Ipsi enim agendi 
facultatem dabant. [9] Senatus consultus a consulendo et tractando est dictus, 
quod sic fit, ut consuleat et nocere non possit. [10] Patres autem, ut 
Sallustius (Cat. 6) dicit, a curae similitudine uocati sunt. Nam sicut patres 
filios suos, ita illi rempublicam alebant. [11] Patres conscripti, quia dum 
Romulus decem curias senatorum elegisset, nomina eorum praesenti populo in 
tabulas aureas contulit, atque inde patres conscripti uocati. [12] Primi ordinis 
senatorum dicuntur inlustres, secundi spectabiles, tertii clarissimi. Iam 
inferius quartum aliquod genus non est. Quamuis autem senatoria quisque origine 
esset, usque ad legitimos annos eques Romanus erat; deinde accipiebat honorem 
senatoriae dignitatis. [13] Censores apud ueteres Romanos erant. Est enim nomen 
censoris dignitas iudicialis. Censere enim iudicare est. Item censores sunt 
patrimoniorum iudices, a censu aeris appellati. [14] Iudices dicti quasi ius 
dicentes populo, siue quod iure disceptent. Iure autem disputare est iuste 
iudicare. Non est autem iudex, si non est in eo iustitia. [15] Praesides 
rectores prouinciae sunt, dicti quod praesunt. [16] Praetores autem quasi 
praeceptores ciuitatis et principes. Idem et quaestores quasi quaesitores, eo 
quod quaestionibus praesunt. Consilium enim et causa apud eos est. [17] Proceres 
sunt principes ciuitatis, quasi procedes, quod ante omnes honore praecedant. 
Vnde et capita trabium, quae eminent extra parietes, proceres dicuntur, eo quod 
primo procedant. [18] Hinc ad primores facta translatio, quod a cetera 
multitudine prominent. Tribuni dicti quod plebi uel iura uel opem tribuunt. 
Constituti sunt autem sexto anno post reges exactos. Dum enim plebs a senatu et 
consulibus premeretur, tunc ipsa sibi tribunos quasi proprios iudices et 
defensores creauit, qui eorum libertatem tuerentur, et eos aduersus iniuriam 
nobilitatis defenderent. Vnde et defensores dicti, eo quod plebem sibi commissam 
contra insolentiam inproborum defendant. At contra nunc quidam euersores, non 
defensores existunt. [19] Numerarii uocati sunt, quia publicum nummum aerariis 
inferunt. [20] Functi, ab eo quod fungantur officio et honore aliquo dicti. Hinc 
et defunctos mortuos dicimus, qui conpleuerunt uitae officia; nihil enim iam 
faciunt. [21] Municipes sunt in eodem municipio nati, ab officio munerum dicti, 
eo quod publica munia accipiunt. Munia enim officia sunt. Vnde et inmunes 
dicuntur, qui nullum gerunt officium. [22] Municipales originales ciues et in 
locum officium gerentes. [23] Decuriones dicti, quod sint de ordine curiae. 
Officium enim curiae administrant. Vnde non est decurio, qui summam non intulit 
uel curiam participauit. [24] Curiales autem idem et decuriones. Et dicti 
curiales, quia ciuilia munera procurant et exequuntur. [25] Principales, 
magistrati et duumuirales curialium officiorum ordines sunt. Principales dicti, 
quod primi sint magistratibus. [26] Magistrati uero, quod maiores sunt reliquis 
officiis. Duumuirales **. [27] Tabellio uocatus eo quod sit portitor tabellarum. 
Idem exceptor, idem et scriba publicus, quia ea tantum, quae gestis publicantur, 
scribit. [28] Burgarii a burgis dicti, quia crebra per limites habitacula 
constituta burgos uulgo uocant. Vnde et Burgundionum gentis nomen inhaesit, quos 
quondam subacta Germania Romani per castra disposuerunt, atque ita nomen ex 
locis sumpserunt. [29] Collegiati dicuntur, quod ex eorum collegio custodiisque 
deputentur, qui facinus aliquod commiserunt. Est enim sordidissimum genus 
hominum patre incerto progenitum. [30] Priuati sunt extranei ab officiis 
publicis. Est enim nomen magistratum habenti contrarium, et dict priuati quod 
sint ab officiis curiae absoluti. [31] Mercennarii sunt qui seruiunt accepta 
mercede. Idem et barones Graeco nomine, quod sint fortes in laboribus. BARUS 
enim dicitur grauis, quod est fortis. Cui contrarius est leuis, id est infirmus. 
[32] Publicani appellantur conductores uectigalium fisci, uel rerum publicarum, 
siue qui uectigalia publica exigunt, uel qui per negotia saeculi lucra 
sectantur. Vnde et cognominati sunt. [33] Vilicus proprie uillae gubernator est. 
Vnde et a uilla uilicus nomen accepit. Interdum autem uilicus non gubernationem 
uillae, sed dispensationem uniuersae domus, Tullio interpretante, significat, 
quod est uniuersarum possessionum et uillarum dispensatorem. [34] Actores idem 
et curatores ab agendo et curando uocati. [35] Procuratores uero, eo quod uice 
curatoris fungantur, quasi propter curatores, sicut proconsul pro consule. [36] 
Coloni sunt cultores aduenae, dicti a cultura agri. Sunt enim aliunde uenientes 
atque alienum agrum locatum colentes, ac debentes conditionem genitali solo 
propter agri culturam sub dominio possessoris, pro eo quod his locatus est 
fundus. Coloni autem quattuor modis dicuntur. Nam coloni aut Romani sunt, aut 
coloni Latini, aut coloni auxiliares, aut coloni ruris priuati. [37] Inquilini 
uocati quasi incolentes aliena. Non enim habent propriam sedem, sed in terra 
aliena inhabitant. [38] Differt autem inter inquilinum et aduenam. Inquilini 
enim sunt qui emigrant, et non perpetuo permanent. Aduenae autem uel incolae 
aduenticii perhibentur, sed permanentes; et inde incolae, quia iam habitatores 
sunt, ab incolendo. [39] Indigenae sunt inde geniti, et in eodem loco nati, ubi 
inhabitant. [40] Incola autem non indigenam, sed aduenam indicat. [41] Peregrini 
dicti eo quod ignorantur eorum parentes, a quibus orti existunt. Sunt enim de 
longinqua regione. [42] Vrbani uocabantur, qui Romae habitabant. Qui uero in 
ceteris locis, oppidani. Nam sola urbs Roma, cetera oppida. [43] Famuli sunt ex 
propria seruorum familia orti. Serui autem uocabulum inde traxerunt, quod hi, 
qui iure belli possint occidi a uictoribus, cum seruabantur, serui fiebant, a 
seruando scilicet serui appellati. [44] Ancillae a sustentaculo uocatae. AGKON 
enim Graece cubitus dicitur. Vnde et anconem dicimus. [45] Mancipium est 
quidquid manu capi subdique potest, ut homo, equus, ouis. Haec enim animalia 
statim ut nata sunt, mancipium ess putantur. Nam et ea, quae in bestiarum numero 
sunt, tunc uidentur mancipium esse, quando capi siue domari coeperint. [46] 
Ingenui dicti, quia in genere habent libertatem, non in facto sicut liberti. 
Vnde et eos Graeci EUGENEIS uocant, quod sint boni generis. [47] Libertus autem 
uocatus quasi liberatus. Erat enim prius iugo seruitutis addictus. Libertorum 
autem filii apud antiquos libertini appellabantur, quasi de libertis nati. Nunc 
uero libertinus aut a liberto factus, aut possessus. [48] Manumissus dicitur 
quasi manu emissus. Apud ueteres enim quotiens manu mittebant, alapa percussos 
circumagebant, et liberos confirmabant; unde et manumissi dicti, eo quod manu 
mitterentur. [49] Dediticii primum a deditione sunt nuncupati. Deditio enim 
dicitur quando se uicti aut uincendi hostes uictoribus tradunt: quibus haec 
origo nominis fuit. Dum quondam aduersus populum Romanum serui armis sumptis 
dimicassent, uicti se dederunt, conprehensique uaria turpitudine affecti sunt. 
[50] Ex his quidam postea a dominis manumissi, propter suppliciorum notas, quas 
manifeste perpessi sunt, ad dignitatem ciuium Romanorum non peruenerunt. [51] 
Latini ante Romam conditam apud Latinos fiebant, numquam per testamentum, sed 
per epistolam libertatem sumentes. Inde quia per testamentum non fiebant, nec ex 
testamento aliquid capere, nec suos heredes facere poterant, ciues Romani postea 
sub consulibus per testamenta in urbe Romana effecti sunt. [52] Dicti autem 
ciues Romani, quia testamento liberi effecti in numerum Romanorum ciuium 
rediguntur. His primum aditus erat in urbe Roma commorari; ceteris autem 
libertis prohibebatur ne uel in urbe Roma, uel infra septimum ab urbe miliarium 
commanerent. 
V. DE ADFINITATIBVS ET GRADIBVS. [1] Heredis nomen inposuit census aeris. Soluet 
enim tributum auctoris. In hoc enimuero uocabulo prima successio est hereditatis 
et generis, ut sunt filii et nepotes. [2] Proheres est, qui loco heredis 
fungitur, quasi pro herede. Est enim aut institutus, aut substitutus. [3] Pater 
est, a quo initium nascitur generis. Itaque is paterfamilias uocitatur. Pater 
autem dictus eo quod patratione peracta filium procreet. Patratio enim est rei 
ueneriae consummatio. Lucretius (4,1129): 
Et bene patra patrum. 
[4] Genitores autem a gignendo; et parentes quasi parientes. Idem et creatores. 
[5] Crementum enim est semen masculi, unde animalium et hominum corpora 
concipiuntur. Hinc creatores parentes dicuntur. [6] Mater dicitur, quod exinde 
efficiatur aliquid. Mater enim quasi materia; nam causa pater est. [7] Pater 
familias autem dictus, quod omnibus in familia sua positis seruis tamquam pater 
filiis patria dilectione consulit, seruorumque condicionem a filiorum affectu 
non discernit, sed quasi unum membrum amplectit. Hinc enim exortum est nomen 
patri familias. Qui autem inique dominantur in seruis, hoc se nomine nequaquam 
reputent appellari. [8] Matremfamilias inde uocari, quia per quandam iuris 
sollemnitatem in familiam transit mariti. Tabulae enim matrimoniales instrumenta 
emptionis suae sunt. Alias sicut matrona est mater primi pueri, id est quasi 
mater nati, ita materfamilias illa est quae plures enixa est. Nam familia ex 
duobus esse incipit. [9] Auus patris pater est, ab aeuo dictus, id est ab 
antiquitate. Proauus aui pater est, quasi prope auum. Abauus proaui pater [est], 
iam longe ab auo. Atauus abaui pater. [10] Tritauus ataui pater, quasi tetrauus, 
id est quartus super auum. Sed tritauus ultimum cognationis nomen est. Familia 
enim oritur a patre, terminatur in tritauo. [11] Filius et filia a familia dicti 
sunt; ipsi enim primi in ordine nascentium existunt. Vnde et Cornelia familia 
stirps ipsa omnis a Cornelio orta. Familia autem a femore. [12] Femore enim 
genus et stirps ostenditur. Nam familia pro seruis abusiue, non proprie dicitur. 
[13] Stirps ex longa generis significatione uocatur. Gnatus dictus quia 
generatus. Vnde et per G scribitur. Suboles eo quod substitutio sit generis. 
[14] Quadripertitus est autem ordo filiorum, ita: unigenitus, primogenitus, 
medius, nouissimus. Primogenitus, ante quem nullus. Vnigenitus, post quem 
nullus. Medius, inter omnes. Nouissimus, post omnes. Idem et minimus, a monade. 
Nouissimus autem propter quod nouus, quia ceteri praecedendo antiquiores 
existunt. [15] Quattuor etiam modis filii appellantur: natura, imitatione, 
adoptione, doctrina. Natura, ueluti quum dicuntur filii Abrahae Iudaei. 
Imitatione, ut ipsius Abrahae fidem imitantes ex gentibus, dicente Euangelio 
(Luc. 3,8): 'Potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae'; 
ueluti sicut eosdem Iudaeos Dominus filios esse dicit diaboli; a quo non nati, 
sed quem fuerant imitati. [16] Adoptione quoque, quod humana consuetudine nulli 
licet nescire, uel sicut nos Deo non natura, sed adoptione dicimus: 'Pater 
noster, qui es in caelis.' Doctrina, sicut Apostolus filios suos appellat eos 
quibus Euangelium praedicauit. [17] Filii autem ideo in legibus liberi 
appellantur, ut isto uocabulo secernantur a seruis; quia sicut seruus in 
potestate est domini, sic filius in potestate est patris. Inde etiam filio fit 
emancipatio, ut sit liber a patre, sicut fit seruo manumissio, ut sit liberatus 
a domino. [18] Item liberi dicti, quia ex libero sunt matrimonio orti. Nam filii 
ex libero et ancilla seruilis condicionis sunt. Semper enim qui nascitur 
deteriorem parentis statum sumit. [19] Naturales autem dicuntur ingenuarum 
concubinarum filii, quos sola natura genuit, non honestas coniugii. Idem et 
pueri a pube. [20] Adoptiuus filius est, qui aut patre iusto, aut auo, aut 
proauo, cuius potestate per mancipationem est traditus in alienam potestatem, 
qui utriusque fert nomen, ut Fabius Aemilius, uel Scipio Paulinus. [21] Gemini 
sunt non duo tantum simul nati, sed etiam plures. De geminis autem uno aborto, 
alter, qui legitime natus fuerit, Vopiscus nominatur. [22] Posthumus uocatur eo 
quod post humationem patris nascitur, id est post obitum. Iste et defuncti nomen 
accepit. Sic enim lex uoluit, ut qui de defuncto nascitur, defuncti nomine 
appelletur. [23] Nothus dicitur, qui de patre nobili et de matre ignobili 
gignitur, sicut ex concubina. Est autem hoc nomen Graecum et in Latinitate 
deficit. [24] Huic contrarius spurius, qui de matre nobili et patre ignobili 
nascitur. Item spurius patre incerto, matre uidua genitus, uelut tantum spurii 
filius; quia muliebrem naturam ueteres spurium uocabant; uelut APO [TOU] SPOROU, 
hoc est seminis; non patris nomine. [25] Eosdem et Fauonios appellabant, quia 
quaedam animalia Fauonio spiritu hausto concipere existimantur. Vnde et hi, qui 
non sunt de legitimo matrimonio, matrem potius quam patrem sequuntur. Latine 
autem spurii quasi extra puritatem, id est quasi inmundi. [26] Nepos est, qui ex 
filio natus est. Dictus autem nepos quasi natus post. Primum enim filius 
nascitur, deinde nepos. Gradus enim substitutionis est. Hinc et posteritas, 
quasi postera aetas. Nepos autem utriusque sexus est. Nam ut neptis dicamus in 
iure est propter discretionem successionis admissum. [27] Pronepos est, qui ex 
nepote conceptus natusque est. Et dictus pronepos, quasi natus porro post. Ex 
hoc quoque gradu incipit uocari et progenies, quasi porro post geniti. Nam filii 
et nepotes non sunt progenies, quia non est in eis longa posteritas. [28] Sicut 
autem inferius longe editi progenies dicuntur, ita superius proaui, ataui qui et 
progenitores appellantur, quasi porro generantes. Pronepos dictus, quia prope 
nepotem. [29] Abnepos, quia seiungitur a nepote. Est enim inter illum et nepotem 
pronepos. Adnepos abnepotis filius. [30] Trinepos adnepotis filius, quia post 
nepotem quartus in ordine est, quasi tetranepos. [31] Minores autem non dicimus, 
nisi quotiens graduum deficit nomen, ut puta filius, nepos, pronepos, abnepos, 
adnepos, trinepos. Vbi isti gradus defecerint, merito iam dicimus minores, sicut 
et maiores dicimus, post patris, aui, proaui, abaui, ataui, tritauique 
uocabulum. 
VI. DE AGNATIS ET COGNATIS. [1] Agnati dicti eo, quod accedant pro natis, dum 
desunt filii. Qui ideo prius in gente agnoscuntur, quia ueniunt per uirilis 
sexus personas, ueluti frater eodem patre natus, uel fratris filius neposue ex 
eo; item patruus. [2] Cognati dicti, quia sunt et ipsi propinquitate cognationis 
coniuncti. Qui inde post agnatos habentur, quia per feminini sexus personas 
ueniunt, nec sunt agnati, sed alias naturali iure cognati. [3] Proximus, propter 
proximitatem sanguinis appellatus. [4] Consanguinei uocati, eo quod ex uno 
sanguine, id est ex uno patris semine sati sunt. Nam semen uiri spuma est 
sanguinis ad instar aquae in scopulos conlisae, quae spumam candidam facit, uel 
sicut uinum nigrum, quod in calice agitatum spumam albentem reddit. [5] Fratres 
dicti, eo quod sint ex eodem fructu, id est ex eodem semine nati. [6] Germani 
uero de eadem genetrice manantes; non, ut multi dicunt, de eodem germine, qui 
tantum fratres uocantur. Ergo fratres ex eodem fructu, germani ex eadem 
genetrice manantes. [7] Vterini uocati, quod sint ex diuersis patribus, et uno 
utero editi. Nam uterus tantum mulieris est. [8] Quattuor autem modis in 
Scripturis diuinis fratres dici: natura, gente, cognatione, affectu. Natura, ut 
Esau et Iacob, Andreas et Petrus, Iacobus et Iohannes. Gente, ut omnes Iudaei 
fratres inter se uocantur in Deuteronomio (15,12): 'Si autem emeris fratrem 
tuum, qui est Hebraeus.' Et Apostolus (Rom. 9,3): 'Optabam,' inquit, 'ego 
Anathema esse a Christo pro fratribus meis, qui sunt cognati mei secundum 
carnem, qui sunt Israhelitae.' [9] Porro cognatione fratres uocantur, qui sunt 
de una familia, id est patria; quas Latini paternitates interpretantur, cum ex 
una radice multa generis turba diffunditur. Et in Genesi dixit Abraham ad Loth 
(13,8): 'Non sit rixa inter me et te et inter pastores tuos et pastores meos, 
quia omnes fratres nos sumus.' Et certe Loth non erat frater Abrahae, sed filius 
fratris eius Aram. [10] Quarto modo affectu fratres dici, qui in duo scinduntur: 
spiritale et commune. Spiritale, quo omnes Christiani fratres uocamur, ut 
(Psalm. 133,1): 'Ecce quam bonum, et quam iucundum habitare fratres in unum.' In 
commune, cum et omnes homines ex uno patre nati pari inter nos germanitate 
coniungimur, Scriptura loquente (Isai. 66,5): 'Dicite his qui oderunt uos: 
Fratres nostri uos estis.' [11] Germana ita intellegitur ut germanus, eadem 
genetrice manans. [12] Soror autem, ut frater. Nam soror est ex eodem semine 
dicta, quod sola cum fratribus in sorte agnationis habeatur. [13] Fratres 
patrueles dicti, eo quod patres eorum germani fratres inter se fuerunt. [14] 
Consobrini uero uocati, qui aut ex sorore et fratre, aut ex duabus sororibus 
sunt nati, quasi consororini. Fratrueles autem materterae filii sunt. [15] 
Sobrini consobrinorum filii. [16] Tius Graecum est. Patruus frater patris est, 
quasi pater alius. Vnde et moriente patre pupillum prior patruus suscipit, et 
quasi filium lege tuetur. [17] Auunculus est matris frater, cuius nomen formam 
diminutiui habere uidetur, quia ab auo uenire monstratur. [18] Amita est soror 
patris quasi alia mater. Matertera est soror matris, quasi mater altera. [19] 
Socer est, qui filiam dedit. Gener est, qui filiam duxit. Gener autem dictus, 
quod adsciscatur ad augendum genus. Socer autem et socrus, quod generum uel 
nurum sibi adsocient. [20] Vitricus [est], qui uxorem ex alio uiro filium aut 
filiam habentem duxit. Et dictus uitricus quasi nouitricus, quod a matre 
superducatur nouus. [21] Priuignus est qui ex alio patre natus est; et priuignus 
dici putatur quasi priuigenus, quia prius genitus. Vnde et uulgo antenatus. [22] 
Vocabula a gente haec uidentur declinata: genitor, genetrix, agnati, agnatae, 
cognati, cognatae, progenitores, progenetrices, germani, germanae. [23] ITEM DE 
PRAEDICTIS AFFINITATIBVS. Auctor mei generis mihi pater est, ego illi filius aut 
filia. Patris mei pater mihi auus est, ego illi nepos, aut neptis. Patris mei 
auus mihi proauus est, ego illi pronepos, aut proneptis. Patris mei proauus mihi 
abauus est, ego illi abnepos, aut abneptis. Patris mei abauus mihi atauus est, 
ego illi adnepos, aut adneptis. Patris mei atauus mihi tritauus est, ego illi 
trinepos, aut trineptis. [24] DE PATRVIS. Patris mei frater mihi patruus est, 
ego illi fratris filius, aut filia. Patrui mei pater mihi pater magnus est, ego 
illi filii, aut filiae fratris filius, aut filia. Patrui mei auus mihi 
propatruus est, ego illi filii, aut filiae aut nepos, aut neptis. Patrui mei 
proauus mihi adpatruus est, ego illi nepotis, aut neptis filius, aut filia. [25] 
DE AMITIS. Patris mei soror mihi amita est, ego illi fratris filius, aut filia. 
Amitae meae mater mihi amita magna est, ego illi filiae fratris filius, aut 
filia. Amitae meae auia mihi proamita est, ego illi nepotis aut neptis filius, 
aut filia. Amitae meae proauia mihi abamita est, ego illi nepotis, aut neptis 
filius, aut filia. [26] DE AVVNCVLIS. Matris meae frater mihi auunculus est, ego 
illi sororis filius, aut filia. Auunculi mei pater mihi auunculus magnus est, 
ego illi filii sororis filius, aut filia. Auunculi mei auus mihi proauunculus 
est, ego illi filii nepos, aut neptis. Auunculi mei proauus mihi abauunculus 
est, ego illi neptis filius, aut filia. [27] DE MATERTERIS. Matris meae soror 
mihi matertera est, ego illi sororis filius, aut filia. Materterae meae soror 
mihi matertera magna est, ego illi sororis nepos, aut neptis. Auiae meae soror 
mihi abmatertera est, ego illi pronepos sororis, aut pronepotis. Proauiae meae 
soror mihi promatertera est, ego illi neptis filius, aut filia. 
[28] Stemmata dicuntur ramusculi, quos aduocati faciunt in genere, cum gradus 
cognationum partiuntur, ut puta ille filius, ille pater, ille auus, ille 
agnatus, et ceteri, quorum figurae haec: 
[STEMMA 1] 
[STEMMA 2] 
[29] Haec consanguinitas dum se paulatim propaginum ordinibus dirimens usque ad 
ultimum gradum subtraxerit, et propinquitas esse desierit, eam rursus lex 
matrimonii uinculo repetit, et quodam modo reuocat fugientem. Ideo autem usque 
ad sextum generis gradum consanguinitas constituta est, ut sicut sex aetatibus 
mundi generatio et hominis status finitur, ita propinquitas generis tot gradibus 
terminaretur. 
[STEMMA 3] 
VII. DE CONIVGIIS. [1] Vir sexum significat, non coniugium, nisi adieceris uir 
eius. [2] Maritus uero etiam sine adiectione coniugem sonat; et a mare maritus, 
quasi mas. Est enim nomen primae positionis, quod facit in diminutione masculus, 
in deriuatione maritus. [3] Sponsus ab spondendo uocatus. Nam ante usum 
tabellarum matrimonii cautiones sibi inuicem emittebant, in quibus spondebant se 
inuicem consentire in iura matrimonii, et fideiussores dabant. [4] Vnde admissum 
est ut sponsum dicamus uirum, ab spondendo, et sponsam similiter. Ceterum 
proprie spondere uelle est. Ergo sponsus non quia promittitur, sed quia spondet 
et sponsores dat. [5] Arrabo dicta, quasi arra bona. Quod enim datur pro 
coniugio, bene datur, quia coniugium bonum est. Quod uero causa fornicationis 
aut adulterii, malum est, idcirco arrabo non est. [6] Dicta autem arra a re, pro 
qua traditur. Est autem arra non solum sponsio coniugalis, sed etiam pro 
qualibet promissa re, ut aut reddatur aut conpleatur. [7] Proci nuptiarum 
petitores, a procando et petendo dicti. [8] Pronuba dicta, eo quod nubentibus 
praeest, quaeque nubentem uiro coniungit. Ipsa est et paranympha. Nam nympha 
sponsa in nuptiis; et nympha pro lauationis officio, quod et ad nomen nubentis 
adluditur. [9] Coniuges appellati propter iugum, quod inponitur matrimonio 
coniungendis. Iugo enim nubentes subici solent, propter futuram concordiam, ne 
separentur. Coniuges autem uerius appellantur a prima desponsationis fide, 
quamuis adhuc inter eos ignoretur coniugalis concubitus; sicut Maria Ioseph 
coniux uocatur, inter quos nec fuerat nec futura erat carnis ulla commixtio. 
[10] Nuptae dictae, quod uultus suos uelent. Translatum nomen a nubibus, quibus 
tegitur caelum. Vnde et nuptiae dicuntur, quod ibi primum nubentium capita 
uelantur. Obnubere enim cooperire est. [11] Cuius contraria innuba, hoc est 
innupta, quae adhuc uultum suum non uelat. Vxores uocatae, quasi unxiores. [12] 
Moris enim erat antiquitus ut nubentes puellae simul uenirent ad limen mariti, 
et postes, antequam ingrederentur, ornarent laneis uittis et oleo unguerent. Et 
inde uxores dictae, quasi unxiores: quae ideo uetabantur limina calcare, quod 
illic ianuae et coeant et separentur. [13] Matrona est quae iam nupsit, et dicta 
matrona, quasi mater nati, uel quia iam mater fieri potest, unde et matrimonium 
dictum. Distinguitur autem inter matronam et matrem, et matrem et 
matremfamilias. Nam matronae, quia iam in matrimonium conuenerunt: matres, quia 
genuerunt: matresfamilias, quia perquandam iuris sollemnitatem in familiam 
mariti transierunt. [14] Monogamus dictus, quia uni tantum nupsit. MONON enim 
apud Graecos unum dicitur, GAMOS nuptiae interpretantur. [15] Digamus autem et 
trigamus a numero uxorum uocatus, quasi duabus, uel tribus maritus. [16] Vidua 
uocata, quod cum uiro duo non fuerit, nec circa consortium alterius uiri post 
mortem coniugis primi adhaeserit. Nam quae alteri post mortem prioris uiri 
nupserint, uiduae non dicuntur. Item uidua dicta, quod sola sit, nec circa 
consortium uiri coniugalia iura custodiat. [17] Fratris uxor fratrissa uocatur. 
Mariti frater leuir dicitur. Duorum inter se fratrum uxores ianetrices uocantur, 
quasi eandem ianuam terentes, uel per eandem ianuam iter habentes. Viri soror 
galos appellatur. [18] Sororis uir speciale nomen non habet, nec uxoris frater. 
[19] Matrimonium est nubilium iusta conuentio et condicio. [20] Coniugium est 
legitimarum personarum inter se coeundi et copulandi nuptiae: coniugium dictum 
quia coniuncti sunt, uel a iugo quo in nuptiis copulantur, ne resolui aut 
separari possint. [21] Conubium autem non a nupta, sed a nubendo formatum. 
Dicitur autem conubium, cum aequales in nuptias coeunt, ut puta ciues Romani, 
pari utique dignitate. Conubium autem non est, cum ciuis Romanus cum Latina 
iungitur. Quotiens autem conubium non est, filii patrem non sequuntur. [22] 
Hymenaeus dicitur a quodam Hymenaeo, qui primus prospere usus est nuptiis, uel 
APO TOU UMENOS, quae membrana uirginitatis est claustrum. [23] Contubernium est 
ad tempus coeundi conuentio; unde et tabernaculum, quod modo huc, modo illuc 
praefigitur. [24] Repudium est quod sub testimonio testium uel praesenti uel 
absenti mittitur. [25] Diuortiumn est quotienscumque dissoluto matrimonio alter 
eorum alteras nuptias sequitur. Diuortium autem dictum a flexu uiarum, hoc est, 
uiae in diuersa tendentes. [26] Friuolum est cum eo animo separantur, ut rursum 
ad se inuicem reuertantur. Nam friuolus est uelut quassae mentis et fluxae, nec 
stabilis. Proprie autem friuola uocantur fictilia uasa inutilia. [27] Tribus 
autem ob causis ducitur uxor: prima est causa prolis, de qua legitur in Genesi 
(1,28): 'Et benedixit eos,' dicens: 'Crescite et multiplicamini': secunda causa 
adiutorii, de qua ibi in Genesi dicitur (2,18): 'Non est bonum esse hominem 
solum; faciamus ei adiutorium simile': tertia causa incontinentiae, unde dicit 
Apostolus, ut (1 Cor. 7,9): 'Qui se non continet, nubat.' [28] In eligendo 
marito quattuor spectari solent: uirtus, genus, pulchritudo, sapientia. Ex his 
sapientia potentior est ad amoris affectum. Refert haec quattuor Vergilius de 
Aenea, quod his Dido inpulsa est in amorem eius (Aen. 4,11-14): 
Pulchritudine:
Quam sese ore ferens!
Virtute:
Quam forti pectore et armis!
Oratione:
Heu quibus ille
iactatus fatis, quae bella exhausta canebat!
Genere:
Credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum. 
[29] Item in eligenda uxore quattuor res inpellunt hominem ad amorem: 
pulchritudo, genus, diuitiae, mores. Melius tamen si in ea mores quam 
pulchritudo quaeratur. Nunc autem illae quaeruntur, quas aut diuitiae aut forma, 
non quas probitas morum commendat. [30] Ideo autem feminae sub uiri potestate 
consistunt, quia leuitate animi plerumque decipiuntur. Vnde et aequum erat eas 
uiri auctoritate reprimi. Proinde et ueteres uolueruut feminas innuptas, quamuis 
perfectae aetatis essent, propter ipsam animi leuitatem in tutela consistere. 

LIBER X.
 
DE VOCABVLIS. 
[1] ORIGO quorundam nominum, id est unde ueniant, non pene omnibus patet. 
Proinde quaedam noscendi gratia huic operi interiecimus. 
DE QVIBVSDAM VOCABVLIS HOMINVM. Licet origo nominum, unde ueniant, a philosophis 
eam teneat rationem, ut per denominationem homo ab humanitate, sapiens a 
sapientia nominetur, quia prius sapientia, deinde sapiens; tamen claret alia 
specialis in origine quorundam nominum causa, sicut homo ab humo, unde proprie 
homo est appellatus. Ex quibus exempli gratia quaedam in hoc opere posuimus. 
A
[2] Aeros, uir fortis et sapiens. Auctor ab augendo dictus. Auctorem autem 
feminino genere dici non posse. Nam quaedam sunt quae in feminino flecti non 
possunt, ut cursor. Actor, ab agendo. [3] Alumnus ab alendo uocatus, licet et 
qui alit et qui alitur alumnus dici potest; id est et qui nutrit et qui 
nutritur; sed melius tamen qui nutritur. [4] Amicus, per deriuationem, quasi 
animi custos. [5] Dictus autem proprie: amator turpitudinis, quia amore 
torquetur libidinis: amicus ab hamo, id est, a catena caritatis; unde et hami 
quod teneant. Amabilis autem, quod sit amore dignus. Amasius, eo quod sit pronus 
ad amorem. [6] Astutus ab astu uocatus, quod est callidi et cauti nominis, qui 
possit sine periculo fortiter aliquid facere. Argutus, quia argumentum cito 
inuenit in loquendo. Acer, in unamquamque formam uegetus ac nimius. Alacer, a 
uelocitate et cursu, quasi diceret aliger. Armiger, quod arma gerat. Alacris, 
laetus: alacer, gestiens et [nullius] rei nouitate turbatus. Agilis, ab agendo 
aliquid celeriter, sicut docilis. [7] Aemulus, eiusdem rei studiosus, quasi 
imitator et amabilis. Alias inimicus inuenitur. Aequus est secundum naturam 
iustus dictus, ab aequitate, hoc est ab eo quad sit aequalis; unde et aequitas 
appellata, ab aequalitate quadam scilicet. Aequaeuus, ab eo quod sit alteri 
aequalis aeuo, id est coaetaneus. Adrogans, eo quod multum rogetur, et ille 
fastidiosus sit. Audax proprie pro adrogante ponitur. Animosus, quod sit animis 
et uiribus plenus. Animatus, quasi animo auctus, quasi animo firmatus. [8] 
Aelatus, pro eo quod se ipsum super mensuram suam eleuet, dum magnus sibi 
uidetur de his quae agit. Adtollens, quod se eleuet et erigat. Ambitiosus, quod 
honores ambiat. [9] Auidus dictus ab auendo; auere enim cupere est. Hinc et 
auarus. Nam quid est auarum esse? progredi ultra quam sufficit. Auarus ex eo 
dictus, quod sit auidus auri, et numquam opibus expleatur, et quantum plus 
habuerit tantum plus cupiat, Flacci super hoc concordante sententia, qui ait 
(Epp. 1,2,56): 
Semper auarus eget. 
Et Sallustius (Cat. 11,3): 'quod neque auaritia e copia, neque inopia minuatur' 
[10] Amarus a sapore translatum nomen habet. Est enim insuauis, nec nouit 
quemquam ad consortium suum aliqua inuitare dulcedine. Adulter, uiolator 
maritalis pudoris, eo quod alterius torum polluat. [11] Anceps, huc et illuc 
fluctuans ac dubius istud an illud capiat, et in qua parte declinet anxius. 
Atrox, quod sit tetris moribus. Abstemius, a temeto, id est uino, quasi 
abstinens a uino. [Adfinis.] Ablactatus, quod sit a lacte ablatus. [12] Aeger, 
quod agatur infirmitate uel tristitia ad tempus. Aegrotus, quod sit aeger 
frequentius, sicut iratus et iracundus. Aerumnosus a rumine dictus, quod per 
inopiam miser factus esuriat et sitiat. [13] Auspex, eo quod auium auspicia 
intendat, sicut auceps quod aues capiat. Astrosus ab astro dictus, quasi malo 
sidere natus. [14] Aenormis, eo quod normam et mensuram excedat. Abactor est fur 
iumentorum et pecorum, quem uulgo abigeium uocant, ab abigendo scilicet. [15] 
Atratus et albatus: ille a ueste nigra, iste ab alba. Aduena, eo quod aliunde 
adueniat. Alienigena, quod alieni generis sit, et non eius ubi est. [Item] 
Alienigena, qui ex alia gente genitus est, et non ex ea ubi est. [16] Accola, eo 
quod adueniens terram colat. Agricola, a colendo agro, sicut siluicola. 
Adsecula, eo quod sequatur aliquem lucri causa. [17] Assiduus dicebatur apud 
antiquos qui assibus ad aerarium expensum conferendis erat, et in negotiis 
quoque publicis frequens; unde et per S, non per D scribendus est. [18] 
Adparitor nominatus, quod appareat et uideatur et praesto sit ad obsequium. 
Adtentus, ut aliquid audiens teneat. [19] Adtonitus, ueluti furore quodam 
instinctus atque stupefactus; dictus autem adtonitus a tonitruum strepitu, quasi 
tonitru obstupefactus et uicino fulgori aut tactu proximus. [20] Adlectus, quod 
sit palam electus. Abactus, quod sit ab actu remotus. Abortiuus, eo quod non 
oriatur, sed aboriatur et excidat. Adoptiuus, quia est optatus palam in filium. 
[21] Ambo, ab eo quod est AMFO, nomen de Graeco Latinum factum, littera tertia 
demutata. Alius [e multis dicitur]. Alter [uero e duobus]. Aequimanus appellatur 
utraque manu gladium tenens. 
B
[22] Beatus dictus quasi bene auctus, scilicet ab habendo quod uellet et nihil 
patiendo quod nollet. Ille autem uere beatus est qui et habet omnia quae uult 
bona, et nihil uult male. Ex his enim duobus beatus homo efficitur. [23] Bonus a 
uenustate corporis creditur dictus: postea et ad aninium translatum nomen. Eum 
autem dicimus bonum cui non praeualet malum: eumque optimum qui peccat minimum. 
[24] Benignus est uir sponte ad benefaciendum paratus et dulcis adloquio. Non 
autem multum distat benignus a bono, quia et ipse ad benefaciendum uidetur 
expositus. Sed in eo differt quia potest bonus esse et tristior, et bene quidem 
facere et praestare quod poscitur, non tamen suauis esse nouit consortio; 
benignus autem sua cunctos nouit inuitare dulcedine. [25] Beneficus a 
benefaciendo alteri dictus; unde et beneficientia uocatur, quae proximo prode 
est. [26] Beniuolus, quia bene uult. Non tamen dicimus beneuolus, sicut nec 
maleuolus. Saepe enim ex duabus partibus conpositum nomen aut priorem aut 
sequentem litteram corrumpit. Nam beneuolentia absurdum sonat. [27] Blandus, 
dulcis et inuitans ad familiaritatem sui. [28] Brutus, quasi obrutus, quia sensu 
caret. Est enim sine ratione, sine prudentia. Vnde et ille Iunius Brutus ex 
sorore Tarquinii Superbi genitus, cum eundem casum timeret quem frater 
inciderat, qui ob diuitias et prudentiam ab auunculo fuerat occisus, utilem 
temporis stultitiam simulauit. Vnde etiam Brutus est cognominatus, dum uocaretur 
Iunius. [29] [Burrus.] Balbus a balando potius quam loquendo dictus. Verba enim 
non explicat. Inde et blaesus, quia uerba frangit. [30] Bucco, garrulus, quod 
ceteros oris loquacitate, non sensu exsuperet. Biliosus, quod sit semper 
tristis, ab humore nigro qui bilis uocatur. [31] Baburrus, stultus, ineptus. 
Biothanatus, quod sit bis mortuus. THANATOS enim Graeco sermone mors dicitur. 
C
[32] Clarus, a caelo, quod splendeat. Vnde et clara dies pro splendore caeli. 
Celsus a caelo dictus, quod sit sublimis et altus, quasi caelestis. [33] Castus 
primum a castratione nuncupatus: postea placuit ueteribus etiam eos sic nominari 
qui perpetuam libidinis abstinentiam pollicebantur. [34] Caeles dictus, quia 
iter sibi facit ad caelum. Caelebs, conubii expers, qualia sunt numina in caelo, 
quae absque coniugiis sunt. Et caelebs dictus quasi caelo beatus. Caelicola, eo 
quod caelum colat; est enim angelus. [35] Continens non solum in castitate 
dicitur, sed et in cibo et potu, in ira quoque et uexatione mentis et detrahendi 
libidine. Et continens, quod se a multis malis abstineat. [36] Clemens, 
misericors, ab eo quod cluat, id est protegat et tueatur, sicut solet patronus 
clientem. [37] Concors a coniunctione cordis est appellatus. Nam sicut consors 
dicitur qui sortem iungit, ita ille concors dicitur qui corde iungitur. [38] 
Contionator. Consolator, adlocutor. Et inde dictus consolator, quod soli se 
adplicat cui loquitur, et solitudinem leuat adloquio suo. Hinc et solacium. [39] 
Consultus est qui consulitur; cui contrarius est inconsultus, qui non accipit 
consilium. [40] Constans dictus quod undique stat, nec in aliquam partem 
declinari potest. Confidens, quod sit in cunctis fiducia plenus. Vnde et 
Caecilius (246): 
Si confidentiam adhibes, confide omnia. 
[41] Cautus a cauendo dictus. Callidus, fraudulentus, quia celare nouit, et male 
peritus. Callidum autem ueteres non pro astuto tantum, sed etiam pro astute 
docto ponebant. Hunc et uersutum, ab eo quod animum cito uertat. [42] Cupidus a 
capiendo multum, id est accipiendo, uocatus. Clamosus, quasi calamosus, a 
calamo; scilicet quod sonet. Calumniator, falsi criminis accusator; a caluendo, 
id est frustrando et decipiendo, dictus. [43] Calculator, a calculis, id est 
lapillis minutis, quos antiqui in manu tenentes numeros conponebant. [44] 
Conpilator, qui aliena dicta suis praemiscet, sicut solent pigmentarii in pila 
diuersa mixta contundere. Hoc scelere quondam accusabatur Mantuanus ille uates, 
cum quosdam uersus Homeri transferens suis permiscuisset et conpilator ueterum 
ab aemulis diceretur: Ille respondit: 'Magnarum esse uirium clauam Herculi 
extorquere de manu' [45] Contumax, ab eo quod contemnat. Chromaticus, quia non 
confunditur nec colorem mutat. Graece enim CHROMA color uocatur. [46] 
Contumeliosus, quia uelox est et tumet uerbis iniuriae. Contentiosus ab 
intentione uocatus, qui non ratione aliquid, sed sola pertinacia uindicat. [47] 
Contemptibilis, uel quia contemptui habilis, uel quia contemptus et uilis, id 
est sine honore. [48] Crudelis, hoc est crudus, quem Graeci OMON appellant per 
translationem, quasi non coctus nec esui habilis. Est enim asper et durus. [49] 
Carnifex, quod carnem afficiat. Cruciarius, eo quod sit cruce dignus. Collega a 
conligatione societatis et amicitiae conplexu dictus. [50] Coaetaneus, quasi 
conpar aetatis. Conplex, quia uno peccato uel crimine alteri est adplicatus ad 
malum; ad bonum uero numquam dicimus conplicem. [51] Consors, eo quod ad eum 
pars pertinet bonorum. Nam sortem ueteres pro parte ponebant. Consors ergo, quod 
sit communis sorte, sicut dissors dissimilis sorte. [52] Celer appellatus a 
celeritate, quia quod usus exigit uelocius facit. Confinalis, ab eo quod sit 
genere uel loco adfinis. [53] Colonus a colonia uel ab agro colendo dictus. 
Cognitor a cognoscendo causam dictus. 
Curator, quod curam ferat pueris, qui adhuc eius aetatis sunt ut negotia sua 
satis administrare non possint. Clientes prius colientes dicebantur, a colendis 
patronis. [54] [Captus.] Captiuus dicitur quasi capite deminutus; ingenuitatis 
enim fortuna ab eo excidit, unde et ab iuris peritis capite deminutus dicitur. 
[55] Colomis a columna uocatus, eo quod erectus et firmissimus sit. [56] Comtus 
a coma dictus, quod sit formosus capillis, uel quia comam nutrit. [57] 
Calamistratus, a calamistro, id est aco ferreo in calami similitudine facto, in 
quo crines obtorquentur, ut crispi sint: quem in cinere calefacere solent qui 
capillos crispant, ut calamistrati sint. [58] Corpulentus, quod sit corpore 
ualidus et lentis carnibus. Crassus, a sagina corporis, a creando carnes. 
Comesor, a comedendo satis. Est enim gulae ac uentri inmoderate deditus. [59] 
Caupo, pessimus de uino aquam faciens. Candidus [bonus, candens]. 
Canus dictus a candido; et candidus quasi candor datus. Studio enim accedit 
candor. Nam album uocari natura est. [60] Crispus. Clodus. Curuus. Caecus 
appellatus, quod careat uisum. Est enim luminibus amissis. Caecus est qui 
utroque oculo non uidet. [61] Caducus a cadendo dictus. Idem lunaticus eo quod 
[certo lunae tempore patiatur]. Confusus a confessione sceleris appellatus. Inde 
et confusio. [62] Conuulsus dicitur, cui sua ui aliqua adimuntur. Vnde et 
conuulsa nauis, cui eminentia ui tempestatis adimuntur, ut Vergilius (Aen. 
1,383): 
Vix septem conuulsae undis, 
quasi mutilatae. [63] Consumptus, totus sumptus et deuoratus. Conciliatrix ob 
societatem flagitiosae consensionis dicta, eo quod intercurrat alienumque 
nundinet corpus. Hanc etiam et lenonem uocant. [64] Circumforanus, qui 
aduocationum causa circum fora et conuentus uagatur. Collegiatus. Carpentarius. 
D
[65] Dominus per deriuationem dictus, quod domui praesit. Disertus, doctus, a 
disserendo dictus: disposite enim disserit. Doctus, a dicendo. Inde et dictor. 
[66] Docilis, non quod sit doctus, sed quia doceri potest: est enim ingeniosus 
et ad discendum aptus. [67] Discipulus a disciplina dictus: disciplina autem a 
discendo uocata. Dispensator uocatur, cui creditur administratio pecuniarum. Et 
ideo dispensator quia prius qui dabant pecuniam non numerabant eam, sed 
adpendebant. [68] Diues ab aere uocatus. Decorus, perfectus, a decem. [Dulcis.] 
Decens, conpositus, a numero decem dictus. Hinc et decorus et decibilis. [69] 
Directus, eo quod in rectum uadit. Dilectus a diligentia. Haec sunt enim signa 
diligendi. [70] Delibutus, de oleo unctus, ut athletae solent, uel in cereumate 
pueri. Hinc et (Ter. Phorm. 856) 'delibutum gaudio,' id est perfusum uel plenum. 
Delicatus, quod sit deliciis pastus, uiuens in epulis et nitore corporis. [71] 
Defessus, semper infirmus, quasi diu fessus. Debilis, quod per bilem factus sit 
fragilis. Bilis enim humor est afficiens corpus. Decolor, quod desit illi color. 
[72] Desperatus uulgo uocatur malus ac perditus nec iam ullius prosperae spei. 
Dicitur autem per similitudinem aegrorum qui affecti et sine spe deponuntur. 
Consuetudo autem erat apud ueteres ut desperati ante ianuas suas conlocarentur, 
uel ut extremum spiritum redderent terrae, uel ut possent a transeuntibus forte 
curari, qui aliquando simili laborauerant morbo. [73] Degener, aut ignobilis, 
aut quod sit inpari genere, aut si dum sit genere optimo natus, inhoneste tamen 
uiuit. [74] Decrepitus, quod morti propior quasi ad mortis tenebras uertat, 
sicut crepusculum tempus noctis. Alii dicunt decrepitum non qui senectute 
auulsus est, sed qui iam crepare desierit, id est loqui cessauerit. [75] 
Depretiatus, ab eo quod sit uilis nec aliquo pretio dignus. Dirus, praeparcus et 
teter, quasi diuina ira in id actus. Nam dirum dicitur quod diuina infertur ira. 
Alias dirus, magnus. [76] Dehiscens, ualde hiscens. Hic enim 'de' augentis est, 
ut (Ter. Heaut. 825): 'deamo te, Syre' Despiciens, eo quod deorsum aspiciat uel 
contemptui habeat. Dolosus, insidiosus uel malignus, ab eo quod deludat. Vt enim 
decipiat, occultam malitiam blandis sermonibus ornat. [77] Dubius, incertus; 
quasi duarum uiarum. Delator dictus eo quod detegit quod latebat. Dilator, quia 
differt ad proferendum. Desidiosus, tardus, piger, a desidendo uocatus, id est 
ualde sedendo. Idem et resides a residendo. 'De' enim hic augentis est. [78] 
Delerus, mente defectus per aetatem, APO TOU LEREIN, uel quod a recto ordine et 
quasi a lira aberret. Lira est enim arationis genus, cum agricolae facta semente 
dirigunt sulcos, in quos omnis seges decurrit. [79] Demens, idem qui amens; id 
est sine mente, uel quod diminutionem habeat mentis. Desipiens, eo quod minus 
sapere incipit quam quod solebat. [80] Damnatus et damnabilis: quorum prior iam 
addictus est, sequens potest addici. Degulator, quod gulae sit deditus. 
E
[81] Eloquens, profusus eloquio. Exertus, in loquendo expeditus. Exerere enim 
proferre uel expedire est. Eruditus, quia non rudis, sed iam doctus. [82] 
Expertus, multum peritus. 'Ex' enim hic pro ualde ponitur. Expers uero, qui est 
extra peritiam et intellectum. Exornatus, ualde ornatus. 'Ex' enim pro ualde 
ponitur, sicut excelsus, quasi ualde celsus, et eximius, quasi ualde eminens. 
[83] Efficax dictus, quia nullam difficultatem habet in qualibet re facienda. 
Hinc et efficiens a faciendo dictus. Exspes, quod sit sine spe. Expers, quia 
extra partem; caruit enim partem. [84] Exsors, quia extra sortem est. Exul, quia 
extra solum suum est; quasi trans solum missus, aut extra solum uagus. Nam 
exulare dicuntur, qui extra solum eunt. [85] Extorris, quia extra terram suam 
est; quasi exterris. Sed proprie extorris, cum ui expulsus et cum terrore solo 
patrio eiectus; et extorris, ex terra sua pulsus. [86] Extorris, extra terram, 
aut extra terminos suos, quia exterretur. [87] Exterminator, non ille qui uulgo 
dicitur AFANISTHENAI, sed qui deicit et expellit a terminis ciuitatis. 
Exterminatus, ab eo quod sit extra terminos suos eiectus. [Sic et] Externus, eo 
quod sit alienae terrae. [88] Egens et egenus, sine gente et sine genere 
indigentes. [Egenus.] Exiguus, multum egens. 'Ex' enim pro ualde ponitur. 
Exilis, tenuis, quod possit quamuis per angustum exire. [89] Exesus, quia 
percomesus; est enim aridus, tenuis, exilis. Exhaustus, quia consumptus est et 
inanis effectus. Exsanguis, quod sit extra sanguinem. [90] Exanimis est mortuus. 
Exanimis autem et exanimus dicimus, sicut unanimus et unanimis, inermus et 
inermis, et hoc nostro arbitrio subiacet. [91] Exustus dicitur de quo nihil 
superest; quasi ualde ustus. 'Ex' enim pro ualde ponitur. Exosus ab odio dictus. 
Nam antiqui et odi dicebant et osus sum. Hinc est exosus, quo utimur, licet iam 
osus non dicimus. Exitiosus, eo quod multis exitio sit. Executor, ab exequendo. 
Idem et exactor. [92] Effractor, quod sit expugnator claustrorum. Efferatus, 
mente ferina effectus et ultra humanum modum excedens. Effrenatus, ab eo quod 
sit praeceps et pronus et sine freno rationis. [93] Eunuchus Graecum nomen est, 
quod est spado. Horum quidam coeunt, sed tamen uirtus in semine nulla est. 
Liquorem enim habent et emittunt, sed ad gignendum inanem atque inualidum. [94] 
Effeta ab eo, quod sit frequenti fetu exhausta. Partus enim eam adsiduus debilem 
reddit. 
F
[95] Facundus dictus, quia facile fari possit. Facetus, qui iocos et lusus 
gestis et factis conmendat, a faciendo dictus. Frugalis a fruge nominatus, id 
est a fructu uel parsimonia, siue, ut alii uolunt, a modestia et temperantia. 
[96] Fenerator, qui pecuniam deponit apud debitorem, quasi fenoris actor: nam 
fenus pecunia est. Fenerator autem Latine dicitur et qui dat mutuum et qui 
accipit. [97] Flamines, pontifices idolorum. Felix dicitur qui felicitatem dat, 
felix, qui accipit: et felix, per quem datur felicitas, ut felix tempus, felix 
locus. [98] Fidelis, pro eo quod fit ab eo id quod dicit uel promittit bonum. 
Facilis, a faciendo, nec tardus. Firmus, unde et formosus. Fortis, quia fert 
aduersa uel quaecumque acciderint: siue a ferro, quod sit durus nec molliatur. 
[99] Formosus a forma dictus. Formum enim ueteres calidum et feruens dixerunt. 
Feruor enim sanguinem mouet, [et] sanguis pulchritudinem. [100] Foedus nomen 
habet ab hirco et haedo, F littera addita. Hunc ueteres in graui significatione 
ponebant, ut (Virg. Aen. 2,502): 
Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignes. 
[101] Fragilis dictus eo quod facile frangi potest. Fessus, quasi fissus, nec 
iam integer salute: est autem generate. Dicimus enim fessus animo, ut (Virg. 
Aen. 8,232): 
Ter fessus ualle resedit; 
et fessus corpore, quod magis est proprium; et fessus rerum a casu uenientium. 
[102] Fatigatus, quasi fatis agitatus. Formidolosus a formo, id est sanguine, 
dictus, cum se a cute uel a praecordia fugiens contrahit sanguis. Nam timor 
sanguinem gelat, qui coactus gignit formidinem, unde est illud (Virg. Aen. 
3,30): 
Gelidusque coit formidine sanguis. 
Formidolosus autem cum sit timidus, et timendum significat. [103] Fatuus ideo 
existimatur dictus, quia neque quod fatur ipse, neque quod alii dicunt 
intellegit. Fatuos origine duci quidam putant a miratoribus Fatuae, Fauni uxoris 
fatidicae, eosque primum fatuos appellatos, quod praeter modum obstupefacti sunt 
uaticiniis illius usque ad amentiam. [104] Fautor, ab eo quod faueat et 
consentiat. Fictor appellatus a fingendo et conponendo aliquid, sicut capillos 
mulierum lenit et pertractat, unguit et nitidat. [105] Fallax, quod fando, id 
est loquendo, decipiat. Feruidus, iracundus. Ira enim inflammat. Frendens, quod 
minando frangat dentes et conprimat. Fremens. Ferox, ab eo quod feritatem 
exerceat, ut bestia. [106] Fur a furuo dictus est, id est a fusco. Nam noctis 
utitur tempore. Factiosus, inter opprobria, cum seditiosum accipi uolumus: cum 
uero gratiosum ac potentem et quasi magnae factionis. [107] Facinorosus a facti 
commisso nominatus: facit enim quod alteri noceat. [Femellarius, feminis 
deditus, quem antiqui mulierariun appellabant]. Flagitiosus, eo quod frequentius 
flagitet atque adpetat libidinem. [108] Furcifer dicebatur olim qui ob leui 
delicto cogebatur ad hominis ignominiam, magis quam supplicii causa, furcam 
circa uiam ferre, praedicans peccatum suum, et monere ceteros ne qui simile 
peccarent. [109] Futilis, uanus, superfluus, loquax. Et est metaphora a uasis 
fictilibus, quae cassa et rimosa non tenent quae inieceris. [110] Fornicarius. 
Fornicatrix est cuius corpus publicum et uulgare est. Haec sub arcuatis 
prostrabantur, quae loca fornices dicuntur, unde et fornicariae. Vergilius (Aen. 
6,631): 
Atque aduerso fornice. 
[111] Fecunda a fetu dicta, quasi fetunda. Est enim partu frequens. Feta. Flens, 
quasi lacrimas fluens. Fugitiuus nemo recte dicitur nisi qui dominum fugit. Nam 
si paruulus puer a nutrice aut ab schola discessit, fugitiuus non est. 
G
[112] Gloriosus a frequentia claritatis dictus, pro C G littera conmutata. 
Gloriosus a laurea dictus quae datur uictoribus. Gnarus, sciens; cui contrarius 
ignarus, nesciens. Grauis, uenerabilis. Vnde et contemptibiles leues dicimus. 
Grauis pro consilio et constantia dictus, quia non leui motu dissilit, sed fixa 
constantiae grauitate consistit. [113] [Grandis. Gracilis.] Grandaeuus, quod sit 
grandis aeuo. Gratus, gratiam seruans. Sed gratus tantum animo: gratissimus et 
animo et corpore dicitur. Gratificus, ab eo quod gratis faciat bonum. Gratiosus, 
quod plus unicuique quam meretur tribuit. [114] Garrulus proprie dicitur, qui 
uulgo uerbosus appellatur. Accedente laetitia nec ualentes nec uolentes tacere. 
Sumtum nomen a graculis auibus, qui inportuna loquacitate semper strepunt nec 
usquam quiescunt. Ganeo, luxuriosus, et quamquam in occultis locis et 
subterraneis, quae GANEIA Graeci uocant. Glutto, a gula, id est gulosus. 
H
[115] Humilis, quasi humo adclinis. Honorabilis, quasi honore habilis, hoc est 
aptus. [116] Honestus, quod nihil habeat turpitudinis. Nam quid est honestas 
nisi honor perpetuus, id est quasi honoris status? Humanus, quod habeat circa 
homines amorem et miserationis affectum. Vnde et humanitas dicta, qua nos 
inuicem tuemur. [117] Habilis, quod sit ad habendum commodus atque aptus. 
Honerosus plus est quam honeratus, sicut scelerosus quam sceleratus. Hirsutus, 
ab eo quod sit hirtus et pilis horridus. [118] Hypocrita Graeco sermone in 
Latino simulator interpretatur. Qui dum intus malus sit, bonum se palam 
ostendit. UPO enini falsum, KRISIS iudicium interpretatur. [119] Nomen autem 
hypocritae tractum est specie eorum qui in spectaculis contecta facie incedunt, 
distinguentes uultum caeruleo minioque colore et ceteris pigmentis, habentes 
simulacra oris lintea gipsata et uario colore distincta, nonnumquam et colla et 
manus creta perungentes, ut ad personae colorem peruenirent et populum, dum [in] 
ludis agerent, fallerent; modo in specie uiri, modo in feminae, modo tonsi, modo 
criniti, anuli et uirginali ceteraque specie, aetate sexuque diuerso, ut fallant 
populum, dum in ludis agunt. [120] Quae species argumenti translata est in his 
qui falso uultu incedunt et simulant quod non sunt. Nam hypocritae dici non 
possunt, ex quo foras exierint. [121] Humatus, quod sit humo tectus, id est 
sepultus. 
I
[122] Ingeniosus, quod intus uim habeat gignendi quamlibet artem. Inuentor 
dictus [eo] quod in ea quae quaerit inuenit. Vnde et ipsa quae appellatur 
inuentio, si uerbi originem retractemus, quid aliud resonat nisi quia inuenire 
est in id uenire quod quaeritur? [123] Interpres, quod inter partes medius sit 
duarum linguarum, dum transferet. Sed et qui Deum [quem] interpretatur et 
hominum quibus diuina indicat mysteria, interpres uocatur [quia inter eam quam 
transferet]. [124] Iuridicus [quia legum iura dicit]. Indoles proprie est imago 
quaedam futurae uirtutis. Iustus dictus quia iura custodit et secundum legem 
uiuit. [125] Innox, quod non noceat: innocuus, cui nocitum non sit. Sed apud 
ueteres utrumque indifferens est. Ilaris Graecum nomen est. Iocundus, eo quod 
sit semper iocis aptus et hilaritati; a frequentia, sicut iracundus. Iocosus, 
iocis usus. [126] Inclitus Graecum nomen est. Nam KLUTON Graeci gloriosum 
dicunt. Inlustris nomen notitiae est, quod clareat multis splendore generis, uel 
sapientiae, uel uirtutis; cuius contrarius est obscure natus. [127] [Idoneus.] 
Incolomis a columna nomen habet, quasi erectus, fortis et stabilis. 
Inmarcescibilis, incorruptus et sempiternus; quod sit sine marcore atque 
languore. Intemeratus, incorruptus et nulla temeritate uiolatus. Infirmus, quia 
sine forma. [128] Inbecillus, quasi sine baculo fragilis et inconstans. Inanis, 
leuis. Inconstans, quia non est stabilis, sed quod placet et rursus displicet. 
[129] Iactans uel arrogans est, quia maiorum institutis non adquiescit, sed 
propriam quandam uiam iustitiae et sanctitatis inquirit. Iracundus dictus quia 
accenso sanguine in furorem conpellitur; "ur" enim flamma dicitur, et ira 
inflammat. [130] Incentor, ab eo quod incendat atque inflammet. Incentor, quia 
praua suggestione ad uitia cor aliorum succendit, et persuadendo inflammat. 
[131] Inexpiabilis, quod numquam expiatur, numquam purgetur. Inlaudabilis, non 
quia laudatus non sit, sed quia laudari non meruit. Iratus, ira actus. [132] 
Impius, quia sine pietate religionis est. Iniquus proprie dictus quia non est 
aequus, sed inaequalis est. Inter impium autem et iniquum hoc distare nonnumquam 
solet, quia omnis impius iniquus, non tamen omnis iniquus est impius. Impius 
namque pro infideli ponitur: et dictus impius quod sit a pietate religionis 
alienus. Iniquus uero dicitur pro eo quod non est aequus sed prauis operibus 
maculatur, uel [si] Christianitatis nomine censeatur. [133] Inimicus, quia non 
amicus, sed aduersarius. Duae autem res inimicos faciunt: fraus et terror. 
Terror, quod timent. Fraudes, malum quod passi sunt. [134] Inuidus dictus ab 
intuendo felicitatem alterius. Inuidiosus est qui ab alio patitur inuidiam. 
Inuisus, odiosus, ob inuidia et zelo dictus. [135] Intestabilis, cuius 
testimonium non ualet et quod dixerit inritum inprobatumque sit. Infamis, non 
bonae famae. Inprobus dictus quod instat etiam prohibenti. [136] Inportunus, 
inquietus; quia non habet portum, id est quietem. Vnde et inportuni quasi in 
naufragium cito feruntur. Infrenis, hoc est qui frenis non regitur, ut (Virg. 
Aen. 4,41): 
Numidae infreni. 
[137] Infrendens proprie est inter se conprimens dentes. Nam et frendere 
significat dentibus frangere, unde nefrendes infantes, qui necdum dentes habent. 
Ingluuiosus a gula et uoracitate dictus. [138] Ingloriosus, quod sit sine 
gloria, id est sine triumphis. Item inglorius inmemor gloriae. Informis, ingens, 
non quod non habeat formam, sed quod ultra formam magnitudinem habeat. [139] 
Inueterator, eo quod sit multi ueterisque usus in malitia. Inmanis, quia non 
bonus sed crudelis, [atque] terribilis. Manum enim bonum dicitur. Vnde et KAT 
ANTIFRASIN dii Manes, minime boni. [140] Inmunis, minime munificus, ut est in 
prouerbio ueteri: 'Inmunem ciues odere sui' Item inmunis, qui non facit munia, 
id est officio non fungitur. Est enim omni priuilegio uacuus. [141] Indemnis, eo 
quod sine damno uiuat, et sine ulla culpa atque periculo. Iners, sine arte, et 
ob hoc ne operis quidem ullius. Inermis, uel sine arma, uel sine uiribus. Nam 
semper arma pro uiribus [accipiuntur]. [142] Ignauus, ignarus uiae, id est 
rationis et uitae. Ignarus, non gnarus, id est inscius, id est sine naribus. 
Olfecisse enim ueteres scisse dicebant. Ignarus autem duo significat, uel qui 
ignorat, uel qui ignoratur. Ignarus qui ignorat. [143] Inmemor, qui oblitus est: 
perdidit enim memoriam. Inscius, quia sine scientia est. [144] Idiota, 
inperitus, Graecum est. Inperitus, sine peritia. Inconsultus, ab eo quod non 
accipiat consilium. Inconsultus, quia est sine consilio et inscius rerum atque 
ignarus. Ineptus, apto contrarius est, quasi inaptus. [145] Inops, qui sine 
terra est: opem enim terram intellegimus, quia opem fert fructificando. Alii 
inopem intellegunt non sepultum, inhumatum, cui nec inane absenti surrexit 
tumulum. [146] Ignobilis, eo quod sit ignotus et uilis et obscuri generis, cuius 
nec nomen quidem scitur. Ircosus, quia sudore corporis foetido putet. Ignotus, 
ignobilis, uel ex inprouiso ueniens. [147] Inprouisus dictus eo quod subito sit 
et non porro ante uisus. Index, proditor ab indicando. Indigena uocatus quod 
inde sit genitus, id est in eodem loco natus. [148] Inpudens, eo quod ab eo 
pudor et pudicitia procul abest. Inpudicus a podice uocatus. Putorem enim 
foetorem dicit. Incestus, propter inlicitam conmixtionem uocatus, quasi 
incastus; sicut qui uirginem sacram, uel adfinitatis suae proximam stuprauerit. 
[149] Internicida est qui falsum testamentum fecit et ob id hominem occidit. 
Infitiator, negator, quia non fatetur sed contra ueritatem mendacio nititur. 
[150] [Inpostor.] Interceptor proprie dicitur qui inter duos de medio tollitur. 
[151] Insidiosus, quod insidiat. Nam proprie insidere est dolose aliquem 
expectare. Vnde et insidiae nominatae sunt. Incincta, id est sine cinctu; quia 
praecingi fortiter uterus non permittit. [152] Inuestis, id est sine ueste; 
nondum enim habet stolam; quod est signum maritalis uirginitatis. Iscurra 
uocatur quia causa escae quempiam consectatur. 
K
[153] Katholicus, uniuersalis: Graecum enim est. Karus Graecum nomen est, sicut 
et caritas, unde et caristia. 
L
[154] Luculentus, ab eo quod sit lingua clarus et sermone splendidus. Lector 
dicitur a legendo, id est percurrendo. Vnde et nauis dicitur legere quicquid 
transit. Nam 'legit,' transit, praeterit, ut (Virg. Aen. 3,127): 
Crebris legimus freta concita terris. 
Item lector, a colligendo animo quae legit, quasi collector: sicut illud (Virg. 
Ecl. 3,92): 
Qui legitis flores. 
[155] Loquax non est eloquens. Laetus [a latitudine]. Locuples, quasi locis 
plenus, et possessionum plurimarum possessor, quemadmodum docet Tullius de 
Republica in libro secundo (16): 'multaque editione ouium et boum, quod tunc 
erat res in pecore et in locorum possessionibus: ex quo pecuniosi et locupletes 
uocabantur' [156] Liberalis dictus ab eo quod libenter donet nec murmuret. 
Largus. Longus a linea dictus, propter quod sit porrectus. Longaeuus, quasi 
longi aeui et longi temporis. [157] Longanimis, siue magnanimis, eo quod nullis 
passionibus perturbatur sed ad uniuersa sustinenda patiens est. Cui contrarius 
est pusillanimis, angustus et in nulla tribulatione subsistens, de quo scribitur 
(Prouerb. 14,17): 'Pusillanimis uehementer insipiens' [158] Leuis ob 
inconstantiam uagationis appellatus, quia leui motu mentis nunc ista, nunc illa 
desiderat. Lubricus, ab eo quod labitur. Labens, interdum uelox, ut (Virg. Aen. 
11,588): 
Labere, nympha, polo, 
et (Virg. Aen. 4,223): 
Labere pinnis. 
[159] Cursu enim lapsus celerior est. Latro, insessor uiarum, a latendo dictus: 
Aelius autem 'latro est,' inquit, 'latero ob latere, insidiator uiae' Lanista, 
gladiator, id est carnifex, Tusca lingua appellatus, a laniando scilicet 
corpora. [160] Lacessitor per translationem dictus a canibus uel a feris, quae 
solent lacerando prouocare. Leno, conciliator stupri, eo quod mentes miserorum 
blandiat et deliniendo seducat. Libidinosus, ab eo quod facit quod libet. 
Libidinosus a Libero, qui puellarum [corpore pingitur]. Luxuriosus, quasi 
solutus in uoluptate: unde et membra loco mota luxa dicuntur. Lasciuus, quod sit 
laxus, id est solutus et uanus. [161] Lymphaticus, quod aquam timeat, quem 
Graeci UDROFOBEN dicunt. Lymphaticus proprie dicitur qui uitium ex aqua 
contrahit, cuius uitium est huc atque illuc cursare, aut a fluore aquae sumpto 
uitio. [162] Sed poetae iam hoc genus nominis pro furiosis usurpant. 
[Languidus.] Luridus, quod sit pallidus, a loro dictus, quod huiusmodi habeat 
cutem. Leprosus a pruritu nimio ipsius scabiae dictus, unde et per P scribi 
debet. [163] Luscus, quod lucem ex parte sciat, sicut luscitiosus, qui uesperi 
nihil uidet. Luscos coclites dixerunt antiqui, unde et Cyclopas Coclites legimus 
dictos, quod unum oculum habuisse perhibentur. Lotus, lautus, id est mundus. 
Lupa, meretrix, a rapacitate uocata, quod ad se rapiat miseros et adprehendat. 
M
[164] Misericors a conpatiendo alienae miseriae uocabulum est sortitus: et hinc 
appellata misericordia, quod miserum cor faciat dolentis aliena miseria. Non 
autem occurrit ubique haec etymologia; nam est in Deo misericordia sine ulla 
cordis miseria. [165] Mactus, magis auctus gloria; et est nomen tractum a 
sacris. Quotiens enim tus aut uinum super uictimam fundebatur dicebant: 'Mactus 
est taurus uino uel ture'; hoc est cumulata est hostia et magis aucta. [166] 
Munificus dicitur uel quia alicui multa munera dat, uel quia munus suum, id est 
officium quod debet, adinplet: sic et munifex, quia munera fert. [167] 
Magnanimis, ab eo quod sit magni animi et magnae uirtutis. Cui contrarius est 
pusillanimis. Magnificus a magna faciendo uocabulum traxit. [168] Mansuetus, 
mitis uel domitus, quasi manu adsuetus. Modestus dictus a modo et temperie, nec 
plus quicquam nec minus agens. Mitis, lenis et mansuetus et cedens 
inprobitatibus et ad sustinendam iniuriam tacens, quasi mutus. [169] Mutus, quia 
uox eius non est sermo, nisi mugitus: uocalem enim spiritum per nares quasi 
mugiens emittit. Memor, uel qui memoria tenet, uel quia memoria tenetur. [170] 
Magister, maior in statione: nam "steron" Graece statio dicitur. Minister, minor 
in statione, siue quia officium debitum manibus exequitur. [171] Maximus, aut 
meritis, aut aetate, aut honore, aut facundia, aut uirtute, aut omnibus magis 
eximius. Maior. Minor, minimus, a numero monadis, quod post eum non sit alter. 
[172] Modicus, paruus, sed abusiue; ceterum rationabilis. Moderatus, a modo 
scilicet et temperamento. Mediocris, quod modicum illi sufficiat. [173] Miser 
proprie [dicitur] eo quod omnem felicitatem amiserit. Secundum autem Ciceronem 
proprie mortuus, qui in Tusculanis (1,5) miseros mortuos uocat, propter quod iam 
amiserunt uitam. Miserabilis, quod sit miseriae habilis. [174] Mestus, 
naturaliter tristis, non casu. Est enim a natura animi et mentis, unde et 
mestus. [175] Mendicus dictus quia minus habet unde uitam degat: siue quia mos 
erat apud antiquos os claudere egenum et manum extendere, quasi manu dicere. 
Mendax, quod mentem alterius fallat. [176] Malignus, quia malitiae uotum uel 
opus peragit. Malus appellatus a nigro felle, quod Graeci MELAN dicunt: unde et 
melancholici appellantur homines qui et conuersationem humanam refugiunt et 
amicorum carorum suspecti sunt. Malitiosus, deterior malo, quia frequenter 
malus. A malo autem peior dicitur: a bono deterior. [177] Melior dictus quasi 
mollior: non durus aut ferreus: nam melius quasi mollius. Minax, a facie 
oculorum, quando furiose ardescunt, ut amplius uidens pertimescat. Minator et 
monitor. Sed monitor dicitur cum praenuntiat bona: minator, cum nuntiat aduersa. 
[178] Mulcator, eo quod blandis uerbis mulceat ad declinandum animum: translatio 
a mulso, id est quod acceptum lenire solet fauces dolentis aut oppletum sordibus 
stomachum. [179] Metatores appellantur qui castra designant, a metiendo 
scilicet. Lucanus (1,382): 
Hesperios audax ueniat metator in agros. 
Mollis, quod uigorem sexus eneruiati corpore dedecoret, et quasi mulier 
emolliatur. [180] Macer, a macie: et macies a moechia, eo quod inmoderata libido 
macros faciat. Mancus, manu ancus. [181] Moribundus, morientis similis: sicut 
uitabundus, uiuenti similis. Quando enim dicimus moriturus est, uere moriturus 
est: moribundus autem non uere, sed ueri similis morientis est. [182] Meretrix 
dicta eo quod pretium libidinis mereatur. Inde et meritoriae tabernae: nam et 
milites, cum stipendia accipiunt, mereri dicuntur. [183] Morio [a morte uocatus, 
eo quod non uigeat intellectu]. Mulio dictus a mulis, eo quod praesidet isdem 
uehiculis. 
N
[184] Nobilis, non uilis, cuius et nomen et genus scitur. Nubilis, ad nubendum 
habilis. Nemo ab homine tractum, id est ne homo, quod est pro nullo; nullus 
autem quasi ne ullus. Nullus, ne ullus. [185] Nihili conpositum est ex nil et 
hilo. Hilum autem Varro ait significare medullam eius ferulae quam Graeci 
ASFODELON uocant; et sic dici apud nos nihilum quomodo apud Graecos OUDE GRU. 
[186] Nequam a malo plerique distingunt, alium perniciosum, alium nugam 
existimantes; ut ait Munatius: 'Hic adulescens nequam, non malus,' id est nugax, 
non perniciosus. Alii confundunt, quasi utrumque unum idemque significent. [187] 
Nequam ex eo quod nec quicquam sit, id est ex eo quod nihil sit, ueteres dictum 
[esse] uoluerunt. Neuter, neque ille neque iste; quasi diceret ne uterque. [188] 
Nefarius, non dignus farre, quo primo cibi genere uita hominum sustentabatur. 
[Alias nefarius nec dicendus.] [Nutritor, quasi nutu eruditor.] Nefandus, id est 
nec nominandus quidem. [189] Nuntius est [et] qui nuntiat et quod nuntiatur, id 
est AGGELOS KAI AGGELIA. Sed nuntius ipse homo genere masculino: id uero, quod 
nuntiat, genere neutro, ut hoc nuntium et haec nuntia. [190] Nazaraeus, id est 
sanctus Dei. Nazaraeus olim dicebatur qui sanctam comam nutriebat et nihil 
contaminatum conspiciebat, abstinens se a uino omnique sicera, quae mentem ab 
integra sanitate peruertit. [191] Nugas autem Hebraeum nomen est. Ita enim in 
Prophetis est expositum, ubi dicit Sophonias (3,4): 'Nugas, qui a lege 
recesserunt,' ut nosse possimus linguam Hebraicam omnium linguarum esse matrem. 
[192] Nugigerulus appellatus ab eo quod sit turpis nuntius. [193] Neglegens, 
[quasi] nec legens. Nepos dictus a genere quodam scorpionum qui natos suos 
consumit, excepto eum, qui dorso eius insiderit; nam rursus ipse qui seruatus 
fuerit consumit patrem: unde homines qui bona parentum per luxuriam consumunt 
nepotes dicuntur. Hinc quoque nepotatio pro luxuria ponitur, qua certe quaeque 
res consumuntur. [194] Niger, quasi nubiger: quia non serenus, sed fusco 
opertus. Vnde et nubilum diem tetrum dicimus. 
O
[195] Orthodoxus, rectae gloriae. Orator ab ore uocatus, a perorando nominatus, 
id est dicendo; nam orare dicere est. [196] Obaudiens, ab aure, eo quod audiat 
inperantem. Ospes, quod inferat ostio pedem. Ospes, facilis, aptus et ostio 
patens: unde et ospitalis homo dicitur. [197] Osor, inimicus, ab odio dictus, 
sicut amator ab amore; et est generis communis. Odibilis, odio aptus. Obsitus, 
obsessus, id est undique insidiis conuallatus. [198] Obscenus, inpurae 
libidinis, a uitio Obscorum dictus. Obtunsus, hebetior et obclusior, quasi ex 
omni parte tunsus. Obnixus, contranisus et conabundus. Obnexus, quia obligatus 
est nexibus culpae. [199] Oblectator, quasi cum lacte, cum fraude, ut Terentius 
(Andr. 648): 
Nisi me lactasses amantem. 
Vnde et oblectare dictum est. Obtrectator, malignus et qui obstringillando 
officiendoque non sinat quempiam progredi et augescere. [200] Orbus, quod 
liberos non habet; quasi oculis amissis. Opifex, quod opus faciat aliquod. 
Opilio [custos ouium] [ouium pastor quasi ouilio]. 
P
[201] Prudens, quasi porro uidens. Praespicax est enim et incertorum praeuidet 
casus. Patiens dictus a pauendo. Pauere enim ferire est. Percutitur enim et 
tolerat. [202] Perfectus, cui nihil iam adici potest. Huic nomini apud 
Grammaticos conparatio non adicitur, quia si dixeris: 'Ille perfectior est,' 
iste perfectus non erit. [203] Pulcer ab specie cutis dictus, quod est pellis: 
postea transiit hoc nomen in genus. Nam pulchritudo hominis aut in uultu est, ut 
(Virg. Aen. 1,589): 
Os humerosque deo similis. 
aut in capillis, ut (Virg. Aen. 1,589): 
Namque ipse decoram
caesariem. 
aut in oculis, ut (Virg. Aen. 1,591): 
Laetos oculis adflarat honores. 
aut in candore, ut (Virg. Aen. 1,592): 
Quale manus addunt ebori decus. 
aut in lineamentis, ut (Cic. Verr. 2,36): 'Te multo plus figura et lineamenta 
hospitis delectabant,' aut in proceritate, ut Turnus (Virg. Aen. 11,683): 
Vertitur in mediis, et tota uertice supra est. 
[204] Pellax a perliciendo. Perspicax, splendidus, eo quod perluceat. [205] 
[Perpetuus]. Perennis, ab eo quod sit perpetuus annis. Praesul uocatus quia 
praeest sollicitudine. Praepositus appellatus eo quod sit subiectorum ac 
famulantium ordinator uel rector. Patroni a patribus dicti sunt, quod huiusmodi 
affectum clientibus exhibeant ut quasi patres illos regant. [206] Paedagogus est 
cui paruuli adsignantur. Graecum nomen est; et est conpositum ab eo quod pueros 
agat, id est ductet et lasciuientem refrenet aetatem. [207] Praesens dictus quod 
sit prae sensibus, id est coram oculis, qui sensus sunt corporis. Prior, quod 
primus sit ordine: et primus quasi praeminens. [Primus. Postremus.] [208] 
Potens, rebus late patens: unde et potestas, quod pateat illi quaqua uelit, et 
nemo intercludat, nullus obsistere ualeat. Praeopimus, prae ceteris opibus 
copiosus. [209] Pecuniosus: Tullius primum eos dictos refert qui plurimam 
habuissent pecuniam, id est pecora. Ita enim et antiqui eos appellabant; 
paulatim autem per abusionem nomen aliud deuolutum est. [210] Peruicax proprie 
dicitur qui in proposito suo ad uictoriam perseuerat. Antiqui enim uicam 
dicebant quam nos uictoriam. Credo quod inde dicatur herba uicia, id est 
uictorialis. [211] Pernix a pernitendo tractum est: id est in conatibus 
perseuerando. Alii pernicem uelocem intellegunt pedibus. Nam pernicitas pedum 
est, ut (Virg. Aen. 11,718): 
Pernicibus ignea plantis: 
sicut celeritas pinnarum est, ut (Virg. Aen. 3,243): 
Celerique fuga sub sidera lapsae. 
[212] Piger, quasi pedibus aeger. Est enim tardus ad incedendum: quod nomen per 
usum transiit ad animum. Pernox, peruigilans nocte. [Perseuerans.] Pertinax, 
inpudenter tenens, quasi pertinens. [213] Petulans nunc quidem pro audace et 
inprobo ponitur: olim autem acerbi flagitatores et proprie argentariorum 
[coactorum] pueri, quod pretia rerum crebrius et asperius exigebant, a petendo 
petulantes uocati. [214] Procax, proprie idem quod petax. Nam procare est 
petere; unde et petitores nuptiarum proci dicuntur. [215] Prodigus, sumtuosus 
atque consumtor, qui omnia porro agit et quasi proicit. Profugus proprie dicitur 
qui procul a sedibus suis uagatur, quasi porro fugatus. Peregrinus, longe a 
patria positus, sicut alienigena. [216] Proiectus, quasi longe et procul 
iactatus; sicut et produxit, quasi porro illum duxit; et prouocauit, quasi porro 
illum uocauit. Proiectus, porro eiectus ac proiactatus, unde et (Virg. Aen. 
3,699): 
Proiectaque saxa; 
id est porro iactata. [217] Proscriptus, cuius bona palam et aperte scribuntur. 
Praescriptus ordinem significat, sicut et praescriptiones apud iurisconsultos. 
[218] Procinctus, expeditus et armatus; unde et 'in procinctu', id est cum belli 
causa arma sumebant. Praecinctus, eo quod ante se ponat aliquid, quo 
praecingitur. Vnde et de Domino dictum est (Iohann. 13,5): 'Praecinctus est 
linteo, et lauit pedes discipulorum suorum' [219] Praedo est qui populando 
alienam prouinciam inuadit: praedo ab abigendo praedas dictus; et praedo qui 
praedam habet. Praedator, hoc est cui de praeda debetur ahiquid. [220] 
Plagiator, APO TOU PLAGIOU, id est oblico, quod non certa uia grassatur sed 
pelliciendo dolis. Piratae sunt praedones maritimi, ab incendio nauium 
transeuntium quas capiebant dicti. Nam PURA ignis est. [221] Pugillator, qui de 
manu in manu nummorum aliquid subtrahit. Peculator, pro eo quod sit pecuniae 
publicae defraudator. Proditor, pro eo quod detegit. Item proditor perditor, ut 
(Virg. Aen. 1,252): 
Vnius ob iram
prodimur. 
[222] Perfidus, quia fraudulentus est et sine fide, quasi perdens fidem. 
Periurus, quia perpere iurat, id est male iurat. Periurus autem in uerbo R non 
habet. Nam peiuro et deiero dicimus. [223] Praeuaricator, malae fidei aduocatus, 
et qui uel in accusando nocitura, uel in defendendo profutura praetereat aut 
inutiliter dubieque ponat mercedis gratia licet corruptus. Cicero: 'Quid enim 
tam praeuarum?' id est ualde uarum. [224] Pellax, dolosus et fallax, a pelle, id 
est uultu. Foris enim, ut fallat, arridet, sed nequitiam intus gerit. Profanus, 
quasi porro a fano. Sacris enim illi non licet interesse. [225] Parricida 
proprie dicitur interfector parentis, quamuis quidam ueteres hunc parenticidam 
dixerunt, quoniam parricidium et homicidium quocumque intellegi possit, cum sint 
homines hominibus pares. [226] Persecutor non semper pro malo intellegitur; unde 
et persecutus, perfecte secutus. [227] Publicanus est qui uectigalia publica 
exigit. Vel qui per publica negotia saeculi lucra sectantur, unde et cognominati 
sunt. [228] Peccator a pelice, id est meretrice uocatus, quasi pelicator; quod 
nomen apud antiquos tantum flagitiosum significabat, postea transiit hoc 
uocabulum in appellationem omnium iniquorum. [229] Prostitutae, meretrices a 
prosedendo in meritoriis uel fornicibus. Pelex apud Graecos proprie dicitur, a 
Latinis concuba. Dicta autem a fallacia, id est uersutia, subdolositate uel 
mendacio. [230] Procuruus, quasi per longum curuus. Pauidus est quem uexat 
trepidatio mentis. Habet cordis pulsationem, cordis motum. Nam pauere ferire 
est, unde et pauimentum. [231] Petro autem et rupex a duritia saxorum 
nominantur. Pusillanimis, pusillo animo. Petulcus dictus ab adpetendo; unde 
etiam et meretrices petulcas uocamus. [Productus.] [Pisinnus.] 
Q
[232] Quaestor a quaerendo dictus, quasi quaesitor. Quaestuosus. Querimoniosus. 
Querulus, quia querellam infert. [233] Quietus, quod sit ipse sibi animo 
securus, neminem tangens. 
R
[234] Religiosus ait Cicero (Deor. Nat. 2,72) a relegendo appellatus; qui 
retractat et tamquam relegit ea quae ad cultum diuinum pertineant. Hi sunt dicti 
religiosi ex relegendo, tamquam ex elegendo elegentes, ex diligendo diligentes, 
ex intellegendo intellegentes. [235] Rationator dictus uir magnus; quia de 
omnibus rebus, quas esse mirabiles constat, possunt reddere rationem. 
Retractator, repetitor; nam retractare est repetere quod omiseras. [236] 
Resipiscens, eo quod mentem quasi post insaniam recipit, aut quia resapit qui 
sapere desierat. Castigat enim se ipsum dementiae, et confirmat animum suum ad 
rectius uiuendum, cauens ne iterum corruat. [237] Repentinus, a repente. Repens 
autem et aduerbium et nomen potest esse. Robustus, fortis, ualidus; a 
fortitudine roboreae arboris appellatus. Rapidus, uelox pedibus. Raptor, eo quod 
corruptor. Inde et rapta eo quod corrupta. [238] Reus a re, de qua obnoxius est, 
et reatum a reo [est] nuncupatum. Reus maiestatis primum dictus qui aduersus 
rempublicam aliquid egisset, aut quicumque hostibus consensisset. Dictus autem 
reus maiestatis, quia maius est laedere patriam quam ciuem unum. Postea etiam et 
ii rei maiestatis dicti sunt qui aduersus maiestatem principis egisse 
uiderentur, uel qui leges inutiles reipublicae detulerant, uel utiles 
abrogauerant. [239] Rixosus a rictu canino dictus. Semper enim ad contradicendum 
paratus est, et iurgio delectatur, et prouocat contendentem. Rusticus dictus 
quod rus operetur, id est terram. 
S
[240] Sapiens dictus a sapore; quia sicut gustus aptus est ad discretionem 
saporis ciborum, sic sapiens ad dinoscentiam rerum atque causarum; quod 
unumquodque dinoscat, atque sensu ueritatis discernat. Cuius contrarius est 
insipiens, quod sit sine sapore, nec alicuius discretionis uel sensus. [241] 
Studiosus. Sanctus a ueteri consuetudine appellatus eo quod hi, qui purificari 
uolebant, sanguine hostiae tangebantur, et ex hoc sancti nomen acceperunt. [242] 
Sincerus, quasi sine corruptione, cui contrarius insincerus, uitiatus, 
corruptus. Supremus, summus, ab eo quod superemineat. Vnde et 'Supreme Pater' 
dicimus. [Suauis.] Sublimis ab altitudine uocatus honoris. Nam proprie sublime 
dicitur quod in alto est, ut (Virg. Aen. 1,259): 
Sublimemque feres ad sidera caeli. 
[243] Speciosus, ab specie uel aspectu; sicut formosus a forma. Sollers, quod 
sit sollicitus in arte et utilis. Sollers enim apud antiquos dicebatur, qui erat 
omni bona arte instructus. Terentius (Eun. 478): 
Adulescentem sollertem dabo. 
[244] Superstitiosos ait Cicero (Nat. Deor. 2,72) appellatos 'qui totos dies 
precabantur et inmolabant, ut sibi sui liberi superstites essent' Sollicitus, 
quia sollers et citus atque inrequietus. Sedulus familiare uerbum Terenti; hoc 
est sine dolo: alias adsiduus. [245] Sodales dicuntur qui ad symbolum conuenire 
consueuerunt, quasi suadentes. Ipsi et socii dicuntur propter periculi aut 
operis societatem, quasi in una caliga et in uno uestigio manentes. [246] 
Stultus, hebetior corde, sicut quidam ait (Afran. 416): 
Ego me esse stultum existimo: fatuum esse non opino, 
id est obtunsis quidem sensibus, non tamen nullis. Stultus est qui per stuporem 
non mouetur iniuria; saeuitiam enim perfert nec ultus est, nec ulla ignominia 
commouetur dolore. [247] Segnis, id est sine igni, ingenio carens. 'Se' autem 
sine significat, ut sedulus sine dolo. Securus, quasi sine cura; id est 
frigidus, per quod inutiles accipimus. [248] Stupidus, saepius stupens. Superbus 
dictus quia super uult uideri quam est; qui enim uult supergredi quod est, 
superbus est. [249] Susurro de sono locutionis appellatus, quia non in facie 
alicuius, sed in aure loquitur de altero detrahendo. [250] Seditiosus, qui 
dissensionem animorum facit et discordias gignit, quam Graeci DIASTASIN dicunt. 
Seuerus, quasi saeuus uerus; tenet enim sine pietate iustitiam. [251] Simulator 
dicitur a simulacro; gestat enim similitudinem eius, quae non est ipse. [252] 
Suasor [a suadendo quem uult decipere]. [Studiosus.] Scrupulosus, animi minuti 
et asperi. Scrupo est enim arena durior. Sacrilegus dicitur ab eo quod sacra 
legit, id est furatur. Sicarius uocatur quia ad perpetrandum scelus telis 
armatus est. Sica enim gladius est, a secando uocatus. [253] Scaeuus, sinister 
atque peruersus, APO TOU SKAIOU. Est enim pessimi et crudelis animi. Scenicus, 
qui in theatro agit. Theatrum enim scena est. Scorta, quod a Graecis quoque 
SKUTE uocabantur: quo defricantur pelles quibus corruptela fit. [254] Spurcus, 
quod sit inpurus. Scelerosus, sceleribus plenus; ut lapidosus locus et arenosus. 
Plus est autem scelerosus quam sceleratus. [255] Sator, seminator uel pater, a 
semine. Scurra, qui sectari quempiam solet cibi gratia. A sequendo igitur inde 
scurras appellatos. Idem assecla, a sequendo. Satelles, quod adhaereat alteri, 
siue a lateris custodia. [256] Suffectus, in loco alterius soppositus, quasi 
suffactus. Vnde et consulem suffectum dicimus eum qui pro alio substituitur. 
[257] Secundus, quia secus pedes: et tractus est sermo a sequentibus seruis 
pedisequis. Vnde et secunda fortuna dicitur, quod secundum nos est, id est prope 
nos. Inde et res secundae, id est prosperae. Secundae autem a sequendo sunt 
dictae. [258] Stipulator, promissor. Stipulare enim promittere est, ex uerbis 
iurisperitorum. [259] Sanus, a sanguine, quia sine pallore est. [260] [Sospes.] 
Subtilis ab extenuatione dictus. Sequester dicitur qui certantibus medius 
interuenit, qui apud Graecos O MESOS dicitur, apud quem pignera deponi solent. 
Quod uocabulum ob sequendo factum est, quod eius, qui electus sit, utraque pars 
fidem sequatur. [261] Sessilis, quod non uidetur stare, sed sedere. Surdus, a 
sordibus humoris aure conceptis; et quamuis multis casibus accidat, nomen tamen 
aeger ex praedicto uitio retinet. [262] Siccus, quod sit exsucatus; siue per 
antiphrasin, quod sit sine suco. Sepultus dictus est eo quod sit sine 
palpatione, uel sine pulsu, id est sine motu. [263] Saio ab exigendo dictus. 
Sutor a suendis pellibus nominatus. Subulcus, porcorum pastor; sicut bubulcus, a 
cura boum. 
T
[264] Tutor, qui pupillum tuetur, hoc est intuetur; de quo in consuetudine 
uulgari dicitur: 'Quid me mones? Et tutorem et paedagogum olim obrui' [265] 
Testes dici quod testamento adhiberi solent; sicut signatores, quod testamentum 
signent. [266] Tetricus, mons in Sabinis asperrimus. Vnde et tristes homines 
tetricos dicimus. Taciturnus, in tacendo diuturnus. [267] Trutinator, 
examinator, ex iudicii libra perpendens recta; translatione a trutina, quae est 
gemina ponderum lances. Tristis. [268] Tenax, nummi cupidior, quod teneat. 
Interdum et pertinax. [269] [Truculentus.] Toruus, terribilis, eo quod sit torto 
uultu et turbulento aspectu, ut: 'torua leaena,' et (Virg. Aen. 3,677): 
Cernimus adstantes nequiquam lumine toruo. 
[270] Turbidus, terribilis. Teter, ob obscura tenebrosaque uita. Teterrimus, pro 
fero nimium. Tetrum enim ueteres pro fero dixerunt, ut Ennius (Ann. 607): 
'tetros elephantos' Terribilis, quia terrorem habet et timetur. [271] 
Tergiuersator, quod animum quasi tergum uertat huc et illuc, nec [facile] qualis 
sit intellegitur. [272] Temulentus a temeto, id est uino, dictus. Timidus, quod 
timeat diu, id est sanguine; nam timor sanguinem gelat, qui coactus gignit 
timorem. [273] Turpis, quod sit informis et torpeat. 
V
[274] Vir, a uirtute. Vtilis, ab utendo bene sua, uel quod bene quid utere 
possit; sicut docilis, quod doceri possit. [275] Verus, a ueritate; hinc et 
uerax. Maior est ueritas quam uerus, quia non ueritas a uero, sed uerus a 
ueritate descendit. [276] Veridicus, quia uerum dicit et ueritatis adsertor est. 
Verecundus, quia uerum factum erubescit. [277] Venustus, pulcher, a uenis, id 
est sanguine. [Viridis, ui et suco plenus, quasi ui rudis.] [Viuens, uiuus.] 
Varius, quasi non unius uiae, sed incertae mixtaeque sententiae. Versutus, eo 
quod eius mens in quolibet actu ad quamlibet fraudem facile uertitur; unde et 
uersutia dicitur contorta sententia. [278] Plautus (Epid. 371): 
Versutior [est] quam rota figularis. 
[279] [Vilis, a uilla; nullius enim urbanitatis est.] Versipellis, eo quod in 
diuersa uultum et mentem uertat. Inde et uersutus et callidus. Violentus, quia 
uim infert. Vecors, mali cordis et malae conscientiae. [280] Vagus, quia sine 
uia. Vanus a Venere etymologiam trahit. Item uanus inanis, falsus, eo quod 
memoria euanescat. [281] Vesanus, non probe sanus. Vinolentus, qui et satis 
bibit et difficile inebriatur. Vexatus, id est portatus; ab eo quod est ueho, 
uecto, uexo, ut uexasse sit portasse. Veneficus, eo quod uenenum mortis causa 
parauit, aut praestitit, aut uendidit. [282] Vector, quasi uehitor. Est autem 
uector et qui uehit et qui uehitur. Venator, quasi uenabulator, a uenatione 
scilicet, quo bestias premit. Quattuor autem sunt uenatorum officia: 
uestigatores, indagatores, alatores, pressores. 

LIBER XI.

DE HOMINE ET PORTENTIS 
I. DE HOMINE ET PARTIBVS EIVS. [1] Natura dicta ab eo quod nasci aliquid faciat. 
Gignendi enim et faciendi potens est. Hanc quidam Deum esse dixerunt, a quo 
omnia creata sunt et existunt. [2] Genus a gignendo dictum, cui deriuatum nomen 
a terra, ex qua omnia gignuntur; GUE enim Graece terra dicitur. [3] Vita dicta 
propter uigorem, uel quod uim teneat nascendi atque crescendi. Vnde et arbores 
uitam habere dicuntur, quia gignuntur et crescunt. [4] Homo dictus, quia ex humo 
est factus, sicut [et] in Genesi dicitur (2,7): 'Et creauit Deus hominem de humo 
terrae.' Abusiue autem pronuntiatur ex utraque substantia totus homo, id est ex 
societate animae et corporis. Nam proprie homo ab humo. [5] Graeci autem hominem 
ANTHROPON appellauerunt, eo quod sursum spectet subleuatus ab humo ad 
contemplationem artificis sui. Quod Ouidius poeta designat, cum dicit (Metam. 
1,84): 
Pronaque cum spectant animalia cetera terram,
os homini sublime dedit caelumque uidere
iussit, et erectos ad sidera tollere uultus. 
Qui ideo erectus caelum aspicit, ut Deum quaerat, non ut terram intendat ueluti 
pecora, quae natura prona et uentri oboedientia finxit. [6] Duplex est autem 
homo: interior et exterior. Interior homo anima, [et] exterior homo corpus. [7] 
Anima autem a gentilibus nomen accepit, eo quod uentus sit. Vnde et Graece 
uentus ANEMOS dicitur, quod ore trahentes aerem uiuere uideamur: sed apertissime 
falsum est, quia multo prius gignitur anima quam concipi aer ore possit, quia 
iam in genetricis utero uiuit. [8] Non est igitur aer inima, quod putauerunt 
quidam qui non potuerunt incorpoream eius cogitare naturam. [9] Spiritum idem 
esse quod animam Euangelista pronuntiat dicens (Ioh. 10,18): 'Potestatem habeo 
ponendi animam meam, et rursus potestatem habeo sumendi eam.' De hac quoque ipsa 
Domini anima passionis tempore memoratus Euangelista ita protulit, dicens (Ioh. 
19,30): 'Et inclinato capite emisit spiritum.' [10] Quid est enim emittere 
spiritum nisi quod animam ponere? Sed anima dicta propter quod uiuit: spiritus 
autem uel pro spiritali natura, uel pro eo quod inspiret in corpore. [11] Item 
animum idem esse quod animam; sed anima uitae est, animus consilii. Vnde dicunt 
philosophi etiam sine animo uitam manere, et sine mente animam durare: unde et 
amentes. Nam mentem uocari, ut sciat: animum, ut uelit. [12] Mens autem uocata, 
quod emineat in anima, uel quod meminit. Vnde et inmemores amentes. Quapropter 
non anima, sed quod excellit in anima mens uocatur, tamquam caput eius uel 
oculus. Vnde et ipse homo secundum mentem imago Dei dicitur. Ita autem haec 
omnia adiunta sunt animae ut una res sit. Pro efficientiis enim causarum diuersa 
nomina sortita est anima. [13] Nam et memoria mens est, unde et inmemores 
amentes. Dum ergo uiuificat corpus, anima est: dum uult, animus est: dum scit, 
mens est: dum recolit, memoria est: dum rectum iudicat, ratio est: dum spirat, 
spiritus est: dum aliquid sentit, sensus est. Nam inde animus sensus dicitur pro 
his quae sentit, unde et sententia nomen accepit. [14] Corpus dictum eo quod 
corruptum perit. Solubile enim atque mortale est, et aliquando soluendum. [15] 
Caro autem a creando est appellata. Crementum enim semen est masculi, unde 
animalium et hominum corpora concipiuntur. Hinc et parentes creatores uocantur. 
[16] Caro autem ex quattuor elementis compacta est. Nam terra in carne est, aer 
in halitu, humor in sanguine, ignis in calore uitali. Habent enim in nobis 
elementa suam quaeque partem, cuius quid debetur conpage resoluta. [17] Caro 
autem et corpus diuersa significant. In carne semper corpus est, non semper 
corpore caro. Nam caro est quae uidit, idem et corpus. Corpus, quod non uidit, 
idem non caro. Nam corpus dici aut quod post uitam est mortuum, aut sine uita 
est conditum. Interdum et cum uita corpus, et non caro, ut herba et lignum. [18] 
Sensus corporis quinque sunt: uisus, auditus, odoratus, gustus et tactus. Ex 
quibus duo aperiuntur et clauduntur, duo semper patentes sunt. [19] Sensus 
dicti, quia per eos anima subtilissime totum corpus agitat uigore sentiendi. 
Vnde et praesentia nuncupantur, quod sint prae sensibus; sicut prae oculis, quae 
praesto sunt oculis. [20] Visus est qui a philosophis humor uitreus appellatur. 
Visum autem fier quidam adseuerant aut externa aetherea luce, aut interno 
spiritu lucido per tenues uias a cerebro uenientes, atque penetratis tunicis in 
aerem exeuntes, et tunc conmixtione similis materiae uisum dantes. [21] Visus 
dictus, quod uiuacior sit ceteris sensibus ac praestantior siue uelocior, 
ampliusque uigeat, quantum memoria inter cetera mentis officia. Vicinior est 
enim cerebro, unde omnia manant; ex quo fit ut ea quae ad alios pertinent 
sensus, 'uide' dicamus; ueluti cum dicimus: 'Vide quomodo sonat,' 'uide quomodo 
sapit,' sic et cetera. [22] Auditus appellatus, quod uoces auriat; hoc est aere 
uerberato suscipiat sonos. Odoratus quasi aeris odoris adtactus. Tacto enim aere 
sentitur. Sic et olfactus, quod odoribus adficiatur. Gustus a gutture dictus. 
[23] Tactus, eo quod pertractet et tangat et per omnia membra uigorem sensus 
aspergat. Nam tactu probamus quidquid ceteris sensibus iudicare non possumus. 
Duo autem genera tactus esse; nam aut extrinsecus uenit quod feriat, aut intus 
in ipso corpore oritur. [24] Vnicuique autem sensui propriam naturam datam. Nam 
quod uidendum est, oculis capitur, quod audiendum est, auribus: mollia et dura 
tactu aestimantur, sapor gustu, odor naribus ducitur. [25] Prima pars corporis 
caput; datumque illi hoc nomen eo quod sensus omnes et nerui inde initium 
capiant, atque ex eo omnis uigendi causa oriatur. Ibi enim omnes sensus 
apparent. Vnde ipsius animae, quae consulit corpori, quodammodo personam gerit. 
[26] Vertex est ea pars qua capilli capitis colliguntur, et in ua caesaries 
uertitur; unde et nuncupatur. [27] Caluaria ab ossibus caluis dicta, per 
defectionem; et neutraliter pronuntiatur. Obcipitium capitis pars posterior, 
quasi contra capitium, uel quod sit capiti retrorsum. [28] Capilli uocati quasi 
capitis pili, facti ut et decorem praestent et cerebrum aduersus frigus muniant 
atque a sole defendant. Pilos autem dictos a pelle, qua prodeunt; sicut el pilo 
dicitur a pila, ubi pigmentum contunditur. [29] Caesaries a caedendo uocata, 
ideoque tantum uirorum est. Virum enim tonsum decet, mulierem non decet. [30] 
Comae sunt proprie non caesi capilli, et est Graecus sermo. Nam comas Graeci 
caimos a secando nominant, unde et XEIREIN tondere [dicunt]. Inde et cirri 
uocantur, quod etiam idem Graeci MALLON uocant. [31] Crines proprie mulierum 
sunt. Dictae autem crines eo quod uittis discernantur. Vnde et discriminalia 
dicuntur, a quibus diuisae religantur. [32] Tempora sunt, quae caluariae dextra 
laeuaque subiacent. Quae ideo sic nuncupantur quia mouentur, ipsaque mobilitate 
quasi tempora quibusdam interuallis mutantur. [33] Facies dicta ab effigie. Ibi 
est enim tota figura hominis et uniuscuiusque personae cognitio. [34] Vultus 
uero dictus, eo quod per eum animi uoluntas ostenditur. Secundum uoluntatem enim 
in uarios motus mutatur, unde et differunt sibi utraque. Nam facies simpliciter 
accipitur de uniuscuiusque naturali aspectu; uultus autem animorum qualitatem 
significas. [35] Frons ab oculorum foraminibus nominata est. Haec imago quaedam 
animi mentis motum specie sua exprimit, dum uel laeta uel tristis est. [36] 
Oculi uocati, siue quia eos ciliorum tegmina occulant, ne qua incidentis 
iniuriae offensione laedantur, siue quia occultum lumen habeant, id est secretum 
uel intus positum. Hi inter omnes sensus uiciniores animae existunt. In oculis 
enim omne mentis indicium est, unde et animi perturbatio uel hilaritas in oculis 
apparet. Oculi autem idem et lumina. Et dicta lumina, quod ex eis lumen manat, 
uel quod ex initio sui clausam teneant lucem, aut extrinsecus acceptam uisui 
proponendo refundant. [37] Pupilla est medius punctus oculi, in quo uis est 
uidendi; ubi quia paruae imagines nobis uidentur, propterea pupillae 
appellantur. Nam paruuli pupilli dicuntur. Hanc plerique pupulam uocant: uocatur 
autem pupilla quod sit pura atque inpolluta, ut sunt puellae. Physici dicunt 
easdem pupillas, quas uidemus in oculis, morituros ante triduum non habere, 
quibus non uisis certa est desperatio. [38] Circulus uero, quo a pupilla albae 
partes oculi separantur discreta nigredine, corona dicitur, quod rotunditate sui 
ornet ambitum pupillae. [39] Palpebrae sunt sinus oculorum, a palpitatione 
dictae, quia semper mouentur. Concurrunt enim inuicem, ut assiduo motu reficiant 
obtutum. Munitae sunt autem uallo capillorum, ut [et] apertis oculis si quid 
inciderit repellatur, et somno coniuentibus tamquam inuoluti quiescant latentes. 
[40] In summitate autem palpebrarum locis, quibus se utraque clausa contingunt, 
extant adnati ordine seruato capilli tutelam oculis ministrantes, ne inruentes 
facile iniurias excipiant et ex eo noceantur, ut pulueris uel cuiusquam 
crassioris materiae arceant contactum, aut ipsum quoque aerem concidendo 
mitificent, quo tenuem atque serenum faciant uisum. [41] Lacrimas quidam a 
laceratione mentis putant dictas; alii existimant ideo quod Graeci DAKRUA 
uocant. [42] Cilia sunt tegmina quibus operiuntur oculi, et dicta cilia quod 
celent oculos tegantque tuta custodia. Supercilia dicta, quia superposita sunt 
ciliis; quae idcirco pilis uestita sunt ut oculis munimenta praetendant, et 
sudorem a capite defluentem depellant. Intercilium uero est medium illud inter 
supercilia quod sine pilis est. [43] Genae sunt inferiores oculorum partes, unde 
barbae inchoant. Nam Graece barbae. Hinc et genae, quod inde incipiant gigni 
barbae. [44] Malae sunt eminentes sub oculis partes ad protectionem eorum 
suppositae. Vocatae autem malae siue quod infra oculos prominent in 
rotunditatem, quam Graeci MULA appellant, siue quod sint supra maxillas. [45] 
Maxillae per diminutionem a malis; sicuti paxillus a palo, taxillus a talo. 
Mandibulae sunt maxillarum partes, ex quo et nomen factum. Barbam ueteres 
uocauerunt, quod uirorum sit, non mulierum. [46] Aurium inditum nomen a uocibus 
auriendis, unde et Vergilius (Aen. 4,359): 
Vocemque his auribus ausit. 
Aut quia uocem ipsam Graeci AUDEN uocant, ab auditu; per inmutationem enim 
litterae aures quasi audes nuncupatae sunt. Vox enim repercussa per anfractus 
earum sonum facit quo sensum excipiant audiendi. Pinnula summa pars auris, ab 
acumine dicta. Pinnum enim antiqui acutum dicebant, unde et bipinnis et pinna. 
[47] Nares idcirco nominantur quia per eas uel odor uel spiritus nare non 
desinit, siue quia nos odore admonent ut norimus aliquid ac sciamus. Vnde et e 
contra inscii ac rudes ignari dicuntur. Olfecisse enim scisse ueteres dicebant. 
Terentius (Adelph. 397): 
Ac non totis sex mensibus
prius olfecissent, quam ille quidquam coeperit. 
[48] Narium recta pars, propter quod aequaliter sit in longitudine et 
rotunditate porrecta, columna uocatur; extremitas eius pirula, a formula pomi 
piri; quae uero dextra laeuaque sunt, pinnulae, ab alarum similitudine: medium 
autem interfinium. [49] Os dictum, quod per ipsum quasi per ostium et cibos 
intus mittimus et sputum foris proicimus; uel quia inde ingrediuntur cibi, inde 
egrediuntu sermones. [50] Labia a lambendo nominata. Quod autem superius est, 
labium dicimus; quod inferius, eo quod grossior sit, labrum. Alii uirorum labra, 
mulierum labia dicunt. [51] Linguae a ligando cibo putat Varro nomen impositum. 
Alii, quod per articulatos sonos uerba ligat. Sicut enim plectrum cordis, ita 
lingua inliditur dentibus et uocalem efficit sonum. [52] Dentes Graeci ODONTES 
uocant, et inde in Latinum trahere nomen uidentur. Horum primi praecisores 
dicuntur, quia omne, quod accipitur, ipsi prius incidunt. Sequentes canini 
uocantur, quorum duo in dextra maxilla et duo in sinistra sunt. Et dicti canini 
quia ad similitudinem caninorum existunt, et canis ex ipsis ossa frangit, sicut 
et homo; ut quod non possunt priores praecidere, illis tradunt ut confrangant. 
Hos uulgus pro longitudine et rotunditate colomellos uocant. Vltimi sunt 
molares, qui concisa a prioribus atque confracta subigunt et molent atque 
inmassant; unde et molares uocati sunt. [53] Dentium autem numerum discernit 
qualitas sexus. Nam in uiris plures, in feminis pauciores existunt. [54] 
Gingiuae a gignendis dentibus nominatae. Factae sunt autem etiam ad decorem 
dentium, ne nudi horrori potius quam ornamento existerent. [55] Palatum nostrum 
sicut caelum est positum, et inde palatum a polo per deriuationem. Sed et Graeci 
similiter palatum OURANON appellant, eo quod pro sui concauitate caeli 
similitudinem habeat. [56] Fauces a fundendis uocibus nominatae, uel quod per 
eas famur uoces. Arteriae uocatae, siue quod per eas a pulmone aer, hoc est 
spiritus fertur, seu quod artis et angustis meatibus spiritum uitalem retineant, 
unde uocis sonos emittunt: qui soni uno modo sonarent, nisi linguae motus 
distantias uocis efficeret. [57] Toles Gallica lingua dicuntur, quas uulgo per 
diminutionem tusillas uocant, quae in faucibus turgescere solent. Mentum dictum, 
quod inde mandibulae oriantur, uel quod ibi iungantur. [58] Gurgulio a gutture 
nomen trahit, cuius meatus ad os et nares pertendit: habens uiam qua uox ad 
linguam transmittitur, ut possit uerba conlidere. Vnde et garrire dicimus. [59] 
Rumen proximum gurgulioni, quo cibus et potio deuoratur. Hinc bestiae, quae 
cibum reuocant ac remandunt, ruminare dicuntur. Sublinguium operculum 
gurgulionis, quasi parua lingua quae foramen linguae recludit operitue. [60] 
Collum dictum, quod sit rigidum et teres ut columna, baiulans caput et 
sustentans quasi capitolium: cuius anterior pars gula uocatur, posterior ceruix. 
[61] Ceruix autem uocata, quod per eam partem cerebrum ad medullam spinae 
dirigitur, quasi cerebri uia. Veteres autem plurali tantum numero ceruices 
dicebant: prius Hortensius ceruicem singulariter dixit. Ceruix autem numero 
singulari membrum ipsud significat: nam pluraliter contumaciam saepe demonstrat. 
Cicero in Verrinis (6, 110): 'Praetotem tu accuses? frange ceruices.' [62] Vmeri 
dicti, quasi armi, ad distinctionem hominis a pecudibus mutis, ut hi humeros, 
illi armos habere dicantur. Nam proprie armi quadrupedum sunt. Ola summi humeri 
pars posterior. [63] Brachia a fortitudine nominata: BARU enim Graece graue et 
forte significatur. In brachiis enim tori lacertorum sunt, et insigne musculorum 
robur existit. Hi sunt tori, id est musculi: et dicti tori, quod illic uiscera 
torta uideantur. [64] Cubitum dictum, quod ad cibos sumendos in ipso cubamus. 
Vlna secundum quosdam utriusque manus extensio est, secundum alias cubitus; quod 
magis uerum est, quia Graece OLENOS cubitus dicitur. [65] Alae subbrachia sunt 
appellatae, eo quod ex eis in modum alarum motus brachiorum inchoet; quas quidam 
ascillas uocant, quod ex his brachia celluntur, id est mouentur; unde et oscilla 
dicta ab eo quod his cillantur, hoc est moueantur, ora. Nam cillere est mouere. 
Has quidam subhircos uocant, propter quod in plerisque hominibus hircorum 
foetorem reddant. [66] Manus dicta, quod sit totius corporis munus. Ipsa enim 
cibum ori ministrat; ipsa operatur omnia atque dispensat; per eam accipimus et 
damus. Abusiue autem manus etiam ars uel artifex, unde et manupretium dicimus. 
[67] Dextra uocatur a dando, ipsa enim pignus pacis datur; ipsa fidei testis 
atque salutis adhibetur; et hoc est illud apud Tullium (Cat. 3,8): 'Fidem 
publicam iussu senatus dedi,' id est dextram. Vnde et Apostolus [(Galat. 2,9): 
'Dextras dederunt mihi.'] [68] Sinixtra autem uocata quasi sine dextra, siue 
quod rem fieri sinat. [69] A sinendo enim sinixtra est nuncupata. Palma est 
manus expansis digitis, sicut contractis pugnus. Pugnus autem a pugillo dictus, 
sicut palma ab expansis palmae ramis. [70] Digiti nuncupati, uel quia decem 
sunt, uel quia decenter iuncti existunt. Nam habent in se et numerum perfectum 
et ordinem decentissimum. Primus pollex uocatus, eo quod inter ceteros polleat 
uirtute et potestate. Secundus index et salutaris seu demonstratorius, quia eo 
fere salutamus uel ostendimus. [71] Tertius inpudicus, quod plerumque per eum 
probri insectatio exprimitur. Quartus anularis, eo quod in ipso anulus geritur. 
Idem et medicinalis, quod eo trita collyria a medicis colliguntur. Quintus 
auricularis, pro eo quod eo aurem scalpimus. [72] Vngulas ex Graeco uocamus: 
illi enim has ONUCHAS dicunt. Truncus media pars corporis a collo ad inguinem. 
De quo Nigidius (108): 'Caput collo uehitur, truncus sustinetur coxis et genibus 
cruribusque.' [73] Thorax a Graecis dicitur anterior pars trunci a collo usque 
ad stomachum, quam nos dicimus arcam eo quod ibi arcanum sit, id est secretum, 
quo ceteri arcentur. Vnde et arca et ara dicta, quasi res secretae. Cuius 
eminentes pulpae mamillae: inter quas pars illa ossea pectus dicitur, dextraque 
aut laeua costae. [74] Pectus uocatum, quod sit pexum inter eminentes mamillarum 
partes; unde et pectinem dici, quod pexos capillos faciat. Mamillae uocatae, 
quia rotundae sunt quasi malae, per diminutionem scilicet. [75] Papillae capita 
mammarum sunt, quas sugentes conprehendunt. Et dictae papillae, quod eas 
infantes quasi pappant, dum lac sugunt. Proinde mamilla est omnis eminentia 
uberis, papilla uero breue illud unde lac trahitur. [76] Vbera dicta, uel quia 
lacte uberta, uel quia uuida, humore scilicet lactis in more uuarum plena. [77] 
Lac uim nominis a colore trahit, quod sit albus liquor: LEUKOS enim Graece album 
dicunt: cuius natura ex sanguine commutatur. Nam post partum si quid sanguinis 
nondum fuerit uteri nutrimento consumptum, naturali meatu fluit in mammas, et 
earum uirtute albescens lactis accipit qualitatem. [78] Cutis est quae in 
corpore prima est, appellata quod ipsa corpori superposita incisionem prima 
patiatur: KUTIS enim Graece incisio dicitur. Idem et pellis, quod externas 
iniurias corporis tegendo pellat, pluuiasque et uentos solisque ardores 
perferat. [79] Pellis autem mox detracta: subacta iam corium dicitur. Corium 
autem per deriuationem caro appellauit, quod eo tegatur: sed hoc in brutis 
animalibus proprium. [80] Pori corporis Graeco nomine appellantur, qui Latine 
proprie spiramenta dicuntur, eo quod per eos uiuificus spiritus exterius 
ministretur. [81] Aruina est pinguedo cuti adhaerens. Pulpa est caro sine 
pinguedine, dicta quod palpitet: resilit enim saepe. Hanc plerique et uiscum 
uocant, propter quod glutinosa sit. [82] Membra sunt partes corporis. Artus, 
quibus conligantur membra, ab artando dicti. [83] Nerui Graeca deriuatione 
appellati, quos illi NEURA uocant. Alii Latine uocatos neruos putant, eo quod 
artuum coniunctiones inuicem his inhaereant. Maximam autem uirium substantiam 
neruos facere certissimun est: nam quanto fuerint densiores, tanto propensius 
augescere firmitatem. [84] Artus dicti, quod conligati inuicem neruis artentur, 
id est stringantur; quorum diminutiua sunt articuli. Nam artus dicimus membra 
maiora, ut brachia; articulos minora membra, ut digiti. [85] Conpago capita sunt 
ossuum, dicta eo quod sibi conpacta neruis uelut glutino quodam adhaereant. [86] 
Ossa sunt corporis solidamenta. In his enim positio omnis roburque subsistit. 
Ossa autem ab usto dicta, propter quod cremarentur ab antiquis; siue, ut alii 
putant, ab ore, eo quod ibi pateant. Nam ubique cute uisceribusque obtecta 
celantur. [87] Medulla appellata, quod madefaciant ossa; inrigant enim et 
confortant. Vertibula sunt summae ossum partes nodis crassioribus conglobatae, 
dictae ita eo quod ad inflexionem membrorum illa uertantur. [88] Cartilagines 
ossa mollia et sine medulla, quod genus auriculae et narium discrimen et 
costarum extremitates habent; siue opercula ossuum, quae mouentur. Et dictae 
cartilagines quod leni attritu carent dolorem dum flectuntur. [89] Costas 
appellari quidam putant quod ab ipsis interiora custodiantur, et tota mollities 
uentris uallata saluetur. [90] Latus, quia iacentibus nobis latet: est enim 
laeua pars corporis. Dextro autem lateri habilior motus est; laeuo fortior, et 
oneri ferendo adcommodatior. Vnde et laeua nuncupata, quod aptior sit ad 
leuandum aliquid et portandum. Ipsa enim gestat clipeum, ensem, pharetra et 
reliqua onera, ut expedita sit dextera ad agendum. [91] Dorsum est a ceruice 
usque ad renes. Dictum autem dorsum quod sit superficies durior corporis in 
modum saxi, fortis et ad portandum et ad perpetiendum. [92] Terga, quia in ea 
supini iacemus in terra, quod solus homo potest. Nam muta animalia tantum aut in 
uentre aut in latere iacent. Vnde et in animalibus terga abusiue dicuntur. [93] 
Scapula � Interscapilium spatium, quod inter scapulas est, unde et nominatum. 
[94] Palae sunt dorsi dextra laeuaque eminentia membra, dicta quod in luctando 
eas premimus; quod Graeci PALEN dicunt. [95] Spina est iunctura dorsi, dicta eo 
quod habeat radiolos acutos; cuius iuncturae spondilia appellantur propter 
partem cerebri, quae fertur per eos longo tractu ad ceteras corporis partes. 
[96] Sacra spina est ima perpetuae spinae, quam Graeci IERON OSTOUN uocant, 
quoniam primum infante concepto nascitur, ideoque ex hostia id primum a 
gentilibus diis suis dabatur, unde et sacra spina dicitur. [97] Renes ait Varro 
dictos quod riui ab his obsceni humoris nascantur. Nam uenae et medullae tenuem 
liquorem desudant in renibus, qui liquor rursus a renibus calore Venerio 
resolutus decurrit. [98] Lumbi ob libidinis lasciuiam dicti, quia in uiris causa 
corporeae uoluptatis in ipsis est, sicut in umbilico feminis. Vnde et ad Iob in 
exordio sermonis dictum est (38,3): 'Accinge sicut uir lumbos tuos': ut in his 
esset resistendi praeparatio, in quibus libidinis est usitata dominandi occasio. 
[99] Vmbilicus est medius locus corporis, dictus quod sit umbus iliorum. Vnde et 
umbo appellatur locus in medio clypei, a quo pendet. Ex eo enim infans in utero 
pendet, ex eo etiam et nutritur. [100] Ilium Graeco sermone appellatum, quod ibi 
nos obuoluamus. Graece enim �ilios� obuoluere dicitur. [101] Clunes uocatae, 
quod sint iuxta colum, quod est longao. Nates, quod in ipsis innitimur dum 
sedemus. Vnde et conglobata est in eis caro, ne prementis corporis mole ossa 
dolerent. [102] Genitalia corporis partes, ut nomen ipsud docet, gignendae 
sobolis acceperunt uocabulum, quod his procreatur et gignitur. Haec et pudenda 
pro uerecundia, siue a pube: unde et indumento operiuntur. Dicuntur autem ista 
et inhonesta, quia non habent eam speciem decoris sicut membra quae in promptu 
locata sunt. [103] Idem et ueretrum, quia uiri est tantum, siue quod ex eo uirus 
emittitur. Nam uirus proprie dicitur humor fluens a natura uiri. [104] Testiculi 
per diminutionem a testibus dicti, quorum numerus incipit a duobus. Hi semen 
calamo ministrant, quod ab spinae medulla et renes et lumbus suscipiunt ad 
gratiam procreandi. Fiscus est pellis in qua testiculi sunt. [105] Posteriora 
uero uocata, quod retro sunt et a uultu auersa, ne dum aluum purgamus 
inquinaremus aspectum. Meatus inde appellatus, quia per eum meant, id est 
egeruntur, stercora. [106] Femora dicta sunt, quod ea parte a femina sexus uiri 
discrepet. Sunt autem ab inguinibus usque ad genua. Femina autem per 
deriuationem femorum partes sunt, quibus in equitando tergis equorum adhaeremus. 
Vnde et proeliatores olim sub feminibus equos amisisse dicebantur. [107] Coxae 
quasi coniunctae axes; ipsis enim femora mouentur. Quarum concaua uertebra 
uocantur, quia in eis capita femorum uertuntur. Suffragines, quia subtus 
franguntur, id est flectuntur, non supra, sicut in brachiis. [108] Genua sunt 
commissiones femorum et crurum; et dicta genua eo quod in utero sint genis 
opposita. Cohaerent enim ibi sibi, et cognata sunt oculis, lacrimarum indicibus 
et misericordiae. Nam a genis genua dicuntur. [109] Denique conplicatum gigni 
formarique hominem, ita ut genua sursum sint, quibus oculi formantur, ut caui ac 
reconditi fiant. Ennius (inc. 14): 
Atque genua conprimit arta gena. 
Inde est quod homines dum ad genua se prosternunt, statim lacrimantur. Voluit 
enim eos natura uterum maternum rememorare, ubi quasi in tenebris consedebant 
antequam uenirent ad lucem. [110] Crura dicta, quia in his currimus et gressum 
facimus. Sunt autem sub genibus usque ad suras. Tibiae uocatae quasi tubae. Sunt 
enim et longitudine et specie similes. [111] Talus dictus a tolo. Nam tolus est 
eminens rotunditas: unde et fastigium templi rotundi tolus uocatur. Talus autem 
sub crura est, sub talo calcanei. [112] Pedes ex Graeca etymologia nomen sortiti 
sunt. Hos enim Graeci PODAS dicunt, qui alternis motibus solo fixi incedunt. 
[113] Plantae a planitie nuncupatae, quia non rotundae, ut in quadrupedibus, ne 
stare non possit bipes homo, sed planae atque longiores formatae sunt, ut 
stabile corpus efficerent. Sunt autem plantae anteriores partes, quae etiam de 
multis ossibus constant. [114] Calcis prima pars plantae: a callo illi nomen 
inpositum, quo terram calcamus; hinc et calcaneus. [115] Solum inferior pars 
pedis, dictum quia eo terrae uestigia inprimimus. Sed et solum dicitur omne quod 
aliquid sustinet, quasi solidum: unde et terra solum, quod cuncta sustineat; et 
solum pedis, quod totam corporis molem portat. [116] Viscera non tantum 
intestina dicimus, sed quidquid sub corio est, a uisco, quod est inter cutem et 
carnem. [117] Item uiscera uitalia, id est circumfusa cordis loca, quasi 
uiscora, eo quod ibi uita, id est anima, continetur. Item uiscera capita 
neruorum ex sanguine et neruis copulata. Item lacerti, siue mures, quia sic in 
singulis membris cordis loco sunt ut cor in media totius corporis parte, 
appellanturque a nomine similium animalium sub terra delitescentium. Nam inde 
musculi a murium similitudine: idem etiam et tori, quod illic uiscera torta 
uideantur. [118] Cor a Graeca appellatione deriuatum, quod illi KARDIAN dicunt, 
siue a cura. In eo enim omnis sollicitudo et scientiae causa manet. Qui ideo 
pulmoni uicinus est ut, cum ira accenditur, pulmonis humore temperetur. Huius 
duae arteriae sunt, e quibus sinistra plus sanguinem habet, dextra plus 
spiritum: unde et in dextro brachio pulsum inspicimus. [119] Praecordia sunt 
loca cordis uicina quibus sensus percipitur; et dicta praecordia eo quod ibi sit 
principium cordis et cogitationis. [120] Pulsus uocatus, quod palpitet; cuius 
indicio aut infirmitatem intellegimus aut salutem. Huius duplex est motus; aut 
simplex, aut conpositus. Simplex, qui ex uno saltu constat; conpositus, qui ex 
pluribus motibus inordinatus et inaequalis existit. Qui motus certa habent 
spatia; dactylicum percussum, quamdiu sine uitio sunt; si quando uero citatiores 
sunt, ut DORKADAZONTES, aut leniores, ut MURMIZONTES, mortis signa sunt. [121] 
Venae dictae, eo quod uiae sint natantis sanguinis, atque riui per corpus omne 
diuisi, quibus uniuersa membra inrigantur. [122] Sanguis ex Graeca etymologia 
nomen duxit, quod uegetetur et sustentetur et uiuat. Sanguis autem est dum in 
corpore est, effusus uero cruor dicitur. Nam cruor uocatus ab eo quod effusus 
decurrit, uel ab eo quod currendo corruat. Alii cruorem interpretantur sanguinem 
corruptum qui emittitur. Alii aiunt uocatum sanguinem quod suauis sit. Sanguis 
autem non est integer, nisi in iuuenibus. [123] Nam dicunt physici minui 
sanguinem per aetatem; unde et in senibus tremor est. Proprie autem sanguis 
animae possessio est: inde genas lacerare mulieres in luctu solent; inde et 
purpureae uestes et flores purpurei mortuis praebentur. [124] Pulmo ex Graeco 
trahit uocabulum. Graeci enim pulmonen PLEUMON uocant, eo quod cordis flabellum 
sit, in quo PLEUMA, id est spiritus inest, per quod et agitantur et mouentur; 
unde et pulmones uocati sunt. Nam Graece PLEUMA spiritus dicitur, qui flando et 
exagitando aerem amittit et recipit; a quo mouentur pulmones et palpitant et 
aperiendo se ut flatum capiant, stringendo, ut eiciant. [125] Est enim organus 
corporis. Iecur nomen habet eo quod ignis ibi habeat sedem, qui in cerebro 
subuolat. Inde ad oculos ceterosque sensus et membra diffunditur, et calore suo 
ad se sucum ex cibo tractum uertit in sanguinem, quem ad usum pascendi 
nutriendique singulis membris praebet. In iecore autem consistit uoluptas et 
concupiscentia iuxta eos qui de physicis disputant. [126] Fibrae iecoris sunt 
extremitates, sicut [et] extremae partes foliorum in intibis, siue quasi linguae 
eminentes. Dictas autem fibras quod apud gentiles in sacris ad Phoebi aras 
ferebantur ab ariolis, quibus oblatis atque subcensis responsa acciperent. [127] 
Splen dictum a supplemento ex contraria parte iecoris, ne uacua existeret: quem 
quidam etiam risus causa factum existimant. Nam splene ridemus, felle irascimur, 
corde sapimus, iecore amamus. Quibus quattuor elementis constantibus integrum 
est animal. [128] Fel appellatum, quod sit folliculum gestans humorem, qui 
uocatur bilis. Stomachus Graece os uocatur, eo quod ostium uentris sit, et ipse 
cibum excipiat atque in intestina transmittat. [129] Intestina dicuntur, eo quod 
corporis interiore parte cohibentur; quae idcirco longis nexibus in circulorum 
ordinata sunt modo, ut susceptas escas paulatim digerant, et superadditis cibis 
non inpediantur. [130] Omentum membranum, quod continet intestinorum maiorem 
partem, quod EPIPLOUN Graeci uocant. Disseptum intestinum, quod discernit 
uentrem et cetera intestina a pulmonibus, a corde. [131] Caecum intestinum, quod 
sit sine foramine et exitu; quem Graeci TUFLON EUTERON dicunt. Ieiuna tenue 
intestinum, unde et ieiunium dicitur. [132] Venter autem et aluus et uterus 
inter se differunt. Venter est qui acceptos cibos digerit, et apparet 
extrinsecus, pertinetque a pectore ad inguinem, et dictus uenter quod per totum 
corpus uitae alimenta transmittat. [133] Aluus est qui cibum recipit, et purgari 
solet. Sallustius (Hist. I, frag. 52): 'Simulans sibi aluum purgari.' Et uocatum 
aluum quod abluatur, id est purgetur: ex ipso enim sordes stercorum defluunt. 
[134] Vterum solae mulieres habent, in quo concipiunt, ad similitudinem 
cauliculi. Tamen auctores uterum pro utriusque libet sexus uentre plerumque 
ponunt, nec poetae tantummodo, sed et ceteri. [135] Vocatus autem uterus, quod 
duplex sit et ab utraque in duas se diuidat partes, quae in diuersum diffusae ac 
replexae circumplicantur in modum cornu arietis; uel quod interius inpleatur 
foetu. Hinc et uter, quod aliquid intrinsecus habuerit, membra et uiscera. [136] 
Aqualiculus autem proprie porci est; hinc ad uentrem translatio. Matrix dicitur, 
quod foetus in eo generetur: semen enim receptum confouet, confotum corporat, 
corporatum in membra distinguit. [137] Vulua uocata quasi ualua, id est ianua 
uentris, uel quod semen recipiat, uel quod ex ea foetus procedat. Vesica dicta, 
quia sicut uas aqua, ita de renibus urina collecta conpletur, et humore 
distenditur. Cuius usus in uolucribus non habetur. [138] Vrina autem dicta, siue 
quod urat, seu quia ex renibus egeritur. Cuius indicio et salus et aegritudo 
futura monstratur. Qui humor uulgo lotium dicitur, quod eo lota, id est munda, 
uestimenta efficiantur. [139] Semen est quod iactum sumitur aut a terra aut ab 
utero ad gignendum uel fructus uel foetus. Est enim liquor ex cibi et corporis 
decoctione factus ac diffusus per uenas atque medullas, qui inde desudatus in 
modum sentinae concrescit in renibus, eiectusque per coitum, et in utero 
mulieris susceptus calore quodammodo uiscerum et menstrualis sanguinis 
inrigatione formatur in corpore. [140] Menstrua superuacuus mulierum sanguis. 
Dicta autem menstrua a circuitu lunaris luminis, quo solet hoc uenire 
profluuium; luna enim Graece MENE dicitur. Haec et muliebria nuncupantur; nam 
mulier solum animal menstruale est. [141] Cuius cruoris contactu fruges non 
germinant, acescunt musta, moriuntur herbae, amittunt arbores fetus, ferrum 
rubigo corripit, nigrescunt aera. Si qui canes inde ederint, in rabiem 
efferuntur. Glutinum asphalti, quod nec ferro nec aquis dissoluitur, cruore ipso 
pollutum sponte dispergitur. [142] Post plurimos autem dies menstruos ideo semen 
non esse germinabile, quia iam non est menstrualis sanguis, a quo perfusum 
inrigetur. Tenue semen locis muliebribus non adhaerere; labitur enim nec habet 
uim adhaerendi. Similiter et crassum uim non habet gignendi, quia muliebri 
sanguini miscere se non potest propter nimiam sui spissitudinem. Hinc et 
steriles mares uel feminas fieri; uel per nimiam seminis uel sanguinis 
crassitudinem, uel propter nimiam raritatem. [143] Primum autem aiunt cor 
hominis fingi, quod in eo sit et uita omnis et sapientia; deinde quadragesimo 
die totum opus expleri; quod ex abortionibus, ut ferunt, collecta sunt. Alii 
foetus a capite sumere dicunt exordium. Vnde et in auium foetus primum oculos 
fingi in ouis uidemus. [144] Foetus autem nominatus, quod adhuc in utero 
foueatur. Cuius secundae dicuntur folliculus, qui simul cum infante nascitur 
continetque eum; dictus, quia et cum editur sequitur. [145] Nasci autem patribus 
similes aiunt, si paternum semen ualidius sit; matribus, si matris; hac ratione 
similes exprimi uultus: qui autem utriusque parentis figuram reddunt, aequaliter 
mixto paterno maternoque semine concipiuntur. Auorum proauorumque similes fieri, 
quia sicut in terra multa semina occulta, sic et in nobis semina celantur 
figuras parentum redditura. Ex paterno autem semine puellas nasci et ex materno 
pueros, quia omnis partus constat duplici semine, cuius pars maior cum inualuit 
occupat similitudinem sexus. [146] In corpore nostro quaedam tantum utilitatis 
causa facta sunt, ut uiscera: quaedam et utilitatis et decoris, ut sensus in 
facie, et in corpore manus ac pedes: quorum membrorum et utilitas magna est, et 
species decentissima. [147] Quaedam tantum decoris, ut mamillae in uiris, et in 
utroque sexu umbilicus. Quaedam discretionis, ut in uiris genitalia, barba 
promissa, pectus amplum; in mulieribus leues genae, et angustum pectus; ad 
concipiendos autem et portandos foetus renes et latera dilatata. Quod ad hominem 
et ad partes attinet corporis ex parte dictum est, nunc aetates eius subiungam. 
II. DE AETATIBVS HOMINVM. [1] Gradus aetatis sex sunt: infantia, pueritia, 
adolescentia, iuuentus, grauitas atque senectus. [2] Prima aetas infantia est 
pueri nascentis ad lucem, quae porrigitur in septem annis. [3] Secunda aetas 
pueritia, id est pura et necdum ad generandum apta, tendens usque ad 
quantumdecimum annum. [4] Tertia adolescentia ad gignendum adulta, quae 
porrigitur usque ad uiginti octo annos. [5] Quarta iuuentus firmissima aetatum 
omnium, finiens in quinquagesimo anno. [6] Quinta aetas senioris, id est 
grauitas, quae est declinatio a iuuentute in senectutem; nondum senectus sed iam 
nondum iuuentus, quia senioris aetas est, quam Graeci PRESBUTEN uocant. Nam 
senex apud Graecos non presbyter, sed GERON dicitur. Quae aetas a quinquagesimo 
anno incipiens septuagesimo terminatur. [7] Sexta aetas senectus, quae nullo 
annorum tempore finitur; sed post quinque illas aetates quantumcumque uitae est, 
senectuti deputatur. [8] Senium autem pars est ultima senectutis, dicta quod sit 
terminus sextae aetatis. In his igitur sex spatiis philosophi uitam 
discripserunt humanam, in quibus mutatur et currit et ad mortis terminum 
peruenit. Pergamus ergo breuiter per praedictos gradus aetatum, etymologias 
eorum in homine demonstrantes. [9] Infans dicitur homo primae aetatis; dictus 
autem infans quia adhuc fari nescit, id est loqui non potest. Nondum enim bene 
ordinatis dentibus minus est sermonis expressio. [10] Puer a puritate uocatus, 
quia purus est, et necdum lanuginem floremque genarum habens. Hi sunt ephebi, id 
est a Phoebo dicti, necdum [pronati] uiri, adolescentuli lenes. [11] Puer autem 
tribus modis dicitur, pro natiuitate, ut Esaias (9,6): 'Puer natus est nobis.' 
Pro aetate, ut octoennis, decennis. Vnde est illud: 
Iam puerile iugum tenera ceruice gerebat. 
Pro obsequio et fidei puritate, ut Dominus ad prophetam (Ierem. 1,7): 'Puer meus 
es tu, noli timere,' dum iam Ieremias longe pueritiae excessisset annos. [12] 
Puella est paruula, quasi pulla. Vnde et pupillos non pro condicione, sed pro 
aetate puerili uocamus. Pupilli autem dicti quasi in oculis, hoc est a 
parentibus orbi. Hi autem uere pupilli dicuntur quorum patres ante decesserunt 
quam ab his nomen acceperint. Ceteri orbi uocantur orphani, idem qui et pupilli; 
illud enim Graecum nomen est, hoc Latinum. Nam et in psalmo, ubi legitur 
(10,14): 'Pupillo tu eris adiutor,' Graecus habet ORFANO. [13] Puberes a pube, 
id est a pudenda corporis, nuncupati, quod haec loca tunc primum lanuginem 
ducunt. Quidam autem ex annis pubertatem existimant, id est eum puberem esse qui 
quattuordecim annos expleuerit, quamuis tardissime pubescat: certissimum autem 
puberem esse qui et ex habitu corporis pubertatem ostendit et generare iam 
possit. [14] Puerperae sunt, quae annis puerilibus pariunt. Vnde et Horatius (C. 
4,5,23): 
Laudatur primo prole puerpera [nato]. 
Et dictae puerperae uel quod primo partu grauantur, uel quod primum pueros 
pariunt. [15] Adolescens dictus, eo quod sit ad gignendum adultus, siue a 
crescere et augeri. [16] Iuuenis uocatus, quod iuuare posse incipit; ut in bubus 
iuuenci, cum a uitulis discesserint. Est enim iuuenis in ipso aetatis incremento 
positus, et ad auxilium praeparatus. Nam iuuare hominis est opus aliquod 
conferentis. Sicut autem trecesimus perfectae aetatis est annus in hominibus, 
ita in pecudibus ac iumentis tertius robustissimus. [17] Vir nuncupatus, quia 
maior in eo uis est quam in feminis: unde et uirtus nomen accepit; siue quod ui 
agat feminam. [18] Mulier uero a mollitie, tamquam mollier, detracta littera uel 
mutata, appellata est mulier. [19] Vtrique enim fortitudine et inbecillitate 
corporum separantur. Sed ideo uirtus maxima uiri, mulieris minor, ut patiens 
uiri esset; scilicet, ne feminis repugnantibus libido cogeret uiros aliud 
appetere aut in alium sexum proruere. [20] Dicitur igitur mulier secundum 
femineum sexum, non secundum corruptionem integritatis: et hoc ex lingua sacrae 
Scripturae. Nam Eua statim facta de latere uiri sui, nondum contacta a uiro, 
mulier appellata est, dicente Scriptura (Genes. 2,23): 'Et formauit eam in 
mulierem.' [21] Virgo a uiridiori aetate dicta est, sicut et uirga, sicut et 
uitula. Alias ab incorruptione, quasi uirago, quod ignoret femineam passionem. 
[22] Virago uocata, quia uirum agit, hoc est opera uirilia facit et masculini 
uigoris est. Antiqui enim fortes feminas ita uocabant. Virgo autem non recte 
uirago dicitur, si non uiri officio fungitur. Mulier uero si uirilia facit, 
recte uirago dicitur, ut Amazona. [23] Quae uero nunc femina, antiquitus uira 
uocabatur; sicut a seruo serua, sicut a famulo famula, ita a uiro uira. Hinc et 
uirginis nomen quidam putant. [24] Femina uero a partibus femorum dicta, ubi 
sexus species a uiro distinguitur. Alii Graeca etymologia feminam ab ignea ui 
dictam putant, quia uehementer concupiscit. Libidinosiores enim uiris feminas 
esse tam in mulieribus quam in animalibus. Vnde nimius amor apud antiquos 
femineus uocabatur. [25] Senior est adhuc uiridior. In sexto libro Ouidius (Met. 
12,464):: 
Senior, Inter iuuenemque senemque.: 
Terentius (Hec. 11): 
Quo iure sum us(us) adulescentior. 
[26] (Adulescentior) non utique magis adolescens, sed minus; ut senior minus 
sene, ubi comparatiuus gradus minus significat a positiuo. Ergo senior non 
satis, sicut iunior inter iuuenem, sicut pauperior intra ditem et pauperem. [27] 
Senes autem quidam dictos putant a sensus diminutione, eo quod iam per 
uetustatem desipiant. Nam physici dicunt stultos esse homines frigidioris 
sanguinis, prudentes calidi: unde et senes, in quibus iam friget, et pueri, in 
quibus necdum calet, minus sapiunt. Inde est quod conuenit sibi infantum aetas 
et senum: senes enim per nimian aetatem delirant; pueri per lasciuiam et 
infantiam ignorant quid agant. [28] Senex autem tantum masculini generis est, 
sicut anus feminini; nam anus dicitur sola mulier. Anus autem appellata a multis 
annis, quasi annosa. Nam si commune esset nomen, cur diceret Terentius (Eun. 
357): 'senem mulierem'? Hinc et uetula, quia uetusta. Sicut autem a sene 
senectus, ita ab anu anilitas nominata est. [29] Canities autem uocata a 
candore, quasi candities. Vnde est illud: 'florida iuuentus, lactea canities,' 
prout diceret candida. [30] Senectus autem multa secum et bona adfert et mala. 
Bona, quia nos ab inpotentissimis dominis liberat, uoluptatibus inponit modum, 
libidinis frangit impetus, auget sapientiam, dat maturiora consilia. Mala autem, 
quia senium miserrimum est debilitate et odio. 'Subeunt' enim (Virg. Georg. 
3,67) 'morbi tristisque senectus'. Nam duo sunt quibus minuuntur corporis uires, 
senectus et morbus. [31] Mors dicta, quod sit amara, uel a Marte, qui est 
effector mortium [siue mors a morsu hominis primi, quod uetitae arboris pomum 
mordens mortem incurrit]. [32] Tria sunt autem genera mortis: acerba, inmatura, 
naturalis. Acerba infantum, inmatura iuuenum, merita, id est naturalis, senum. 
[33] Mortuus autem ex qua parte orationis declinetur incertum est. Nam sicut ait 
Caesar, ab eo quod est morior in participio praeteriti temporis in 'tus' exire 
debuit, per unum scilicet U, non per duo. Nam ubi geminata est littera U, 
nominatiuus est, non participium, ut fatuus, arduus. Conuenienter itaque factum 
ut quemadmodum id, quod significat, non potest agendo, ita et ipsud nomen non 
possit loquendo declinari. Omnis autem mortuus aut funus est, aut cadauer. [34] 
Funus est, si sepeliatur. Et dictum funus a funibus accensis, quos ante feretrum 
papyris cera circumdatis ferebant. [35] Cadauer autem est, si insepultum iacet. 
Nam cadauer nominatum a cadendo, quia iam stare non potest. Quod dum portatur, 
exsequias dicimus: crematum reliquias: conditum iam sepultum. Corpus autem 
consuetudine dicitur, ut illud (Virg. Georg. 4,255): [36] Tum corpora luce 
carentum. Defunctus uocatus, quia conpleuit uitae officium. Nam dicimus functos 
officio, qui officia debita conpleuerunt; unde est et honoribus functus. Hinc 
ergo defunctus, quod ab officio sit uitae depositus, siue quod sit diem functus. 
[37] Sepultus autem dictus, eo quod iam sine pulsu et palpitatione est, id est 
sine motu. Sepelire autem est condere corpus. Nam humare obruere dicimus, hoc 
est humum inicere. 
III. DE PORTENTIS. [l] Portenta esse Varro ait quae contra naturam nata 
uidentur: sed non sunt contra naturam, quia diuina uoluntate fiunt, cum uoluntas 
Creatoris cuiusque conditae rei natura sit. Vnde et ipsi gentiles Deum modo 
Naturam, modo Deum appellant. [2] Portentum ergo fit non contra naturam, sed 
contra quam est nota natura. Portenta autem et ostenta, monstra atque prodigia 
ideo nuncupantur, quod portendere atque ostendere, monstrare ac praedicare 
aliqua futura uidentur. [3] Nam portenta dicta perhibent a portendendo, id est 
praeostendendo. Ostenta autem, quod ostendere quidquam futurum uideantur. 
Prodigia, quod porro dicant, id est futura praedicant. Monstra uero a monitu 
dicta, quod aliquid significando demonstrent, siue quod statim monstrent quid 
appareat; et hoc proprietatis est, abusione tamen scriptorum plerumque 
corrumpitur. [4] Quaedam autem portentorum creaciones in significationibus 
futuris constituta uidentur. Vult enim deus interdum uentura significare per 
aliqua nascentium noxia, sicut et per somnos et per oracula, qua praemoneat et 
significet quibusdam uel gentibus uel hominibus futuram cladem; quod plurimis 
etiam experimentis probatum est. [5] Xerxen quippe uulpis ex equa creata solui 
regnum portendit. Alexandro ex muliere monstrum creatum, quod superiores 
corporis partes hominis, sed mortuas habuerit, inferiores diuersarum bestiarum, 
sed uiuentes, significasse repentinam regis interfectionem: superuixerant enim 
deteriora melioribus. Sed haec monstra quae in significationibus dantur non diu 
uiuunt, sed continuo ut nata fuerint occidunt. [6] Inter portentum autem et 
portentuosum differt. Nam portenta sunt quae transfigurantur, sicut fertur in 
Vmbria mulierem peperisse serpentem. Vnde Lucanus (1,563): 
Matremque suus conterruit infans. 
Portentuosa uero leuem sumunt mutationem, exempli causa cum sex digitis nati. 
[7] Portenta igitur uel portentuosa existunt alia magnitudine totius corporis 
ultra communem hominum modum, quantus fuit Tityon in nouem iugeribus iacens, 
Homero testante: alia paruitate totius corporis, ut nani, uel quos Graeci 
Pygmaeos uocant, eo quod sint statura cubitales. Alii a magnitudine partium, 
ueluti capite informi, aut superfluis membrorum partibus, ut bicipites et 
trimani, uel cynodontes, quibus gemini procedunt dentes. [8] Alii a defectu 
partium, in quibus altera pars plurimum deficit ab altera, ut manus a manu, uel 
pes a pede. Alii a decisione, ut sine manu aut capite generata, quos Graeci 
steresios uocant. Alia praenumeria, quando solum caput aut crus nascitur. [9] 
Alia, quae in parte transfigurantur, sicut qui leonis habent uultum uel canis, 
uel taurinum caput aut corpus, ut ex Pasipha� memorant genitum Minotaurum; quod 
Graeci ETEROMORFIAN uocant. Alia, quae ex omni parte transfigurantur in alienae 
creationis portentum, ut ex muliere uitulum dicit historia generatum. Alia, quae 
sine transfiguratione mutationem habent locorum, ut oculos in pectore uel in 
fronte, aures supra tempora: uel sicut Aristoteles tradidit quendam in sinistra 
parte iecur, in dextera splen habuisse. [10] Alia secundum connaturationem, ut 
in alia manu digiti plures connaturati et cohaerentes reperiuntur, in alia 
minus, siue in pedibus. Alia secundum inmaturam et intemperatam creationem, 
sicut hi qui dentati nascuntur siue barbati uel cani. Alia conplexu plurimarum 
differentiarum, sicut illud quod praediximus (� 5) in Alexandro multiforme 
portentum. [11] Alia conmixtione generis, ut ANDROGUINOI et HERMAFRODITAI 
uocantur. Hermaphroditae autem nuncupati eo quod eis uterque sexus appareat. 
HERMES quippe apud Graecos masculus, AFRODITE femina nuncupatur. Hi dexteram 
mamillam uirilem, sinistram muliebrem habentes uicissim coeundo et gignunt et 
pariunt. [12] Sicut autem in singulis gentibus quaedam monstra sunt hominum, ita 
in uniuerso genere humano quaedam monstra sunt gentium, ut Gigantes, 
Cynocephali, Cyclopes, et cetera. [13] Gigantes dictos iuxta Graeci sermonis 
etymologiam, qui eos GUEGUENEIS existimant, id est terrigenas, eo quod eos 
fabulose parens terra inmensa mole et similes sibi genuerit. GUE enim terra 
appellatur: GUENOS genus; licet et terrae filios uulgus uocat: quorum genus 
incertum est. [14] Falso autem opinantur quidam inperiti de Scripturis sanctis 
praeuaricatores angelos cum filiabus hominum ante diluuium concubuisse, et 
exinde natos Gigantes, id est nimium grandes et fortes uiros, de quibus terra 
conpleta est. [15] Cynocephali appellantur eo quod canina capita habeant, 
quosque ipse latratus magis bestias quam homines confitetur. Hi in India 
nascuntur. [16] Cyclopes quoque eadem India gignit; et dictos Cyclopes eo quod 
unum habere oculum in fronte media perhibentur. Hi et AGRIOFAGUITAI dicuntur, 
propter quod solas ferarum carnes edunt. [17] Blemmyas in Libya credunt truncos 
sine capite nasci, et os et oculos habere in pectore. Alios sine ceruicibus 
gigni, oculos habentes in humeris. [18] In ultimo autem Orientis monstruosae 
gentium facies scribuntur. Aliae sine naribus, aequali totius oris planitie, 
informes habentes uultus. Aliae labro subteriori adeo prominenti ut in solis 
ardoribus totam ex eo faciem contegant dormientes. Aliis concreta ora esse, 
modico tantum foramine calamis auenarum pastus haurientes. Nonnulli sine linguis 
esse dicuntur, inuicem sermonis utentes nutum siue motum. [19] Panotios apud 
Scythiam esse ferunt, tam diffusa magnitudine aurium ut omne corpus ex eis 
contegant. PAN enim Graeco sermone omne, OTA aures dicuntur. [20] Artabatitae in 
Aethiopia proni, ut pecora, ambulare dicuntur: quadragesimum aeui annum nullus 
supergreditur. [21] Satyri homunciones sunt aduncis naribus; cornua in 
frontibus, et caprarum pedibus similes, qualem in solitudine Antonius sanctus 
uidit. Qui etiam interrogatus Dei seruo respondisse fertur dicens (Hieron. uit. 
Paul. erem. 8): 'Mortalis ego sum unus ex accolis heremi, quos uario delusa 
errore gentilitas Faunos Satyrosque colit.' [22] Dicuntur quidam et siluestres 
homines, quos nonnulli Faunos ficarios uocant. [23] Sciopodum gens fertur in 
Aethiopia singulis cruribus et celeritate mirabili: quos inde SKIOPODAS Graeci 
uocant, eo quod per aestum in terra resupini iacentes pedum suorum magnitudine 
adumbrentur. [24] Antipodes in Libya plantas uersas habent post crura et octonos 
digitos in plantis. [25] Hippopodes in Scythia sunt, humanam formam et equinos 
pedes habentes. [26] In India ferunt esse gentem quae MAKROBIOI nuncupantur, 
duodecim pedum staturam habentes. Est et gens ibi statura cubitalis, quos Graeci 
a cubito pygmaeos uocant, de qua supra diximus, (� 7). Hi montana Indiae tenent, 
quibus est uicinus oceanus. [27] Perhibent [et] in eadem India esse gentem 
feminarum quae quinquennes concipiunt, et octauum uitae annum non excedunt. [28] 
Dicuntur autem et alia hominum fabulosa portenta, quae non sunt, sed ficta in 
causis rerum interpretantur, ut Geryonem Hispaniae regem triplici forma 
proditum. Fuerunt enim tres fratres tantae concordiae ut in tribus corporibus 
quasi una anima esset. [29] Gorgones quoque meretrices crinitas serpentibus, 
quae aspicientes conuertebant in lapides, habentes unum oculum quem inuicem 
utebantur. Fuerunt autem tres sorores unius pulchritudinis, quasi unius oculi, 
quae ita spectatores suos stupescere faciebant ut uertere eos putarentur in 
lapides. [30] Sirenas tres fingunt fuisse ex parte uirgines, ex parte uolucres, 
habientes alas et ungulas: quarum una uoce, altera tibiis, tertia lyra canebant. 
Quae inlectos nauigantes sub cantu in naufragium trahebant. [31] Secundum 
ueritatem autem meretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam deducebant ad 
egestatem, his fictae sunt inferre naufragia. Alas autem habuisse et ungulas, 
quia amor et uolat et uulnerat. Quae inde in fluctibus conmorasse dicuntur, quia 
fluctus Venerem creauerunt. [32] Scyllam quoque ferunt feminam capitibus 
succinctam caninis, cum latratibus magnis, propter fretum Siculi maris, in quo 
nauigantes uerticibus in se concurrentium undarum exterriti latrari aestimant 
undas, quas sorbentis aestus uorago conlidit. [33] Fingunt et monstra quaedam 
inrationabilium animantium, ut Cerberum inferorum canem tria capita habentem, 
significantes per eum tres aetates per quas mors hominem deuorat, id est 
infantiam, iuuentutem et senectutem. Quem quidam ideo dictum Cerberum putant 
quasi KREOBOROS, id est carnem uorans. [34] Dicunt et Hydram serpentem cum nouem 
capitibus, quae Latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. 
Sed constat Hydram locum fuisse euomentem aquas, uastantem uicinam ciuitatem, in 
quo uno meatu clauso multi erumpebant. Quod Hercules uidens loca ipsa exussit, 
et sic aquae clausit meatus. [35] Nam hydra ab aqua dicta est. Huius mentionem 
facit Ambrosius in similitudinem haeresium, dicens (De fid. 1,4): 'Haeresis enim 
uelut quaedam hydra fabularum uulneribus suis creuit; et dum saepe reciditur, 
pullulauit igni debita incendioque peritura.' [36] Fingunt et Chimaeram 
triformem bestiam: ore leo, postremis partibus draco, media caprea. Quam quidam 
Physiologi non animal, sed Ciliciae montem esse aiunt, quibusdam locis leones et 
capreas nutrientem, quibusdam ardentem, quibusdam plenum serpentibus. Hunc 
Bellorophontes habitabilem fecit, unde Chimaeram dicitur occidisse. [37] 
Centauris autem species uocabulum indidit, id est hominem equo mixtum, quos 
quidam fuisse equites Thessalorum dicunt, sed pro eo quod discurrentes in bello 
uelut unum corpus equorum et hominum uiderentur, inde Centauros fictos 
adseruerunt. [38] Porro Minotaurum nomen sumpsisse ex tauro et homine, qualem 
bestiam dicunt fabulose in Labyrintho inclusam fuisse. De qua Ouidius (Art. Am. 
2,24): 
Sem ibouemque uirum, semiuirumque bouem. 
[39] Onocentaurum autem uocari eo quod media hominis specie, media asini esse 
dicatur; sicut et Hippocentauri, quod equorum hominumque in eis natura coniuncta 
fuisse putatur. 
IV. DE TRANSFORMATIS. [1] Scribuntur autem et quaedam monstruosae hominum 
transformationes et commutationes in bestiis, sicut de illa maga famosissima 
Circe, quae socios quoque Vlixis mutasse fertur in bestias: et de Arcadibus, qui 
sorte ducti transnatabant quoddam stagnum atque ibi conuertebantur in lupos. [2] 
Nam et Diomedis socios in uolucres fuisse conuersos non fabuloso mendacio, sed 
historica adfirmatione confirmant. Sed et quidam adserunt Strigas ex hominibus 
fieri. Ad multa enim latrocinia figurae sceleratorum mutantur, et siue magicis 
cantibus, siue herbarum ueneficio totis corporibus in feras transeunt. [3] 
Siquidem et per naturam pleraque mutationem recipiunt, et corrupta in diuersas 
species transformantur; sicut de uitulorum carnibus putridis apes, sicut de 
equis scarabei, de mulis locustae, de cancris scorpiones. Ouidius (Metam. 
15,369): Concaua litorei si demas brachia cancri, scorpio exibit, caudaque 
minabitur unca. 

LIBER XII.
 
DE ANIMALIBVS 
I. DE PECORIBVS ET IVMENTIS. [1] Omnibus animantibus Adam primum uocabula 
indidit, appellans unicuique nomen ex praesenti institutione iuxta condicionem 
naturae cui seruiret. [2] Gentes autem unicuique animalium ex propria lingua 
dederunt uocabula. Non autem secundum Latinam linguam atque Graecam aut 
quarumlibet gentium barbararum nomina illa inposuit Adam, sed illa lingua quae 
ante diluuium omnium una fuit, quae Hebraea nuncupatur. [3] Latine autem 
animalia siue animantia dicta, quod animentur uita et moueantur spiritu. [4] 
Quadrupedia uocata, quia quattuor pedibus gradiuntur: quae dum sint similia 
pecoribus, tamen sub cura humana non sunt; ut cerui, dammae, onagri, et cetera. 
Sed neque bestiae sunt, ut leones; neque iumenta, ut usus hominum iuuare 
possint. [5] Pecus dicimus omne quod humana lingua et effigie caret. Proprie 
autem pecorum nomen his animalibus adcommodari solet quae sunt aut ad uescendum 
apta, ut oues et sues; aut in usu hominum commoda, ut equi et boues. [6] Differt 
autem inter pecora et pecudes: nam ueteres communiter in significatione omnium 
animalium pecora dixerunt; pecudes autem tantum illa animalia quae eduntur, 
quasi pecuedes. Generaliter autem omne animal pecus a pascendo uocatum. [7] 
Iumenta nomina inde traxerunt, quod nostrum laborem uel onus suo adiutorio 
subuectando uel arando iuuent. Nam bos carpenta trahit, et durissimas terrae 
glebas uomere uertit; equus et asinus portant onera, et hominum in gradiendo 
laborem temperant. Vnde et iumenta appellantur ab eo quod iuuent homines: sunt 
enim magnarum uirium animalia. [8] Item quoque armenta, uel quod sint apta 
armis, id est bello; uel quod his in armis utimur. Alii armenta tantum boues 
intellegunt, ab arando, quasi aramenta [uel quod sint cornibus armata]. 
Discretio est autem inter armenta et greges: nam armenta equorum et boum sunt, 
greges uero caprarum et ouium. [9] Ouis molle pecus lanis, corpore inerme, animo 
placidum, ab oblatione dictum; eo quod apud ueteres [in] initio non tauri, sed 
oues in sacrificio mactarentur. Ex his quasdam bidentes uocant, eas quae inter 
octo dentes duos altiores habent, quas maxime gentiles in sacrificium 
offerebant. [10] Veruex uel a uiribus dictus, quod ceteris ouibus sit fortior; 
uel quod sit uir, id est masculus; uel quod uermem in capite habeat, quorum 
excitati pruritu inuicem se concutiunt, et pugnantes cum magno impetu feriunt. 
[11] Aries uel APO TOU AREOS, id est a Marte, uocatus: unde apud nos in gregibus 
masculi mares dicuntur: siue quod hoc pecus a gentilibus primum aris est 
immolatum. Aries, quod inponeretur aris. Vnde est illud (Sedul. 1,115): 
Aries mactatur ad aram. 
[12] Agnum quamquam et Graeci uocent APO TOU AGNOU, quasi pium, Latini autem 
ideo hoc nomen habere putant, eo quod prae ceteris animantibus matrem agnoscat; 
adeo ut etiam si in magno grege errauerit, statim balatu recognoscat uocem 
parentis. [13] Haedi ab edendo uocati. Parui enim pinguissimi sunt et saporis 
iucundi, unde [et edere, unde] et edulium uocatur. [14] Hircus lasciuum animal 
et petulcum et feruens semper ad coitum; cuius oculi ob libidine in transuersum 
aspiciunt, unde et nomen traxit. Nam hirqui sunt oculorum anguli secundum 
Suetonium (Prat. 171); cuius natura adeo calidissima est ut adamantem lapidem, 
quem nec ignis, nec ferri domare ualet materia, solus huius cruor dissoluat. 
Maiores hirci Cinyphii dicuntur a fluuio Cinyphe in Libya, ubi grandes 
nascuntur. [15] Capros et capras a carpendis uirgultis quidam dixerunt. Alii 
quod captent aspera. Nonnulli a crepitu crurum, unde eas crepas uocitatas; quae 
sunt agrestes caprae, quas Graeci pro eo quod acutissime uideant, id est 
OKSUDERKESTERON, DORKA appellauerunt. Morantur enim in excelsis montibus, et 
quamuis de longinquo, uident tamen omnes qui ueniunt. [16] Idem autem et 
capreae: idem ibices, quasi auices, eo quod ad instar auium ardua et excelsa 
teneant et in sublime inhabitent, ita ut de sublimitate uix humanis obtutibus 
pateant. [17] Vnde et meridiana pars ibices aues uocant, qui Nili fluentis 
inhabitant. Haec itaque animalia, ut diximus, in petris altissimis commorantur, 
et si quando ferarum uel hominum aduersitatem persenserint, de altissimis 
saxorum cacuminibus sese praecipitantes in suis [se] cornibus inlaesa 
suscipiunt. [18] Cerui dicti APO TON KERATON, id est a cornibus; KERATA enim 
Graece cornua dicuntur. Hi serpentium inimici cum se grauatos infirmitate 
persenserint, spiritu narium eos extrahunt de cauernis, et superata pernicie 
ueneni eorum pabulo reparantur. Dictamnum herbam ipsi prodiderunt; nam eo pasti 
excutiunt acceptas sagittas. Mirantur autem sibilum fistularum. [19] Erectis 
auribus acute audiunt, summissis nihil. Si quando inmensa flumina uel maria 
transnatant, capita clunibus praecedentium superponunt sibique inuicem 
succedentes nullum laborem ponderis sentiunt. [20] Tragelaphi a Graecis 
nominati, qui quum eadem specie sint ut cerui, uillosos tamen habent armos ut 
hirci, et menta promissis hirta barbis, qui non alibi sunt quam circa Phasidem. 
[21] Hinnuli filii sunt ceruorum [ab innuere dicti, quia ad nutum matris 
absconduntur]. [22] Dammula uocata, quod de manu effugiat: timidum animal et 
inbelle; de quo Martialis (13,94): 
Dente timetur aper, defendunt cornua ccruum;
inbelles damae quid nisi praeda sumus? 
[23] Lepus, leuipes, quia uelociter currit. Vnde et Graece pro cursu LAGOS 
dicitur; uelox est enim animal et satis timidum. [24] Cuniculi genus agrestium 
animalium dicti quasi caniculi, eo quod canum indagine capiantur uel excludantur 
ab speluncis. [25] Sus dicta, quod pascua subigat, id est terra subacta escas 
inquirat. Verres, quod grandes habeat uires. Porcus, quasi spurcus. Ingurgitat 
enim se caeno, luto inmergit, limo inlinit. Horatius (Epist. 1,2,26): 
Et amica luto sus. 
[26] Hinc etiam spurcitiam uel spurios nuncupatos. Porcorum pilos setas uocamus, 
et setas a sue dictas: a quibus et sutores uocantur, quod ex setis suant, id est 
consuant, pelles. [27] Aper a feritate uocatus, ablata F littera et subrogata P. 
Vnde et apud Graecos SUAGROS, id est ferus, dicitur. Omne enim, quod ferum est 
et inmite, abusiue agreste uocamus. [28] Iuuencus dictus, quod iuuare incipiat 
hominum usus in colenda terra, uel quia apud gentiles Ioui semper ubique 
inuencus inmolabatur, numquam taurus. Nam in uictimis etiam aetas 
considerabatur. Taurus Graecum nomen est, sicut et hos. [29] Indicis tauris 
color fuluus est, uolucris pernicitas, pilis in contrarium uersis; caput 
circumflectunt flexibilitate qua uolunt; tergi duritia omne telum respuunt 
inmiti feritate. [30] Bouem Graeci BOUN dicunt. Hunc Latini trionem uocant, eo 
quod terram terat, quasi terionem. Naeuius (trag. 62): 
Trionum hic moderator rusticus. 
Cuius latitudo pellium a mento ad crura palearia dicuntur, a pelle ipsa, quasi 
pellearia; quod est generositatis in boue signum. Boum in sociis eximia pietas; 
nam alter alterum inquirit, cum quo ducere collo aratra consueuit, et frequenti 
mugitu pium testatur affectum si forte defecerit. [31] Vacca dicta, quasi 
boacca. Est enim ex qualitate mobilium nominum, sicut leo leaena, draco 
dracaena. [32] Vitulus et uitula a uiriditate uocati sunt, id est aetate uiridi, 
sicut uirgo. Vitulam ergo paruam esse et nondum enixam: nam enixa iuuenca est 
aut uacca. [33] Bubali uocati per deriuationem, quod sint similes boum; adeo 
indomiti ut prae feritate iugum ceruicibus non recipiant. [34] Hos Africa 
procreat. Vri agrestes boues sunt in Germania, habentes cornua in tantum 
protensa ut regiis mensis insigni capacitate ex eis gerulae fiant. [Dicti uri 
APO TON OREON, id est a montibus.] [35] Camelis causa nomen dedit, siue quod 
quando onerantur, ut breuiores et humiles fiant, accubant, quia Graeci CHAMAI 
humile et breue dicunt; siue quia curuus est dorso. KAMOUR enim uerbo Graeco 
curuum significat. Hos licet et aliae regiones mittant, sed Arabia plurimos. 
Differunt autem sibi; nam Arabici bina tubera in dorso habent, reliquarum 
regionum singula. [36] Dromeda genus camelorum est, minoris quidem staturae, sed 
uelocioris. Vnde et nomen habet; nam DROMOS Graece cursus et uelocitas 
appellatur. Centum enim et amplius milia uno die pergere solet. Quod animal, 
sicut bos et ouis et camelus, ruminat. [37] Ruminatio autem dicta [est] a ruma, 
eminente gutturis parte, per quam dimissus cibus a certis reuocatur animalibus. 
[38] Asinus et asellus a sedendo dictus, quasi asedus: sed hoc nomen, quod magis 
equis conueniebat, ideo hoc animal sumpsit quia priusquam equos caperent 
homines, huic praesidere coeperunt. Animal quippe tardum et nulla ratione 
renitens, statim ut uoluit sibi homo substrauit. [39] Onager interpretatur 
asinus ferus. ONON quippe Graeci asinum uocant: AGRION ferum. Hos Africa habet 
magnos et indomitos et in deserto uagantes. Singuli autem feminarum gregibus 
praesunt. Nascentibus masculis zelant et testiculos eorum morsu detruncant, quod 
cauentes matres eos in secretis locis occultant. [40] Asinos Arcadicos dictos, 
eo quod ab Arcadia primum uecti sunt magni et alti. Minor autem asellus agro 
plus necessarius est, quia et laborem tolerat et neglegentiam propemodum non 
recusat. [41] Equi dicti, eo quod quando quadrigis iungebantur, aequabantur, 
paresque forma et similes cursu copulabantur. [42] Caballus antea cabo dictus, 
propter quod gradiens ungula inpressa terram concauet, quod reliqua animalia non 
habent. [43] Inde et sonipes, quod pedibus sonat. Viuacitas equorum multa: 
exultant enim in campis; odorantur bellum; excitantur sono tubae ad proelium; 
uoce accensi ad cursum prouocantur; dolent cum uicti fuerint; exultant cum 
uicerint. Quidam hostes in bello sentiunt, adeo ut aduersarios morsu petant: 
aliqui etiam proprios dominos recognoscunt, obliti mansuetudinis si mutentur; 
aliqui praeter dominum dorso nullum recipiunt: interfectis uel morientibus 
dominis multi lacrimas fundunt. Solum enim equum propter hominem lacrimare et 
doloris affectum sentire. Vnde [et] in Centauris equorum et hominum natura 
permixta est. [44] Solent etiam ex equorum uel maestitia uel alacritate euentum 
futurum dimicaturi colligere. Aetas longaeua equis Persicis, Hunnicis, Epirotis 
ac Siculis in annis ultra quinquaginta, breuior autem Hispanis ac Numidis et 
Gallicis frequens opinio est. [45] In generosis equis, ut aiunt ueteres, 
quattuor spectantur: forma, pulchritudo, meritum atque color. Forma, ut sit 
ualidum corpus et solidum, robori conueniens altitudo, latus longum, substrictus 
maxime et rotundi clunis, pectus late patens, corpus omne musculorum densitate 
nodosum, pes siccus et cornu concauo solidatus. [46] Pulchritudo, ut sit exiguum 
caput et siccum, pelle prope ossibus adhaerente, aures breues et argutae, oculi 
magni, nares patulae, erecta ceruix, coma densa et cauda, ungularum soliditatis 
fixa rotunditas. [47] Meritum, ut sit animo audax, pedibus alacer, trementibus 
membris, quod est fortitudinis indicium: quique ex summa quiete facile 
concitetur, uel excitata festinatione non difficile teneatur. Motus autem equi 
in auribus intellegitur, uirtus in membris trementibus. [48] Color hic praecipue 
spectandus: badius, aureus, roseus, myrteus, ceruinus, giluus, glaucus, 
scutulatus, canus, candidus, albus, guttatus, niger. Sequenti autem ordine, 
uarius ex nigro badioque distinctus; reliquus uarius color uel cinereus 
deterrimus. [49] Badium autem antiqui uadium dicebant, quod inter cetera 
animalia fortius uadat. Ipse est et spadix, quem phoenicatum uocant: et dictus 
spadix a colore palmae, quam Siculi spadicam uocant. [50] Glaucus uero est 
ueluti pictos oculos habens et quodam splendore perfusos. Nam glaucum ueteres 
dixerunt. Giluus autem melinus color est subalbidus. Guttatus, albus nigris 
interuenientibus punctis. [51] Candidus autem et albus inuicem sibi differunt. 
Nam albus cum quodam pallore est: candidus uero niueus et pura luce perfusus. 
Canus dictus, quia ex candido colore et nigro est. Scutulatus uocatus propter 
orbes, quos habent candidos inter purpuras. [52] Varius, quod uias habeat 
colorum inparium. Qui autem albos tantum pedes habent, petili appellantur; qui 
frontem albam, calidi. [53] Ceruinus est quem uulgo guaranen dicunt. Aeranen 
idem uulgus uocat, quod in modum aerei sit coloris. Myrteus autem est pressus in 
purpura. [54] Dosina autem dictus, quod sit color eius de asino: idem et 
cinereus. Sunt autem hi de agresti genere orti, quos equiferos dicimus, et 
proinde ad urbanam dignitatem transire non possunt. [55] Mauron niger est; 
nigrum enim Graeci MAURON uocant. Mannus uero equus breuior [est], quem uulgo 
brunicum uocant. Veredos antiqui dixerunt, quod ueherent redas, id est ducerent; 
uel quod uias publicas currant, per quas et redas ire solitum erat. [56] Equorum 
tria sunt genera: unum generosum, proeliis et oneribus aptum; alterum uulgare 
atque gregarium ad uehendum, non ad equitandum aptum; tertium ex permixtione 
diuersi generis ortum, quod etiam dicitur bigenerum quia ex diuersis nascitur, 
ut mulus. [57] Mulus autem a Graeco tractum uocabulum habet. Graece enim hoc uel 
quod iugo pistorum subactus tardas molendo ducat in gyro molas. Iudaei asserunt 
quod Ana abnepos Esau equarum greges ab asinis in deserto ipse fecerit primus 
ascendi, ut mulorum inde noua contra naturam animalia nascerentur. Onagros 
quoque ad hoc admissos esse ad asinas: et ipsum istiusmodi repperisse 
concubitum, ut uelocissimi ex his asini nascerentur. [58] Industria quippe 
humana diuersum animal in coitu coegit, sicque adulterina commixtione genus 
aliud repperit; sicut et Iacob contra naturam colorum similitudines procurauit. 
Nam tales foetus oues illius concipiebant, quales umbras arietum desuper 
ascendentium in aquarum speculo contemplabantur. [59] Denique et hoc ipsud in 
equarum gregibus fieri fertur, ut generosos obiciant equos uisibus 
concipientium, quo eorum similes concipere et creare possint. Nam et columbarum 
dilectores depictas ponunt pulcherrimas columbas isdem locis, quibus illae 
uersantur, quo rapiente uisu similes generent. [60] Inde est quod quidam 
grauidas mulieres iubent nullos intueri turpissimos animalium uultus, ut 
cynocephalos et simios, ne uisibus occurrentes similes foetus pariant. Hanc enim 
feminarum esse naturam ut quales perspexerint siue mente conceperint in extremo 
uoluptatis aestu, dum concipiunt, talem et sobolem procreent. Etenim animal in 
usu Venerio formas extrinsecus intus transmittit, eorumque satiata typis rapit 
species eorum in propriam qualitatem. In animantibus bigenera dicuntur quae ex 
diuersis nascuntur, ut mulus ex equa et asino; burdo ex equo et asina; hybridae 
ex apris et porcis; tityrus ex oue et hirco; musmo ex capra et ariete. Est autem 
dux gregis. 
II. DE BESTIIS. [1] Bestiarum uocabulum proprie conuenit leonibus, pardis, 
tigribus, lupis et uulpibus canibusque et simiis ac ceteris, quae uel ore uel 
unguibus saeuiunt, exceptis serpentibus. Bestiae dictae a ui, qua saeuiunt. [2] 
Ferae appellatae, eo quod naturali utuntur libertate et desiderio suo ferantur. 
Sunt enim liberae eorum uoluntates, et huc atque illuc uagantur et quo animus 
duxerit, eo feruntur. [3] Leonis uocabulum ex Graeca origine inflexum est in 
Latinum. Graece enim LEON uocatur; et est nomen nothum, quia ex parte corruptum. 
Leaena uero totum Graecum est, sicut et dracaena. Vt autem leaena lea dicatur 
usurpatum est a poetis. Leo autem Graece, Latine rex interpretatur, eo quod 
princeps sit omnium bestiarum. Cuius genus trifarium dicitur. [4] E quibus 
breues et iuba crispa inbelles sunt; longi et coma simplici acres. Animos eorum 
frons et cauda indicat. Virtus eorum in pectore; firmitas in capite. Septi a 
uenatoribus terram contuentur, qno minus conspectis uenabulis terreantur. 
Rotarum timent strepitus, sed ignes magis. [5] Cum dormierint, uigilant oculi; 
cum ambulant, cauda sua cooperiunt uestigia sua, ne eos uenator inueniat. Cum 
genuerint catulum, tribus diebus et tribus noctibus catulus dormire fertur; tunc 
deinde patris fremitu uel rugitu ueluti tremefactus cubilis locus suscitare 
dicitur catulum dormientem. [6] Circa hominem leonum natura est ut nisi laesi 
nequeant irasci. Patet enim eorum misericordia exemplis assiduis. Prostratis 
enim parcunt; captiuos obuios repatriare permittunt; hominem non nisi in magna 
fame interimunt. De quibus Lucretius (5,1035): 
Scymnique leonum. 
[7] Tigris uocata propter uolucrem fugam; ita enim nominant Persae et Medi 
sagittam. Est enim bestia uariis distincta maculis, uirtute et uelocitate 
mirabilis; ex cuius nomine flumen Tigris appellatur, quod is rapidissimus sit 
omnium fluuiorum. Has magis Hyrcania gignit. [8] Panther dictus, siue quod 
omnium animalium sit amicus, excepto dracone, siue quia et sui generis societate 
gaudet et ad eandem similitudinem quicquid accipit reddit. PAN enim Graece omne 
dicitur. Bestia minutis orbiculis superpicta, ita ut oculatis ex fuluo circulis, 
nigra uel alba distinguatur uarietate. [9] Haec semel omnino parturit; cuius 
causae ratio manifesta est. Nam cum in utero matris coaluere catuli maturisque 
ad nascendum uiribus pollent, odiunt temporum moras; itaque oneratam foetibus 
uuluam tamquam obstantem partui unguibus lacerant: effundit illa partum, seu 
potius dimittit, dolore cogente. Ita postea corruptis et cicatricosis sedibus 
genitale semen infusum non haeret acceptum, sed inritum resilit. Nam Plinius (N. 
H. 8,43) dicit animalia cum acutis unguibus frequentur parere non posse; 
uitiantur enim intrinsecus se mouentibus catulis. [10] Pardus secundus post 
pantherem est, genus uarium ac uelocissimum et praeceps ad sanguinem. Saltu enim 
ad mortem ruit. [11] Leopardus ex adulterio leaenae et pardi nascitur, et 
tertiam originem efficit; sicut et Plinius in Naturali Historia (8,42) dicit, 
leonem cum parda, aut pardum cum leaena concumbere et ex utroque coitu degeneres 
partus creari, ut mulus et burdo. [12] Rhinoceron a Graecis uocatus. Latine 
interpretatur in nare cornu. Idem et monoceron, id est unicornus, eo quod unum 
cornu in media fronte habeat pedum quattuor ita acutum et ualidum ut quidquid 
inpetierit, aut uentilet aut perforet. Nam et cum elephantis saepe certamen 
habet, et in uentre uulneratum prosternit. [13] Tantae autem esse fortitudinis 
ut nulla uenantium uirtute capiatur; sed, sicut asserunt qui naturas animalium 
scripserunt, uirgo puella praeponitur, quae uenienti sinum aperit, in quo ille 
omni ferocitate deposita caput ponit, sicque soporatus uelut inermis capitur. 
[14] Elephantum Graeci a magnitudine corporis uocatum putant, quod formam montis 
praeferat; Graece enim mons LOFOS dicitur. Apud Indos autem a uoce barro 
uocatur; unde et uox eius barritus, et dentes ebur. Rostrum autem proboscida 
dicitur, quoniam illo pabulum ori admouet; et est angui similis, uallo munitus 
eburno. [15] Hos boues Lucas dictos ab antiquis Romanis: boues, quia nullum 
animal grandius uidebant: Lucas, quia in Lucania illos primus Pyrrhus in proelio 
obiecit Romanis. Nam hoc genus animantis in rebus bellicis aptum est; in eis 
enim Persae et Indi ligneis turribus conlocatis, tamquam de muro iaculis 
dimicant. Intellectu autein et memoria multa uigent. [16] Gregatim incedunt; 
motu, quo ualent, salutant; murem fugiunt; auersi coeunt; quando autem 
parturiunt, in aquis uel insulis dimittunt fetus propter dracones, quia inimici 
sunt et ab eis inplicati necantur; biennio autem portant fetus, nec amplius quam 
semel gignunt nec plures, sed tantum unum; uiuunt [autem] annos trecentos. Apud 
solam Africam et Indiam elephanti prius nascebantur; nunc sola eos India gignit. 
[17] Grypes uocatur, quod sit animal pinnatum et quadrupes. Hoc genus ferarum in 
Hyperboreis nascitur montibus. Omni parte corporis leones sunt; alis et facie 
aquilis similes; equis uehementer infesti. Nam et homines uisos discerpunt. [18] 
Chamaeleon non habet unum colorem, sed diuersa est uarietate consparsus, ut 
pardus. Dictus autem ita � Huius chamaeleontis corpusculum ad colores quos uidet 
facillima conuersione uariatur, quod aliorum animalium non est ita ad 
conuersionem facilis corpulentia. [19] Camelopardus dictus, quod dum sit ut 
pardus albis maculis superaspersus, collo equo similis, pedibus bubulis, capite 
tamen camelo est similis. Hunc Aethiopia gignit. [20] Lyncis dictus, quia in 
luporum genere numeratur; bestia maculis terga distincta ut pardus, sed similis 
lupo: unde et ille LUKOS, iste lyncis. Huius urinam conuertere in duritiam 
pretiosi lapidis dicunt, qui lyncurius appellatur, quod et ipsas lynces sentire 
hoc documento probatur. Nam egestum liquorem harenis, in quantum potuerint, 
contegunt, inuidia quadam naturae ne talis egestio transeat in usum humanum. 
Lynces dicit Plinius Secundus (cf. N. H. 8,43) extra unum non admittere fetum. 
[21] Castores a castrando dicti sunt. Nam testiculi eorum apti sunt 
medicaminibus, propter quos cum praesenserint uenatorem, ipsi se castrant et 
morsibus uires suas amputant. De quibus Cicero in Scauriana (2,7): 'Redimunt se 
ea parte corporis, propter quod maxime expetuntur.' Iuuenalis (12,34): 
Qui se
eunuchum ipse facit, cupiens euadere damno
testiculi. 
[22] Ipsi sunt et fibri, qui etiam Pontici canes uocantur. Vrsus fertur dictus 
quod ore suo formet fetus, quasi orsus. Nam aiunt eos informes generare partus, 
et carnem quandam nasci quam mater lambendo in membra conponit. Vnde est illud: 
Sic format lingua fetum cum protulit ursa. 
Sed hoc inmaturitas partus facit: denique tricesimo die generat. Vnde euenit ut 
praecipitata fecunditas informes procreet. Vrsorum caput inualidum; uis maxima 
in brachiis et lumbis; unde interdum erecti insistunt. [23] Lupus Graeca 
deriuatione in linguam nostram transfertur. Lupos enim illi LUKOUS dicunt: LUKOS 
autem Graece a moribus appellatur, quod rabie rapacitatis quaequae inuenerit 
trucidet. Alii lupos uocatos aiunt quasi leopos, quod quasi leonis, ita sit illi 
uirtus in pedibus; unde et quidquid pede presserit non uiuit. [24] Rapax autem 
bestia et cruoris appetens; de quo rustici aiunt uocem hominem perdere, si eum 
lupus prior uiderit. Vnde et subito tacenti dicitur: 'Lupus in fabula.' Certe si 
se praeuisum senserit, deponit feritatis audaciam. Lupi toto anno non amplius 
dies duodecim coeunt; famem diu portant, et post longa ieiunia multum deuorant. 
Lupos Aethiopia mittit ceruice iubatos, et tanto uarios ut nullum colorem illis 
abesse dicant. [25] Canis nomen Latinum Graecam etymologiam habere uidetur; 
Graece enim KUON dicitur. Licet eum quidam a canore latratus appellatum 
existiment, eo quod insonat; unde et canere. Nihil autem sagacius canibus; plus 
enim sensus ceteris animalibus habent. [26] Namque soli sua nomina recognoscunt; 
dominos suos diligunt; dominorum tecta defendunt; pro dominis suis se morti 
obiciunt; uoluntarie cum domino ad praedam currunt; corpus domini sui etiam 
mortuum non relinquunt. Quorum postremo naturae est extra homines esse non 
posse. In canibus duo sunt: aut fortitudo, aut uelocitas. [27] Catuli abusiue 
dicuntur quarumlibet bestiarum filii. Nam proprie catuli canum sunt, per 
diminutionem dicti. [28] Lycisci autem dicuntur, ut ait Plinius (cf. 8,148), 
canes nati ex lupis et canibus, cum inter se forte miscuntur. Solent et Indi 
feminas canes noctu in siluis alligatas admitti ad tigres bestias, a quibus 
insiliri, et nasci ex eodem foetu canes adeo acerrimos et fortes ut in conplexu 
leones prosternant. [29] Vulpes dicta, quasi uolupes. Est enim uolubilis 
pedibus, et numquam rectis itineribus, sed tortuosis anfractibus currit, 
fraudulentum animal insidiisque decipiens. Nam dum nun habuerit escam, fingit 
mortem, sicque descendentes quasi ad cadauer aues rapit et deuorat. [30] Simiae 
Graecum nomen est, id est pressis naribus; unde et simias dicimus, quod 
suppressis naribus sint et facie foeda, rugis turpiter follicantibus; licet et 
capellarum sit pressum habere nasum. Alii simias Latino sermone uocatos 
urbitrantur, eo quod multa in eis similitudo rationis humanae sentitur; sed 
falsum est. [31] Hi elementorum sagaces noua luna exultant, media et caua 
tristantur. Fetus, quos amant, ante se gestant; neglecti circa matrem haerent. 
Horum genera quinque sunt, ex quibus cercopitheci caudas habent; simia enim cum 
cauda est, quam quidam cluram uocant. [32] Sphingae uillosae sunt comis, mammis 
prominentibus, dociles ad feritatis obliuionem. Cynocephali et ipsi similes 
simiis, sed facie ad modum canis; unde et nuncupati. [33] Satyri facie admodum 
grata, et gesticulatis motibus inquieti. Callitriches totu paene aspectu a 
ceteris distant. Sunt enim in facie producta barba et lata cauda. [34] 
Leontophonos bestia modica; et ex eo ita uocata quia capta exuritur, eiusque 
cinere aspersae carnes et positae per conpita semitarum leones necant, si 
quantulumcumque ex illis sumpserint. [35] Histrix animal in Africa erinacii 
simile, uocatum ab stridore spinarum, quas tergo laxatas emittit ut canes 
uulneret insequentes. [36] Enhydros bestiola ex eo nuncupata, quod in aquis 
uersetur, et maxime in Nilo. Quae si inuenerit dormientem corcodilum, uolutat se 
in luto primum, et intrat per os eius in uentrem, et carpens omnia intranea 
eius, sic moritur. [37] Ichneumon Graece uocatus, eo quod odore suo et salubria 
ciborum et uenenosa produntur. De quo Dracontius ait (Laud. 1,515): 
Praecidit suillus uim cuiuscumque ueneni. 
Suillus autem a saetis est nuncupatus. Hic etiam serpentes insequitur; qui, cum 
aduersus aspidem pugnat, caudam erigit, quam aspis maxime incipit obseruare 
quasi minantem; ad quam cum uim suam transfert, decepta corripitur. [38] Musio 
appellatus, quod muribus infestus sit. Hunc uulgus cattum a captura uocant. Alii 
dicunt, quod cattat, id est uidet. Nam tanto acute cernit ut fulgore luminis 
noctis tenebras superet. Vnde a Graeco uenit catus, id est ingeniosus, APO TOU 
KAIESTHAI. [39] Furo a furuo dictus; unde et fur. Tenebrosos enim et occultos 
cuniculos effodit, et eicit praedam quam inuenerit. [40] Melo, uel quod sit 
rotundissimo membro, uel quod fauos petat et assidue mella captet. 
III. DE MINVTIS ANIMANTIBVS. [1] Mus pusillum animal. Graecum illi nomen est; 
quidquid uero ex eo trahit Latinum fit. Alii dicunt mures quod ex humore terrae 
nascantur; nam mus terra, unde et humus. His in plenilunio iecur crescit, sicut 
quaedam maritima augentur, quae rursus minuente luna deficiunt. [2] Sorex 
Latinum est, eo quod rodat et in modum serrae praecidat. Antiqui autem soricem 
sauricem dicebant, sicut et clodum claudum. [3] Mustela dicta, quasi mus longus; 
nam telum a longitudine dictum. Haec ingenio subdola in domibus, ubi nutrit 
catulos suos, transfert mutatque sedem. Serpentes etiam et mures persequitur. 
Duo autem sunt genera mustelarum; alterum enim siluestre est distans 
magnitudine, quod Graeci IKTIDAS uocant; alterum in domibus oberrans. Falso 
autem opinantur qui dicunt mustelam ore concipere, aure effundere partum. [4] 
Mus araneum, cuius morsu aranea. Est in Sardinia animal perexiguum, aranei 
forma, quae solifuga dicitur, quod diem fugiat. In metallis argentariis plurima 
est, occultim reptans, et per inprudentiam supersedentibus pestem facit. [5] 
Talpa dicta, quod sit damnata caecitate perpetua tenebris. Est enim absque 
oculis, semper terram fodit, et humum egerit, et radices subter frugibus 
comedit; quam Graeci ASTHULAKA uocant. [6] Glires dicti sunt quia pingues eos 
efficit somnus; nam gliscere dicimus crescere. Hieme enim tota dormiunt et 
inmobiles quasi mortui iacent, tempore aestiuo reuiuiscunt. [7] Ericium animal 
spinis coopertum, quod exinde dicitur nominatum, eo quod subrigit se quando 
spinis suis clauditur, quibus undique protectus est contra insidias. Nam statim 
ut aliquid praesenserit, primum se subrigit, atque in globum conuersus in sua se 
arma recolligit. Huius prudentia quaedam est; nam dum absciderit uuam de uite, 
supinus sese uolutat super eam, et sic eam exhibet natis suis. [8] Gryllus nomen 
a sono uocis habet. Hic retro ambulat, terram terebrat, stridet noctibus. 
Vena(n)tur eum formica circumligata capillo in cauernam eius coniecta, afflato 
prius puluere ne se abscondat; ita formicae conplexibus trahitur. [9] Formica 
dicta, ab eo quod ferat micas farris. Cuius sollertia multa; prouidet enim in 
futurum, et praeparat aestate quod hieme comedat; in messe autem eligit 
triticum, hordeum non tangit; dum pluit ei super frumentum, totum eicit. 
Dicuntur in Aethiopia esse formicae ad formam canis quae arenas aureas pedibus 
eruunt, quas custodiunt ne quis auferat, captantesque ad necem persequuntur. 
[10] Formicoleon ob hoc uocatus, quia est uel formicarum leo uel certe formica 
pariter et leo. Est enim animal paruum formicis satis infestum, quod se in 
puluere abscondit, et formicas frumenta gestantes interficit. Proinde autem leo 
et formica uocatur, quia aliis animalibus ut formica est, formicis autem ut leo 
est. 
IV. DE SERPENTIBVS. [1] Anguis uocabulum omnium serpentium genus quod plicari et 
contorqui potest; et inde anguis quod angulosus sit et numquam rcctus. Angues 
autem apud gentiles pro geniis locorum erant habiti semper, unde Persius 
(1,113): 
Pinge duos angues: pueri, sacer est locus. 
[2] Colubrum ab eo dictum, quod colat umbras, uel quod in lubricos tractus 
flexibus sinuosis labatur. Nam lubricum dicitur quidquid labitur dum tenetur, ut 
piscis, serpens. [3] Serpens autem nomen accepit quia occultis accessibus 
serpit, non apertis passibus, sed squamarum minutissimis nisibus repit. Illa 
autem quae quattuor pedibus nituntur, sicut lacerti et stiliones, non serpentes, 
sed reptilia nominantur. Serpentes autem reptilia sunt, quia uentre et pectore 
reptant. Quorum tot uenena quot genera, tot pernicies quot species, tot dolores 
quot colores habentur. [4] Draco maior cunctorum serpentium, siue omnium 
animantium super terram. Hunc Graeci DRAKONTA uocant; unde et deriuatum est in 
Latinum ut draco diceretur. Qui saepe ab speluncis abstractus fertur in aerem, 
concitaturque propter eum aer. Est autem cristatus, ore paruo, et artis 
fistulis, per quas trahit spiritum et linguam exerat. Vim autem non in dentibus, 
sed in cauda habet, et uerbere potius quam rictu nocet. [5] Innoxius autem est a 
uenenis, sed ideo huic ad mortem faciendam uenena non esse necessaria, quia si 
quem ligarit occidit. A quo nec elephans tutus est sui corporis magnitudine; nam 
circa semitas delitescens, per quas elephanti soliti gradiuntur, crura eorum 
nodis inligat, ac suffocatos perimit. Gignitur autem in Aethiopia et India in 
ipso incendio iugis aestus. [6] Basiliscus Graece, Latine interpretatur regulus, 
eo quod rex serpentium sit, adeo ut eum uidentes fugiant, quia olfactu suo eos 
necat; nam et hominem uel si aspiciat interimit. Siquidem et eius aspectu nulla 
auis uolans inlaesa transit, sed quam procul sit, eius ore conbusta deuoratur. 
[7] A mustelis tamen uincitur, quas illic homines inferunt cauernis in quibus 
delitescit; itaque eo uisu fugit, quem illa persequitur et occidit. Nihil enim 
parens ille rerum sine remedio constituit. Est autem longitudine semipedalis; 
albis maculis lineatus. [8] Reguli autem, sicut scorpiones, arentia quaeque 
sectantur, et postquam ad aquas uenerint, UDROFOBOUS et lymphaticos faciunt. [9] 
Sibilus idem est qui et regulus. Sibilo enim occidit, antequam mordeat uel 
exurat. [10] Vipera dicta, quod ui pariat. Nam et cum uenter eius ad partum 
ingemuerit, catuli non expectantes maturam naturae solutionem conrosis eius 
lateribus ui erumpunt cum matris interitu. Lucanus (6,490): 
Viperei coeunt, abrupto corpore, nodi. 
[11] Fertur autem quod masculus ore inserto uiperae semen expuat; illa autem ex 
uoluptate libidinis in rabiem uersa caput maris ore receptum praecidit. Ita fit 
ut parens uterque pereat; masculus, dum coit, dum parturit, femina. Ex uipera 
autem fiunt pastilli, qui THERIAKOI uocantur a Graecis. [12] Aspis uocata, quod 
morsu uenena inmittat et spargat; IOS enim Graeci uenenum dicunt: et inde aspis, 
quod morsu uenenato interimat. Huius diuersa genera et species, et dispares 
effectus ad nocendum. Fertur autem aspis, cum coeperit pati incantatorem, qui 
eam quibusdam carminibus propriis euocat ut eam de cauerna producat: illa, cum 
exire noluerit, unam aurem in terram premit, alteram cauda obturat et operit, 
atque [ita] uoces illas magicas non audiens non exit ad incantantem. [13] 
Dipsas, genus aspidis, qui Latine situla dicitur, quia quem momorderit siti 
perit. [14] Hypnalis, genus aspidis, dicta quod somno necat. Hanc sibi Cleopatra 
adposuit, et ita morte quasi somno soluta est. [15] Haemorrhois aspis nuncupatus 
quod sanguinem sudet qui ab eo morsus fuerit, ita ut dissolutis uenis, quidquid 
uitae est, per sanguinem euocet. Graece enim sanguis AIMA dicitur. [16] Prester 
aspis semper ore patenti et uaporanti currit. Cuius poeta sic meminit (Lucan. 
9,722): 
Oraque distendens auidus fumantia prester. 
Hic quem percusserit distenditur, enormique corpulentia necatur; extuberatum 
enim putredo sequitur. [17] Seps, tabificus aspis, qui dum momorderit hominem, 
statim eum consumit, ita ut liquefiat totus in ore serpentis. [18] Cerastes 
serpens dictus, eo quod in capite cornua habeat similia arietum; KERATA enim 
Graeci cornua uocant: sunt autem illi quadrigemina cornicula, quorum 
ostentatione, ueluti esca, inlice sollicitata animalia perimit. Totum enim 
corpus tegit arenis, nec ullum indicium sui praebet, nisi ex ea parte qua 
inuitatas aues uel animalia capit. Est autem flexuosus plus quam alii serpentes, 
ita ut spinam non habere uideatur. [19] Scytale serpens uocata, quod tanta 
praefulget tergi uarietate ut notarum gratia aspicientes retardet; et quia 
reptando pigrior est, quos adsequi non ualet, miraculo sui stupentes capit. 
Tanti autem feruoris est ut etiam hiemis tempore exuuias corporis feruentis 
exponat. De quo Lucanus (9,717): 
Et scytale sparsis etiam nunc sola pruinis
exuuias positura suas. 
[20] Amphisbaena dicta, eo quod duo capita habeat, unum in loco suo, alterum in 
cauda, currens ex utroque capite, tractu corporis circulato. Haec sola 
serpentium frigori se committit, prima omnium procedens. De qua idem Lucanus 
(9,719): 
Et grauis in geminum uergens caput amphisbaena. 
[21] Cuius oculi lucent ueluti lucernae. Enhydris colubra in aqua uiuens; Graeci 
enim aquam UDOR uocant. [22] Hydros aquatilis serpens, a quo icti obturgescunt; 
cuius quidam morbum boam dicunt, eo quod fimo bouis remedietur. [23] Hydra draco 
multorum capitum, qualis fuit in Lerna palude prouinciae Arcadiae. Haec Latine 
excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. Sed hoc fabulosum est; 
nam constat Hydram locum fuisse euomentem aquas, uastantes uicinam ciuitatem, in 
quo, uno meatu clauso, multi erumpebant: quod Hercules uidens loca ipsa exussit, 
et sic aquae clausit meatus. Nam Hydra ab aqua dicta est. [24] Chelydros 
serpens, qui et chersydros, quasi �cerim�, quia et in aquis et in terris 
moratur; nam CHERSON dicunt Graeci terram, UDOR aquam. Hic per quam labitur 
terram, fumare facit: quam sic Macer describit (8): 
Seu terga expirant spumantia uirus,
seu terra fumat, qua teter labitur anguis. 
Et Lucanus (9,711): 
Tractique uia fumante chelydri. 
Semper autem directus ambulat; nam si torserit se, dum currit, statim crepat. 
[25] Natrix serpens aquam ueneno inficiens; in quocumque enim fonte fuerit, eum 
ueneno inmiscit. De quo Lucanus (9,720): 
Natrix uiolator aquae. 
[26] Cenchris serpens inflexuosa, quae semper rectum iter efficit. De qua 
Lucanus (9,712): 
Et semper recto lapsurus limite cencliris. 
[27] Parias serpens quae semper in cauda ambulat et sulcum facere uidetur. De 
quo idem Lucanus (9,721): 
Quo contentus iter cauda sulcare parias. 
[28] Boas, anguis Italiae inmensa mole, persequitur greges armentorum et 
bubalos, et plurimo lacte riguis se uberibus innectit et sugens interimit, atque 
inde a boum depopulatione boas nomen accepit. [29] Iaculus serpens uolans. De 
quo Lucanus (9,720): 
Iaculique uolucres. 
Exiliunt enim in arboribus, et dum aliquod animal obuium fuerit, iactant se 
super eum et perimunt; unde et iaculi dicti sunt. In Arabia autem sunt serpentes 
cum alis, quae sirenae uocantur, quae plus currunt ab equis, sed etiam et uolare 
dicuntur; quorum tantum uirus est ut morsum ante mors insequatur quain dolor. 
[30] Ophites dicta, quod colorem arenae habeat. De qua poeta (Lucan. 9,714): 
Quam paruis pictus maculis Thebanus ophites
concolor exustis atque indiscretus arenis
ammodytes. 
[31] Seps exiguus serpens, qui non solum corpus sed et ossa ueneno consumit. 
Cuius poeta sic meminit (Lucan. 9,723): 
Ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps. 
[32] Dipsas serpens tantae exiguitatis fertur ut cum calcatur, non uideatur. 
Cuius uenenum ante extinguit quam sentiatur, ut facies praeuenta morte nec 
tristitiam induat morituri. De quo poeta (Lucan. 9,737): 
Signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum
torto capite retro dipsas calcata momordit:
uix dolor aut sensus dentis fuit. 
[33] Salpuga serpens est quae non uidetur. Caecula dicta, propter quod parua sit 
et non habeat oculos. Centupeda a multitudine pedum dicta. [34] Lacertus reptile 
genus est, uocatus ita quod brachia habeat. Genera lacertorum plura: ut botrax, 
salamandra, saura, stellio. [35] Botrax dicta, quod ranae habeat faciem; nam 
Graeci ranam BATRACHON uocant. [36] Salamandra uocata, quod contra incendia 
ualeat. Cuius inter omnia uenenata uis maxima est; cetera enim singulos feriunt, 
haec plurimos pariter interimit. Nam si arbori inrepserit, omnia poma inficit 
ueneno, et eos qui ederint occidit; qui etiam uel si in puteum cadat, uis ueneni 
eius potantes interficit. Ista contra incendia repugnans, ignes sola animalium 
extinguit; uiuit enim in mediis flammis sine dolore et consummatione, et non 
solum quia non uritur, sed extinguit incendium. [37] Saura lacertus, qui quando 
senescit, caecantur oculi eius, et intrat in foramen parietis aspicientis contra 
Orientem, et orto sole intendit et inluminatur. [38] Stellio de colore inditum 
nomen habet; est enim tergore pictus lucentibus guttis in modum stellarum. De 
quo Ouidius (Metam. 5,461): 
aptumque colori
Nomen habet, uariis stellatus corpore guttis. 
Hic autem scorpionibus adeo contrarius traditur ut uiso eo pauorem his adferat 
et torporem. [39] Sunt et alia serpentium genera; ut ammodytae, elephantiae, 
chamaedracontes. Postremo quantus nominum, tantus mortium numerus. Omnes autem 
serpentes natura sua frigidae sunt; nec percutiunt nisi quando calescunt. [40] 
Nam quando sunt frigidae, nullum tangunt; unde et uenena eorum plus die quam 
nocte nocent. Torpent enim noctis algore, et merito, quia frigidae sunt nocturno 
rore. In se enim adducunt uaporem corporis gelidi pestes et natura frigidae; 
unde et hieme in nodos torpent, aestate soluuntur. [41] Inde est quod dum 
quicumque serpentium ueneno percutitur, primum obstupescit, et postea, ubi in 
illo calefactum ipsum uirus exarserit, statim hominem extinguit. Venenum autem 
dictum, eo quod per uenas uadit; infusa enim pestis eius per uenas uegetatione 
corporis aucta discurrit et animam exigit. [42] Vnde non posse uenenum nocere, 
nisi hominis tetigerit sanguinem. Lucanus (9,614): 
Noxia serpentium est admixto sanguine pestis. 
Omne autem uenenum frigidum est, et ideo anima, quae ignea est, fugit uenenum 
frigidum. In naturalibus bonis, quae nobis et inrationabilibus animantibus 
uidemus esse communia, uiuacitate quadam sensus serpens excellit. [43] Vnde et 
legitur in Genesi (3,1): 'Serpens autem erat sapientior omnibus pecoribus 
terrae.' Dicit autem Plinius, si creditur, quod serpentis caput etiam si cum 
duobus euaserit digitis, nihilominus uiuit. Vnde et totum corpus obicit pro 
capite ferientibus. [44] Anguibus uniuersis hebes uisus est. Raro in aduersum 
contuentur, nec frustra, cum oculos non in fronte habeant, sed in temporibus; 
adeo ut citius audiant quam aspiciant. Nullum autem animal in tanta celeritate 
linguam mouet ut serpens, adeo ut triplicem linguam habere uideatur, cum una 
sit. [45] Serpentium humida sunt corpora, adeo ut quaque eunt, uiam humore 
designent. Vestigia serpentium talia sunt ut, cum pedibus carere uideantur, 
costis tamen et squamarum nisibus repant, quas a summo gutture usque ad imam 
aluum parili modo dispositas habent. Squamis enim quasi unguibus, costis quasi 
cruribus innituntur. [46] Vnde si in qualibet corporis parte ab aluo usque ad 
caput ictu aliquo conlidatur, debilis reddita cursum habere non possit; quia 
ubicumque ille ictus inciderit, spinam soluit, per quam costarum pedes et motus 
corporis agebantur. Serpentes autem diu uiuere dicuntur, adeo ut deposita uetere 
tunica senectutem deponere atque in iuuentam redire perhibeantur. [47] Tunicae 
serpentium exuuiae nuncupantur, eo quod his, quando senescunt, sese exuunt, 
quibus exuti in iuuentam redeunt. Dicuntur enim exuuiae et induuiae, quia 
exuuntur et induuntur. [48] Pythagoras dicit de medulla hominis mortui, quae in 
spina est, serpentem creari; quod etiam Ouidius in Metamorphoseorum libris 
commemorat dicens (15,398): 
Sunt qui cum clauso putrefacta est spina sepulchro
mutari credunt humanas angue medullas. 
Quod si creditur, merito euenit ut sicut per serpentem mors hominis, ita et 
hominis morte serpens. Fertur autem quod serpens hominem nudum non sit ausus 
contingere. 
V. DE VERMIBVS. [1] Vermis est animal quod plerumque de carne, uel de ligno, uel 
de quacumque re terrena sine ullo concubitu gignitur; licet nonnumquam et de 
ouis nascuntur, sicut scorpio. Sunt autem uermes aut terrae, aut aquae, aut 
aeris, aut carnium, aut frondium, aut lignorum, aut uestimentorum. [2] Aranea 
uermis aeris, ab aeris nutrimento cognominata; quae exiguo corpore longa fila 
deducit, et telae semper intenta numquam desinit laborare, perpetuum sustinens 
in sua arte suspendium. [3] Sanguisuga uermis aquatilis, dicta quod sanguinem 
sugit. Potantibus enim insidiatur, cumque labitur faucibus uel ubi uspiam 
adhaerescit, sanguinem haurit; et cum nimio cruore maduerit, euomit quod hausit, 
ut recentiorem denuo sugat. [4] Scorpio uermis terrenus, qui potius uermibus 
adscribitur, non serpentibus; animal armatum aculeo, et ex eo Graece uocatum 
quod cauda figat et arcuato uulnere uenena diffundat. Proprium est autem 
scorpionis quod manus palmam non feriat. [5] Cantharida uermis terrenus [qui 
humano corpori statim fuerit applicatus, sui adustione uesicas efficit plenas 
humore]. [6] Multipes uermis terrenus, ex multitudine pedum uocatus, qui 
contactus in globum conplicatur. Nascitur sub petris ex humore et terra. [7] 
Limax uermis limi, dictus quod in limo uel de limo nascatur; unde et sordida 
semper et inmunda habetur. [8] Bombyx frondium uermis, ex cuius textura 
bombycinum conficitur. Appellatus autem hoc nomine ab eo quod euacuetur dum fila 
generat, et aer solus in eo remaneat. [9] Eruca frondium uermis in holus, uel 
[in] pampino inuoluta, ab erodendo dicta. De qua meminit Plautus (Cist. 728): 
Imitatus nequam bestiam et maleficam inuolutam in pampino inplicat se. 
Idem nec aduolat, ut locusta, ut huc illucque discurrens semipasta dimittat, sed 
permanet perituris frugibus et tardo lapsu pigrisque morsibus uniuersa consumit. 
[10] Teredonas Graeci uocant lignorum uermes, quod terendo edant. Hos nos 
termites dicimus. Ita enim apud Latinos ligni uermes uocantur, quos tempore 
inoportuno caesae arbores gignunt. [11] Tinea uestimentorum uermis, dicta quod 
teneat, et eo usque insedat quo erodat. Inde et pertinax, quod in eandem rem 
identidem urgeat. [12] Vermes carnium: hemicranius, lumbricus, ascaridae, costi, 
peduculi, pulices, lendes, tarmus, ricinus, usia, cimex. [13] Hemicranius uermis 
capitis uocatus. Lumbricus uermis intestinarum, dictus quasi lumbicus, quia 
labitur, uel quod in lumbis sit. [14] Ascaridae � Costi � Peduculi uermes cutis 
a pedibus dicti. Vnde et peducosi dicuntur quibus peduculi in corpore 
efferuescunt. [15] Pulices uero uocati sunt quod ex puluere magis nutriantur. 
Lendes � Tarmus uermis est lardi. Ricinus uermis est canis, uocatus eo quod 
haeret in auribus canum; KUON enim Graece canis est. [16] Vsia est uermis porci, 
appellata quia urit; nam ubi momorderit, adeo locus ardet ut ibi uesicae fiant. 
[17] Cimex de similitudine cuiusdam herbae uocatus, cuius foetorem habet. [18] 
Proprie autem uermis in carne putre nascitur; tinea in uestimentis; eruca in 
holere; teredo in ligno; tarmus in lardo. [19] Vermis non ut serpens apertis 
passibus uel squamarum nisibus repit, quia non est illi spinae rigor, ut 
colubri, sed in directum corpusculi sui partes gradatim porrigendo contractas, 
contrahendo porrectas motum explicat, sicque agitatus perlabitur. 
VI. DE PISCIBVS. [1] Pisces dicti unde et pecus, a pascendo scilicet. [2] 
Reptilia ideo dicuntur haec quae natant, eo quod reptandi habeant speciem et 
naturam; quamuis se in profundum inmergant, tamen in natando repunt. Vnde et 
Dauid ait (Psalm. 104,25): 'Hoc mare magnum et spatiosum; illic reptilia, quorum 
non est numerus.' [3] Amphibia sunt quaedam genera piscium, dicta eo quod 
ambulandi in terris usum et natandi in aquis officium habeant. AMFI enim Graece 
utrumque dicitur, id est quia et in aquis et in terris uiuunt: ut phocae, 
corcodilli, hippopotami, hoc est equi fluuiales. [4] Pecoribus autem et bestiis 
et uolatilibus antea homines nomina inposuerunt quam piscibus, quia prius uisa 
et cognita sunt. Piscium uero postea paulatim cognitis generibus nomina 
instituta sunt aut ex similitudine terrestrium animalium, aut ex specie propria 
siue moribus [seu colore, uel figura, aut sexu]. [5] Ex similitudine 
terrestrium: ut ranae et uituli et leones et nigri meruli et paui diuerso 
colore, dorso et collo picti, et turdi albo uarii, et cetera quae sibi iuxta 
species terrestrium animalium nomina uindicauerunt. Ex moribus terrestrium: ut 
canes in mari a terrenis canibus nuncupati, quod mordeant; et lupi, quod inproba 
uoracitate alios persequantur. [6] A colore: ut umbrae, quia colore umbrae sunt; 
et auratae, quia in capite auri colorem habent; et uarii a uarietate, quos uulgo 
tructas uocant. A figura: ut orbis, quia rotundus est totusque in capite 
constat; ut solea, quod sit instar calciamentorum soleis. A sexu: ut musculus, 
quod sit ballenae masculus; eius enim coitu concipere haec bellua perhibetur. 
Hinc et musculi coclearum, quorum lacte concipiunt ostreae. [7] Ballenae autem 
sunt inmensae magnitudinis bestiae, ab emittendo et fundendo aquas uocatae; 
ceteris enim bestiis maris altius iaciunt undas; BALLEIN enim Graece emittere 
dicitur. [8] Cete dicta TO KETOS KAI TA KETE, hoc est ob inmanitatem. Sunt enim 
ingentia genera beluarum et aequalia montium corpora; qualis cetus excepit 
Ionam, cuius aluus tantae magnitudinis fuit ut instar obtineret inferni, dicente 
Propheta (2,3): 'Exaudiuit me de uentre inferni.' [9] Equi marini, quod prima 
parte equi sunt, postrema soluuntur in piscem. Bocas dicunt esse boues marinos, 
quasi boacas. [10] Caerulei a colore appellati; nam caeruleum est uiride cum 
nigro, ut est mare. [11] Delphines certum habent uocabulum, quod uoces hominum 
sequantur, uel quod ad symphoniam gregatim conueniunt. Nihil in mare uelocius 
istis; nam plerumque salientes naues transuolant. Quando autem praeludunt in 
fluctibus et undarum se molibus saltu praecipiti feriunt, tempestates 
significare uidentur. Hi proprie simones nominantur. Est et delphinum genus in 
Nilo dorso serrato, qui crocodillos tenera uentrium secantes interimunt. [12] 
Porci marini, qui uulgo uocantur suilli, quia dum escam quaerunt, more suis 
terram sub aquis fodiunt. Circa guttur enim habent oris officium, et nisi 
rostrum arenis inmergunt, pastum non colligunt. [13] Corui a cordis uoce dicti, 
quia grunniunt pectore, suaque uoce proditi capiuntur. [14] Thynni Graecum nomen 
habent. Hi ingrediuntur ueris tempore, intrant dextro latere, laeuo exeunt. Hoc 
inde creduntur quod dextris oculis acutius uideant quam sinistris. [15] Gladius 
dicitur eo quod rostro mucronato sit: ob hoc naues perfossas mergit. [16] Serra 
nuncupata, quia serratam cristam habet, et subternatans nauem secat. [17] 
Scorpio dictus, quia laedit dum manu tollitur. Tradunt decem cancris cum ocimi 
manipulo alligatis omnes qui ibi sunt scorpiones ad eum locum congregari. [18] 
Aranea genus piscis, dictus quod aure feriat; habet enim stimulos e quibus 
percutit. [19] Crocodillus, a croceo colore dictus, gignitur in Nilo, animal 
quadrupes in terra et aquis ualens, longitudine plerumque uiginti cubitorum, 
dentium et unguium inmanitate armatum, tantaque cutis duritia ut quamuis fortium 
ictus lapidum tergo repercutiat. Nocte in aquis, die humi quiescit. [20] Oua in 
terra fouet: masculus et femina uices seruant. Hunc pisces quidam serratam 
habentes cristam tenera uentrium desecantes interimunt. [Solus ex animalibus 
superiorem maxillam mouere dicitur.] [21] Hippopotamus uocatus, quod sit equo 
similis dorso, iuba et hinnitu, rostro resupinato, aprinis dentibus, cauda 
tortuosa. Die in aquis commoratur, nocte segetes depascitur: et hunc Nilus 
gignit. [22] Pagrum, quem Graeci FAGRON ideo nuncupant quod duros dentes habeat, 
ita ut ostreis in mari alatur. [23] Dentix pro multitudine et granditate dentium 
dictus. Lepus a similitudine capitis nuncupatus. [24] Lupum, ut dictum est, 
auiditas appellauit, piscem in captura ingeniosum: denique rete circumdatus 
fertur arenas arare cauda, atque ita conditus transire rete. [25] Mullus 
uocatus, quod mollis sit atque tenerrimus. Cuius cibo tradunt libidinem 
inhibere, oculorum autem aciem hebetari: homines uero, quibus saepe pastus, 
piscem olent. Mullus in uino necatus, hi, qui inde biberint, taedium uini 
habent. [26] Mugilis nomen habet quod sit multum agilis. Nam ubi dispositas 
senserit piscatorum insidias, confestim retrorsum rediens ita transilit rete ut 
uolare piscem uideas. [27] Melanurus, eo quod nigram caudam habeat et pinnas 
nigras et in corpore lineas nigras; MELAN enim Graeci nigrum uocant. [28] 
Glaucus a colore dictus, quod albus sit; Graeci enim album GLAUKON dicunt. Hic 
aestate raro apparet, nisi tantum in nubilo. [29] Thymallus ex flore nomen 
accepit: thymum quippe flos appellatur: nam dum sit specie gratus et sapore 
iucundus, tamen sicut flos fraglat et corpore odores aspirat. [30] Escarus 
dictus, eo quod solus escam ruminare perhibetur: denique alii pisces non 
ruminant. Tradunt autem hunc ingeniosum esse; namque inclusum nassis non fronte 
erumpere nec infestis uiminibus caput inserere, sed auersum caudae ictibus 
crebris laxare fores atque ita retrorsum redire; quem luctatum eius si forte 
alius escarus extrinsecus uideat, adprehensa mordicus cauda adiuuare nisus 
erumpentis. [31] Sparus a lancea missile nomen traxit, quod eiusdem figurae sit. 
Terrestria enim prius inuenta sunt quam marina. Nam sparus est telum rusticanum 
missile, ab spargendo dictum. [32] Australis piscis, siue quia aquarum undam ore 
suscipit, siue quia tunc [hic] piscis oritur quo tempore tendere in occasum 
Pleiades coeperint. [33] Hamio saxatilis dextra sinistraque lateribus uirgis 
puniceis perpetuis aliisque discoloribus designatur; dictus hamio quia non 
capitur nisi hamo. [34] Echenais, paruus et semipedalis pisciculus, nomen 
sumpsit quod nauem adhaerendo retineat. Ruant licet uenti, saeuiant procellae, 
nauis tamen quasi radicata in mari stare uidetur nec moueri, non retinendo, sed 
tantummodo adhaerendo. Hunc Latini moram appellauerunt, eo quod cogat stare 
nauigia. [35] Vranoscopus uocatur ab oculo, quem in capite habet, a quo semper 
supra intendit. [36] Millago nominatus, quia euolat super aquam. Quoties autem 
cernitur extra aquam uolitans, tempestates mutari. [37] Squatus dictus, quod sit 
squamis acutus. Vnde et eius cute lignum politur. [38] Ciuitas Syriae, quae nunc 
Tyrus dicitur, olim Sarra uocabatur a pisce quodam qui illic abundat, quem 
lingua sua 'sar' appellant; ex quo deriuatum est huius similitudinis pisciculos 
sardas sardinasque uocari. [39] Allec pisciculiis ad liquorem salsamentorum 
idoneus; unde et nuncupatus. [40] Aphorus pisciculus, qui propter exiguitatem 
hamo capi non potest. Anguillae similitudo anguis nomen dedit. [41] Origo huius 
ex limo; unde et quando capitur, adeo lenis est ut quanto fortius presseris, 
tanto citius elabitur. Ferunt autem Orientis fluuium Gangen anguillas tricenis 
pedibus gignere. Anguillae uino necatae, qui ex eo biberint taedium uini habent. 
[42] Draco marinus aculeos in branchiis habet ad caudam spectantes, qui dum 
percusserit, quaqua ferit, uenenum fundit [unde et uocatus]. [43] Muraenam 
Graeci MURAINAN uocant, eo quod conplicet se in circulos. Hanc feminini tantum 
sexus esse tradunt et concipere a serpente: ob id a piscatoribus tamquam a 
serpente sibilo euocatur et capitur. Ictu autem fustis difficulter interimitur, 
ferula protinus. Animam in cauda habere certum est; nam capite percusso uix eam 
interimi, cauda statim exanimari. [44] Congrus � Polypus, id est multipes; 
plurimos enim nexus habet. Iste ingeniosus hamum appetens brachiis conplectit, 
non morsu, nec prius dimittit quam escam circumroserit. [45] Torpedo uocata, eo 
quod corpus torpescere faciat, si eam quisque uiuentem tangat. Narrat Plinius 
Secundus (N. H. 32,7): 'Ex Indico mare torpedo etiam procul et e longinquo, uel 
si hasta uirgaque adtingatur, quamuis praeualidos lacertos torpescere, quamlibet 
ad cursum ueloces alligare pedes.' Tanta enim uis eius est ut etiam aura 
corporis sui adficiat membra. [46] Sepia dicitur, quia sepibus interclusa 
facilius capitur: in coeundo obscenum genus; ore enim concipit sicut uipera. 
Cuius atramento tanta uis est ut lucernae addito Aethiopas uideri ablato priori 
lumine quidam tradant. [47] Lulligo. Tradunt in Oceano Mauretaniae, non procul a 
Lixo flumine, tantam multitudinem lulliginum euolare ex aqua ut etiam naues 
demergere possint. [48] Conchae et cochleae hac ex causa uocatae, quia 
deficiente luna cauantur, id est euacuantur. Omnium enim clausorum maris 
animalium atque concharum incremento lunae membra turgescunt, defectu 
euacuantur. Luna enim cum in augmento fuerit, auget humorem; cum uero in 
defectum uenerit, humores minuuntur; hoc enim Physici dicunt. Conchae autem 
primae positionis nomen, cochleae uero per diminutionem, quasi conchleae. [49] 
Concharum multa genera sunt; inter quas et margaritiferae, quae �oceloe� 
dicuntur, in quarum carne pretiosus calculus solidatur. De quibus tradunt hi qui 
de animantium scripsere naturis [eo] quod nocturno tempore litora appetant, et 
ex caelesti rore margaritum concipiunt; unde et �oceloe� nominantur. [50] Murex 
cochlea est maris, dicta ab acumine et asperitate, quae alio nomine conchilium 
nominatur, propter quod circumcisa ferro lacrimas purpurei coloris emittat, ex 
quibus purpura tingitur: et inde ostrum appellatum quod haec tinctura ex testae 
humore elicitur. [51] Cancros uocari, quia conchae sunt crura habentes: inimica 
ostreis animalia. Eorum enim carnibus uiuunt miro ingenio; nam quia ualida testa 
eius aperiri non potest, explorat quando ostrea claustra testarum aperiat, tunc 
cancer latenter lapillum inicit atque inpedita conclusione ostreae carnes 
erodit. Tradunt quidam decem cancris cum ocimi manipulo alligatis omnes qui ibi 
sunt scorpiones ad eum locum coituros. Duo sunt autem genera cancrorum: 
fluuiales et marini. [52] Ostrea dicta est a testa, quibus mollities interior 
carnis munitur; Graeci enim testam OSTRA uocant. Ostrea autem neutrum, carnes 
eius feminino dicunt. [53] Musculi sunt, ut praediximus (� 6), cochleae a quorum 
lacte concipiunt ostreae; et dicti musculi quasi masculi. [54] Pelorides a 
Peloro promontorio Siciliae, ubi abundant, cognominatae sunt (Virg. Aen. 3,687): 

Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori. 
[55] Vngues a similitudine humanarum unguium dictae. [56] Testudo dictus, eo 
quod tegmine testae sit adopertus in camerae modum. Sunt autem quattuor genera: 
terrestres, maritimae, lutariae, id est in caeno et paludibus uiuentes; quartum 
genus fluuiales, quae in dulci aqua uiuunt. Tradunt aliqui, quod incredibile 
est, tardius ire nauigia testudinis pedem dextrum uehentia. [57] Echinus a 
terrestre echino nomen traxit, quem uulgus iricium uocant; cuius testula duplex, 
spinis aculeata in modum castanearum, quando adhuc coopertae de arboribus 
cadunt. Caro eius mollis et minio similis, �uris� tribus modis: ut testudo ac 
peloris et cochlea. Nam et quod edimus et ubi caro inest utrumque dicitur 
peloris. [58] Ranae a garrulitate uocatae, eo quod circa genitales strepunt 
paludes, et sonos uocis inportunis clamoribus reddunt. Ex his quaedam aquaticae 
dicuntur, quaedam palustres, quaedam rubetae, ob id, quia in uepribus uiuunt, 
grandiores cunctarum. Aliae calamites uocantur, quoniam inter arundines 
fruticesque uiuunt, minimae omnium et uiridissimae; mutae et sine uoce sunt. 
[59] Agredulae ranae paruae in sicco uel agris morantes; unde et nuncupatae. 
Negant quidam canes latrare, quibus in offa rana uiua fuerit data. [60] Sfungia 
a fingere, id est nitidare et extergere, dicta. Afranius (415): 
Accedo ad te, ut tibi ceruicem fingam linteo, 
id est extergam. Cicero (pro Sest. 77): 'Effingebatur sfungiis sanguis,' id est 
extergebatur. Animal autem esse docetur cruore inhaerente petris. Vnde et dum 
absciditur sanguinem remittit. [61] Nam alia sunt uiuentia in aquis et 
discurrunt, ut pisces; alia, quae stant fixa, ut ostreae, echini, sfungiae. Ex 
his alias mares dici, eo quod tenues sint fistulae spissioresque; alias feminas, 
quae maioribus fistulis sunt ac perpetuis; alias duriores, quas Graeci appellant 
TRAGOUS, et nos hircosas dicere possumus ob asperitatem sui. [62] Mollissimum 
genus earum penicilli uocantur, eo quod aptae sint ad oculorum tumores, et ad 
extergendas lippitudines utiles. Candidae sfungiae cura fiunt; per aestatem enim 
ad solem sternuntur, et sicut cera Punica candorem bibunt. [63] Animalium omnium 
in aquis uiuentium nomina centum quadraginta quattuor Plinius (32,142) ait, 
diuisa in generibus beluarum, serpentium communium terrae et aquae, cancrorum, 
concharum, lucustarum, peloridum, polyporum, solearum, lacertorum, et 
lulliginum, et huic similia; ex quibus multa quodam naturae intellectu ordinem 
temporum suorum agnoscunt, quaedam uero [in suis locis sine mutatione uagantur]. 
[64] In piscibus autem feminis aliae commixtione masculi concipiunt et pariunt 
catulos; aliae ponunt oua sine masculi susceptione concepta, qui idem insequens, 
sui seminis iactu perfunduntur; et quae hoc munere fuerint afflata generabilia 
fiunt, quae uero perfusa non fuerint sterilia perseuerant aut putrescunt. 
VII. DE AVIBVS. [1] Vnum nomen auium, sed genus diuersum. Nam sicut specie sibi 
differunt, ita et naturae diuersitate. Nam aliae simplices sunt, ut columbae; 
aliae astutae, ut perdix; aliae ad manum se subiciunt, ut accipiter; aliae 
reformidant, ut garamantes; aliae hominum conuersatione delectantur, ut hirundo; 
aliae in desertis secretam uitam diligunt, ut turtur; aliae solo semine reperto 
pascuntur, ut anser; aliae carnes edunt et rapinis intendunt, ut miluus; aliae 
enchoriae, quae manent in locis semper, ut [struthio]; aliae aduenticiae, quae 
propriis temporibus reuertuntur, ut ciconiae, hirundines; aliae congregae, id 
est gregatim uolantes, ut sturni et coturnices; aliae soliuagae, id est 
solitariae propter insidias depraedandi, ut aquila; accipiter et quaecumque ita 
sunt; aliae uocibus strepunt, ut hirundo; aliae cantus edunt dulcissimos, ut 
cygnus et merula; aliae uerba et uoces hominum imitantur, ut psittacus et pica. 
[2] Sed alia sicut genere, ita et moribus innumerabilia; nam uolucrum quot 
genera sint inuenire quemque non posse. Neque enim omnis Indiae et Aethiopiae 
aut Scythiae deserta quis penetrare potuit, qui earum genus uel differentias 
nosset. [3] Aues dictae, eo quod uias certas non habeant, sed per auia quaque 
discurrunt. Alites, quod alis alta intendant, et ad sublimia remigio alarum 
conscendant. [4] Volucres a uolando. Nam unde uolare, inde et ambulare dicimus. 
Vola enim dicitur media pars pedis siue manus; et in auibus uola pars media 
alarum, quarum motu pinnae agitantur; inde uolucres. [5] Pulli dicuntur omnium 
auium nati; sed et animalium quadrupedum nati pulli dicuntur, et homo paruus 
pullus. Recentes igitur nati pulli, eo quod polluti sint. Vnde et uestis nigra 
pulla dicta est. [6] Alae sunt, in quibus pinnae per ordinem fixae uolandi 
exhibent usum. Vocatae autem alae quod his aues conplexos alant ac foueant 
pullos. [7] Pinna a pendendo, id est a uolando, dicta; unde et pendere. Volucres 
enim pinnarum auxilio mouentur, quando se aeri mandant. [8] Pluma quasi piluma; 
nam sicut pili in quadrupedum corpore, ita pluma in auibus. [9] Auium nomina 
multa a sono uocis constat esse conposita: ut grus, coruus, cygnus, pauo, 
miluus, ulula, cuculus, graculus et cetera. Varietas enim uocis eorum docuit 
homines quid nominarentur. [10] Aquila ab acumine oculorum uocata. Tanti enim 
contuitus esse dicitur, ut cum super maria inmobili pinna feratur nec humanis 
pateat obtutibus, de tanta sublimitate pisciculos natare uideat, ac tormenti 
instar descendens raptam praedam pinnis ad litus pertrahat. [11] Nam et contra 
radium solis fertur obtutum non flectere; unde et pullos suos ungue suspensos 
radiis solis obicit, et quos uiderit inmobilem tenere aciem, ut dignos genere 
conseruat; si quos uero inflectere obtutum, quasi degeneres abicit. [12] Vultur 
a uolatu tardo nominata putatur: magnitudine quippe corporis praepetes uolatus 
non habet. Harum quasdam dicunt concubitu non misceri, et sine copula concipere 
et generare; natosque earum paene usque ad centum annos procedere. Vultures 
autem, sicut et aquilae, etiam ultra maria cadauera sentiunt; altius quippe 
uolantes multa, quae montium obscuritate celantur, ex alto illae conspiciunt. 
[13] Gradipes apud Graecos uocatur auis apud nos tarda, eo quod graui uolatu 
detenta nequaquam, ut ceterae uolucres, adtollitur uelocitate pinnarum. [14] 
Grues nomen de propria uoce sumpserunt; tali enim sono susurrant. Haec autem dum 
properant, unam sequuntur ordine litterato. De quibus Lucanus (5,716): 
Et turbata perit dispersis littera pinnis. 
Excelsa autem petunt, quo facilius uideant quas petant terras. [15] Castigat 
autem uoce quae cogit agmen: at ubi raucescit, succedit alia: nocte autem 
excubias diuidunt, et ordinem uigiliarum per uices faciunt, tenentes lapillos 
suspensis digitis, quibus somnos arguant: quod cauendum erit, clamor indicat. 
Aetatem in illis color prodit; nam senectute nigrescunt. [16] Ciconiae uocatae a 
sono quo crepitant, quasi cicaniae: quem sonum oris potius esse quam uocis, quia 
eum quatiente rostro faciunt. Hae ueris nuntiae, societatis comites, serpentium 
hostes, maria transuolant, in Asiam collecto agmine pergunt. Cornices duces eas 
praecedunt, et ipsae quasi exercitus prosequuntur. [17] Eximia illis circa 
filios pietas; nam adeo nidos inpensius fouent ut assiduo incubitu plumas 
exuant. Quantum autem tempus inpenderint in fetibus educandis, tantum et ipsae 
inuicem a pullis suis aluntur. [18] Olor auis est quem Graeci KUKNON appellant. 
Olor autem dictus quod sit totus plumis albus: nullus enim meminit cygnum 
nigrum; OLON enim Graece totum dicitur. Cygnus autem a canendo est appellatus, 
eo quod carminis dulcedinem modulatis uocibus fundit. Ideo autem suauiter eum 
canere, quia collum longum et inflexum habet, et necesse est eluctantem uocem 
per longum et flexuosum iter uarias reddere modulationes. [19] Ferunt in 
Hyperboreis partibus praecinentibus citharoedis olores plurimos aduolare, 
apteque admodum concinere. Olores autem Latinum nomen est; nam Graece KUKNOI 
dicuntur. Nautae uero sibi hunc bonam prognosim facere dicunt, sicut Aemilius 
ait (4): 
Cygnus in auspiciis semper laetissimus ales;
hunc optant nautae, quia se non mergit in undas. 
[20] Struthio Graeco nomine dicitur, quod animal in similitudine auis pinnas 
habere uidetur; tamen de terra altius non eleuatur. Oua sua fouere neglegit; sed 
proiecta tantummodo fotu pulueris animantur. [21] Ardea uocata quasi ardua, id 
est propter altos uolatus. Lucanus (5,554): 
Quodque ausa uolare Ardea. 
Formidat enim imbres, et supra nubes euolat, ut procellas nubium sentire non 
possit. Cum autem altius uolauerit, significat tempestatem. Hanc multi Tantalum 
nominant. [22] Phoenix Arabiae auis, dicta quod colorem phoeniceum habeat, uel 
quod sit in toto orbe singularis et unica. Nam Arabes singularem 'phoenicem' 
uocant. Haec quingentis ultra annis uiuens, dum se uiderit senuisse, collectis 
aromatum uirgulis, rogum sibi instruit, et conuersa ad radium solis alarum 
plausu uoluntarium sibi incendium nutrit, sicque iterum de cincribus suis 
resurgit. [23] Cinnamolgus et ipsa Arabiae auis, proinde ita uocata quod in 
excelsis nemoribus texit nidos ex fruticibus cinnami: et quoniam non possunt ibi 
homines conscendere propter ramorum altitudinem et fragilitatem, eosdem nidos 
plumbatis appetunt iaculis, ac sic cinnama illa deponunt, et pretiis amplioribus 
uendunt; [eo] quod cinnamum magis quam alia mercatores probent. [24] Psittacus 
Indiae litoribus gignitur, colore uiridi, torque puniceo, grandi lingua et 
ceteris auibus latiore. Vnde et articulata uerba exprimit, ita ut si eam non 
uideris, hominem loqui putes. Ex natura autem salutat dicens: 'haue,' uel 
CHAIRE. Cetera nomina institutione discit. Hinc est illud (Mart. 14,73): 
Psittacus a uobis aliorum nomina discam;
hoc didici per me dicere: 'Caesar haue.' 
[25] Alcyon pelagi uolucris dicta, quasi ales oceanea, eo quod hieme in stagnis 
oceani nidos facit pullosque educit: qua excubante fertur extento aequore 
pelagus silentibus uentis continua septem dierum tranquillitate mitescere, et 
eius fetibus educandis obsequium ipsa rerum natura praebere. [26] Pelicanus auis 
Aegyptia habitans in solitudine Nili fluminis, unde et nomen sumpsit; nam 
Canopos Aegyptus dicitur. Fertur, si uerum sit, eam occidere natos suos, eosque 
per triduum lugere, deinde se ipsam uulnerare et aspersione sui sanguinis 
uiuificare filios. [27] Stymphalidae aues ab Stymphadibus insulis appellatae, 
ubi plurimum abundant; aduersus quas Hercules sagittis est usus. Sunt enim 
pelagi uolucres in insulis habitantes. [28] Diomedias aues a sociis Diomedis 
appellatas, quos ferunt fabulae in easdem uolucres fuisse conuersos; forma 
fulicae similes, magnitudine cygnorum, colore candido, duris et grandibus 
rostris. Sunt autem circa Apuliam in insula Diomedia inter scopulos litorum et 
saxa uolitantes; iudicant inter suos et aduenas. [29] Nam si Graecus est, 
propius accedunt et blandiunt; si alienigena, morsu inpugnant et uulnerant, 
lacrimosis quasi uocibus dolentes uel suam mutationem uel regis interitum. Nam 
Diomedes ab Illyriis interemptus est. Haec autem aues Latine Diomediae uocantur, 
Graeci eas ERODIOUS dicunt. [30] Memnonides aues Aegyptiae appellatae a loco, 
ubi Memnon periit. Nam cateruatim aduolare dicuntur ex Aegypto ad Ilium iuxta 
Memnonis sepulchrum, et proinde eas Ilienses Memnonias uocant. Quinto autem anno 
ad Ilium ueniunt, et cum biduo circumuolauerint, tertia die ineuntes pugnam 
uicissim se unguibus rostrisque dilacerant. [31] Hercyniae aues dictae ab 
Hercynio saltu Germaniae, ubi nascuntur, quarum pinnae adeo per obscurum emicant 
ut quamuis nox obtenta densis tenebris sit, ad praesidium itineris dirigendi 
praeiactae interluceant, cursusque uiae pateat indicio plumarum fulgentium. [32] 
Onocrotalon Graeci uocant rostro longo. [Quorum duo genera sunt: aliud aquatile, 
aliud solitudinis.] [33] Ibis auis Nili fluminis, quae semetipsam purgat, rostro 
in anum aquam fundens. Haec serpentium oua uescitur, gratissimam ex eis escam 
nidis suis deportans. [34] Meropes eosdemque et gaulos, qui parentes suos 
recondere atque alere dicuntur. Coredulus genus uolatile, quasi cor edens. [35] 
Monedula auis, quasi monetula, quae dum aurum inuenit, aufert et occultat. 
Cicero pro Valerio Flacco (76): 'Non plus aurum tibi quam monedulae 
committendum.' [36] Vespertilio pro tempore nomen accepit, eo quod lucem fugiens 
crepusculo uespertino circumuolet praecipiti motu acta, et tenuissimis 
brachiorum membris suspensa; animal murium simile, non tam uoce resonans quam 
stridore; specie quoque uolatilis simul et quadrupes, quod in aliis auibus 
reperiri non solet. [37] Luscinia auis inde nomen sumpsit, quia cantu suo 
significare solet diei surgentis exortum, quasi lucinia. Eadem et acredula, de 
qua Cicero in Prognosticis (frag. 6): 
Et matutinos exercet acredula cantus. 
[38] Vlula auis APO TOU OLOLUZEIN, id est a planctu et luctu, nominata; cum enim 
clamat aut fletum imitatur aut gemitum. Vnde et apud augures si lamentetur 
tristitiam, tacens ostendere fertur prosperitatem. [39] Bubo a sono uocis 
conpositum nomen habet, auis feralis, onusta quidem plumis, sed graui semper 
detenta pigritia: in sepulcris die noctuque uersatur, et semper commorans in 
cauernis. De qua Ouidius (Met. 5,549): 
Foedaque fit uolucris uenturi nuntia luctus,
ignauus bubo dirum mortalibus omen. 
Denique apud augures malum portendere fertur: nam cum in urbe uisa fuerit, 
solitudinem significare dicunt. [40] Noctua dicitur pro eo quod nocte 
circumuolat et per diem non possit uidere; nam exorto splendore solis, uisus 
illius hebetatur. Hanc autem insula Cretensis non habet; et si ueniat aliunde, 
statim moritur. Noctua autem non est bubo; nam bubo maior est. [41] Nycticorax 
ipsa est noctua, quia noctem amat. Est enim auis lucifuga, et solem uidere non 
patitur. [42] Strix nocturna auis, habens nomen de sono uocis; quando enim 
clamat stridet. De qua Lucanus (6,689): 
Quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur. 
Haec auis uulgo amma dicitur, ab amando paruulos; unde et lac praebere fertur 
nascentibus. [43] Coruus, siue corax, nomen a sono gutturis habet, quod uoce 
coracinet. Fertur haec auis quod editis pullis escam plene non praebeat, 
priusquam in eis per pinnarum nigredinem similitudinem proprii coloris agnoscat; 
postquam uero eos tetros plumis aspexerit, in toto agnitos abundantius pascit. 
Hic prior in cadaueribus oculum petit. [44] Cornix, annosa auis, apud Latinos 
Graeco nomine appellatur; quam aiunt augures hominum curas significationibus 
agere, insidiarum uias monstrare, futura praedicere. Magnum nefas haec credere 
ut Deus consilia sua cornicibus mandet. Huius inter multa auspicia tribuunt 
etiam pluuias portendere uocibus; unde est illud (Virg. Georg. 1,388): 
Tunc cornix plena pluuiam uocat inproba uoce. 
[45] Graculus a garrulitate nuncupatus; non, ut quidam uolunt, pro eo ut 
gregatim uolent; cum sit manifestum ex uoce eos nuncupari. Est enim 
loquacissimum genus et uocibus inportunum. [46] Picae quasi poeticae, quod uerba 
in discrimine uocis exprimat, ut homo. Per ramos enim arborum pendulae inportuna 
garrulitate sonantes, et si linguas in sermone nequeunt explicare, sonum tamen 
humanae uocis imitantur. De qua congrue quidam ait (Mart. 14,76): 
Pica loquax certa dominum te uoce saluto:
si me non uideas, esse negabis auem. 
[47] Picus a Pico Saturni filio nomen sumpsit, eo quod eam in auspiciis 
utebatur. Nam ferunt hanc auem quiddam habere diuinum, illo indicio quod in 
quacumque arbore nidificauerit, clauum, uel quidquid aliud fixum, diu haerere 
non potest quin statim excidat, ubi ea insederit. Iste est picus Martius; nam 
alia est pica. [48] Pauo nomen de sono uocis habet; cuius caro tam dura est ut 
putredinem uix sentiat, nec facile coquatur. De quo quidam sic ait (Mart. 
13,70): 
Miraris, quotiens gemmantes explicat alas,
si potes hunc saeuo tradere, dure, coco. 
[49] Phasianus a Phaside insula Graeciae, unde primum asportatus est, 
appellatus. Testatur id uetus distichon illud (Mart. 13,72): 
Argiua primo sum transportata carina:
ante mihi notum nil nisi Phasis erat. 
[50] Gallus a castratione uocatus; inter ceteras enim aues huic solo testiculi 
adimuntur. Veteres enim abscisos gallos uocabant. Sicut autem a leone leaena et 
a dracone dracaena, ita a gallo gallina. Cuius membra, ut ferunt quidam, si auro 
liquescenti misceantur, consumi. [51] Ans ab assiduitate natandi aptum nomen 
accepit. Ex quo genere quaedam germanae dicuntur, quod plus ceteris nutriant. 
[52] Anseri nomen ans dedit per deriuationem, uel a similitudine, uel quod et 
ipsa natandi frequentiam habeat. Iste uigilias noctis assiduitate clangoris 
testatur. Nullum autem animal ita odorem hominis sentit ut anser; unde et 
clangore eius Gallorum ascensus in Capitolio deprehensus est. [53] Fuliga dicta, 
quod caro eius leporinam sapiat; LAGOS enim lepus dicitur, unde et apud Graecos 
LAGOS uocatur. Est autem auis stagnensis, habens nidos in medio aquae, uel in 
petris quas aquae circumdant, maritimoque semper delectatur profundo. Quae dum 
tempestatem praesenserit, fugiens in uado ludit. [54] Mergis ab assiduitate 
mergendi nomen hoc haesit. Saepe autem demisso in profundum capite aurarum signa 
sub fluctibus colligunt, et praeuidentes aequoris tempestatem cum clamore ad 
litora tendunt. Nam in pelago iam grauissimam esse tempestatem, cum ad litora 
mergi confugerint. [55] Accipiter auis animo plus armata quam ungulis, uirtutem 
maiorem in minori corpore gestans. Hic ab accipiendo, id est a capiendo, nomen 
sumpsit. Est enim auis rapiendis aliis auibus auida, ideoque uocatur accipiter, 
hoc est raptor. Vnde et Paulus Apostolus dicit (2 Cor. 11,20): 'Sustinetis enim, 
si quis accipit'; ut enim diceret 'si quis rapit', dixit 'si quis accipit'. [56] 
Fertur autem accipitres circa pullos suos inpios esse; nam dum uiderint eos 
posse tentare uolatus, nullas eis praebent escas; sed uerberant pinnis et a nido 
praecipitant, atque a tenero conpellunt ad praedam, ne forte adulti pigrescant. 
[57] Capus Itala lingua dicitur a capiendo. Hunc nostri falconem uocant, quod 
incuruis digitis sit. [58] Miluus mollis et uiribus et uolatu, quasi mollis 
auis, unde et nuncupatus; rapacissimus tamen et semper domesticis auibus 
insidiator. [59] Ossifragus uulgo appellatur auis quae ossa ab alto dimittit et 
frangit. Vnde et a frangendo ossa nomen accepit. [60] Turtur de uoce uocatur; 
auis pudica, et semper in montium iugis et in desertis solitudinibus commorans. 
Tecta enim hominum et conuersationem fugit, et commoratur in siluis. [Quae etiam 
hieme deplumata in truncis arborum concauis habitare perbibetur.] Cuius e 
contrario columba hospitia humana diligit; domorum blanda semper habitatrix. 
[61] Columbae dictae, quod earum colla ad singulas conuersiones colores mutent; 
aues mansuetae, et in hominum multitudine conuersantes, ac sine felle; quas 
antiqui Venerias nuncupabant, eo quod nidos frequentant, et osculo amorem 
concipiant. [62] Palumbes [eo quod sint farsae, a pabulo; quas uulgus titos 
uocant] auis casta ex moribus appellatur, quod comes sit castitatis; nam dicitur 
quod amisso corporali consortio solitaria incedat, nec carnalem copulam ultra 
requirat. [63] Perdix de uoce nomen habet, auis dolosa atque inmunda; nam 
masculus in masculum insurgit, et obliuiscitur sexum libido praeceps. Adeo autem 
fraudulenta, ut alteri oua diripiens foueat; sed fraus fructum non habet: 
denique dum pulli propriae uocem genetricis audierint, naturali quodam instinctu 
hanc quae fouit relinquunt, et ad eandem quae genuit reuertuntur. [64] 
Coturnices a sono uocis dictas, quas Graeci ORTUGAS uocant, eo quod uisae 
fuerint primum in Ortygia insula. Haec adueniendi habent tempora; nam aestate 
depulsa maria transmeant. [65] Ortygometra dicitur quae gregem ducit. Eam terrae 
propinquantem accipiter uidens rapit; ac propterea cura est uniuersis ducem 
sollicitare generis externi, per quam caueant prima discrimina. Cibos 
gratissimos habent semina uenenorum; quam ob causam eas ueteres uesci 
interdixerunt. Solum enim hoc animal, sicut et homo, caducum patitur morbum. 
[66] Vpupam Graeci appellant eo quod stercora humana consideret, et foetenti 
pascatur fimo; auis spurcissima, cristis extantibus galeata, semper in sepulcris 
et humano stercore commorans. Cuius sanguine quisquis se inunxerit, dormitum 
pergens daemones suffocantes se uidebit. [67] Tucos, quos Hispani ciculos 
uocant, a uoce propria nominatos. Hi ueniendi habent tempus, miluorum scapulis 
suscepti propter breues et paruos uolatus, ne per longa aeris spatia fatigati 
deficiant. [68] Horum saliuae cicadas gignunt. Passeres sunt minuta uolatilia, a 
paruitate uocata; unde et pusilli parui. [69] Merula antiquitus medula 
uocabatur, eo quod modulet. Alii merulam aiunt uocatam quia sola uolat, quasi 
mera uolans. Haec cum in omnibus locis nigra sit, in Achaia autem candida est. 
[70] Erundo dicta, quod cibos non sumat residens, sed in aere capiat escas et 
edat; garrula auis, per tortuosos orbes et flexuosos circuitus peruolans, et in 
nidis construendis educandisque fetibus sollertissima; habens etiam quiddam 
praescium, quod lapsura deserat nec appetat culmina. A diris quoque auibus non 
inpetitur, nec umquam praeda est. Maria transuolat, ibique hieme commoratur. 
[71] Turdos a tarditate dictos; hiemis enim confinio se referunt. Turdela quasi 
maior turdus; cuius stercore uiscum generare putatur. Vnde et prouerbium apud 
antiquos erat, 'Malum sibi auem cacare.' [72] Furfurio uocatus, quod prius farre 
in farinam redacto pasceretur. [73] Ficedulae dictae, quod ficus magis edant. 
Panditur uersiculo ueteri illo (Mart. 13,49): 
Cum me ficus alat, cum pascar dulcibus uuis,
cur potius nomen non dedit uua mihi? 
[74] Carduelus, quod spinis et cardibus pascitur; unde etiam apud Graecos 
acalanthis dicta est, ab AKANTHAIS, id est spinis, quibus alitur. [75] Augures 
autem dicunt et in gestu et in motu et in uolatu et in uoce auium signa esse 
constituta. [76] Oscines aues uocant, quae ore cantuque auspicium faciunt; ut 
coruus, cornix, picus. [77] Alites, quae uolatu ostendere futura uidentur; quae 
si aduersae sunt, inebrae dicuntur, quod inhibeant, id est uetent; si prosperae, 
praepetes; et ideo praepetes, quia omnes aues priora petunt uolantes. [78] 
Tertiam faciunt speciem auguriorum in auibus, quam communem uocant, ex utroque 
permixtam, id est cum aues ex ore et uolatu auguriant. Sed fidem non habet. [79] 
Omnium autem genera uolucrum bis nascuntur. Primum enim oua gignuntur, inde 
calore materni corporis formantur et animantur. [80] Oua autem dicta ab eo quod 
sint uuida. Vnde et uua, eo quod intrinsecus humore sit plena. Nam humidum est 
quod exterius humorem habet; uuidum, quod interius. Quidam [autem] putant, ouum 
Graecam habere originem nominis. Illi autem dicunt OA, V littera ablata. [81] 
Oua autem quaedam inani uento concipiuntur; sed non sunt generabilia, nisi quae 
fuerint concubitu masculino concepta et seminali spiritu penetrata. Ouorum uim 
tantam dicunt ut lignum perfusum eo non ardeat, ac ne uestis quidem contra 
aduratur. Admixta quoque calce glutinare fertur uitri fragmenta. 
VIII. DE MINVTIS VOLATILIBVS. [1] Apes dictae, uel quod se pedibus inuicem 
alligent, uel pro eo quod sine pedibus nascuntur. Nam postea et pedes et pinnas 
accipiunt. Haec sollertes in generandi mellis officio adsignatas incolunt sedes, 
domicilia inenarrabili arte conponunt, ex uariis floribus fauum condunt, 
textisque ceris innumera prole castra replent, exercitum et reges habent, 
proelia mouent, fumum fugiunt, tumultu exasperantur. [2] Has plerique experti 
sunt de boum cadaueribus nasci. Nam pro his creandis uitulorum occisorum carnes 
uerberantur, ut [ex] putrefacto cruore uermes creentur, qui postea efficiuntur 
apes. Proprie tamen apes uocantur ortae de bobus, sicuti scabrones de equis, 
fuci de mulis, uespae de asinis. [3] Costros Graeci appellant, qui in extremis 
fauorum partibus maiores creantur: quos aliqui reges putant. Dicti quod castra 
ducant. Fugus est maior ape, scabrone minor. Dictus autem fugus quod alienos 
labores edat, quasi fagus; depascitur enim quod non laborauit. De quo Vergilius 
(Georg. 4,168): 
Ignauum fucos pecus a praesepibus arcent. 
[4] Vespae � Scabrones uocati a cabo, id est [a] caballo, quod ex eis creentur. 
Sicut autem scabrones nascuntur de equorum carnibus putridis, ita ex his iterum 
saepe nascuntur scarabaei; unde et cognominati sunt. [5] Tauri uocantur 
scarabaei terrestres ricino similes. Buprestis animal est paruum in Italia 
simillimum scarabaeo, longipedum. Fallit inter herbas bouem maxime, unde et 
nomen habet, deuoratumque tacto felle ita inflammat ut rumpat. [6] Cicindela 
scarabaeorum genus est; eo quod gradiens uel uolans lucet. [7] Blattae a colore 
nuncupatae, siquidem et conprehensae manum tingunt; unde et blatteum colorem 
dicunt. Hoc autem animal lucem uidere non patitur, contrarium muscae, nam musca 
lucipeta, et blatta lucifuga est; per noctem enim tantum ambulat. [8] Papiliones 
auiculae sunt quae maxime abundant florentibus maluis, quique uermiculos [ex] 
stercore suo faciunt nasci. [9] Locusta, quod pedibus sit longis ueluti asta; 
unde et eam Graeci tam maritimam quam terrestrem ASTAKON appellant. [10] Cicades 
ex ciculorum nascuntur sputo. Haec in Italia apud Rheginos mutae sunt, nec 
usquam alibi. [11] Musca ex Graeco uenit, sicut et mus. Haec, sicut et apes, 
necatae in aqua aliquotiens post unius horae spatium reuiuiscunt. [12] Cynomya 
Graece uocatur, id est musca canina; nam KUON Graece canis uocatur. [13] Culex 
ab aculeo dictus, quod sanguinem sugit. Habet enim in ore fistulam in modum 
stimuli, qua carnem terebrat ut sanguinem bibat. [14] Sciniphes muscae 
minutissimae sunt, aculeis permolestae. Qua tertia plaga superbus Aegyptiorum 
populus caesus est. [15] Oestrus animal armentorum, aculeis permolestum. Oestrus 
autem Graecum est, qui Latine asilus, uulgo tabanus uocatur. [16] Bibiones sunt 
qui in uino nascuntur, quos uulgo mustiones a musto appellant. Vnde et Afranius 
(407): 
Cum ad me spectas et fabulare incipis,
ex ore in oculis tuis bibiones inuolant. 
[17] Gurgulio dicitur, quia pene nihil est aliud nisi guttur. 

LIBER XIII.

DE MVNDO ET PARTIBVS 
In hoc uero libello quasi in quadam breui tabella quasdam caeli causas situsque 
terrarum et maris spatia adnotauimus, ut in modico lector ea percurrat, et 
conpendiosa breuitate etymologias eorum causasque cognoscat. 
I. DE MVNDO. [1] Mundus est caelum et terra, mare et quae in eis opera Dei. De 
quo dicitur (Ioh. 1,10): "Et mundus per eum factus est." Mundus Latine a 
philosophis dictus, quod in sempiterno motu sit, ut caelum, sol, luna, aer, 
maria. Nulla enim requies eius elementis concessa est, ideoque semper in motu 
est. [2] Vnde et animalia Varroni uidentur elementa. "Quoniam per semetipsa," 
inquit, "mouentur." Graeci uero nomen mundo de ornamento adcommodauerunt, 
propter diuersitatem elementorum et pulchritudinum siderum. Appellatur enim apud 
eos KOSMOS, quod significat ornamentum. Nihil enim mundo pulchrius oculis carnis 
aspicimus. [3] Quattuor autem esse climata mundi, id est plagas: Orientem et 
Occidentem, Septentrionem et Meridiem. [4] Oriens ab exortu solis est 
nuncupatus. Occidens, quod diem faciat occidere atque interire. Abscondit enim 
lumen mundo et tenebras superinducit. [5] Septentrio autem a septem stellis axis 
uocatur, quae in ipso reuolutae rotantur. Hic proprie et uertex dicitur, eo quod 
uertitur, sicut poeta ait (Virg. Aen. 2,250): 
Vertitur interea caelum. 
[6] Meridies, uel quia ibi sol faciat medium diem, quasi medidies, uel quia tunc 
purius micat aether. Merum enim purum dicitur. [7] Ianuae caeli duae sunt, 
Oriens et Occasus; nam una porta sol procedit, alia se recipit. [8] Cardines 
autem mundi duo, Septentrio et Meridies; in ipsis enim uoluitur caelum. 
II. DE ATOMIS. [1] Atomos philosophi uocant quasdam in mundo corporum partes tam 
minutissimas ut nec uisui pateant nec TOMEN, id est sectionem, recipiant; unde 
et ATOMOI dicti sunt. Hi per inane totius mundi inrequietis motibus uolitare et 
huc atque illuc ferri dicuntur, sicut tenuissimi pulueres qui infusi per 
fenestras radiis solis uidentur. Ex his arbores et herbas et fruges omnes oriri, 
ex his ignem et aquam et uniuersa gigni atque constare quidam philosophi gentium 
putauerunt. [2] Sunt autem atomi aut in corpore, aut in tempore, aut in numero. 
In corpore, ut lapis. Diuidis eum in partes et partes ipsas diuidis in grana, 
ueluti sunt harenae; rursumque ipsa harenae grana diuide in minutissimum 
puluerem, donec, si possis, peruenias ad aliquam minutiam, quae iam non sit quae 
diuidi uel secari possit. Haec est atomus in corporibus. [3] In tempore uero sic 
intellegitur atomus. Annum, uerbi gratia, diuidis in menses, menses in dies, 
dies in horas; adhuc partes horarum admittunt diuisionem, quousque uenias ad 
tantum temporis punctum et quandam momenti stillam, ut per nullam morulam 
produci possit; et ideo iam diuidi non potest. Haec est atomus temporis. [4] In 
numeris, ut puta octo diuiduntur in quattuor, rursus quattuor in duo, deinde duo 
in unum. Vnus autem atomus est, quia insecabilis est. Sic et littera: nam 
orationem diuidis in uerba, uerba in syllabas, syllabam in litteras. Littera, 
pars minima, atomus est, nec diuidi potest. Atomus ergo est quod diuidi non 
potest, ut in geometria punctus. Nam TOMOS diuisio dicitur Graece, ATOMOS 
indiuisio. 
III. DE ELEMENTIS. [1] ULEN Graeci rerum quandam primam materiam dicunt, nullo 
prorsus modo formatam, sed omnium corporalium formarum capacem, ex qua uisibilia 
haec elementa formata sunt; unde et ex eius deriuatione uocabulum acceperunt. 
Hanc ULEN Latini materiam appellauerunt, ideo quia omne informe, unde aliquid 
faciendum est, semper materia nuncupatur. Proinde et eam poetae siluam 
nominauerunt, nec incongrue, quia materiae siluarum sunt. [2] Graeci autem 
elementa STOICHEIA nuncupant, eo quod sibi societatis concordia et communione 
quadam conueniant. Nam sic ea inter se naturali quadam ratione iuncta dicuntur, 
[ut] modo originem ab igni repetentes usque ad terram, modo a terra usque ad 
ignem, ut ignis quidem in aera desinat, aer in aquam densetur, aqua in terram 
crassescat; rursusque terra diluatur in aquam, aqua rarescat in aera, aer in 
ignem extenuetur. [3] Quapropter omnia elementa omnibus inesse, sed unumquodque 
eorum ex eo quod amplius habet accepisse uocabulum. Sunt autem diuina 
prouidentia propriis animantibus distributa: nam caelum angelis, aerem 
uolucribus, mare piscibus, terram hominibus ceterisque animantibus Creator ipse 
inpleuit. 
IV. DE CAELO. [1] Caelum uocatum eo quod, tamquam caelatum uas, inpressa lumina 
habeat stellarum ueluti signa. Nam caelatum dicitur uas quod signis 
eminentioribus refulget. Distinxit enim eum Deus claris luminibus, et inpleuit; 
sole scilicet et lunae orbe fulgenti et astrorum micantium splendentibus signis 
adornauit. [Alias autem a superiora caelando.] [2] Hic autem Graece OURANOS 
dicitur APO TOU ORASTHAI, id est a uidendo, eo quod aer perspicuus sit et ad 
speculandum purior. Caelum autem in Scripturis sanctis ideo firmamentum uocatur, 
quod sit cursu siderum et ratis legibus fixisque firmatum. [3] Interdum et 
caelum pro aere accipitur, ubi uenti et nubes et procellae et turbines fiunt. 
Lucretius (4,133): 
Caelum, quod dicitur aer. 
Et Psalmus (79,2; 104,12): "Volucres caeli" appellat, cum manifestum sit aues in 
aere uolare; et nos in consuetudine hunc aerem caelum appellamus. Nam cum de 
sereno uel nubilo quaerimus, aliquando dicimus, "qualis est aer?", aliquando, 
"quale est caelum?" 
V. DE PARTIBVS CAELI. [1] Aether locus est in quo sidera sunt, et significat eum 
ignem qui a toto mundo in altum separatus est. Sane aether est ipsud elementum, 
aethra uero splendor aetheris, et est sermo Graecus. [2] Sphaera caeli dicta eo 
quod species eius in rotundum formata est. Sed et quidquid tale est, a 
uolubilitate sphaera a Graecis dicitur, sicut [et] pilae quibus ludunt infantes. 
Nam philosophi dicunt caelum in sphaerae figuram undique esse conuexum, omnibus 
partibus aequalem, concludentem terram in media mundi mole libratam. Hunc moueri 
dicunt, et cum motu eius sidera in eo fixa ab oriente usque ad occidentem 
circumire, septentrionibus breuiores gyros iuxta cardinem peragentibus. [3] Axis 
est Septentrionis linea recta, quae per mediam pilam sphaerae tendit; et dicta 
axis quod in ea sphaera ut rota uoluitur, uel quia ibi plaustrum est. [4] 
Cardines extremae partes sunt axis; et dictae cardines eo quod per eos uertitur 
caelum. [5] Poli sunt circuli qui currunt per axem. Horum alter est 
Septentrionalis, qui numquam occidit, appellaturque Boreus; alter Australis, qui 
numquam uidetur, et Austronotius dicitur. Et dicti poli quod sint axium cycli, 
ex usu plaustrorum, a poliendo scilicet nominati. Sed polus Boreus semper 
uidetur, Austronotius numquam; quia dextra caeli altiora sunt, pressa austri. 
[6] Conuexa extrema caeli sunt, a curuitate dicta. Nam conuexum curuum est et 
inclinatum, et in modum circuli flexum. [7] Lacteus circulus uia est quae in 
sphaera uidetur, a candore dicta, quia alba est. Quam aliqui dicunt uiam esse 
qua circuit sol, et ex splendoris ipsius transitu ita lucere. 
VI. DE CIRCVLIS CAELI. [1] Habitatio ista caeli circulorum distincta zonis 
quasdam partes temperie sua incolere permisit, quasdam negauit enormitate 
frigoris aut caloris. Zonae autem ipsae quinque sunt, quae ideo zonae uel 
circuli appellantur eo quod in circumductione sphaerae existunt. [2] Quorum 
primus circulus ideo ARKTIKOS appellatur eo quod intra eum Arctorum signa 
inclusa prospiciuntur, quae a nostris in ursarum speciem ficta Septentriones 
appellantur. [3] Secundus circulus ex eo THERINOS TROPIKOS dicitur quia in eo 
circulo sol Aquilonis finibus aestatem faciens ultra eum circulum non transit, 
sed statim reuertitur; et inde TROPIKOS appellatur. [4] Tertius circulus 
EMERINOS, qui a Latinis ideo aequinoctialis appellatur eo quod sol, cum ad eum 
orbem peruenerit, aequinoctium facit. EMERINOS enim Latine dies dicitur atque 
nox, quo circulo dimidia sphaerae pars constituta respicitur. [5] Quartus 
circulus ANTARKTIKOS uocatur eo quod contrarius sit circulo quem ARKTIKON 
nominamus. [6] Quintus circulus CHEIMERINOS TROPIKOS, qui a Latinis hiemalis 
siue brumalis appellatur, ideo quia sol cum ad eum circulum peruenerit, hiemem 
his, qui ad Aquilonem sunt, facit, aestatem autem his, qui Austri partibus 
commorantur. [7] Zodiacus [autem] circulus est � 
VII. DE AERE ET NVBE. [1] Aer est inanitas plurimum habens admixtum raritatis 
quam cetera elementa. De quo Vergilius (Aen.12,354): 
Longum per inane secutus. 
Aer dictus APO TOU AIREIN, ab eo quod ferat terram, uel ab eo quod feratur. Hic 
autem partim ad terrenam, partim ad caelestem materiam pertinet; nam ille 
subtilis, ubi uentosi ac procellosi motus non possunt existere, ad caelestem 
pertinet partem; iste uero turbulentior, qui exhalationibus humidis corporescit, 
terrae deputatur; quique ex se multas species reddit. Nam commotus uentos facit; 
uehementius concitatus ignes et tonitrua; contractus nubila; conspissatus 
pluuiam; congelantibus nubilis niuem; turbulentius congelantibus densioribus 
nubilis grandinem; distentus serenum efficit. Nam aerem densum nubem esse, nubem 
rarefactam et solutam aerem. [2] Nubes dictae ab obnubendo, id est operiendo, 
caelum; unde et nuptae, quod uultus suos uelent; unde et Neptunus, quod nubat, 
id est mare et terram tegat. Nubes autem aeris densitas facit. Venti enim aerem 
conglobant nubemque faciunt; unde est illud (Virg. Aen. 5,20): 
Atque in nubem cogitur aer. 
VIII. DE TONITRVO. [1] Tonitruum dictum quod sonus eius terreat; nam tonus 
sonus. Qui ideo interdum tam grauiter concutit omnia ita ut caelum discississe 
uideatur quia, cum procella uehementissimi uenti nubibus se repente inmiserit, 
turbine inualescente exitumque quaerente, nubem, quam excauauit, impetu magno 
perscindit, ac sic cum horrendo fragore defertur ad aures. [2] Quod mirari quis 
non debeat, cum uesicula quamuis parua magnum tamen sonitum displosa emittit. 
Cum tonitruo autem simul et fulgura exprimi: sed illud celerius uidetur, quia 
clarum est; hoc autem ad aures tardius peruenire. Lux autem quae apparet ante 
tonitruum fulgetra uocatur. Quae, ut diximus, ideo ante uidetur quia clarum est 
lumen; tonitruum autem ad aures tardius peruenit. 
IX. DE FVLMINIBVS. [1] Fulgur et fulmen, ictus caelestis iaculi, a feriendo 
dicti; fulgere enim ferire est atque percutere. Fulmen autem conlisa nubila 
faciunt. Nam omnium rerum conlisio ignem creat, ut in lapidibus cernimus, uel 
attritu rotarum, uel in siluis arborum: simili modo in nubibus ignis, unde et 
prius nubila sunt, deinde ignes. [2] Vento autem et igni fulmina in nubibus 
fieri et inpulsu uentorum emitti. Ideo autem fulminis ignem uim habere maiorem 
ad penetrandum, quia subtilioribus elementis factus est quam noster, id est qui 
nobis in usu est. Tria sunt autem eius nomina, fulgus, fulgor et fulmen: fulgus, 
quia tangit; fulgor, quia incendit et urit; fulmen, quia findit; ideo et cum 
ternis radiis finguntur. 
X. DE ARCV ET NVBIVM EFFECTIBVS. [1] Arcus caelestis dictus a similitudine 
curuati arcus. Iris huic nomen proprium est. Et dicitur iris quasi aeris, id est 
quod per aera ad terras descendat. Hic autem a sole resplendet, dum cauae nubes 
ex aduerso radium solis accipiunt et arcus speciem fingunt; cui uarios colores 
illa dat res, quia aqua tenuis, aer lucidus, et nubes caligantes, inradiata ista 
uarios creant colores. [2] Pluuiae dictae quod fluant, quasi fluuiae; nascuntur 
enim de terrae et maris anhelitu. Quae cum altius eleuatae fuerint, aut solis 
calore resolutae, aut ui uentorum conpressae, stillantur in terris. [3] Nimbus 
est densitas nubis intempesta et obscura; et inde nimbus a nube. Sunt autem 
nimbi repentinae et praecipites pluuiae. Nam pluuias uocamus lentas et iuges, 
quasi fluuias, quasi fluentes. [4] Imbres autem et ad nubes et ad pluuias 
pertinent, dictae a Graeco uocabulo quod terram inebrient ad germinandum. Ex his 
enim cuncta creantur, unde et Lucretius (1,715): 
Ex igni, terra atque anima nascuntur et imbri. 
Est autem nomen Graecum. [5] Grando appellata quod forma eius granorum 
similitudinem habeat. Haec autem uentorum rigore durantur in nube, ac solidantur 
in niuem, ruptoque aere soluuntur. [6] Nix a nube, unde uenit; et glacies a gelu 
et aqua, quasi gelaquies, id est gelata aqua. [7] Gelus autem quod eo stringatur 
tellus; GE quippe terra dicitur. Tunc autem maiori gelu stringitur terra, cum 
fuerit nox serena. [8] Pruina est matutini temporis frigus, quae inde pruina 
nomen accepit quia sicut ignis urit; PUR enim ignis. Vrere enim et ad frigus et 
ad solem pertinet; nam uno sermone duo diuersa significantur, pro eo quod unum 
effectum habent. Similis enim uis est et caloris et frigoris, unde et utraque 
saxa rumpunt. Nam calor urit, ut est (Virg. Aen. 4,68): 
Vritur infelix Dido. 
Item frigus urit, ut est (Virg. Georg. 1,93): 
Aut boreae penetrabile frigus adurat. 
[9] Ros Graecum est, quod illi DROSOS dicunt. Alii putant ros dictum quia rarus 
est, et non spissus ut pluuia. [10] Nebula inde dicta, unde et nubila, ab 
obnubendo scilicet, hoc est operiendo, terram, siue quod nubes uolans faciat. 
Exhalant enim ualles humidae nebulas et fiunt nubes; inde nubilum, inde niues. 
Nebulae autem ima petunt cum serenitas est; summa, cum nubilum. [11] Caligo 
umbra est de spissitudine aeris effecta. Et dicta caligo quod maxime aeris 
calore gignatur. [12] Tenebrae dicuntur quod teneant umbras. Nihil autem sunt 
tenebrae, sed ipsa lucis absentia tenebrae dicuntur; sicut silentium non aliqua 
res est, sed ubi sonus non est, silentium dicitur; sic tenebrae non aliquid 
sunt, sed ubi lux non est, tenebrae dicuntur. [13] Vmbra est aer carens solem. 
Dicta autem quod fiat cum solis obicimur radiis. Est autem mobilis et incerta, 
et ex solis circuitu et ex motu uentorum. Namque quotiens mouetur in sole, 
nobiscum mouere uidetur; quia ubi quoque loco a radiis solis obstitimus, perinde 
lumen illi auferimus. Sic et ingredi nobiscum umbra et gestus nostros uidetur 
imitari. [14] Lux, ipsa substantia; lumen, quod a luce manat, id est candor 
lucis: sed hoc confundunt auctores. 
XI. DE VENTIS. [1] Ventus [est] aer commotus et agitatus, et pro diuersis 
partibus caeli nomina diuersa sortitus. Dictus autem uentus quod sit uehemens et 
uiolentus. Vis enim eius tanta est ut non solum saxa et arbores euellat, sed 
etiam caelum terramque conturbet, maria commoueat. [2] Ventorum quattuor 
principales spiritus sunt. Quorum primus ab oriente Subsolanus, a meridie 
Auster, ab occidente Fauonius, a septentrione eiusdem nominis uentus adspirat; 
habentes geminos hinc inde uentorum spiritus. [3] Subsolanus a latere dextro 
Vulturnum habet, a laeuo Eurum: Auster a dextris Euroaustrum, a sinistris 
Austroafricum: Fauonius a parte dextra Africum, a laeua Corum: porro Septentrio 
a dextris Circium, a sinistris Aquilonem. Hi duodecim uenti mundi globum 
flatibus circumagunt. [4] Quorum nomina propriis causis signata sunt: nam 
Subsolanus uocatus eo quod sub ortu solis nascatur; Eurus eo quod ab EO fluat, 
id est ab oriente; est enim coniunctus Subsolano; Vulturnus, quod alte tonat. 
[5] De quo Lucretius (5,745): 
Altitonans Vulturnus et Auster fulmine pollens; 
[6] Auster ab auriendo aquas uocatus, unde et crassum aerem facit et nubila 
nutrit. Hic Graece NOTOS appellatur, propter quod interdum corrumpat aerem. Nam 
pestilentiam, quae ex corrupto aere nascitur, Auster flans in reliquas regiones 
transmittit; sed sicut Auster pestilentiam gignit, sic Aquilo repellit. 
Euroauster dictus quod ex una parte habeat Eurum, ex altera Austrum. [7] 
Austroafricus, quod iunctus sit hinc et inde Austro et Africo. Ipse et 
Libonotus, quod sit ei Libs hinc et inde Notus. [8] [Fauonius nuncupatus eo quod 
foueat fruges ac flores. Hic Graece Zephyrus, quia plerumque uere flat; unde est 
illud (Virg. Georg. 1,44): 
Et Zephyro putris se gleba resoluit.] 
Zephyrus Graeco nomine appellatus eo quod flores et germina eius flatu 
uiuificentur. Hic Latine Fauonius dicitur propter quod foueat quae nascuntur. 
Austro autem flores soluuntur, a Zephyro fiunt. [9] Africus a propria regione 
uocatus; in Africa enim initium flandi sumit. [10] Corus est qui ab occidente 
aestiuo flat. Et uocatus Corus quod ipse uentorum circulum claudat, et quasi 
chorum faciat. Hic antea Caurus dictus, quem plerique Argesten dicunt, non ut 
inprudens uulgus Agrestem. [11] Septentrio dictus eo quod circulo septem 
stellarum consurgit, quae uertente se mundo resupinato capite ferri uidentur. 
[12] Circius dictus eo quod Coro sit iunctus. Hunc Hispani Gallicum uocant, 
propter quod eis a parte Galliciae flat. Aquilo dictus eo quod aquas stringat et 
nubes dissipet; [13] est enim gelidus uentus et siccus. Idem et Boreas, quia ab 
Hyperboreis montibus flat; inde enim origo eiusdem uenti est; unde et frigidus 
est. Natura enim omnium septentrionalium uentorum frigida et sicca est, 
australium humida et calida. [14] Ex omnibus autem uentis duo cardinales sunt: 
Septentrio et Auster. [15] Etesiae autem flabra Aquilonis sunt, quibus nomen 
inditum est quod certo anni tempore flatus agere incipiunt; ENIAUTOS enim 
Graece, annus Latine dicitur. Haec autem cursum rectum a Borea in Aegyptum 
ferunt, quibus Auster contrarius est. [16] Duo sunt autem extra hos ubique 
spiritus magis quam uenti: aura et altanus. [17] Aura ab aere dicta, quasi 
aeria, quod lenis sit motus aeris. Agitatus enim aer auram facit; unde et 
Lucretius (5,503): 
Aerias auras. 
[18] Altanus, qui in pelago est, per deriuationem ab alto, id est mari, uocatus. 
Nam alter est flatus in ripis quem diximus auram; nam aura terrae est. [19] 
Turbo est uolubilitas uentorum; et turbo dictus a terra, quotiens uentus 
consurgit et terram in circuitum mittit. [20] Tempestas aut pro tempore dicitur, 
sicut ubique historiographi solent, dum dicunt, "ea tempestate"; aut ab statu 
caeli, quia magnitudine sui multis diebus oritur. Verno autem et autumnali 
tempore quam maximae fiunt tempestates, quando nec plena est aestas, nec plena 
hiems; unde et medium et confine utriusque temporis ex coniunctione aerum 
contrariorum efficiuntur tempestates. [21] Fragor a fractarum rerum nominatus 
est sonitu, quia sicca quaeque et arida facile frangit. [22] Procella ab eo quod 
percellat, id est percutiat et euellat; est enim uis uenti cum pluuia. Procellae 
enim aut de fulminibus, aut de uentis fiunt. Nihil autem uelocius uentis; unde 
et propter celeritatem tam uentos quam fulmina alata fingunt poetae, ut (Virg. 
Aen. 8,430): 
Alitis Austri. 
XII. DE AQVIS. [1] Aqua dicta quod superficies eius aequalis sit; hinc et aequor 
appellatum, quia aequaliter sursum est. [2] Duo autem ualidissima uitae humanae 
elementa ignis et aqua; unde grauiter damnantur quibus ignis et aqua 
interdicitur. [3] Aquarum elementum ceteris omnibus imperat. Aquae enim caelum 
temperant, terram fecundant, aerem exhalationibus suis incorporant, scandunt in 
sublime et caelum sibi uindicant. Quid enim mirabilius aquis in caelo stantibus? 
[4] Parum sit in tantam peruenisse altitudinem; rapiunt et secum piscium 
examina; effusae omnium in terra nascentium causa fiunt. Fruges gignunt, 
arbores, frutices herbasque produnt, sordes detergunt, peccata abluunt, potum 
cunctis animantibus tribuunt. 
XIII. DE DIVERSITATE AQVARVM. [1] Aquarum naturae diuersitas multa est: aliae 
enim salis, aliae nitri, aliae aluminis, aliae sulphuris, aliae bituminis, aliae 
curam morborum adhibentes. [2] Nam iuxta Romam Albulae aquae uulneribus 
medentur. In Italia fons Ciceronis oculorum uulnera curat. In Aethiopia lacus 
est quo perfusa corpora uelut oleo nitescunt. Zamae fons in Africa canoras uoces 
facit. Ex Clitorio lacu Italiae qui biberint uini taedium habent. [3] In Chio 
insula fontem esse quo hebetes fiant. In Boeotia duo fontes; alter memoriam, 
alter obliuionem adfert. [4] Cyzici fons amorem Veneris tollit. Boeotiae lacus 
furialis est, de quo qui biberit ardore libidinis exardescit. In Campania sunt 
aquae quae sterilitatem feminarum et uirorum insaniam abolere dicuntur. In 
Aethiopiae fonte Rubro qui biberit lymphaticus fit. [5] Leinus fons Arcadiae 
abortus fieri non patitur. In Sicilia fontes sunt duo, quorum unus sterilem 
fecundat, alter fecundam sterilem facit. In Thessalia duo sunt flumina: ex uno 
bibentes oues nigras fieri, ex altero albas, ex utroque uarias. [6] Clitumnus 
lacus in Vmbria maximos boues gignit. Reatinis paludis aquis iumentorum ungulas 
indurari. In Asphaltite lacu Iudacae nihil mergi potest, quidquid animam habet. 
[7] In Indis Siden uocari stagnum, in quo nihil innatat, sed omnia merguntur. At 
contra in Africae lacu Apuscidamo omnia fluitant, nihil mergitur. Marsidae fons 
in Phrygia saxa egerit. In Achaia aqua profluit e saxis Styx appellata, quae 
ilico potata interficit. [8] Gelonium stagnum Siciliae tetro odore abigit 
proximantes. Fons est in Africa circa templum Ammonis, qui humoris nexibus humum 
stringit: fauillas etiam in cespitem solidat. Fons Iob in Idumaea quater in anno 
colorem mutare dicitur: id est puluerulentum, sanguineum, uiridem et limpidum; 
ternis mensibus in anno tenens ex his unum colorem. [9] In Trogodytis lacus est; 
ter [in] die fit amarus et deinde totiens dulcis. Fons Siloa ad radicem montis 
Sion non iugibus aquis, sed in certis horis diebusque ebullit. In Iudaea quondam 
riuus sabbatis omnibus siccabatur. [10] In Sardinia fontes calidi oculis 
medentur, fures arguunt; nam caecitate detegitur eorum facinus. In Epiro esse 
fontem in quo faces extinguntur accensae et accenduntur extinctae. Apud 
Garamantes fontem esse ita algentem die ut non bibatur, ita ardentem nocte ut 
non tangatur. [11] Iam uero in multis locis aquae manant perpetim feruentes, 
tanta ui ut balnea calefaciant. Quaedam enim terrae sunt quae multum sulphuris 
et aluminis habent. Itaque cum per uenas calentes aqua frigida uenit, uicino 
sulphuris calore contacta excandescit, nec talis ab origine effluit, sed 
permutatur dum uenit. Sulphur enim alumenque secum ferunt aquae; utramque 
materiam igne plenam minimisque motibus incalescentem. 
XIV. DE MARI. [1] Mare est aquarum generalis collectio. Omnis enim congregatio 
aquarum, siue salsae sint siue dulces, abusiue maria nuncupantur, iuxta illud 
(Genes. 1,10): "Et congregationes aquarum uocauit maria." Proprie autem mare 
appellatum eo quod aquae eius amarae sint. [2] Aequor autem uocatum quia 
aequaliter sursum est; et quamuis aquae fluctuantes uelut montes erigantur, 
sedatis rursus tempestatibus adaequantur. Altitudo enim maris diuersa est, 
indiscreta tamen dorsi eius aequalitas. [3] Ideo autem mare incrementum non 
capere, cum omnia flumina, omnes fontes recipiat, haec causa est: partim quod 
influentes undas ipsa magnitudo eius non sentiat: deinde, quod amara aqua dulce 
fluentum consumat; uel quod ipsae nubes multum aquarum ad se attrahant; siue 
quod illum partim auferant uenti, partim sol exsiccet; postremum, quod per 
occulta quaedam terrae foramina percolatus, et ad caput amnium fontesque 
reuolutus recurrat. Maris autem certum (non) esse colorem, sed pro qualitate 
uentorum mutari; nam modo flauum est, modo lutulentum, modo atrum. 
XV. DE OCEANO. [1] Oceanum Graeci et Latini ideo nominant eo quod in circuli 
modum ambiat orbem. [Siue a celeritate, eo quod ocius currat.] Item quia ut 
caelum purpureo colore nitet: oceanus quasi KUANEOS. Iste est qui oras terrarum 
amplectitur, alternisque aestibus accedit atque recedit; respirantibus enim in 
profundum uentis aut reuomit maria, aut resorbet. [2] Quique a proximis 
regionibus diuersa uocabula sumpsit: ut Gallicus, Germanicus, Scythicus, 
Caspius, Hyrcanus, Athlanticus, Gaditanus. Nam Gaditanum fretum a Gadibus 
dictum, ubi primum ab Oceano maris Magni limen aperitur; unde et Hercules cum 
Gadibus peruenisset, columnas ibi posuit, sperans illic esse orbis terrarum 
finem. 
XVI. DE MEDITERRANEO MARI. [1] Mare Magnum est quod ab occasu ex Oceano fluit et 
in meridiem uergit, deinde ad septentrionem tendit; quod inde magnum appellatur 
quia cetera maria in conparatione eius minora sunt. Iste est et Mediterraneus, 
quia per mediam terram usque ad orientem perfunditur, Europam et Africam 
Asiamque disterminans. [2] Cuius primae partis sinus, qui in Hispaniis 
perfunditur, Ibericus et Balearicus appellatur. Deinde Gallicus, qui Narbonensem 
prouinciam adluit. Mox Ligusticus, qui iuxta Genuam urbem est proximus. Post 
haec Tyrrhenus, qui Italiam adtingit; quem Graeci Ionium, Itali Inferum uocant. 
Inde Siculus, qui a Sicilia usque ad Cretam uadit. Deinde Creticus, qui in 
Pamphyliam et Aegyptum pertendit. [3] Deinde Hellespontus, qui in septentrionem 
retorquens, anfractibus magnis iuxta Graecias et Illyricum in angustias septem 
stadiorum stringitur; quo Xerses ponte nauibus facto in Graeciam commeauit: ibi 
est Abydos. Inde diffusus aequore patenti rursus stringitur et facit 
Propontidem; qui mox in quingentos passus coartatur, fitque Bosphorus Thracius, 
quo Darius copias transportauit. [4] Inde Ponticus sinus amplissimus a tergo 
Maeotidis paludibus; quod mare ex multitudine fluminum dulcius quam cetera, 
nebulosumque et breuius. Vnde et Pontum uocatum, quod sit peruius; atque eo 
praeter phocas et thynnos atque delphinos, alias beluas maiores non patitur. [5] 
Sicut autem terra dum una sit, pro diuersis locis uariis appellatur uocabulis, 
ita et pro regionibus hoc mare magnum diuersis nominibus nuncupatur: nam 
Ibericum et Asiaticum a prouinciis dictum; ab insulis Balearicum, Siculum, 
Creticum, Cyprium, Aegeum, Carpatium. Nam inter Tenedum et Chium saxum est in 
mare potius quam insula, quod uisentibus procul caprae simile creditur, quam 
Graeci AIGA nuncupant, unde et Augeum mare est dictum; sic et Carpatium mare 
inter Aegyptum et Rhodum ab insula Carpato illic posita. [6] A gentibus 
Gallicum, Ausonium, Dalmatium, Ligusticum. Ab oppidis Argolicum, Corinthium, 
Tyrium, Adriaticum. Nam Adria quaedam ciuitas Illyrico mari proxima fuit, quae 
Adriatico mari nomen dedit. [7] A positione caeli, ut Superum et Inferum; quod 
sit oriens superior, occidens inferior; est autem Tuscum et Adriaticum. A 
memoria regis, ut Ionium. Io quippe rex fuit Graeciae, unde [et] Iones 
Athenienses. Hoc mare et Tyrrhenum dictum, siue quod Tusciam adluit, id est 
Tyrrheniam, siue a Tyrrhenis nautis, qui se in hoc mare praecipitauerunt. Et 
sciendum Ionium sinum esse inmensum, ab Ionia usque ad Siciliam, et huius partes 
esse Adriaticum, Achaicum et Epiroticum. A moribus accolarum Euxinus, Axenus 
ante appellatus. [8] A casibus hominum qui deciderunt in mare, ut Hellespontum, 
Icarium, Myrteum. Nam Myrteum mare dictum a Myrtili lapsu, quod illic ab Oenomao 
praecipitatus sit. Icarus uero Cretensis, ut fabulae ferunt, altiora petens, 
pinnis solis calore solutis mari, in quo cecidit, nomen inposuit. Phrixus quoque 
cum Helle sorore sua fugiens insidias nouercales conscendit nauem signum arietis 
habentem, qua liberatus est. Helles autem soror eius perpessa naufragium decidit 
in mare, et mortua Hellesponti mari nomen dedit. [9] Ab ordine fluenti 
Propontis. Nam dictum Propontum quia Pontum praeuenit. Item et a transitu uel 
angustis meatibus boum Bosphorus. Aegyptius autem pelagus Asiae datur, Gallicus 
Europae, Africus Libyae: his ut quaeque proxima sunt, uenerunt in partes. 
Pelagus autem est latitudo maris sine litore et portu, Graeco nomine APO TOU 
PLAGIOU, hoc est a latitudine, dictus; unde et plagia, eo quod sint inportuosa. 
XVII. DE SINIBVS MARIS. [1] Sinus dicuntur maiores recessus maris, ut in mari 
Magno Ionius, in Oceano Caspius, Indicus, Persicus, Arabicus, qui et mare 
Rubrum, qui Oceano adscribitur. [2] Rubrum autem mare uocatum eo quod sit roseis 
undis infectum; non tamen talem naturam habet qualem uidetur ostendere, sed 
uicinis litoribus uitiatur gurges atque inficitur; quia omnis terra, quae 
circumstat pelago, rubra est et sanguineo colori proxima. Ideoque inde minium 
acutissimum excernitur, et alii colores quibus pictura uariatur. [3] Ergo cum 
terra hanc habeat naturam, fluctibus subinde diluitur, et quidquid adesum est, 
in colorem cadit. Ob hoc etiam in his litoribus gemmae rubrae inueniuntur. 
Lapillus enim eiusmodi humo inuolutus cum inter arenas attritus est, et terrae 
colorem habet et maris. [4] Hoc mare in duos sinus scinditur. Ex his, qui ab 
oriente est, Persicus appellatur, quia ora illius Persae inhabitant. Alter uero 
Arabicus dicitur, quod sit circa Arabiam. 
XVIII. DE AESTIBVS ET FRETIS. [1] Aestus ad Oceanum pertinet, fretus ad utrumque 
mare. Nam aestus est maris accessus uel recessus, id est inquietudo; unde et 
aestuaria, per qua mare uicissim tam accedit quam recedit. [2] Fretum autem 
appellatum quod ibi semper mare ferueat; nam fretum est angustum et quasi 
feruens mare, ab undarum feruore nominatum, ut Gaditanum uel Siculum; nam freta 
dicta Varro (L. L. 7,22) ait quasi feruida, id est feruentia, et motum feruoris 
habentia. [3] Fretum Siciliae, quod Rhegium dicitur, Sallustius tali ex causa 
uocari scribit dicens (Hist. 4,26) Italiae olim Siciliam coniunctam fuisse, et 
dum esset una tellus, medium spatium aut per humilitatem obrutum est aquis, aut 
per angustiam scissum. Et inde REGION nominatum, quia Graece abruptum hoc nomine 
nuncupatur. Est autem artissimum trium milium spatio Siciliam ab Italia 
diuidens, fabulosis infame monstris, cuius hinc inde Scylla et Charybdis 
ostenditur. [4] Scyllam accolae saxum mari inminens appellant, simile celebratae 
formae procul uisentibus. Vnde et monstruosam speciem fabulae illi dederunt, 
quasi formam hominis capitibus caninis succinctam, quia conlisi ibi fluctus 
latratus uidentur exprimere. [5] Charybdis dicta quod gurgitibus occultis naues 
obsorbeat; est enim mare uerticosum, et inde ibi laniata naufragia profundo 
emergunt. Ter autem in die erigit fluctus, et ter obsorbet; nam accipit aquas ut 
uomat, uomit ut rursus accipiat. [6] Syrtes sunt harenosa in mari loca. Syrtes 
autem Sallustius (Iug. 78,3) a tractu uocari dicit, quod omnia ad se trahant, et 
adpropinquanti uadoso mari haereant. Haec autem ad mare Aegyptium uicinae sunt, 
et pariter admiscuntur. Vada uero sunt per qua in mari uel in fluminibus homines 
uel animalia pedibus uadunt, quae Vergilius (Aen. 1,111) breuia appellat, Graeci 
BRACHEA. 
XIX. DE LACIS ET STAGNIS. [1] Sunt autem et quaedam maria quae non miscuntur 
Oceani fluctibus aut mari Magno, et dicuntur lacus et stagna. [2] Lacus est 
receptaculum in quo aqua retinetur nec miscetur fluctibus, ut lacus Asphalti, ut 
lacus Benacus et Larius, et ceteri quos Graeci LIMNAI, id est stagnos, uocant. 
Nam fontes labuntur in fluuiis; flumina in freta discurrunt; lacus stat in loco 
nec profluit. Et dictus lacus quasi aquae locus. [3] Lacus Asphalti idem et mare 
Mortuum uocatum propter quod nihil gignit uiuum, nihil recipit ex genere 
uiuentium. Nam neque pisces habet neque adsuetas aquis et laetas mergendi usu 
patitur aues, sed et quaecumque uiuentia mergenda temtaueris, quacumque arte 
demersa statim resiliunt, et quamuis uehementer inlisa confestim excutiuntur; 
sed neque uentis mouetur resistente turbinibus bitumine, quo aqua omnis 
stagnatur, neque nauigationis patiens est, quia omnia uita carentia in profundum 
merguntur, nec materiam ullam sustinet, nisi quae bitumine inlustratur. [4] 
Lucernam accensam ferunt supernatare, extincto demergi lumine. Hoc et mare 
Salinarum dicitur, siue lacus Asphalti, id est bituminis; et est in Iudaea inter 
Iericho et Zoaran. Longitudo eius usque ad Zoaras Arabiae dirigitur stadiis 
septingentis octuaginta; latitudo stadiis centum quinquaginta usque ad uiciniam 
Sodomorum. [5] Lacus Tiberiadis ab oppido Tiberiade uocatus, quod quondam 
Herodes in honorem Tiberii Caesaris condidit. Est autem in Iudaea omnibus lacis 
salubrior, et ad sanitatem corporum quodammodo efficacior. Circuit stadia � [6] 
Genesar lacus amplissimus in Iudaea longitudine centum quadraginta extenditur 
stadiis, latitudine quadraginta diffunditur, crispantibus aquis, auram non 
uentis, sed de se ipso sibi excreans. Vnde et Genesar dicitur Graeco uocabulo, 
quasi generans sibi auram; denique per diffusiora spatia lacus frequentibus 
auris spirantibus agitatur; unde et purior haustus eius, et ad potandum dulcis 
et habilis. [7] Benacus lacus Italiae in Venetia, de quo fluuius nascitur 
Mincius; qui lacus magnitudine sui tempestates imitatur marinas. [8] Lucrinus et 
Auernus lacus Campaniae sunt. Lucrinus autem dictus quia olim propter copiam 
piscium uectigalia magna praestabat. Auernus autem lacus uocatus quod aues ibi 
superuolare non possent; nam antea siluarum densitate sic ambiebatur ut 
exhalantis inde per angustias aquae sulphureae odor grauissimus superuolantes 
aues halitu suo necaret: quam rem Augustus Caesar intellegens, deiectis siluis 
ex pestilentibus amoena reddidit loca. [9] Lacus autem idem et stagnus, ubi 
inmensa aqua conuenit. Nam dictus est stagnus ab eo quod illic aqua stet nec 
decurrat. 
XX. DE ABYSSO. [1] Abyssus profunditas est aquarum inpenetrabilis, siue 
speluncae aquarum latentium, e quibus fontes et flumina procedunt; uel quae 
occulte subter eunt, unde et abyssus dictus. Nam omnes aquae, siue torrentes, 
per occultas uenas ad matricem abyssum reuertuntur. [2] Fluctus dicti quod 
flatibus fiant. Ventorum enim inpulsu agitatae aquae fluctuant. Aqua est statiua 
et sine motu aequalis. [3] Vnda uero, eminens liquor qui semper in motu est. 
Lucretius (2,151): 
Aerias undas, 
id est motus, et corpus illud quod refluctuat. Nam nec unda per se aqua est, sed 
aqua in motu quodam et agitatione, quasi ab eundo et redeundo, unda uocata. [4] 
Latex proprie liquor fontis est; et dicta latex quod in uenis terrae lateat. [5] 
Gutta est quae stat, stilla, quae cadit. Hinc stillicidium, quasi stilla cadens. 
Stiria enim Graecum est, id est gutta: inde fit diminutiuum, ut dicamus stilla: 
dum autem stat, aut pendet de tectis uel arboribus, quasi glutinosa gutta est; 
dum ceciderit, stilla est. [6] Spuma dicta [est] ab eo quod spuatur; sordes enim 
sunt undarum; unde et mustum et ea quae coquuntur spuma purgantur. Hinc et 
sputum. 
XXI. DE FLVMINIBVS. [1] Fluuius est perennis aquarum decursus, a fluendo 
perpetim dictus. Proprie autem flumen ipsa aqua, fluuius cursus aquae. Prius 
autem flumen quam fluuius, id est prior aqua quam decursus. Duo autem sunt 
fluminum genera: unum torrens, alterum uiuum. De quo Vergilius (Aen. 2,719): 
Donec me flumine uiuo abluero. 
[2] Torrens est aqua ueniens cum impetu. Dictus autem torrens quia pluuia 
crescit, siccitate torrescit, id est arescit. De quo Pacuuius (13): 
Flammeo uapore torrens torret. 
Cui Graeci ab hieme nomen dederunt, nos ab aestate; illi a tempore quo 
succrescit, nos a tempore quo siccatur. [3] Amnis fluuius est nemore ac 
frondibus redimitus, et ex ipsa amoenitate amnis uocatus. [4] Decursus proprie 
finis cursus, siue aquarum sit seu quarumlibet rerum. Riui dicti quod deriuentur 
ad inrigandum, id est ad inducendum aquas in agris; nam inrigare inducere est. 
[5] Gurges proprie locus altus in flumine. Puteus est locus defossus ex quo 
hauritur aqua, a potatione dictus. Fons caput est aquae nascentis, quasi aquas 
fundens. [6] Quidam autem fluuiorum propriis ex causis nomina acceperunt, ex 
quibus nonnulli notandi sunt qui in historiis celebres memorantur. [7] Geon 
fluuius de Paradiso exiens atque uniuersam Aethiopiam cingens, uocatus hoc 
nomine quod incremento suae exundationis terram Aegypti inriget; GE enim Graece, 
Latine terram significat. Hic apud Aegyptios Nilus uocatur propter limum quem 
trahit, qui efficit fecunditatem; unde et Nilus dictus est, quasi NEAN ILUN: nam 
antea Nilus Latine Melo dicebatur. Apparet autem in Nilide lacu, de quo in 
meridiem uersus excipitur Aegypto, ubi Aquilonis flatibus repercussus aquis 
retroluctantibus intumescit, et inundationem Aegypti facit. [8] Ganges fluuius, 
quem Phison sancta Scriptura cognominat, exiens de Paradiso pergit ad Indiae 
regiones. Dictus autem Phison, id est caterua, quia decem fluminibus magnis sibi 
adiunctis inpletur et efficitur unus: Ganges autem uocatus a rege Gangaro 
Indiae. Fertur autem Nili modo exaltari, et super Orientis terras erumpere. [9] 
Tigris fluuius Mesopotamiae de Paradiso exoriens et pergens contra Assyrios, et 
post multos circuitus in mare Mortuum influens. Vocatus autem hoc nomine propter 
uelocitatem, instar bestiae tigris nimia pernicitate currentis. [10] Euphrates 
fluuius Mesopotamiae de Paradiso exoriens, copiosissimus gemmis, qui per mediam 
Babyloniam influit. Hic a frugibus, uel ab ubertate nomen accepit, nam Hebraice 
Ephrata fertilitas interpretatur: Mesopotamiam enim in quibusdam locis ita 
inrigat, sicut Nilus Alexandriam. Sallustius autem, auctor certissimus, asserit 
(Hist. 4,77) Tigrim et Euphraten uno fonte manare in Armenia, qui per diuersa 
euntes longius diuiduntur spatio medio relicto multorum milium; quae tamen 
terra, quae ab ipsis ambitur, Mesopotamia dicitur. Ex quo Hieronymus (sit. et 
nom. 202) animaduertit aliter de Paradisi fluminibus intellegendum. [11] Indus 
fluuius orientis, qui Rubro mari accipitur. [12] Hystaspes fuit Medorum rex 
antiquissimus, ex quo amnis orientis nomen accepit, qui nunc Hydaspes dicitur. 
De quo Lucanus � Qui dum sit fluuius Persarum, dicitur tamen contra orientem 
decurrere. [13] Araris fluuius orientis. De quo Vergilius (Ecl. 1,63): 
Aut Ararim Parthus bibet. 
Currit enim per Parthiam et Assyriam. [14] Bactrus fluuius orientis a rege 
Bactro uocatus fertur; a quo et Bactriani et urbs eorum. [15] Choaspis Persarum 
fluuius, uocatus eorum lingua quod miram aquae dulcedinem habeat, adeo ut 
Persici reges quamdiu inter ripas Persidis fluit, sibi ex eo pocula uindicarunt. 
Ex hoc amne quidam Cydnum Ciliciae fluuium deriuari existimant. [16] Araxis 
amnis Armeniae, qui ab uno monte cum Euphrate diuersis specubus oritur, dictus 
quod rapacitate cuncta prosternit. Vnde et cum Alexander eum transgredi uellet, 
ponte fabricato, tanta ui inundauit ut pontem dirueret. Hic breuibus interuallis 
ab Euphratis ortu caput tollit, ac deinde Caspium fertur in mare. [17] Fluuius 
Syriae qui uocatur Orontes iuxta Antiochiae muros decurrens, qui a solis ortu 
oriens non longe ab urbe mari conditur, quem de originis suae tractu Orontem 
ueteres Latine appellauere. Cuius fluentis ex ipso impetu frigidioribus, et 
zephyris assidue ibi spirantibus tota ciuitas momentis prope omnibus 
refrigeratur. [18] Iordanis Iudaeae fluuius, a duobus fontibus nominatus, quorum 
alter uocatur Ior, alter Dan. His igitur procul a se distantibus in unum alueum 
foederatis, Iordanis deinceps appellatur. Nascitur autem sub Libano monte, et 
diuidit Iudaeam et Arabiam; qui per multos circuitus iuxta Iericho in mare 
Mortuum influit. [19] Eusis Caucaseis montibus fusus cum pluribus aliis in 
Eusinum se praecipitat mare; unde et nuncupatur. [20] Cydnus amnis Ciliciae e 
Tauro monte progrediens, miram aquarum habens suauitatem, et quia quidquid 
candidum est, "cydnum" gentili lingua Syri dicunt. Vnde et amni huic nomen 
datum, quia tumet aestate, quando niues soluuntur; reliquis anni temporibus 
tenuis est et quietus. [21] Hylas fluuius Asiae. Pactolus fluuius Asiae, harenas 
aureas trahens: de quo Vergilius (Aen. 10,142): 
Pactolusque inrigat auro. 
Quem pro aurato fluore aliter Chrysorrhoam uocant. [22] Hermus fluuius Asiae qui 
Smyrneos secat campos, et ipse fluctibus aureis et harenis plenus; a quo et 
Smyrna uocata est. [23] Maeander amnis Asiae flexuosus, qui recurrentibus ripis 
inter Cariam et Ioniam praecipitatur in sinum qui Miletum diuidit et Prienen; 
Maeander autem uocatus quod sit flexuosus et numquam currat rectus. De quo 
Ouidius (Met. 2,246): 
Curuis ludit Maeander in undis. 
[24] Tanus fuit rex Scytharum primus, a quo Tanais fertur fluuius nuncupatus, 
qui ex Riphaeis siluis ueniens dirimit Europam ab Asia, inter duas mundi partes 
medius currens atque in Pontum fluens. [25] Inachus Achaiae amnis Argolicos 
inrigans campos, quem rex Inachus a se nominauit, qui exordium Argiuae gentis 
primus dedit. Ibi et Erymanthus ab Erymantho monte demissus. [26] Padus Italiae 
fluuius a iugis Alpium fusus ex tribus fontibus oritur; ex quibus uni uocabulum 
est Padus, qui diffusus in modum stagni amnem sinu digerit; a quo et Padus est 
nuncupatus. Hic a Graecis Eridanus cognominatus, ab Eridano Solis filio, quem 
Phaethontem dicunt; qui fulmine percussus in eodem fluuio deiectus est et 
extinctus. Augetur autem exortu Canis liquescentibus niuibus, et cum accessione 
triginta fluminum circa Rauennam in Adriaticum mare defertur. [27] Tiberis 
Italiae fluuius a Tiberino rege Albanorum dicitur appellatus, qui in hunc 
fluuium cecidit, et de exitu suo nomen dedit. Nam antea Albula antiquum nomen a 
colore habuit, quod niuibus albus sit. Ipse est autem Tibris, qui et Tiberis; 
sed Tiberis in cotidiano sermone, Tibris in uersu dicitur. [28] Danubius 
Germaniae fluuius uocari fertur a niuium copia quibus magis augetur. Iste est 
qui in Europa plus omnibus habet famam. Idem et Ister, quia dum per innumeras 
uadit gentes, mutat et nomen et maiores sibi ambiendo colligit uires. Oritur a 
Germanicis iugis et occidentalibus partibus barbarorum, pergens contra orientem: 
sexaginta in se fluuios recipit: septem ostiis in Pontum influit. [29] Rhodanus 
Galliae fluuius ab oppido Rhodo cognominatus, quem coloni Rhodiorum locauerunt; 
qui rapido concitus cursu, Tyrrheni aequoris freta scindens, non modicum saepe 
nauigantium facit periculum, dum inter se maris fluctus et amnis fluenta 
decertant. [30] Rhenus a Rhodani societate fertur uocatus, quoniam cum eodem ex 
una prouincia oritur. Est autem Germaniae fluuius inter tres Europae maximos 
fluuios conputatus, qui a iugo Alpium usque in Oceani profunda cursus suos 
dirigit. 
[31] Iberus amnis, qui quondam totius Hispaniae nomen dedit. [32] Mineus fluuius 
Galliciae nomen a colore pigmenti sumpsit, qui in eo plurimus inuenitur. [33] 
Durius a Graecis, quasi Doricus. Tagum fluuium Cartago Hispaniae nuncupauit, ex 
qua ortus procedit; fluuius harenis auriferis copiosus, et ob hoc ceteris 
fluuiis Hispaniarum praelatus. [34] Baetus fluuius, qui et Baeticae prouinciae 
nomen dedit. De quo Martialis (12,98,1): 
Baetis oliuifera crinem redimite corona,
aurea qui nitidis uellera tingis aquis; 
eo quod ibi lanae pulchro colore tinguntur. Baetis autem dictus eo quod humili 
solo decurrat:  bitin enim Graeci humile uel mersum uocant. [35] Quaedam autem 
flumina in diluuio soluta mole terrarum praeclusa sunt, quaedam uero, quae non 
erant, abyssi tunc ruptis meatibus eruperunt. 
XXII. DE DILVVIIS. [1] Diluuium dictum quod aquarum clade omnia quae inundauerit 
deleat. [2] Primum diluuium extitit sub Noe, quando hominum sceleribus offensus 
Omnipotens, toto orbe contecto, deletis cunctis, unum spatium caeli fuit ac 
pelagi. Cuius indicium hactenus uidemus in lapidibus quos in remotis montibus 
conchis et ostreis concretos, saepe etiam cauatos aquis uisere solemus. [3] 
Secundum diluuium fuit in Achaia Iacob patriarchae et Ogygi temporibus, qui 
Eleusinae conditor et rex fuit, nomenque loco et tempori dedit. [4] Tertium 
diluuium in Thessalia Moysi uel Amphictyonis temporibus fuit, qui tertius post 
Cecropem regnauit. Cuius temporibus aquarum inluuies maiorem partem populorum 
Thessaliae absumpsit paucis per refugia montium liberatis, maxime in monte 
Parnaso; in cuius circuitu Deucalion tunc regno potiebatur, qui tunc ad se 
ratibus confugientes susceptos per gemina Parnasi iuga fouit et aluit. A quo 
propterea genus hominum Graecorum fabulae ex lapidibus reparatum ferunt ab eo 
propter hominum insitam cordis duritiam. [5] Sed et flumina cum insolitis aucta 
imbribus ultra consuetudinem, uel diuturnitatem uel magnitudinem, redundant 
multaque prosternunt, et ipsa diluuium dicuntur. Sciendum autem, flumina cum 
supra modum crescunt, non tantum ad praesens inferre damna, sed etiam et aliqua 
significare futura. 

LIBER XIV.
 
DE TERRA ET PARTIBVS 
I. DE TERRA. [1] Terra est in media mundi regione posita, omnibus partibus caeli 
in modum centri aequali interuallo consistens; quae singulari numero totum orbem 
significat, plurali uero singulas partes. Cuius nomina diuersa dat ratio; nam 
terra dicta a superiori parte, qua teritur; humus ab inferiori uel humida terra, 
ut sub mari; tellus autem, quia fructus eius tollimus; haec et Ops dicta, eo 
quod opem fert frugibus; eadem et arua, ab arando et colendo uocata. [2] Proprie 
autem terra ad distinctionem aquae arida nuncupatur, sicut Scriptura ait 
(Genes.1,10): 'Quod uocauerit Deus terram aridam.' Naturalis enim proprietas 
siccitas est terris; nam ut humida sit, hoc aquarum affinitate sortitur. Cuius 
motum alii dicunt uentum esse in concauis eius, qui motus eam mouet. Sallustius 
(Hist.2, fr. 28): 'Venti per caua terrae citatu rupti aliquot montes tumulique 
sedere.' [3] Alii aquam dicunt genetalem in terris moueri, et eas simul 
concutere, sicut uas, ut dicit Lucretius (6,555). Alii SPOGGOEIDE terram uolunt, 
cuius plerumque latentes ruinae superposita cuncta concutiunt. Terrae quoque 
hiatus aut motu aquae inferioris fit, aut crebris tonitruis, aut de concauis 
terrae erumpentibus uentis. 
II. DE ORBE. [1] Orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est; unde 
breuis etiam rotella orbiculus appellatur. Vndique enim Oceanus circumfluens 
eius in circulo ambit fines. Diuisus est autem trifarie: e quibus una pars Asia, 
altera Europa, tertia Africa nuncupatur. [2] Quas tres partes orbis ueteres non 
aequaliter diuiserunt. Nam Asia a meridie per orientem usque ad septentrionem 
peruenit; Europa uero a septentrione usque ad occidentem; atque inde Africa ab 
occidente usque ad meridiem. [3] Vnde euidenter orbem dimidium duae tenent, 
Europa et Africa, alium uero dimidium sola Asia; sed ideo istae duae partes 
factae sunt, quia inter utramque ab Oceano mare Magnum ingreditur, quod eas 
intersecat. Quapropter si in duas partes orientis et occidentis orbem diuidas, 
Asia erit in una, in altera uero Europa et Africa. 
III. DE ASIA. [1] Asia ex nomine cuiusdam mulieris est appelata, quae apud 
antiquos imperium tenuit orientis. Haec in tertia orbis parte disposita, ab 
oriente ortu solis, a meridie Oceano, ab occiduo nostro mare finitur, a 
septentrione Maeotide lacu et Tanai fluuio terminatur. Habet autem prouincias 
multas et regiones, quarum breuiter nomina et situs expediam, sumpto initio a 
Paradiso. [2] Paradisus est locus in orientis partibus constitutus, cuius 
uocabularum ex Graeco in Latinum uertitur hortus: porro Hebraice Eden dicitur, 
quod in nostra lingua deliciae interpretatur. Quod utrumque iunctum facit hortum 
deliciarum; est enim omni genere ligni et pomiferarum arborum consitus, habens 
etiam et lignum uitae: non ibi frigus, non aestus, sed perpetua aeris temperies. 
[3] E cuius medio fons prorumpens totum nemus inrigat, diuiditurque in quattuor 
nascentia flumina. Cuius loci post peccatum hominis aditus interclusus est; 
septus est enim undique romphea flammea, id est muro igneo accinctus, ita ut 
eius cum caelo pene iungat incendium. [4] Cherubin quoque, id est angelorum 
praesidium, arcendis spiritibus malis super rompheae flagrantiam ordinatum est, 
ut homines flammae, angelos uero malos angeli submoueant, ne cui carni uel 
spiritui transgressionis aditus Paradisi pateat. [5] India uocata ab Indo 
flumine, quo ex parte occidentali clauditur. Haec a meridiano mari porrecta 
usque ad ortum Solis, et ab septentrione usque ad montem Caucasum peruenit; 
habens gentes multas et oppida, insulam quoque Taprobanen gemmis et elephantis 
refertam, Chrysam et Argyren auro argentoque fecundas, Tilen quoque arboribus 
foliam numquam carentem. [6] Habet et fluuios Gangen et Indum et Hypanem 
inlustrantes Indos. Terra Indiae Fauonii spiritu saluberrima in anno bis metit 
fruges: uice hiemis Etesias patitur. Gignit autem tincti coloris homines, 
elephantos ingentes, monoceron bestiam, psittacum auem, ebenum quoque lignum, et 
cinnamum et piper et calamum aromaticum. [7] Mittit et ebur, lapides quoque 
pretiosos: beryllos, chrysoprasos et adamantem, carbunculos, lychnites, 
margaritas et uniones, quibus nobilium feminarum ardet ambitio. Ibi sunt et 
montes aurei, quos adire propter dracones et gryphas et inmensorum hominum 
monstra inpossible est. [8] Parthia ab Indiae finibus usque ad Mesopotamiam 
generaliter nominatur. Propter inuictam enim Parthorum uirtutem et Assyria et 
reliquae proximae regiones in eius nomen transierunt. Sunt enim in ea Aracusia, 
Parthia, Assyria, Media et Persida, quae regiones inuicem sibi coniunctae 
initium ab Indo flumine sumunt, Tigri clauduntur, locis montuosis et 
asperioribus sitae, habentes fluuios Hydaspem et Arbem. Sunt enim inter se 
finibus suis discretae, nomina a propriis auctoribus ita trahentes. [9] Aracusia 
ab oppido suo nuncupata. Parthiam Parthi ab Scythia uenientes occupauerunt, 
eamque ex suo nomine uocauerunt. Huius a meridie Rubrum mare est, a septentrione 
Hyrcanum salum, ab occidui solis plaga Media. Regna in ea decem et octo sunt, 
porrecta a Caspio litore usque ad terras Scytharum. [10] Assyria uocata ab Assur 
filio Sem, qui cam regionem post diluuium primus incoluit. Haec ab ortu Indiam, 
a meridie Mediam tangit, ab occiduo Tigrim, a septentrione montem Caucasum, ubi 
portae Caspiae sunt. In hac regione primus usus inuentus est purpurae, inde 
primum crinium et corporum unguenta uenerunt et odores, quibus Romanorum atque 
Graecorum effluxit luxuria. [11] Media et Persida a regibus Medo et Perso 
cognominatae, qui eas prouincias bellando adgressi sunt. Ex quibus Media ab 
occasu transuersa Parthia regna amplectitur, a septentrione Armenia circumdatur, 
ab ortu Caspios uidet, a meridie Persidam. Huius terra Medicam arborem gignit, 
quam alia regio minime parturit. Sunt autem Mediae duae, maior et minor. [12] 
Persida tendens ab ortu usque ad Indos, ab occasu Rubrum mare habet, ab aquilone 
uero Mediam tangit, ab austro Carmaniam, quae Persidae adnectitur, quibus est 
Susa oppidum nobilissimum. In Persida primum orta est ars magica, ad quam 
Nebroth gigans post confusionem linguarum abiit, ibique Persas ignem colere 
docuit. Nam omnes in illis partibus solem colunt, qui ipsorum lingua El dicitur. 
[13] Mesopotamia Graecam etymologiam possidet, quod duobus fluuiis ambiatur; nam 
ab oriente Tigrim habet, ab occiduo Euphraten. Incipit autem a septentrione 
inter montem Taurum et Caucasum; cuius a meridie sequitur Babylonia, deinde 
Chaldaea, nouissime Arabia EUDUIMON. [14] Babyloniae regionis caput Babylon urbs 
est, a qua et nuncupata, tam nobilis ut Chaldaea et Assyria et Mesopotamia in 
eius nomen aliquando transierint. [15] Arabia appellata, id est sacra; hoc enim 
significare interpretatur; eo quod sit regio turifera, odores creans: hinc eam 
Graeci EUDAIMON, nostri beatam nominauerunt. In cuius saltibus et myrrha et 
cinnamum prouenit: ibi nascitur auis phoenix, sardonyx gemma, et iris, 
molochites et paederota ibi inuenitur. Ipsa est et Saba, appellata a filio Chus, 
qui nuncupatus est Saba. Haec autem angusto terrae tractu ad orientem uersus ad 
Persicum sinum extenditur, cuius septentrionalia Chaldaea claudit, occasum sinus 
Arabicus. [16] Syriam Syrus quidam perhibetur indigena a suo uocabulo 
nuncupasse. Haec ab oriente fluuio Euphrate, ab occasu mari nostro et Aegypto 
terminatur, tangens a septentrione Armeniam et Cappadociam, a meridie sinum 
Arabicum. Situs eius porrectus in inmensam longitudinem, in lato angustior. [17] 
Habet autem in se prouincias Commagenam, Phoeniciam et Palaestinam, cuius pars 
est Iudaea absque Sarracenos et Nabatheos. Commagena prima prouincia Syriae a 
uocabulo Commagae urbis nuncupata, quae quondam ibi metropolis habebatur. Huius 
est a septentrione Armenia, ab ortu Mesopotamia, a meridie Syria, ab occasu mare 
Magnum. [18] Phoenix Cadmi frater de Thebis Aegyptiorum in Syriam profectus apud 
Sidonem regnauit, eamque prouinciam ex suo nomine Phoeniciam appellauit. Ipsa 
est ubi est Tyrus, ad quem Esaias (23) loquitur. Habet autem ab oriente Arabiam, 
a meridie mare Rubrum. [19] Palaestina prouincia Philistim urbem metropolim 
habuit, quae nunc dicitur Ascalon, ex qua ciuitate omnis circa eam regio 
Palaestina est nuncupata. Huius ab oriente mare Rubrum occurrit, a meridiano 
latere Iudae excipitur, a septentrionali plaga Tyriorum finibus clauditur, ab 
occasu Aegyptio limite terminatur. [20] Iudaea regio Palaestinaeex nomine Iudae 
appellata, ex cuius tribu reges habuit. Haec prius Chanaan dicta a filio Cham, 
siue a decem Chananaeorum gentibus, quibus expulsis eandem terram Iudaei 
possiderunt. Initium longitudinis eius a uico Arfa usque ad uicum Iuliadem 
porrigitur, in quo Iudaeorum pariter ac Tyriorum communis habitatio est. 
Latitudo autem eius a monte Libani usque ad Tiberiadis lacum extenditur. [21] In 
medio autem Iudaeae ciuitas Hierosolyma est, quasi umbilicus regionis totius. 
Terra uariarum opum diues, frugibus fertilis, aquis inlustris, opima balsamis. 
Vnde secundum elementorum gratiam existimauerunt Iudaei eam promissam patribus 
terram fluentem mel et lac, cum hic illis Deus resurrectionis praerogatiuam 
polliceretur. [22] Samaria regio Palaestinae ab oppido quodam nomen accepit qui 
uocabatur Samaria, ciuitas quondam regalis in Israel, quae nunc ab Augusti 
nomine Sebastia nuncupatur. Haec regio inter Iudaeam et Galilaeam media iacet, 
incipiens a uico cui nomen est Eleas, deficiens in terra Agrabath. Situs eius 
natura consimili nec ullo differens a Iudaea. [23] Galilaea regio Palaestinae 
uocata quod gignat candidiores homines quam Palaestina. Haec autem duplex est, 
superior et inferior, sibi tamen conexae, Syriae et Phoeniciae adhaerentes. 
Terra earum opima et ferax et fructibus satis fecunda. [24] Pentapolis regio in 
confinio Arabiae et Palaestinae sita, dicta a quinque ciuitatibus inpiorum quae 
caelesti igne consumptae sunt. Terra amplius ab Hierosolymis olim uberrima, nunc 
autem deserta atque exusta; nam pro scelere incolarum de caelo descendit ignis, 
qui regionem illam in cineres aeternos dissoluit. [25] Cuius umbra quaedam et 
species in fauillis et arboribus ipsis etiam adhuc uidetur. Nascuntur enim ibi 
poma uirentia sub tanta specie maturitatis, ut edendi desiderium gignant; si 
carpas fatiscunt ac resoluuntur in cinerem, fumumque exhalant quasi adhuc 
ardeant. [26] Nabathea regio a Nabeth filio Ismael nuncupata. Iacet autem inter 
Iudaeam et Arabiam, et surgens ab Euphrate in mare Rubrum porrigitur, et est 
pars Arabiae. [27] Aegyptus, qui prius Aeria dicebatur, ab Aegypto Danai fratre 
postea ibi regnante nomen accepit. Haec ab oriente Syriae ac Rubro mari 
coniuncta, ab occasu Libyam habet, a septentrione mare Magnum, a meridie uero 
introrsus recedit, pertendens usque ad Aethiopas; regio caeli imbribus insueta 
et pluuiarum ignara. [28] Nilus solus eam circumfluens inrigat, et inundatione 
sua fecundat; unde et ferax frugibus multam partem terrarum frumento alit; 
ceterorum quoque negotiorum adeo copiosa ut inpleat necessariis mercibus etiam 
orbem terrarum. Finis Aegypti Canopea a Canope Menelai gubernatore, sepulto in 
ea insula quae Libyae principium et ostium Nili facit. [29] Seres oppidum 
orientis, a quo et genus Sericum et regio nuncupata [est]. Haec ab Scythico 
Oceano et mari Caspio ad Oceanum orientalem inflectitur, nobilibus frondibus 
fertilis, e quibus uellera decerpuntur, quae ceterarum gentium Seres ad usum 
uestium uendunt. [30] Bactriae regionis proprius amnis Bactros uocabulum dedit. 
Partes huius quae pone sunt Propanisi iugis ambiuntur, quae aduersae sunt Indi 
fluuii fontibus terminantur; reliqua includit Ochus fluuius. Mittit Bactria 
fortissimos camelos numquam adterentes pedes. [31] Scythia sicut et Gothia a 
Magog filio Iaphet fertur cognominata. Cuius terra olim ingens fuit; nam ab 
oriente India, a septentrione per paludes Maeotides inter Danubium et Oceanum 
usque ad Germaniae fines porrigebatur. Postea uero minor effecta, a dextra 
orientis parte, qua Oceanus Sericus tenditur, usque ad mare Caspium, quod est ad 
occasum; dehinc a meridie usque ad Caucasi iugum deducta est, cui subiacet 
Hyrcania ab occasu habens pariter gentes multas, propter terrarum infecunditatem 
late uagantes. [32] Ex quibus quaedam agros incolunt, quaedam portentuosae ac 
truces carnibus humanis et eorum sanguine uiuunt. Scythiae plures terrae sunt 
locupletes, inhabitabiles tamen plures; nam dum in plerisque locis auro et 
gemmis affluant, gryphorum inmanitate accessus hominum rarus est. Smaragdis 
autem optimis haec patria est: cyaneus quoque lapis et crystallus purissimus 
Scythiae est. Habet et flumina magna Moschorum, Phasiden atque Araxen. [33] 
Hyrcania dicta a silua Hyrcana, quae Scythiae subiacet, habens ab oriente mare 
Caspium, a meridie Armeniam, a septentrione Albaniam, ab occasu Iberiam. Est 
autem siluis aspera, copiosa inmanibus feris, tigribus pantherisque et pardis. 
De qua Vergilius (Aen. 4,367): 
Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. 
[34] Albania a colore populi nuncupata, eo quod alba crine nascantur. Haec ab 
oriente sub mare Caspium surgens, per ora Oceani septentrionalis usque ad 
Maeotides paludes per deserta et inculta extenditur. Huic terrae canes ingentes 
sunt, tantaeque feritatis ut tauros premant, leones perimant. [35] Armenia 
nuncupata ab Armeno Iasonis Thessali comite, qui amisso rege Iasone collecta 
multitudine eius, quae passim uagabatur, Armeniam cepit, et ex suo nomine 
nuncupauit. Sita est autem inter Taurum et Caucasum a Cappadocia usque ad 
Caspium mare protensa, habens a septentrione Ceraunios montes, ex cuius collibus 
Tigris fluuius nascitur, et in cuius montibus arca post diluuium sedisse 
perhibetur. Duplex est autem Armenia, superior et inferior, sicut duae 
Pannoniae. [36] Hiberia regio Asiae est, prope Pontum Armeniae iuncta. In hac 
herbae tincturae utiles nascuntur. Cappadociam urbs propria nominauit. [37] Haec 
in capite Syriae sita ab oriente Armeniam tangit, ab occasu Asiam minorem, ab 
aquilone mare Cimmericum et Themiscyrios campos, quos habuere Amazones; a 
meridie uero Taurum montem, cui subiacet Cilicia et Isauria usque ad Cilicium 
sinum, qui spectat contra insulam Cyprum. Terra eius ante alias nutrix equorum. 
Halys amnis per eam fluit, qui quondam Lydiae regna disiunxit a Persis. [38] 
Asia minor ab oriente Cappadocia cingitur, ab aliis partibus undique mare 
circumdatur; nam a septentrione pontum Euxinum habet, ab occasu Propontidem, a 
meridie Aegyptium mare. Habet prouincias Bithyniam, Phrygiam, Galatiam, Lydiam, 
Cariam, Pamphyliam, Isauriam, Lyciam atque Ciliciam. [39] Prima Asiae minoris 
Bithynia in Ponti exordio ad partem solis orientis aduersa Thraciae iacet, 
multis antea nominibus appellata. Nam prius Bebrycia dicta, deinde Mygdonia, mox 
a Bithyno rege Bithynia nuncupata. Ipsa est et maior Phrygia. Nicomedia urbs in 
ea est, ubi Hannibal fugiens ueneni haustu animam exspirauit. [40] Galatia dicta 
a priscis Gallorum gentibus, a quibus extitit occupata. Nam Galli in auxilium a 
rege Bithyniae euocati, regnum cum eo parta uictoria diuiserunt, sicque deinde 
Graecis admixti primum Gallograeci, nunc ex antiquo Gallorum nomine Galatae 
dicuntur; et eorum regio Galatia nuncupatur. [41] Phrygia dicta a Phrygia 
Europis filia. Haec et Dardania a Dardano Iouis filio dicta. De quo Homerus ait 
(cf. Il. 20,215): 
Quem primum genuit caelesti Iuppiter arce. 
Hic enim profectus de Corytho ciuitate primus uenit in Phrygiam. Est autem regio 
Troadi superiecta ab Aquilonis parte Galatiae; a meridiana uicina est Lycaoniae; 
ab oriente Lydiae adhaeret; ab occidente Hellesponto mari terminatur. Huius 
regio Troia est, quam ex suo nomine appellauit Tros, Troianorum rex, Ganymedis 
pater. Duae sunt autem Phrygiae: maior et minor. Maior Phrygia Smyrnam habet, 
minor uero Ilium. [42] Lycaonia � Cariam Hermus fluuius discernit a Phrygia. 
[43] Lydia sedes antiqua regnorum, quam Pactoli unda extulit in diuitias 
torrentibus aureis. Haec antea Maeonia dicebatur, quae dum pro breuitate duos 
fratres reges Lydum et Tyrrhenum ferre non posset, hinc ex sorte Tyrrhenus cum 
ingenti multitudine profectus loca Galliae occupauit, et Tyrrheniam nominauit. 
Lydia autem a Lydo regis fratre, qui in prouincia remanserat, cognominata est. 
Coniungitur autem ab occidente minori Phrygiae, ab ortu Smyrnam urbem habet, 
quam Helles fluuius cingit; cuius campos Pactolus et Hermus circumfluunt, arenis 
aureis ditissimi. Pamphylia. [44] Isauria ex situ loci perhibetur cognominata, 
quod undique aperta aurarum flatibus pateat. Metropolim urbem Seleuciam habet. 
[45] Cilicia a Cilice quodam nomen traxit, quem ortum Phoenice dicunt, 
antiquioremque Ioue fuisse adserunt. Plurima iacet campis, recipiens ab occiduo 
Lyciam, a meridie mare Issicum, a tergo montis Tauri iuga. Hanc Cydnus amnis 
intersecat. Matrem urbium habet Tarsum. In ea et Corycus oppidum est, unde 
crocum plurimum et optimum uenit, spiramine fraglantiori et colore plus aureo. 
[46] Lycia nuncupata quod ab oriente adiuncta Ciliciae sit. Nam habet ab ortu 
Ciliciam, ab occasu et meridie mare, a septentrione Cariam. Ibi est mons 
Chimaera, qui nocturnis aestibus ignem exhalat: sicut in Sicilia Aetna et 
Vesuuius in Campania. 
IV. DE EVROPA. [1] Post Asiam ad Europam stilum uertendum. Europa quippe 
Agenoris regis Libyae filia fuit, quam Iouis ab Africa raptam Cretam aduexit, et 
partem tertiam orbis ex eius nomine appellauit. Iste est autem Agenor Libyae 
filius, ex qua et Libya, id est Africa, fertur cognominata; unde apparet prius 
Libyam accepisse uocabulum, postea Europam. [2] Europa autem in tertiam partem 
orbis diuisa incipit a flumine Tanai, descendens ad occasum per septentrionalem 
Oceanum usque in fines Hispaniae; cuius pars orientalis et meridiana a Ponto 
consurgens, tota mari Magno coniungitur, et in insulas Gades finitur. [3] Prima 
Europae regio Scythia inferior, quae a Maeotidis paludibus incipiens inter 
Danubium et Oceanum septentrionalem usque ad Germaniam porrigitur; quae terra 
generaliter propter barbaras gentes, quibus inhabitatur, Barbarica dicitur. 
Huius pars prima Alania est, quae ad Maeotidis paludes pertingit; post hanc 
Dacia, ubi et Gothia; deinde Germania, ubi plurimam partem Sueui incoluerunt. 
[4] Germania post Scythiam inferiorem a Danubio inter Rhenum fluuium Oceanumque 
conclusa cingitur a septentrione et occasu Oceano, ab ortu uero Danubio, a 
meridie Rheno flumine dirimitur. Terra diues uirum ac populis numerosis et 
inmanibus; unde et propter fecunditatem gignendorum populorum Germania dicta 
est. Gignit aues Hyrcanias, quarum pinnae nocte perlucent; bisontes quoque feras 
et uros atque alces parturit. Mittit et gemmas, crystallum et sucinum, callaicum 
quoque uiridem, et ceraunium candidum. Duae sunt autem Germaniae: superior iuxta 
septentrionalem Oceanum, inferior circa Rhenum. [5] Prouincias autem quas 
Danubius a Barbarico ad Mediterraneum mare secludit: prima est Moesia, a messium 
prouentu uocata; unde et eam ueteres Cereris horreum nuncupabant. Haec autem ab 
oriente ostiis Danubii iungitur, ab Euro uero Thraciae, a meridie Macedoniae, ab 
occasu Histriae copulatur. Post Moesiam autem Pannonia est. Inde Noricus ager 
frigidus et parcius fructuosus. Post quem Raeticus frugibus ferax, qui excipit 
Galliam Belgicam. [6] Thraciae Thiras Iaphet filius ueniens nomen dedisse 
perhibetur: alii a saeuitia incolarum Thraciam appellatam dixerunt. Huic ab 
oriente Propontis et urbs Constantinopolis opposita est, a septentrione uero 
Ister obtenditur, a meridie uero Aegeo mari adhaeret, ab occasu Macedonia illi 
subiacet. Cuius regionem olim Bessorum populus Massagetae, Sarmatae, Scythae et 
aliae plurimae nationes incoluerunt; ampla est enim, ideoque plurimas continuit 
gentes. Ebrum fluuium Thracia fundit, qui etiam gentes barbarorum plurimas 
tangit. [7] Graecia a Graeco rege uocata, qui cunctam eam regionem regno 
incoluit. Sunt autem prouinciae Graeciae septem: quarum prima ab occidente 
Dalmatia, inde Epirus, inde Hellas, inde Thessalia, inde Macedonia, inde Achaia, 
et duae in mari, Creta et Cyclades. Illyricus autem generaliter omnis Graecia. 
[8] Dalmatia a Delmi maxima eiusdem prouinciae ciuitate traxisse nomen 
existimatur. Adhaeret autem ab oriente Macedoniae, a septentrione Moesiae, ab 
occasu Histria terminatur, a meridie uero Adriatico sinu clauditur. Epirus a 
Pyrrho Achillis filio cognominata. [9] Cuius pars Chaonia, quae antea Molosia 
dicta est, a Moloso filio Pyrrhi quem de Andromacha habuit. Sed postquam occisus 
est Pyrrhus Orestis insidiis, Andromacham Helenus suscepit tenuitque regnum 
priuigni qui successerat patri; a quo Molosia dicta est pars Epiri, quam Helenus 
postea a fratre Chaone, quem in uenatu per ignorantiam dicitur occidisse, 
Chaoniam nominauit, quasi ad solacium fratris extincti. [10] Hellas dicta a rege 
Hellene, Deucalionis et Pyrrhae filio, a quo et prius Graeci Hellenes nuncupati 
sunt. Ipsa est et Attica terra Acte prius dicta. Nam Granus quidam Graeciae 
indigena fuit, ex cuius filia Attis nomine Attica terra uocata est. Haec inter 
Macedoniam et Achaiam media iacet, Arcadiae a septentrionali parte coniuncta. 
Ipsa est et uera Graecia, ubi fuit Athenae ciuitas, mater liberalium litterarum 
et philosophorum nutrix, qua nihil habuit Graecia clarius atque nobilius. In ea 
est et Marathonius campus opinione quondam proelii cruentissimus. [11] Helladis 
autem duae sunt prouinciae: Boeotia et Peloponnensis. Boeotia autem dicta hac ex 
causa. Dum Cadmus Agenoris filius Europam sororem a Ioue raptam ex praecepto 
genitoris quaereret nec reperiret, patris iram formidans confirmato animo elegit 
exilium. Nam bouis forte conspectae secutus uestigia amplexus est sedem, ubi 
illa recubauerat, sicque locum de nomine bouis Boeotiam nominauit; ubi et Thebas 
urbem construxit, in qua olim ciuilia bella detonuerunt, et ubi nati sunt Apollo 
et Hercules maior ille Thebanus. Eadem est Aonia uocata, a fonte quodam Apollini 
et Musis consecrato, qui in eadem Boeotia est. Peloponnensis secunda pars 
Helladis a Pelope regnata atque uocata. [12] Thessalia a Thessalo rege 
cognominata, quae ad meridianam plagam Macedoniae coniuncta est, cuius a tergo 
Pieria est. Multa in Thessalia flumina [et ciuitates] et oppida, inter quae 
praecipue Thessalonica: ibi est et mons Parnasus quondam Apollini consecratus. 
Thessalia patria Achillis et origo Lapitharum fuit, de quibus fertur quod hi 
primo equos frenis domuerunt, unde et Centauri dicti sunt. In Thessalia primum 
solidi aurei facti sunt, domandorum quoque equorum usus primum repertus est. 
[13] Macedoniae in exordio ab Emathio rege Emathiae nomen erat, sed Macedo 
Deucalionis maternus nepos, postquam ibi accepit principatum, mutauit uocabulum 
Macedoniamque a suo nomine dixit. Est autem confinis ab oriente Aegeo mari, a 
meridie Achaiae, ab occasu Dalmatiae, a septentrione Moesiae; patria Alexandri 
Magni, et regio aureis uenis argentique opima. Lapidem quem paeaniten uocant 
ista gignit. Mons Olympus in ea est, qui excellenti uertice tantus adtollitur ut 
in cacumine eius nec nubes nec uenti sentiantur. [14] Achaia ab Achaeo rege et 
urbs et prouincia appellata. Haec pene insula est; nam absque septentrionali 
parte, qua Macedoniae iungitur, undique septa est mari. Ab oriente enim habet 
Myrteum mare, ab Euro Creticum, a meridie Ionium, ab Africo et occasu Cassiopas 
insulas, a sola septentrionali parte Macedoniae uel Atticae terrae adiungitur. 
Huius caput est urbs Corinthus Graeciae decus. Inachus est Achaiae fluuius. [15] 
Arcadia uero sinus Achaiae est, ut platani folium inter Ionium et Aegeum mare 
exposita, quam Arcas, Iouis et Callisto filius, Pelasgis in dicionem redactis, 
ex suo nomine Arcadiam nuncupauit. Ipsa est et Sicyonia, a Sicyone rege, a quo 
et regnum Sicyoniorum est dictum. Habet autem Arcadia fluuium magnum Erimanthum; 
asbeston quoque lapidem, qui semel accensus numquam extinguitur: candidissimae 
etiam merulae ibi nascuntur. [16] Lacedaemonia � Pannonia ab Alpibus Appenninis 
est nuncupata, quibus ab Italia secernitur, regio uiro fortis et solo laeta, 
duobus satis acribus fluuiis, Drauo Sauoque, uallata. Coniungitur autem cum 
Norico et Raetia; habentes ab oriente Moesiam, ab Euro Istriam; ab Africo uero 
Alpes Appenninos habent, ab occasu Galliam Belgicam, a septentrione Danubii 
fontem, uel limitem qui Germaniam Galliamque secernit. [17] Istriam Ister amnis 
uocauit, qui eius terram influit. Ipse est Danubius. Habet autem Istria a 
septentrione Pannoniam. [18] Italia olim a Graecis populis occupata Magna 
Graecia appellata est, deinde a regis nomine Saturnia; mox et Latium dicta eo 
quod idem Saturnus a Ioue sedibus suis pulsus ibi latuerit; postremo ab Italo 
Siculorum rege ibi regnante Italia nuncupata est. Cuius situs longitudine 
amplius quam latitudine a Circio in Eurum extenditur, a meridie Tyrrheno mare, 
ab Aquilone Adriatico clauditur, ab occiduo Alpium iugis finitur, terra omnibus 
in rebus pulcherrima, soli fertilitate, pabuli ubertate gratissima. [19] Habet 
lacus Benacum, Auernum atque Lucrinum; fluuios Eridanum et Tiberim; et tepentes 
fontibus Baias. Gignit gemmas syrtitem, lyncurium et corallium; boam quoque 
serpentem, lyncem feram et Diomedias aues. Italia autem et Hispania idcirco 
Hesperiae dictae quod Graeci Hespero stella nauigent et in Italia et in 
Hispania. Quae hac ratione discernuntur; aut enim Hesperiam solam dicis et 
significas Italiam, aut addis ultimam et significas Hispaniam, quia in 
occidentis est fine. [20] Tuscia pars Italiae; Vmbria uero pars Tusciae. Tuscia 
autem a frequentia sacrorum et turis uocata, APO TOU THUAKSEIN. [21] Vmbria 
uero, historiae narrant, eo quod tempore aquosae cladis imbribus superfuerit, et 
ob hoc OMBRIA Graece cognominata. Est enim in iugis Appennini montis sita, in 
parte Italiae iuxta meridiem. [22] Etruria pars Italiae dicta quod eius fines 
tendebantur usque ad ripam Tiberis, quasi ETEROURIA. Nam ETERON significat 
alterum, OROS finis uocatur. Romae enim fines antea unam tantum Tiberis ripam 
tenebant. Alii Etruriam dictam ab Etrusco principe putant. Item et Tyrrhenia a 
Tyrrheno Lydi fratre, qui ex sorte cum populi parte de Maeonia uenit ad Italiam. 
Haec est et Tuscia; sed Tusciam dicere non debemus; quia nusquam legimus. Tuscia 
autem a frequentia sacrificii et turis dicta, APO TOU THUSAI. Illic et 
aruspicinam dicunt esse repertam. [23] Apulia [ubi Brundusium, quam Aetoli 
secuti Diomedem ducem condiderunt]. [24] Campania [habet terras hieme anni atque 
aestate uernantes. Sol ibi mitis, grata temperies, aer purus et blandus]. [25] 
Gallia a candore populi nuncupata est; GALA enim Graece lac dicitur. Montes enim 
et rigor caeli ab ea parte solis ardorem excludunt, quo fit ut candor corporum 
non coloretur. Hanc ab oriente Alpium iuga tuentur, ab occasu Oceanus includit, 
a meridie praerupta Pyrenaei, a septentrione Rheni fluenta atque Germania; cuius 
initium Belgica, finis Aquitania est; regio gleba uberi ac pabulosa et ad usum 
animantium apta, fluminibus quoque et fontibus rigua, perfusa duobus magnis 
Rheno et Rhodano fluuiis. [26] Belgis autem ciuitas est Galliae, a quo Belgica 
prouincia dicta [est]. Cisalpina, quia citra Alpes. Transalpina, id est trans 
Alpes, contra septentrionem. [27] Raetia uero, quod sit iuxta Rhenum. Aquitania 
autem ab obliquis aquis Ligeris fluminis appellata, qui ex plurima parte 
terminus eius est, eamque pene in orbem cingit. [28] Hispania prius ab Ibero 
amne Iberia nuncupata, postea ab Hispalo Hispania cognominata est. Ipsa est et 
uera Hesperia, ab Hespero stella occidentali dicta. Sita est autem inter Africam 
et Galliam, a septentrione Pyrenaeis montibus clausa, a reliquis partibus 
undique mare conclusa, salubritate caeli aequalis, omnium frugum generibus 
fecunda, gemmarum metallorumque copiis ditissima. [29] Interfluunt eam flumina 
magna: Baetis, Mineus, Iberus et Tagus aurum trahens, ut Pactolus. Habet 
prouincias sex: Tarraconensem, Cartaginensem, Lusitaniam, Galliciam, Baeticam, 
et trans freta in regione Africae Tingitaniam. [30] Duae sunt autem Hispaniae: 
Citerior, quae in septentrionis plagam a Pyrenaeo usque ad Cartaginem 
porrigitur; Vlterior, quae in meridiem a Celtiberis usque ad Gaditanum fretum 
extenditur. Citerior autem et Vlterior dicta quasi citra et ultra; sed citra 
quasi circa terras, et ultra uel quod ultima uel quod non sit post hanc ulla, 
hoc est alia, terra. 
V. DE LIBYA. [1] Libya dicta quod inde Libs flat, hoc est Africus. Alii aiunt 
Epaphum Iouis filium, qui Memphin in Aegypto condidit, ex Cassiopa uxore 
procreasse filiam Libyam, quae postea in Africa regnum possedit. Cuius ex nomine 
terra Libya est appellata. [2] Africam autem nominatam quidam inde existimant, 
quasi apricam, quod sit aperta caelo uel soli et sine horrore frigoris. Alii 
dicunt Africam appellari ab uno ex posteris Abrahae de Cethura, qui uocatus est 
Afer, de quo supra (9,2,115) meminimus. [3] Incipit autem a finibus Aegypti 
pergens iuxta meridiem per Aethiopiam usque Athlantem montem. A septentrionali 
uero parte Mediterraneo mari coniuncta clauditur, et in Gaditano freto finitur, 
habens prouincias Libyam Cyrenensem, Pentapolim, Tripolim, Byzacium, 
Carthaginem, Numidiam, Mauretaniam Sitifensem, Mauretaniam Tingitanam, et circa 
solis ardorem Aethiopiam. [4] Libya Cyrenensis in parte Africae prima est, a 
Cyrene urbe metropoli, quae est in eius finibus, nuncupata. Huic ab oriente 
Aegyptus est, ab occasu Syrtes maiores et Trogodytae, a septentrione mare 
Libycum, a meridie Aethiopia et barbarorum uariae nationes et solitudines 
inaccessibiles, quae etiam basiliscos serpentes creant. [5] Pentapolis Graeca 
lingua a quinque urbibus nuncupata: id est Berenice, Ceutria, Apollonia, 
Ptolomais, Cyrene; ex quibus Ptolomais et Berenice a regibus nominatae sunt. Est 
autem Pentapolis Libyae Cyrenensi adiuncta, et [in] eius finibus deputata. [6] 
Tripolitanam quoque prouinciam Graeci lingua sua signant de numero trium 
magnarum urbium; Oeae, Sabratae, Leptis magnae. Haec habet ab oriente Syrtes 
maiores et Trogodytas, a septentrione mare Adriaticum, ab occasu Byzacium, a 
meridie Gaetulos et Garamantas usque ad Oceanum Aethiopicum pertendentes. [7] 
Byzacena regio ex duobus nobilissimis oppidis nomen sortita est, ex quibus una 
Hadrumetum uocatur. Haec sub Tripoli est, patens passuum ducenta uel amplius 
milia, fecunda oleis, et glebis ita praepinguis ut iacta ibi semina incremento 
pene centesimae frugis renascantur. [8] Zeugis, ubi Carthago magna. Ipsa est et 
uera Africa inter Byzacium et Numidiam sita, a septentrione mari Siculo iuncta, 
et a meridie usque ad Gaetulorum regionem porrecta; cuius proxima quaeque 
frugifera sunt, ulteriora autem bestiis et serpentibus plena, atque onagris 
magnisin deserto uagantibus. Gaetulia autem Africae pars mediterranea est. [9] 
Numidia ab incolis passim uagantibus sic uocata, quod nullam certam haberent 
sedem. Nam lingua eorum incertae sedes et uagae 'numidia' dicuntur. Incipit 
autem a flumine Amsiga,inZeugitanum limitem definit, habens ab ortu Syrtes 
minores, a septentrione mare quod intendit Sardiniam, ab occasu Mauretaniam 
Sitifensem, a meridie Aethiopum gentes: regio campis praepinguis. Vbi autem 
siluestris est, feras educat; ubi iugis ardua, equos et onagros procreat; eximio 
etiam marmore praedicatur, quod Numidicum dicitur. Habet autem urbes praecipuas: 
Hipponem, Regium et Rusicadam. [10] Mauretania uocata a colore populorum; Graeci 
enim nigrum MAURON uocant. Sicut enim Gallia a candore populi, ita Mauretania a 
nigrore nomen sortita est. Cuius prima prouincia Mauretania Sitifensis est, quae 
Sitifi habuit oppidum; a quo et uocabulum traxisse regio perhibetur. [11] 
Mauretania uero Caesariensis: coloniae Caesareae ciuitas fuit, et nomen 
prouinciae ex ea datum. Vtraeque igitur prouinciae sibi coniunctae ab oriente 
Numidiam habent, a septentrione mare Magnum, ab occasu flumen Maluam, a meridie 
montem Astrixin, qui discernit inter fecundam terram et harenas iacentes usque 
ad Oceanum. [12] Mauretania Tingitania a Tingi metropolitana huius prouinciae 
ciuitate uocata est. Haec ultima Africae exsurgit a montibus septem, habens ab 
oriente flumen Maluam, a septentrione fretum Gaditanum, ab occiduo Oceanum 
Athlanticum, a meridie Gaulalum gentes usque ad Oceanum Hesperium pererrantes: 
regio gignens feras, simias, dracones et struthiones. Olim etiam et elephantis 
plena fuit, quos sola nunc India parturit. [13] Garamantis regionis caput Garama 
oppidum fuit. Est autem inter Cyrenensem et Aethiopiam, ubi est fons qui friget 
calore diei et calet frigore noctis. [14] Aethiopia dicta a colore populorum, 
quos solis uicinitas torret. Denique uim sideris prodit hominum color; est enim 
ibi iugis aestus; nam quidquid eius est, sub meridiano cardine est. Circa 
occiduum autem montuosa est, arenosa in medio, ad orientalem uero plagam 
deserta: cuius situs ab occiduo Athlantis montis ad orientem usque in Aegypti 
fines porrigitur, a meridie Oceano, a septentrione Nilo flumine clauditur; 
plurimas habens gentes, diuerso uultu et monstruosa specie horribiles. [15] 
Ferarum quoque et serpentium referta est multitudine. Illic quippe rhinoceros 
bestia et camelopardus, basiliscus, dracones ingentes, ex quorum cerebro gemmae 
extrahuntur. Iacynthus quoque et chrysoprasus ibi reperiuntur; cinnamonium ibi 
colligitur. [16] Duae sunt autem Aethiopiae: una circa ortum solis, altera circa 
occasum in Mauretania. [17] Extra tres autem partes orbis quarta pars trans 
Oceanum interior est in meridie, quae solis ardore incognita nobis est; in cuius 
finibus Antipodes fabulose inhabitare produntur. Proxima autem Hispaniae 
Mauretania est, deinde Numidia, inde regio Carthaginensis, post quae Gaetuliam 
accipimus, post eam Aethiopiam, inde loca exusta solis ardoribus. [18] Sciendum 
sane quod quaedam prouinciae primum de nomine auctoris appellatae sunt; postea a 
prouincia gentis nomen est factum. Nam ab Italo Italia, et rursus ab Italia 
Italus; et sic utimur ipsa nomina gentis, quomodo fuit ipsud nomen auctoris, 
unde deriuatum est nomen prouinciae. Ex quo accidit ex uno nomine nominari et 
ciuitatem et regionem et gentem. [19] Prouinciae autem ex causa uocabulum 
acceperunt. Principatus namque gentium, qui ad reges alios pertinebat, eum in 
ius suum Romani uincendo redigerent, procul positas regiones prouincias 
appellauerunt. Patria autem uocata quod communis sit omnium, qui in ea nati 
sunt. [20] Terra autem significari, ut praediximus (13,3,1), elementum: terras 
uero singulas partes, ut Africa, Italia. Eadem et loca; nam loca et terrae 
spatia in orbe terrarum multas in se continent prouincias, sicut in corpore 
locus est pars una, multa in se continens membra; sicut et domus, multa in se 
habens cubicula: sic terrae et loca dicuntur terrarum spatia, quorum partes sunt 
prouinciae; sicut in Asia Phrygia, in Gallia Raetia, in Hispania Baetica. [21] 
Nam Asia locus est, prouincia Asiae Phrygia, Troia regio Phrygiae, Ilium ciuitas 
Troiae. Item regiones partes sunt prouinciarum, quas uulgus conuentus uocat, 
sicut in Phrygia Troia; sicut in Gallicia Cantabria, Asturia. A rectoribus autem 
regio nuncupata est, cuius partes territoria sunt. [22] Territorium autem 
uocatum quasi tauritorium, tritum bubus et aratro. Antiqui enim sulco ducto et 
possessionum et territoriorum limites designabant. 
VI. DE INSVLIS. [1] Insulae dictae quod in salo sint, id est in mari. Ex his 
quoque notissimae et maximae, quas plurimi ueterum sollerti studio indagauerunt, 
notandae sunt. [2] Brittania Oceani insula interfuso mari toto orbe diuisa, a 
uocabulo suae gentis cognominita. Haec aduersa Galliarum parte ad prospectum 
Hispaniae sita est; circuitus eius quadragies octies septuaginta quinque milia; 
multa et magna flumina in ea, fontes calidi, metallorum larga et uaria copia: 
gagates lapis ibi plurimus et margaritae. [3] Tanatos insula Oceani freto 
Gallico, a Brittania aestuario tenui separata, frumentariis campis et gleba 
uberi. Dicta autem Tanatos a morte serpentum, quos dum ipsa nesciat, asportata 
inde terra quoquo gentium uecta sit, angues ilico perimit. [4] Thyle ultima 
insula Oceani inter septentrionalem et occidentalem plagam ultra Brittaniam, a 
sole nomen habens, quia in ea aestiuum solstitium sol facit, et nullus ultra eam 
dies est. Vnde et pigrum et concretum est eius mare. [5] Orcades insulae Oceani 
intra Britanniam positae numero triginta tres, quarum uiginti desertae sunt, 
tredecim coluntur. [6] Scotia idem et Hibernia proxima Brittaniae insula, spatio 
terrarum angustior, sed situ fecundior. Haec ab Africo in Boream porrigitur. 
Cuius partes priores Hiberiam et Cantabricum Oceanum intendunt, unde et Hibernia 
dicta: Scotia autem, quod ab Scotorum gentibus colitur, appellata. Illic nulla 
anguis, auis rara, apis nulla, adeo ut aduectos inde pulueres seu lapillos si 
quis alibi sparserit inter aluaria, examina fauos deserant. [7] Gadis insula in 
fine Baeticae prouinciae sita, quae dirimit Europam ab Africa, in qua Herculis 
columnae uisuntur, et unde Tyrrheni maris faucibus Oceani aestus inmittitur. Est 
autem a continenti terra centum uiginti passibus diuisa, quam Tyrii a Rubro 
profecti mare occupantes [in] lingua sua Gadir, id est septam, nominauerunt, pro 
eo quod circumsepta sit mari. Nascitur in ea arbor similis palmae, cuius gummis 
infectum uitrum ceraunium gemmam reddit. [8] Fortunatarum insulae uocabulo suo 
significant omnia ferre bona, quasi felices et beatae fructuum ubertate. Sua 
enim aptae natura pretiosarum poma siluarum parturiunt; fortuitis uitibus iuga 
collium uestiuntur; ad herbarum uicem messis et holus uulgo est. Vnde gentilium 
error et saecularium carmina poetarum propter soli fecunditatem easdem esse 
Paradisum putauerunt. Sitae sunt autem in Oceano contra laeuam Mauretaniae, 
occiduo proximae, et inter se interiecto mari discretae. [9] Gorgades insulae 
Oceani obuersae promontorio, quod uocatur Hesperu Ceras, quas incoluerunt 
Gorgones feminae aliti pernicitate, hirsuto et aspero corpore; et ex his insulae 
cognominatae. Distant autem a continenti terra bidui nauigatione. [10] 
Hesperidum insulae uocatae a ciuitate Hesperide, quae fuit in fines Mauretaniae. 
Sunt enim ultra Gorgadas sitae sub Athlanteum litus in intimos maris sinus; in 
quarum hortis fingunt fabulae draconem peruigilem aurea mala seruantem. Fertur 
enim ibi e mari aestuarium adeo sinuosis lateribus tortuosum ut uisentibus 
procul lapsus angueos imitetur. [11] Chryse et Argyre insulae in Indico Oceano 
sitae, adeo fecundae copia metallorum ut plerique eas auream superficiem et 
argenteam habere prodiderint; unde et uocabula sortitae sunt. [12] Taprobane 
insula Indiae subiacens ad Eurum, ex qua Oceanus Indicus incipit, patens in 
longitudine octingentis septuaginta quinque milibus passuum, in latitudine 
sescenta uiginti quinque milia stadiorum. Scinditur amni interfluo; tota 
margaritis repleta et gemmis: pars eius bestiis et elephantis repleta est, 
partem uero homines tenent. In hac insula dicunt in uno anno duas esse aestates 
et duas hiemes, et bis floribus uernare locum. [13] Tiles insula Indiae, uirens 
omni tempore folia. Hucusque Oceani insulae. [14] Item insulae quae Hellesponto 
usque ad Gades in mare Magno sunt constitutae. Cypros insula a ciuitate Cypro, 
quae in ea est, nomen accepit; ipsa est et Paphos Veneri consecrata in Carpathio 
mari, uicina Austro, famosa quondam diuitiis, et maxime aeris. Ibi enim prima 
huius metalli inuentio et utilitas fuit. [15] Creta Graeciae pars est iungens 
contra Peloponnensem. Haec primum a temperie caeli Macaronnesos appellata est; 
deinde Creta dicta a Crete quodam indigena, quem aiunt unum Curetum fuisse, a 
quibus Iuppiter ibi absconditus est et enutritus. Est autem insula Graeciae 
inter ortum et occasum longissimo tractu porrecta, a septentrione Graeciae 
aestibus, ab Austro Aegyptiis undis perfusa. Fuit autem quondam centum urbibus 
nobilis; unde et Hecatompolis dicta est. [16] Prima etiam remis et sagittis 
claruit, prima litteris iura finxit, equestres turmas prima docuit; studium 
musicum ab Idaeis dactylis in ea coeptum. Capris copiosa, ceruos eget; lupos et 
uulpes aliaque ferarum noxia nusquam gignit; serpens nulla ibi, nulla noctua, et 
si inueniatur, statim emoritur. Larga est autem uitibus et arboribus: dyctamnos 
herba in Creta nascitur et alimos, quae admorsa diurnam famem prohibet. 
Phalangos autem uenenatos gignit et lapidem qui Idaeus dactylus dicitur. [17] 
Abydos insula in Europa super Hellespontum posita, angusto et periculoso mari 
separata, et ABUDOS Graece dicta quod sit introitus Hellesponti maris, in quo 
Xerxes pontem ex nauibus fecit, et in Graeciam transiit. [18] Coos insula 
adiacens prouinciae Atticae, in qua Hippocrates medicus natus est; quae, ut 
Varro testis est, arte lanificii prima in ornamento feminarum inclaruit. [19] 
Cyclades insulae antiquitus Graeciae fuerunt, quas inde Cyclades autumant dictas 
quod, licet spatiis longioribus a Delo proiectae, in orbem tamen circa Delum 
sitae sint; nam orbem KUKLON Graii loquuntur. Quidam uero non quod in orbem 
digestae, sed propter scopulos qui circa eadem sunt, dictas putant Cyclades. 
[20] Haec in Hellesponto inter Aegeum et Maleum mare constitutae circumdantur 
etiam pelago Myrtoo. Sunt autem numero quinquaginta tres, tenentes a 
septentrione in meridiem milia quingenta, ab oriente in occasum milia ducenta. 
Metropolis earum Rhodos. [21] Delos insula in medio Cycladum sita. Et dicta 
Delos fertur, quod post diluuium, quod Ogygi temporibus notatur, cum orbem 
multis mensibus continua nox inumbrasset, ante omnes terras radiis solis 
inluminata est; sortitaque ex eo nomen, quod prima manifestata fuisset uisibus; 
nam DELON Graeci manifestum dicunt. Ipsa est et Ortygia, eo quod primum ibi 
uisae sunt coturnices aues, quas Graeci ORTUGAS uocant. In hac insula Latona 
enixa est Apollinem et Dianam. Delos autem et ciuitas dicitur et insula. [22] 
Rhodos Cycladum prima ab oriente, in qua rosae capitulum dicitur esse inuentum, 
dum ibi ciuitas conderetur, ex quo et urbs et insula Rhodos est appellata. In 
hac urbe Solis colossus fuit aereus septuaginta cubitorum altitudine; fuerunt et 
alii centum numero in eadem insula colossi minores. [23] Tenedos una ex 
Cycladibus a septentrione sita, in qua olim ciuitas a Tene quodam condita est. 
Vnde nomen urbis illius uel potius insulae fuit; nam Tenes iste infamatus quod 
cum nouerca sua concubuisset, [et] fugiens hanc insulam uacuam cultoribus 
obtinuit; unde et Tenedos dicta est. Sic Cicero (2 Verr. 1,49): 'Tenen ipsum, 
cuius ex nomine Tenedos nominatum.' [24] Carpathos unaex Cycladibus a meridie 
posita contra Aegyptum; a qua Carpathium mare appellatum est, uocata propter 
celerem fructuum maturitatem. Est enim inter Aegyptum et Rhodum. Ex hac insula 
dicuntur et carpasiae naues, magnae et spatiosae. [25] Cytherea insula una ex 
Cycladibus a parte occidua sita, cuius Porphyris antea nomen fuit. Cytherea 
autem uocata quod ibi Venus sit orta. [26] Icaria insula una de Cycladibus, quae 
Icario mari nomen dedit. Haec inter Samum et Myconum procurrentibus saxis 
inhospitalis est, et nullis sinibus portuosa. Dicitur autem Icarum Cretensem ibi 
naufragio interisse, et de exitu hominis inpositum nomen loco. [27] Naxos insula 
a Dionysio dicta, quasi Dionaxos, quod fertilitate uitium uincat ceteras. Est 
autem a Delo decem et octo milia passuum separata, ex qua olim Iouis fertur 
aduersus Titanas fuisse profectus. [28] Melos ex numero Cycladum, una omnium 
insularum rotundissima; unde et nuncupata. [29] Historia dicit ex Ias(i)one 
natum fuisse Philomelum et Plutum, ex Philomelo Pareantum genitum, qui de suo 
nomine Paron insulam et oppidum appellauit: prius autem Minoia, deinde Paros 
dicta. De qua Vergilius (Aen. 3,126): 
Niueamque Paron. 
Gignit enim marmor candidissimum, quod Parium dicunt. Mittit et sardam lapidem 
marmoribus quidem praestantiorem, et inter gemmas uilissimum. [30] Chios insula 
Syra lingua appellatur eo quod ibi mastix gignitur; Syri enim masticem 'chio' 
uocant. [31] Samos insula est in mari Aegeo, ubi nata est Iuno; ex qua fuit 
Sibylla Samia et Pythagoras Samius, a quo philosophiae nomen inuentum est. In 
hac insula reperta prius fictilia uasa traduntur; unde et uasa Samia appellata 
sunt. [32] Sicilia a Sicano rege Sicania cognominata est, deinde a Siculo Itali 
fratre Sicilia. Prius autem Trinacria dicta propter tria AKRA, id est 
promontoria: Pelorum, Pachinum et Lilybaeum. Trinacria enim Graecum est, quod 
Latine triquetra dicitur, quasi in tres quadras diuisa. Haec ab Italia exiguo 
fretu discreta, Africum mare prospectans, terris frugifera, auro abundans, 
cauernis tamen et fistulis penetrabilis, uentisque et sulphure plena; unde et 
ibi Aethnae montis extant incendia.In cuius fretu Scylla est et Charybdis, 
quibus nauigia aut absorbuntur aut conliduntur. [33] Fuit autem quondam patria 
Cyclopum, et postea nutrix tyrannorum; frugum fertilis, ac primum terris omnibus 
commissis seminibus aratro proscissa. Principem urbium Syracusas habet, fontem 
Arethusam et Alpheum fluuium 'magnorum generatorem equorum' (cf. Virg. Aen. 
3,704). In ea insula primum est inuenta comoedia. [34] Achaten lapidem ipsa 
primum ex Achate flumine dedit. Parturit et mare eius corallium; gignit et sales 
Agrigentinos in igne solubiles, crepitantes in aquis. Omnis ambitus eius 
clauditur stadiorum tribus milibus. Sallustius (Hist. 4,26) autem dicit Italiae 
coniunctam fuisse Siciliam sed medium spatium impetu maris diuisum et per 
angustiam scissum. [35] Thapsus insula stadiis decem a Sicilia remota iacens et 
planior, unde et nuncupata. De qua Vergilius (Aen. 3,689): 
Thapsumque iacentem. 
[36] Aeoliae insulae Siciliae appellatae ab Aeolo Hippotae filio, quem poetae 
finxerunt regem fuisse uentorum: sed ut Varro dicit, rector fuit istarum 
insularum, et quia ex earum nebulis et fumo futuros praedicebat flatus uentorum, 
ab inperitis uisus est uentos sua potestate retinuisse. Eaedem insulae et 
Vulcaniae uocantur, quod et ipsae sicut Aethna ardeant. [37] Sunt autem nouem 
habentes propria nomina. Quarum primam Liparus quidam Liparen uocauit, qui eam 
ante Aeolum rexit; altera Hiera uocatur, quod sit collibus eminentissimis; 
reliquae uero, id est Strongyle, Didyme, Eriphusa, Hephaestia, Phaenicusa, 
Euonymos, Tripodes, Sonores, quoniam nocte ardent, Aeoliae siue Vulcaniae 
dicuntur. Ex his quaedam ab initio non fuerunt; postea mare editae usque [ad] 
nunc permanent. [38] Stoechades insulae Massiliensium sexaginta milium spatio a 
continenti in fronte Narbonensis prouinciae, qua Rhodanus fluuius in mare exit. 
Dictae autem Graece STOICHADES, quasi opere in ordinem sint positae. [39] Sardus 
Hercule procreatus cum magna multitudine a Libya profectus Sardiniam occupauit, 
et ex suo uocabulo insulae nomen dedit. Haec in Africo mari facie uestigii 
humani, in orientem quam in occidentem latior prominet, ferme paribus lateribus 
quae in meridiem et septentrionem uertunt; ex quo ante commercium a nauigantibus 
Graecorum ICHNOS appellata est. [40] Terra patet in longitudine milia centum 
quadraginta, in latitudine quadraginta. In ea neque serpens gignitur neque 
lupus, sed solifuga tantum, animal exiguum hominibus perniciosum. Venenum quoque 
ibi non nascitur, nisi herba per scriptores plurimos et poetas memorata, 
apiastro similis, quae hominibus rictus contrahit et quasi ridentes interimit. 
Fontes habet Sardinia calidos, infirmis medellam praebentes, furibus caecitatem, 
si sacramento dato oculos aquis eius tetigerint. [41] Corsicae insulae exordium 
incolae Ligures dederunt appellantes eam ex nomine ducis. Nam quaedam Corsa 
nomine Ligus mulier, cum taurum ex grege, quem prope litora regebat, transnatare 
solitum atque per interuallum corpore aucto remeare uideret, cupiens scire 
incognita sibi pabula, taurum a ceteris digredientem usque ad insulam nauigio 
prosecuta est. Cuius regressu insulae fertilitatem cognoscentes Ligures ratibus 
ibi profecti sunt, eamque nomine mulieris auctoris et ducis appellauerunt. [42] 
Haec autem insula Graece KURNE dicitur, a Cyrno Herculis filio habitata. De qua 
Vergilius (Ecl. 9,30): 
Cyrnea taxos. 
Diuiditur autem a Sardinia uiginti milium freto, cincta Ligustici aequoris sinu 
ad prospectum Italiae. Est autem multis promuntoriis angulosa, gignens 
laetissima pabula et lapidem quem catochiten Graeci uocant. [43] Ebosus insula 
Hispaniae dicta quod a Zanio non procul sit, quasi abozus; nam septuaginta 
stadiis ab ea distat. Cuius terram serpentes fugiunt. Huic contraria est 
Colubraria, quae feta est anguibus. [44] Baleares insulae Hispaniae duae sunt: 
Aphrosiades et Gymnaside, maior et minor; unde et eas uulgus Maioricam et 
Minoricam nuncupant. In his primum insulis inuenta est funda qua lapides 
emittuntur, unde et Baleares dictae; BALLEIN enim Graece mittere dicitur; unde 
et ballista, quasi missa, et fundibalum. Vergilius (Georg. 1,309): 
Balearis uerbera fundae. 
VII. DE PROMVNTORIIS. [1] Commune est insulis ut promineant. Inde et loca earum 
promuntoria dicitur. Sic Sallustius de Sardinia (Hist. 2, fr. 2): 'In Orientem 
quam in Occidentem latior prominet.' [2] Sigeum promuntorium Asiae, ubi 
Hellespontus apertius dilatatur. Dictum autem Sigeum propter Herculis 
taciturnitatem, quia prohibitus hospitio a Laumedonte Troianorum rege, simulauit 
abscessum, et inde contra Troiam cum silentio uenit, quod dicitur SIGE. [3] 
Maleum promuntorium Graeciae, quod intrat mare, et per milia quinquaginta 
protenditur; ubi unda ita saeua est ut persequi nauigantes uideatur. Hoc autem 
promuntorium a Maleo rege Argiuorum nomen accepit. [4] Pelorum promuntorium 
Siciliae respiciens Aquilonem, secundum Sallustium (Hist. 4,39) dictum a 
gubernatore Hannibalis illic sepulto. [5] Pachynum promuntorium Siciliae Austrum 
spectans, ab aeris crassitudine dictum, nam PACHUS est pinguis et crassus: 
Austro enim perflatur. [6] Lilybaeum promuntorium Siciliae, solis occasum 
intendens, uocatum ab eiusdem nominis ciuitate, quae ibi est sita. [7] Borion 
promuntorium Numidiae, uocatum ita quod Aquilonem intendat. Hoc Hipponem Regium 
postea dictum, pro eo quod sit aequore interruptum. Calpis Hispaniae 
promuntorium. 
VIII. DE MONTIBVS CETERISQVE TERRAE VOCABVLIS. [1] Montessunt tumores terrarum 
altissimi, dicti quod sint eminentes. Quidam autem propriis ex causis uocati 
sunt, ex quibus notandi sunt qui opinione maximi celebrantur. [2] Mons Caucasus 
ab India usque ad Taurum porrectus, pro gentium ac linguarum uarietate quoquo 
uersum uadit, diuersis nominibus nuncupatur. Vbi autem ad orientem in 
excelsiorem consurgit sublimitatem, pro niuium candore Caucasus nuncupatur. Nam 
orientali lingua 'caucasum' significat candidum, id est niuibus densissimis 
candicantem. Vnde et eum Scythae, qui eidem monti iunguntur, Croacasim 
uocauerunt. 'Casim' enim apud eos candor siue nix dicitur. [3] Mons Taurus a 
plerisque idem uocatur et Caucasus. [4] Libanus mons Phoenicum altissimus, cuius 
meminerunt prophetae; dictus a ture, quia ibi colligitur. Cuius ea pars, quae 
est super eum ad orientalem plagam respiciens, Antilibanus appellatur, id est 
contra Libanum. [5] Ararat mons Armeniae, in quo arcam historici post diluuium 
sedisse testantur. Vnde et usque hodie ibidem lignorum eius uidentur uestigia. 
[6] Acroceraunii montes propter altitudinem et fulminum iactus uocati sunt; 
Graece enim fulmen KERAUNOS dicitur. Sunt autem inter Armeniam et Iberiam, 
incipientes a portis Caspiis usque ad fontem Tigridis fluuii. [7] Hyperborei 
montes Scythiae, dicti quod supra, id est ultra, eos flat Boreas. [8] Riphaei 
montes in capite Germaniae sunt, a perpetuo uentorum flatu nominati; nam RIFE 
Graece impetus et ORME dicitur, APO TOU RIPTEIN. [9]Olympus mons Macedoniae 
nimium praecelsus, ita ut sub illo nubes esse dicantur. De quo Vergilius (Lucan. 
2,271): 
Nubes excessit Olympus. 
Dictus autem Olympus quasi Ololampus, id est quasi caelum. [10] Hic mons 
Macedoniam diuidit a Thracia. Athos mons Macedoniae, et ipse altior nubibus, 
tantoque sublimis ut in Lemnum umbra eius pertendat, quae ab eo septuaginta sex 
milibus separatur. [11] Parnasus mons Thessaliae iuxta Boeotiam, qui gemino 
uertice est erectus in caelum. Hic in duo finditur iuga: Cyrrham et Nissam; unde 
et nuncupatus; eo quod in singulis iugis colebantur Apollo et Liber. Haec iuga a 
duobus fratribus Cithaeron et Helicon appellantur. Nam Helicon dictus ab 
Helicone fratre Cythaeronis. [12] Item Ceraunii sunt montes Epiri, a crebris 
dicti fulminibus. Graece enim fulmen KERAUNOS dicitur. [13] Appenninus mons 
appellatus quasi Alpes Poeninae, quia Hannibal ueniens ad Italiam easdem Alpes 
aperuit. Vnde et Vergilius (Aen. 10,13): 
Alpes inmittit apertas; 
has enim Hannibal post bella Hispaniae aceto rupit; Iuuenalis (10,153): 
Et montem rupit aceto. 
Et inde loca ipsa, quae rupit, Appenninae Alpes uocantur. [14] Mons Aethna ex 
igne et sulphure dictus; unde et Gehenna. Constat autem hunc ab ea parte, qua 
Eurus uel Africus flat, habere speluncas plenas sulphuris et usque ad mare 
deductas, quae speluncae recipientes in se fluctus uentum creant, qui agitatus 
ignem gignit ex sulphure; unde est quod uidetur incendium. [15] Pyrenaeus et 
ipse a crebris fulminum ignibus nuncupatus; Graece enim ignis PUR uocatur. Iste 
est qui inter Galliam atque Hispaniam quasi de industria munimentum interiacet. 
[16] Solurius a singularitate dicitur, quod omnibus Hispaniae montibus solus 
altior uideatur [siue quod oriente sole ante radius eius quam ipse cernatur]. 
[17] Calpes mons in ultimis finibus Oceani, qui dirimit Europam ab Africa, quem 
Athlantis finem esse dicunt. De quo Lucanus (1,555): 
Hesperiam Calpem, summumque impleuit Athlantem. 
Athlans frater Promethei fuit et rex Africae, a quo astrologiae artem prius 
dicunt excogitatam; ideoque dictus est sustinuisse caelum. Ob eruditionem igitur 
disciplinae et scientiam caeli nomen eius in montem Africae deriuatum est, qui 
nunc Athlans cognominatur: qui propter altitudinem suam quasi caeli machinam 
atque astra sustentare uidetur. [18] Alpes autem proprie montes Galliae sunt. De 
quibus Vergilius (Georg. 3,474): 
Aerias Alpes; 
et dicendo aerias uerbum expressit a uerbo. Nam Gallorum lingua 'alpes' montes 
alti uocantur. Haec sunt enim quae Italiae murorum exhibent uicem. [19] Colles 
sunt praeminentiora iuga montium, quasi colla. [20] Iuga autem montium ex eo 
appellata sunt quod propinquitate sui iungantur. [21] Tumulus est mons breuis, 
quasi tumens tellus. Item tumulus terra congesta, ubi nulla memoria est. [22] 
Valles sunt humilia loca, quasi uulsa. Hinc et conualles depressa loca terrarum 
inter montes. [23] Campus est terrarum planities. Dictus autem campus quod 
breuis sit pedibus, nec erectus, ut montes, sed patens et spatio suo porrectus 
et iacens; unde et Graece PEDION dicitur. Sumpsit autem nomen ex Graeca 
etymologia; CHAMAI enim Graeci breue dicunt. [24] Solum est omne quod sustinet, 
a soliditate dictum scilicet. Vnde et de mari Vergilius ait (Aen. 5,199): 
Subtrahiturque solum. 
[25] Saltus sunt uasta et siluestria loca, ubi arbores exiliunt in altum. [26] 
Fauces sunt aditus angustorum locorum inter arduos montes, loca angusta et 
breuia, dicta a faucium similitudine, quasi foces. [27] Confrages loca in qua 
undique uenti currunt ac sese frangunt. Vt Naeuius ait (trag. 58): 
In montes ubi uenti frangebant locum. 
[28] Scabra sunt loca situ aspera. Vnde et scabies dicitur, a corporis 
asperitate. [29] Lustra obscura latibula ferarum et luporum cubilia sunt. Vnde 
et lupanaria lustra dicuntur, per contrarium uidelicet, quia parum inlustrantur. 
[30] Lucus est locus densis arboribus septus, solo lucem detrahens. Potest et a 
conlucendo crebris luminibus dici, quae ibi propter religionem gentilium 
cultumque fiebant. [31] Deserta uocata quia non seruntur et ideo quasi 
deseruntur; ut sunt loca siluarum et montium, contraria uberrimarum terrarum, 
quae sunt uberrimae glebae. [32] Deuia sunt loca secreta et abdita, quasi extra 
uiam. Ipsa sunt et inuia. Inde et auiaria secreta loca et a uia remota, aut 
tantum adibilia auibus. Vnde est illud (Virg. Georg. 2,430): 
Inculta rubent auiaria bacis. 
[33] Amoena loca Varro dicta ait eo quod solum amorem praestant et ad se amanda 
adliciant. Verrius Flaccus, quod sine munere sint nec quicquam his officia, 
quasi amunia, hoc est sine fructu, unde nullus fructus exsoluitur. Inde etiam 
nihil praestantes inmunes uocantur. [34] Aprica loca quae sole gaudent, quasi 
ANEUFRIKES, id est sine frigore; siue quod sint aperto caelo. [35] Opaca uero 
loca, quasi operto caelo, aprico contraria. [36] Lubricum dici locum ab eo quod 
ibi quis labitur; et lubricum dicitur non quod labitur, sed in quo labitur. [37] 
Aestiua sunt loca umbrosa, quibus per aestatem uitant pecora solis ardorem. 
Statius (Theb. 1,363): 
Et umbrosi patuere aestiua Lycaei. 
[38] Naualia sunt loca ubi naues fabricantur. Hoc et textrinum uocatur. [39] 
Statio est ubi ad tempus stant naues; portus, ubi hiemant; inportunum autem, in 
quo nullum refugium, quasi nullus portus. [40] Portus autem locus est ab accessu 
uentorum remotus, ubi hiberna opponere solent: et portus dictus a deportandis 
commerciis. Hunc ueteres a baiolandis mercibus baias uocabant, illa declinatione 
a baia baias, ut a familia familias. [41] Litus est terra aquae et mari uicina: 
et dictum litus quia fluctu eliditur, uel quod aqua adluitur. Cicero in Topicis 
(32): 'Litus est qua fluctus eludit.' [42] Circumluuium locus quem aqua 
circumluit; adluuium consumptio riparum ex aquis. Margo est pars cuiuslibet 
loci, utputa maris; unde et nomen accepit. Maritima quasi maris intima. [43] 
Ostia ab ingressu et exitu fluminis dicta in mari. Continens perpetua terra nec 
ullo mari discreta, quem Graeci EPEIRON uocant. 
IX. DE INFERIORIBVS. [1] Specus est fossa sub terra qua prospici potest; SPELAIA 
Graece, speluncae Latine. [2] Spiracula appellata omnia loca pestiferi spiritus, 
quae Graeci CHARONEIA appellant uel 'ACHERONTEIA. Etiam Varro spiraculum dicit 
huiuscemodi locum; et spiracula ex eo dicuntur loca qua terra spiritum edit. [3] 
Hiatus praeruptio terrae profunda, quasi itus. Proprie autem hiatus est hominis 
oris apertio, translata a feris quarum auiditas oris adapertione monstratur. [4] 
Profundum proprie quasi cuius porro sit fundus. Abusiue autem profundum uel 
sursum uel deorsum dicitur, ut (Virg. Aen. 1,58): 
Maria ac terras caelumque profundum. 
[5] Baratrum nimiae altitudinis nomen est: et dictum baratrum quasi uorago atra, 
scilicet a profunditate. [6] Erebus inferorum profunditas atque recessus. Styx 
APO TOUSTUGEROS, id est a tristitia, dicta, eo quod tristes faciat uel quod 
tristitiam gignat. [7] Cocytus locus inferi, de quo Iob ita loquitur � Cocytus 
autem nomen accepit Graeca interpretatione, a luctu et gemitu. [8] Tartarus uel 
quia omnia illic turbata sunt, APO TOUTARTARIKSEIN, aut, quod est uerius, APO 
TESTARACHES, id est a tremore frigoris, quod est algere et rigere, scilicet quia 
lucem solemque caret; quia neque illic uapores sunt, qui ex solis luce 
gignuntur, neque flatus, qui eiusdem motibus incitatur, sed perpetuus stupor; 
TARTARIKSEIN enim horrere et tremere apud Graecos legitur. Illic enim 'fletus et 
stridor dentium' (cf. Matth. 8,12). [9] Gehenna est locus ignis et sulphuris, 
quem appellari putant a ualle idolis consecrata, quae est iuxta murum 
Hierusalem, repleta olim cadaueribus mortuorum; ibi enim Hebraei filios suos 
inmolabant daemonibus, et appellabatur locus ipse Gehennon. Futuri ergo 
supplicii locus, ubi peccatores cruciandi sunt, huius loci uocabulo designatur. 
Duplicem autem esse Gehennam et ignis et frigoris. [10] Inferus appellatur eo 
quod infra sit. Sicut autem secundum corpus, si ponderis sui ordinem teneant, 
inferiora sunt omnia grauiora, ita secundum spiritum inferiora sunt omnia 
tristiora; unde et in Graeca lingua origo nominis, quo appellatur inferus, ex eo 
quod nihil suaue habeat resonare perhibetur. [11] Sicut autem cor animalis in 
medio est, ita et inferus in medio terrae esse perhibetur. Vnde et in Euangelio 
legimus (Matth. 12,40): 'In corde terrae.' Philosophi autem dicunt quod inferi 
pro eo dicantur quod animae hinc ibi ferantur. 

LIBER XV.
 
DE AEDIFICIIS ET AGRIS 
I. DE CIVITATIBVS. [1] De auctoribus, conditarum urbium plerumque dissensio 
inuenitur, adeo ut nec urbis quidem Romae origo possit diligenter agnosci. Nam 
Sallustius dicit (Cat. 6): 'Vrbem Romam, sicuti ego accepi, condere atque 
habitare initio Troiani et cum his Aborigines.' Alii dicunt ab Euandro, secundum 
quod Vergilius (Aen. 8,313): 
Tunc rex Euandrus Romanae conditor arcis. 
Alii a Romulo, ut (Virg. Aen. 6,781): 
En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma. 
[2] Si igitur tantae ciuitatis certa ratio non apparet, non mirum si in aliarum 
opinione dubitatur. Vnde nec historicos nec commentatores uaria dicentes 
imperite condemnare debemus, quia antiquitas ipsa creauit errorem. Sane quasdam, 
de quibus aut sanctae Scripturae aut historiae gentium certam originem referunt, 
paucis admodum uerbis retexere oportet. [3] Primus ante diluuium Cain ciuitatem 
Enoch ex nomine filii sui in Naid condidit, quam urbem sola multitudine suae 
posteritatis impleuit. [4] Primus post diluuium Nembroth gigans Babylonem urbem 
Mesopotamiae fundauit. Hanc Semiramis regina Assyriorum ampliauit, murumque 
urbis bitumine et cocto latere fecit. Vocabulum autem sumpsit a confusione, eo 
quod ibi confusae sint atque permixtae linguae aedificantium turrem. [5] Iudaei 
asserunt Sem, filium Noe, quem dicunt Melchisedech, primum post diluuium in 
Syria condidisse urbem Salem, in qua regnum fuit eiusdem Melchisedech. Hanc 
postea tenuerunt Iebusaei, ex quibus et sortita uocabulum est Iebus; sicque 
duobus nominibus copulatis Iebus et Salem uocata est Hierusalem, quae postea a 
Salomone Hierosolyma quasi Hierosolomonia dicta est. Haec et corrupte a poetis 
Solyma nuncupata est, et postmodum ab Aelio Hadriano Aelia uocitata est. [In] 
Ipsa est et Sion, quae Hebraice interpretatur speculatio, eo quod in sublimi 
constructa sit, et de longe uenientia contempletur. Hierusalem [autem] pacifica 
in nostro sermone transfertur. 
OPPIDA NOBILIA, QVI VEL QVAE CONSTITVERVNT. 
[6]Dionys[i]us, qui et Liber pater, cum Indiam uictor perambulasset, Nysam urbem 
ex suo nomine iuxta Indum fluuium condidit, et quinquaginta milibus hominum 
adimpleuit.[7]Medus autem Aegei filius Mediam construxit; unde et regio eius 
Mediae nomen sortita est. [8]Persepolim urbem caput Persici regni Perseus 
�Adeae� filius condidit famosissimam confertissimamque opibus; a quo et Persida 
dicta est.[9]Ctesiphontem quoque Parthi apud Parthiam condiderunt in 
aemulationem Babyloniae urbis. [10]Susis oppidum Persidae aiunt Memnonis fratrem 
constituisse. Dicta autem Susis quod inmineat Susae fluuio. Ibi est regia Cyri, 
lapide candido et uario cum columnis aureis et lacunaribus gemmisque distincta, 
continens etiam simulacrum caeli stellis micantibus praesignatum, et cetera 
humanis mentibus incredibilia. [11] Bactrum oppidum Bactriani condiderunt, ex 
proprio amne eum cognominantes, qui Bactros uocatur. [12] Carra ciuitas 
Mesopotamiae trans Edessam condita a Parthis, ubi quondam Romanus est caesus 
exercitus, et Crassus dux captus. [13] Edessam urbem Mesopotamiae condidit 
Nembroth, filius Chus, postquam de Babylone migrauit, in qua et regnauit; quae 
antea Arach cognominata est. Ipse construxit et Chalannen, quae postea uerso 
nomine a Seleuco rege dicta est Seleucia. Philadelphiam urbem Arabiae condidit 
Raphaim, gens antiquissima, quam interfecerunt filii Loth. [14] Seleucus, unus 
ex posteris Alexandri, post mortem eiusdem Alexandri occupato regno orientis 
urbem in Syria condidit, eamque ex Antiochi patris sui nomine Antiochiam 
nuncupauit, et Syriae caput instituit. Ipse quoque Laudiciam et Seleuciam, ipse 
Apamiam et Edessam urbem construxit. [15] Damascum Syriae conditam et nuncupatam 
a Damasco dispensatoris Abrahae filio. Haec antea in omni Syria tenuit 
principatum; necdum enim florebant ibi Antiochia, Laudicia et Apamia, quas urbes 
post Alexandrum constructas esse cognoscimus. Hic est Damascus quem Abraham 
futurum sibi heredem dixerat, antequam esset illi promissus Isaac. [16] Gazam 
oppidum Palaestinae condiderunt Euei, in qua habitauerunt Cappadoces pristinis 
cultoribus interfectis. Vocata autem Gaza eo quod ibi Cambyses rex Persarum 
thensauros suos posuit, cum bellum Aegyptiis intulisset; Persarum enim lingua 
thesaurum'gaza' nominatur. [17] Philistim urbem condiderunt Allophyli; ipsa est 
Ascalon, de qua superius memorauimus, nuncupata ex nomine Cesloim, qui fuit 
nepos Cham et filius Mesraim. [18] Dor urbs fuit quondam potentissima; et uersa 
uice Stratonis turris, postea ab Herode, rege Iudaeae, in honorem Caesaris 
Augusti Caesarea nuncupata. In qua Corneli domum Christi uidit Ecclesia, et 
Philippi aediculas, et cubiculum quattuor uirginum prophetarum. [19] Ioppe 
oppidum Palaestinae maritimum idem Palaestini aedificauerunt; ubi saxum 
ostenditur quod uinculorum Andromedae uestigia adhuc retinet; cuius beluae forma 
eminentior elephantis fuit. [20] Iericho a Iebusaeis condita traditur, a quibus 
et nomen traxisse perhibetur. Hanc subuertit Iesus. Post quam instruxit aliam, 
Ozam de Bethel ex tribu Ephraim. Sed et haec eo tempore quo Hierusalem 
obpugnabatur a Romanis, propter perfidiam ciuium capta atque destructa est; 
propter quam tertia aedificata est urbs, quae hodieque permanet. [21] Sichem 
Samariae urbem, quae Latine et Graece Sichima uocatur, aedificauit Emor, 
appellauitque eam nomine Sichem filii sui. Ipsa est nunc Neapolis, ciuitas 
Samaritanorum. [22] Bethel urbem Samariae condiderunt Iebusaei, quae prius 
uocabatur Luza; sed postquam dormiens ibi Iacob uidit scalam innitentem caelo et 
dixit (Genes. 28,17), 'Vere hic domus Dei est et porta caeli,' hac ex causa 
nomen locus accepit Bethel, id est domus Dei. Quando autem ibi Ieroboam uituli 
aurei fabricati sunt, uocata est Bethauen, id est domus idoli, quae antea 
uocabatur domus Dei. [23] Bethleem Iuda, ciuitas Dauid, quae mundi genuit 
saluatorem, a Iebusaeis condita fertur et uocata primum E[u]phrata. Quando autem 
ibi Iacob pecora sua pauit, eidem loco Bethleem nomen quodam uaticinio futuri 
inposuit, quod domus panis interpretatur, propter eum panem qui ibi de caelo 
descendit. [24] Chebron ciuitas Iudaeae, quae quondam uocabatur Arbe, condita 
est a gigantibus ante septem annos quam ab eis Tanis urbs Aegypti conderetur. 
Ipsa est Arbe a numero ita uocata, quod ibi tres patriarchae sepulti sunt et 
quartus Adam. Ipsa est et Mambre uocata ex uno amico Abrahae. [25] Samariam, a 
qua omnis regio quae circa eam fuit nomen accepit, Sennacherib rex Assyriorum 
construxit uocauitque Samariam, id est custodiam, quia, quando Israel transtulit 
in Medos, ibi custodes constituit. Hanc obsidione captam Antiochus solo 
coaequauit. Quam postea Herodes a fundamentis instaurans in honorem Augusti 
Augustam, id est Sebastiam Graeco sermone, uocauit. Ibi siti sunt Heliseus et 
Abdias Prophetae, et, quo maior inter natos mulierum non fuit, Baptista 
Iohannes. [26] Tiberiadem uero Herodes alius in Iudaea in nomine Tiberii 
Caesaris condidit. [27] Tyrus urbs Phoenicum condita a Phoenicibus fuit. Haec 
est ciuitas ex qua aurum regi Salomoni deferebatur; in qua optima purpura 
tinguitur: unde et Tyria dicitur nobilis purpura. [28] Phoenices a Rubro 
profecti mare Sidonem urbem opulentissimam condiderunt, quam a piscium copia 
Sidon appellauerunt. Nam piscem Phoenices 'sidon' uocant. Ipsi etiam Tyrum in 
Syria, ipsi Vticam in Africa, Hipponem, Leptim aliasque urbes in ora maritima 
condiderunt. [29] Ipsi Thebas in Boeotia duce Cadmo; ipsi postremo in ultima 
orbis tendentes urbem in Oceano construxerunt, eamque lingua sua Gades 
nominauerunt. Nam mos erat antiquus Phoenicum gentis multis simul mercandi causa 
a domo proficisci, et cum incolarum animos conmercio rerum his ante incognitarum 
sibi conciliassent, loca quae condendis urbibus idonea uidebantur capere. [30] 
Ex his profecta et Dido in litus Africae urbem condidit, et Carthadam nominauit; 
quod Phoenica lingua exprimit ciuitatem nouam; mox sermone uerso Carthago est 
dicta: hanc Scipio deleuit. Quae autem nunc est, postea a Romanis condita est. 
Carthago autem antea Byrsa, post Tyrus dicta est, deinde Carthago. [31] Memphin 
ciuitatem Aegypti aedificauit Epaphus Iouis filius, cum in secunda Aegypto 
regnaret. Haec est urbs ubi charta nascitur, ubi etiam optimi mathematici 
fuerunt. Nam hanc urbem magicis artibus deditam pristini usque ad praesens 
tempus uestigia erroris ostendunt. [32] Tanis metropolis Aegypti, ubi Pharao 
fuit, et Moyses cuncta signa fecit quae in Exodo scribuntur. Hanc construxisse 
perhibentur Titanes, id est gigantes, et ex nomine suo nuncupauerunt. [33] 
Heliopolis urbs Aegypti, quae Latine interpretatur solis ciuitas, sicut 
septuaginta interpretes arbitrantur. Aedificata est autem a filiis Israel, in 
qua Petephres sacerdos fuit, cuius meminit Ezechiel. [34] Vrbem Alexandriam 
condidit Alexander Magnus, cuius et nomen detinet. Hanc enim [idem] in terminis 
Africae et Aegypti constituit, et caput esse regionis Aegypti iussit. Interiacet 
autem inter Aegyptum et mare, quasi claustrum, inportuosa. Haec est urbs Aegypti 
Noo, postea uersa in Alexandriam. [35] Thebas Aegyptias condidit Cadmus, quae 
inter Aegyptias urbes numero portarum nobiliores habentur, ad quas conmercia 
Arabes undique subuehunt. Hinc regio Aegypti Thebaica dicta est. Thebae autem et 
Boeotiae sunt et Aegyptiae, uno tamen auctore conditae. [36] Ptolomais et 
Berenice a regibus Aegyptiis nominatae, a quibus et aedificatae fuerunt. [37] 
Caesarea Cappadociae � [38] Tarsum Ciliciae Danaes proles Perseus aedificauit. 
De qua ciuitate fuit Paulus Apostolus (Act. Apost. 22,3): 'Natus' inquit, 'Tarso 
Ciliciae.' Quidam etiam locus Indiae Tarsus uocatur. Seleuciam Isauriae condidit 
Seleucus, qui et Antiochiam. Ilus autem Apollonis filius in Phrygia Ilium 
condidit. [39] Amazones Ephesum in Asia construxerunt. Theseus uero Smyrnam 
construxit, quae Homero poetae patria extitit; et uocata Smyrna quod eius campos 
Ermus fluuius secat. [40] Dioscoriam Colchorum urbem Amphitus et Cercius aurigae 
Castoris et Pollucis fabricauerunt, ex eorum nomine eam cognominantes; nam 
Castor et Pollux Graece DIOSKOUROI appellantur. [41] Nicomedia a Nicomedo rege 
Bithyniae aedificata est. Bithynia condita a Phoenice, quae primum Mariandyna 
uocabatur. [42] Constantinopolim urbem Thraciae Constantinus ex nomine suo 
instituit, solam Romae meritis et potentia adaequatam. Hanc conditam primum a 
Pausania rege Spartanorum, et uocatam Byzantium, uel quod tantum patet inter 
Adriaticum mare et Propontidem, uel quod sit receptaculum terrae marisque 
copiis. Vnde et eam Constantinus aptissimam condere iudicauit, ut et 
receptaculum sibi terra marique fieret. Vnde et nunc Romani imperii sedes et 
totius caput est orientis, sicut et Roma occidentis. [43] Epirum ciuitas 
Thraciae condita est a Pyrrho et cognominata. [44] Athenas in Hellade Cecrops 
condidit, et ex suo nomine Cecropiam nominauit. Hanc Amphictyon, idem qui in 
Graecia tertius post Cecropem regnauit, Mineruae sacrauit et nomen ciuitati 
Athenas dedit; nam Minerua Graece ATHENE dicitur. Vnde et Mineruam Graeci 
inuentricem multarum artium asserunt, quia et litterae et artes diuersorum 
studiorum et ipsa philosophia ueluti templum Athenas habuerunt. [45] Corinthum 
in Achaia condidit Corinthus Orestis filius. Hanc Graeci Corintheam uocant, hoc 
est administrationem reipublicas. [46] Thebas Boeotiae Cadmus ueniens a 
Phoenicibus condidit, Thebis Aegyptiis prius ab eo constructis. [47] Mycenas 
[ciuitatem Graeciae]. Lacedaemonia condita a Lacedaemone Semelae filio. Sparta 
ab Sparto filio Phoronei uocata, qui fuit filius Inachi. Ipsam autem esse 
Spartam quam et Lacedaemoniam ciuitatem, atque inde Lacedaemonios Spartanos 
dici. [48] Achaia ab Achaeo constructa: Pelops, qui apud Argos regnauit, 
Peloponnensem urbem condidit: Cecrops in insula Rhodo Rhodum aedificauit: 
Carpathus Coum: Aeos Typhonis filius Paphum: Angeus Lycurgi filius Samum: 
Dardanus autem condidit Dardaniam: Thessalonicam Thessalus Graeci filius 
aedificauit, in qua etiam et regnauit. [49] Brundisium construxerunt Graeci: 
Brundisium autem dictum [est] Graece quod brunda caput cerui dicatur: sic est 
enim ut et cornua uideantur et caput et lingua in positione ipsius ciuitatis. 
[50] In Italia autem a Iano Ianiculum, a Saturno Saturnia atque Latium conditum, 
eo quod ibi fugiens latuisset cognominatum. [51] Ab Hercule in Campania Pompeia, 
qui uictor ex Hispania pompam boum duxerat. [52] Aeneas autem post excidium 
Troiae in eadem Italia ueniens, ab uxoris nomine Lauinium condidit. [53] 
Ascanius uero relicto Lauiniae nouercae suae regno, Albam Longam aedificauit. 
Alba autem uocata propter colorem suis; Longa, quia longum oppidum est, iuxta 
prolixitatem collis in quo sita est. Ex hac etiam urbe reges Albanorum appellari 
coeperunt. [54] Capuam Capys Siluius rex Albanorum construxit, appellatam a 
nomine conditoris; licet sint qui dicant a capacitate eam Capuam dictam, quod 
eius terra omnem uitae fructum capiat: alii a locis campestribus in quibus sita 
est. Est autem caput urbium Campaniae, inter tres maximas Romam Carthaginemque 
numerata; ex qua et prouincia Italiae Campania dicta est. [55] Romulus cum 
interfecto apud Albam Amulio auum Numitorem in regnum restituisset, in eum locum 
ubi nunc Roma est deuenit, ibique sedes posuit, moenia construxit, urbemque ex 
nomine suo Romam uocauit. Hanc autem antea Euander dicitur condidisse, ut est 
illud (Virg. Aen. 8,313): 
Tunc pater Euandrus Romanae conditor arcis. 
[56] Ancus Marcius ex filia Numae Pompilii natus: hic urbem in exitu Tiberis 
condidit quae et peregrinas merces exciperet et hostem moraretur, quam ab ipso 
situ Ostiam appellauit. [57] Galli quidam intestina discordia et assiduis 
dissensionibus suorum permoti, sedes nouas quaerentes Italiam profecti sunt, 
sedibusque propriis Tuscis expulsis, Mediolanum atque alias urbes condiderunt. 
Vocatum autem Mediolanum ab eo quod ibi sus medio lanea perhibetur inuenta. [58] 
Historiis placet a Messapo Graeco Messapiae datam originem, uersam postmodum in 
nomen Calabriae, quam in exordio Oenotri frater Peucetius Peucetiam nominauerat. 
[59] Manto Tiresiae filia post interitum Thebanorum dicitur delata in Italiam 
Mantuam condidisse: est autem in Venetia, quae Gallia Cisalpina dicitur: et 
dicta Mantua quod manes tuetur. [60] Parthenopea Parthenope quadam uirgine illic 
sepulta Parthenope appellata; quod oppidum postea Augustus Neapolim esse maluit. 
[61] Ad promuntorium Leucaten, in quo Actii Apollinis templum fuit, bellum 
Augustus contra Antonium gessit. Quo uicto, urbem in Actiaco sinu condidit, quam 
a uictoria Nicopolim appellauit. [62] Phalantus Partheniorum dux Parthenios 
constituit. Taras Neptuni filius fuit, a quo Tarentum ciuitas et condita et 
appellata est. [63] Cum Cyrus maritimas urbes Graeciae occuparet, et Phocaeenses 
ab eo expugnati omnibus angustiis premerentur, iurauerunt ut profugerent quam 
longissime ab imperio Persarum, ubi ne nomen quidem eorum audirent; atque ita in 
ultimos Galliae sinus nauibus profecti, armisque se aduersus Gallicam feritatem 
tuentes, Massiliam condiderunt et ex nomine ducis nuncupauerunt. Hos Varro 
trilingues esse ait, quod et Graece loquantur et Latine et Gallice. [64] 
Narbonam et Arelatum et Pictauis coloni proprii condiderunt. Burdigalim 
appellatam ferunt quod Burgos Gallos primum colonos habuerit, quibus antea 
cultoribus adimpleta est. [65] Terraconam in Hispania Scipiones construxerunt; 
ideo caput est Terraconensis prouinciae. [66] [Caesaraugusta Terraconensis 
Hispaniae oppidum a Caesare Augusto et situm et nominatum, loci amoenitate et 
deliciis praestantius ciuitatibus Hispaniae cunctis atque inlustrius, florens 
sanctorum martyrum sepulturis.] [67] Afri sub Hannibale maritima Hispaniae 
occupantes, Carthaginem Spartariam construxerunt, quae mox a Romanis capta et 
colonia facta, nomen etiam prouinciae dedit. Nunc autem a Gothis subuersa atque 
in desolationem redacta est. [68] Saguntum Graeci ex insula Zacyntho profecti in 
Hispania condiderunt; quam Afri postea bello inpetitam deleuerunt. [69] Emeritam 
Caesar Augustus aedificauit, postquam Lusitaniam et quasdam Oceani insulas 
cepit, dans ei nomen ab eo quod ibi milites ueteranos constituisset. Nam emeriti 
dicuntur ueterani solutique militiae. [70] Olisipona ab Vlixe est condita et 
nuncupata; quo loco, sicut historiographi dicunt, caelum a terra et maria 
distinguuntur a terris. [71] Hispalim Caesar Iulius condidit, quam ex suo et 
Romae urbis uocabulo Iuliam Romulam nuncupauit. Hispalis autem a situ 
cognominata est, eo quod in solo palustri suffixis in profundo palis locata sit, 
ne lubrico atque instabili fundamento cederet. [72] Gades oppidum a Poenis 
conditum, qui etiam et Carthaginem Spartariam condiderunt. [73] Septe oppidum a 
montibus septem, qui a similitudine Fratres uocati Gaditano inminent fretu. [74] 
Tingis ciuitatis et Lix Antaeus auctor est, quem Hercules fertur luctae 
certamine superatum interfecisse. Lix autem a Lixo flumine Mauretaniae 
nuncupata, ubi Antaei regia fuit, et Sala, quod inmineat Salae flumini. [75] 
Caesaream Mauretaniae oppidum Iuba rex Maurorum in honorem Caesaris Augusti 
condidit, quam ex eius nomine Caesaream appellauit; sicut Herodes aliam 
Caesaream in Palaestina, quae nunc urbs est clarissima. [76] Icosium 
Caesariensis Mauretaniae oppidum, Hercule illuc transeunte, uiginti a comitatu 
eius discindentes construxerunt. Hanc ne quis inposito a se nomine priuatim 
gloriaretur, de condentium numero urbi Icosio nomen datum. [77] Cyrene regina 
fuit Libyae quae ex suo nomine ciuitatem Cyrenen condidit, ex qua et Libyam 
Cyrenensem uocauit. 
II. DE AEDIFICIIS PVBLICIS. [1] Ciuitas est hominum multitudo societatis uinculo 
adunata, dicta a ciuibus, id est ab ipsis incolis urbis [pro eo quod plurimorum 
consciscat et contineat uitas]. Nam urbs ipsa moenia sunt, ciuitas autem non 
saxa, sed habitatores uocantur. [2] Tres autem sunt societates: familiarum, 
urbium, gentium. [3] Vrbs uocata ab orbe, quod antiquae ciuitates in orbe 
fiebant; uel ab urbo parte aratri, quo muri designabantur; unde est illud (Virg. 
Aen. 3,109; 1,425): 
Optauitque locum regno et concludere sulco. 
Locus enim futurae ciuitatis sulco designabatur, id est aratro. Cato (Orig. 
1,18); 'Qui urbem,' inquit 'nouam condit, tauro et uacca arat; ubi arauerit, 
murum facit; ubi portam uult esse, aratrum substollit et portat, et portam 
uocat.' [4] Ideo autem urbs aratro circumdabatur, dispari sexu iuuencorum, 
propter commixtionem familiarum, et imaginem serentis fructumque reddentis, Vrbs 
autem aratro conditur, aratro uertitur. Vnde Horatius (C. 1,16,20): 
Inprimeretque muris
hostile aratrum. 
[5] Oppidum quidam ab oppositione murorum dixerunt; alii ab opibus recondendis, 
eo quod sit munitum; alii quod sibi in eo conuentus habitantium opem det mutuam 
contra hostem. Nam primum homines tamquam nudi et inermes nec contra beluas 
praesidia habebant, nec receptacula frigoris et caloris, nec ipsi inter se 
homines ab hominibus satis erant tuti. [6] Tandem naturali sollertia speluncis 
siluestribusque tegumentis tuguria sibi et casas uirgultis arundinibusque 
contexerunt, quo esset uita tutior, ne his, qui nocere possent, aditus esset. 
Haec est origo oppidorum, quae quod opem darent, idcirco oppida nominata 
dixerunt. Oppidum autem magnitudine et moenibus discrepare a uico et castello et 
pago. [7] Ciuitates autem aut coloniae, aut municipia, aut uici, aut castella, 
aut pagi appellantur. [8] Ciuitas proprie dicitur, quam non aduenae, sed eodem 
innati solo condiderunt. Ideoque urbes a propriis ciuibus conditae ciuitates, 
non coloniae nuncupantur. [9] Colonia uero est quae defectu indigenarum nouis 
cultoribus adimpletur. Vnde et colonia a cultu agri est dicta. [10] Municipium 
est quo manente statu ciuitatis ius aliquod minoris aut maioris officii a 
principe inpetrat. Dictum autem municipium a muniis, id est officiis, quod 
tantum munia, id est tributa debita uel munera, reddant. Nam liberales et 
famosissimae causae, et quae ex principe proficiscuntur, ibi non aguntur. Haec 
enim ad dignitatem ciuitatum pertinent. [11] Vici et castella et pagi hi sunt 
qui nulla dignitate ciuitatis ornantur, sed uulgari hominum conuentu incoluntur, 
et propter paruitatem sui maioribus ciuitatibus adtribuuntur. [12] Vicus autem 
dictus ab ipsis tantum habitationibus, uel quod uias habeat tantum sine muris. 
Est autem sine munitione murorum; licet et uici dicantur ipsae habitationes 
urbis. Dictus autem uicus eo quod sit uice ciuitatis, uel quod uias habeat 
tantum sine muris. [13] Castrum antiqui dicebant oppidum loco altissimo situm, 
quasi casam altam; cuius pluralis numerus castra, diminutiuum castellum est 
[siue quod castrabatur licentia inibi habitantium, ne passim uaga hosti 
pateret]. [14] Pagi sunt apta aedificiis loca inter agros habitantibus. Haec et 
conciliabula dicta, a conuentu et societate multorum in unum. [15] Conpita sunt 
ubi usus est conuentus fieri rusticorum; et dicta conpita quod loca multa in 
agris eodem conpetant; et quo conuenitur a rusticis. [16] Suburbana sunt 
circumiecta ciuitatis aedificia, quasi sub urbe. [17] Moenia sunt muri 
ciuitatis, dicta ab eo quod muniant ciuitatem, quasi munimenta urbis, id est 
tutamenta. [18] Munium autem dictum, quasi manu factum: sic et munus. Muri a 
munitione dicti, quasi muniri, eo quod muniant et tueantur interiora urbis. 
Moenia autem duplicem habent significationem; nam interdum moenia abusiue dici 
omnia aedificia publica ciuitatis, ut (Virg. Aen. 2,234): 
Diuidimus muros, et moenia pandimus urbis; 
proprie autem moenia sunt tantum muri. [19] Murus autem turribus 
propugnaculisque ornatur. Turres uocatae quod teretes sint et longae; teres est 
enim aliquid rotundum cum proceritate, ut columna. Nam et quamuis quadratae aut 
latae construantur, procul tamen uidentibus rotundae existimantur; ideo quia 
omne cuiusque anguli simulacrum per longum aeris spatium euanescit atque 
consumitur, et rotundum uidetur. [20] Propugnacula pinnae murorum sunt, dicta 
quia ex his propugnatur. [21] Promurale uero, eo quod sit pro munitione muri. 
Est enim murus proximus ante murum. [22] Porta dicitur qua potest uel inportari 
uel exportari aliquid. Proprie autem porta aut urbis aut castrorum uocatur, 
sicut superius dictum est. Vicus, ut praedictum est, ipsae habitationes urbis 
sunt; unde et uicini dicti. Viae ipsa spatia angusta quae inter uicos sunt. [23] 
Plateae perpetuae ac latiores ciuitatum uiae sunt, iuxta proprietatem linguae 
Graecae a latitudine nuncupatae; PLATUS enim Graeci latum dicunt. [24] Quintana 
pars plateae quinta est, qua carpentum progredi potest. Cloacae dictae quod his 
percolantur aquae. [25] Has primum Romae fecisse Tarquinium Priscum ut, quotiens 
pluuiarum inundatio existeret, per eas aquae extra ciuitatem emitterentur, ne 
maximis perpetuisque tempestatibus planitiem uel fundamenta urbium strages 
aquarum subuerteret. [26] Imboli, uel quia subuolumina sunt, uel quia sub his 
ambulant. Sunt enim portici hinc inde platearum. [27] Forus est exercendarum 
litium locus a fando dictus [siue a Phoroneo rege, qui primus Graecis legem 
dedit]. Haec loca et prorostra uocantur ideo quod ex bello Punico captis nauibus 
Carthaginiensium rostra ablata sunt, et in foro Romano praefixa ut esset huius 
insigne uictoriae. [28] Curia dicitur eo quod ibi cura per senatum de cunctis 
administretur. [29] Praetorium, quod ibi praetor resideat ad discutiendum. [30] 
Gymnasium generalis est exercitiorum locus. Tamen apud Athenas locus erat ubi 
discebatur philosophia et sapientiae exercebatur studium; nam GUMNASION Graece 
uocatur, quod Latine exercitium dicitur, hoc est meditatio. Sed et balnea et 
loca cursorum et athletarum gymnasia sunt, eo quod illic homines in suae artis 
studio exercitentur. [31] Capitolium Romae uocatum eo quod fuerit Romanae urbis 
et religionis caput summum. Alii aiunt, cum Tarquinius Priscus Capitolii 
fundamenta Romae aperiret, in loco fundamenti caput hominis litteris Tuscis 
notatum inuenit, et proinde Capitolium appellauit. [32] Arces sunt partes urbis 
excelsae atque munitae. Nam quaecumque tutissima urbium sunt, ab arcendo hostem 
arces uocantur. Vnde et arcus et arca. [33] Circum Romani dictum putant a 
circuitu equorum, eo quod ibi circum metas equi currant. [34] Theatrum autem ab 
spectaculo nominatum, APO TOU THEORIAS,quod in eo populus stans desuper atque 
spectans ludos scenicos contemplaretur. [35] Amphitheatrum uero uocatum quod ex 
duobus sit theatris conpositum. Nam amphitheatrum rotundum est, theatrum uero ex 
medio amphitheatrum est, semicirculi figuram habens. [36] Labyrinthus est 
perplexis parietibus aedificium, qualis est apud Cretam a Daedalo factus, ubi 
fuit Minotaurus inclusus; in quo si quis introierit sine glomere lini, exitum 
inuenire non ualet. Cuius aedificii talis est situs ut aperientibus fores 
tonitruum intus terribile audiatur: descenditur centenis ultra gradibus; intus 
simulacra et monstrificae effigies, in partes diuersas transitus innumeri per 
tenebras, et cetera ad errorem ingredientium facta, ita ut de tenebris eius ad 
lucem uenire inpossibile uideatur. Quattuor sunt [autem] labyrinthi; primus 
Aegyptius, secundus Creticus, tertius in Lemno, quartus in Italia; omnes ita 
cunstructi ut dissoluere eos nec saecula quidem possint. [37] Farum turris est 
maxima quam Graeci ac Latini in commune ex ipsius rei usu farum appellauerunt, 
eo quod flammarum indicio longe uideatur a nauigantibus, qualem Ptolomaeus iuxta 
Alexandriam construxisse octingentis talentis traditur. Vsus eius est nocturno 
nauium cursu ignes ostendere, ad pronuntianda uada portusque introitus, ne 
decepti tenebris nauigantes in scopulos incidant; nam Alexandria fallacibus 
uadis insidiosos accessus habet. Hinc igitur in portubus machinas ad praelucendi 
ministerium fabricatas pharos dicunt. Nam FOS lux est, OPOS uisio dicitur. Vnde 
et Lucifer Graece FOSFOROS appellatur. [38] Cocleae sunt altae et rotundae 
turres; et dictae cocleae quasi cycleae, quod in eis tamquam per circulum 
orbemque conscendatur; qualis est Romae centum septuaginta quinque pedibus. [39] 
Thermas appellatas quod caleant; Graeci enim THERMON calorem uocant. [40] 
Balneis uero nomen inditum a leuatione maeroris; nam Graeci BALANEION dixerunt, 
quod anxietatem animi tollat. Haec et gymnasia dicuntur, quia ibi athletae uncto 
corpore et perfricato manibus exercitantur; nam GUMNASION Graece, Latine 
exercitium dicitur. [41] Apodyterium, ubi lauantium uestimenta ponuntur, ab 
exuendo scilicet dictum; APODUEIN enim Graece exuere dicitur. [42] Propina 
Graecus sermo est, quae apud nos corrupte popina dicitur: est autem locus iuxta 
balnea publica, ubi post lauacrum a fame et siti reficiuntur. Vnde et propina et 
propinare dicitur. PEINA enim Graece famem significat, eo quod hic locus famem 
tollat. [43] Tabernaeolim uocabantur aediculae plebeiorum paruae et simplices in 
uicis, axibus et tabulis clausae; unde et tabernariae, quod ibi solebant 
consedere. Dictae autem tabernae quod ex tabulis lignisque erant constructae, 
quae nunc et si non speciem, nomen tamen pristinum retinent. [44] Macellum 
dictum quod ibi mactentur pecora quae mercantibus uenundantur. [45] Mercatum 
autem a conmercio nominatum. Ibi enim res uendere uel emere solitum est; sicut 
et teloneum dicitur ubi merces nauium et nautarum emolumenta redduntur. Ibi enim 
uectigalis exactor sedet pretium rebus inpositurus, et uoce a mercatoribus 
flagitans. [46] Carcer est a quo prohibemur exire, et dictus carcer a coercendo, 
[Hinc Fronto (frag. 12): 'Et pergraecari potius amoenis locis quam coerceri 
carcere uiderentur.'] 
III. DE HABITACVLIS. [1] Habitatio ab habendo uocata, ut 'habitare casas' (Virg. 
Ecl. 2,29). Domus ex Graeca appellatione uocata; nam DOMATA Graeci tecta dicunt. 
Est autem domus unius familiae habitatio, sicut urbs unius populi, sicut orbis 
domicilium totius generis humani. [2] Omne aedificium antiqui aedem 
appellauerunt. Alii aedem ab edendo quiddam sumpsisse nomen existimant, dantes 
exemplum de Plauto (Poen. 529): 
Si uocassem uos in aedem ad prandium. 
Hinc et aedificium, eo quod fuerit prius ad edendum factum. [3] Aula domus est 
regia, siue spatiosum habitaculum porticibus quattuor conclusum. [4] Atrium 
magna aedes est, siue amplior et spatiosa domus; et dictum atrium [eo] quod 
addantur ei tres porticus extrinsecus. Alii atrium quasi ab igne et lychno atrum 
dixerunt; atrum enim fit ex fumo. [5] Palatium a Pallante principe Arcadum 
dictum, in cuius honore Arcades Pallanteum oppidum construxerunt, et regiam in 
ipsius nomine conditam Palatium uocauerunt. [6] Thalamum hac ex causa uocatum 
ferunt. Cum enim raptae fuissent a Romanis Sabinae, ex quibus cum una ante alias 
specie nobilis cum magna omnium admiratione raperetur, Thalamoni duci eam 
oraculo responsum est dari; et quoniam hae nuptiae feliciter cesserant, 
institutum est ut in omnibus nuptiis thalami nomen iteretur. Aegyptii quoque 
lingua sua loca, in quibus nubentes succedunt et cubant, 'thalamum' nominant. 
[7] Coenaculum dictum a communione uescendi; unde et coenobium congregatio. 
Antiqui enim publice et in commune uescebant, nec ullius conuiuium singulare 
erat, ne in occulto deliciae luxuriam gignerent. [8] Triclinium est coenaculum, 
a tribus lectulis discumbentium dictum. Apud ueteres enim in loco, ubi conuiuii 
apparatus exponebatur, tres lectuli strati erant, in quibus discumbentes 
epulabantur. KLINE enim Graece lectus uel adcubitus dicitur, ex quo confectum 
est ut triclinium diceretur. [9] Cella dicta quod nos occultat et celat. 
Cubiculum uero, quod eo cubamus ibique dormientes requiescimus. Cubile autem 
cubandi locus est. Secessus, quod sit locus secretus, id est sine accessu. [10] 
Diuersorium dictum eo quod ex diuersis uiis ibi conueniatur. Hospitium sermo 
Graecus est, ubi quis ad tempus hospitali iure inhabitat, et iterum inde 
transiens migrat. Inde et metatum, quia mutatur. Vnde et legitur: 'castra metati 
sunt,' pro mutauerunt; non enim illic permanet exercitus, sed [per]transit. [11] 
Moenius collega Crassi in foro proiecit materias, ut essent loca in quibus 
spectantes insisterent, quae ex nomine eius Moeniana appellata sunt. Haec et 
solaria, quia patent soli. Post haec alii lapide, alii materia aedificauere 
porticibus moeniana, et foribus et domibus adiecerunt. [12] Tabulata olim 
ligneae domus fiebant. Inde nomen permanet tabulatorum. Hypogeum est constructum 
sub terris aedificium, quod nos antrum uel speluncam dicimus. Solarium, quod 
soli et auris pateat, qualis fuit locus in quo Dauid Bethsabee lauantem aspexit 
et adamauit. [13] Cum Hierosolymam Antiochus obsideret, Hyrcanus princeps 
Iudaeorum reserato Dauid sepulcro, tria milia auri talenta inde abstraxit, ex 
quibus trecenta Antiocho dedit, ut obsidionem relinqueret; atque ut facti 
inuidiam demeret, fertur ex reliqua pecunia instituisse primus xenodochia, 
quibus aduentum susciperet pauperum et peregrinorum; unde et uocabulum sumpsit. 
Nam ex Graeco in Latinum KSENODOCHEION peregrinorum susceptio nuncupatur. Vbi 
autem aegrotantes de plateis colliguntur, NOSOKOMEION Graece dicitur; in quo 
consumpta languoribus atque inediis miserorum membra fouentur. 
IV. DE AEDIFICIIS SACRIS. [1] Sacra sunt loca diuinis cultibus instituta, utpote 
ea in quibus altaria litantibus de more pontificibus consecrantur. [2] Sancta 
iuxta ueteres exteriora templi sunt. Sancta autem sanctorum locus templi 
secretior, ad quem nulli erat accessus nisi tantum sacerdotis. Dicta autem 
Sancta sanctorum quia exteriori oraculo sanctiora sunt, uel quia sanctorum 
conparatione sanctiora sunt; sicut Cantica canticorum, quia cantica uniuersa 
praecellunt. Sanctum autem a sanguine hostiae nuncupatum; nihil enim sanctum 
apud ueteres dicebatur nisi quod hostiae sanguine esset consecratum aut 
consparsum. Item sanctum, quod extat esse sancitum. Sancire est autem confirmare 
et inrogatione poenae ab iniuria defendere; sic et leges sanctae et muri sancti 
esse dicuntur. [3] Propitiatorium [quasi propitiationis oratorium; propitiatio 
enim placatio est]. Oracula dicta eo quod inde responsa redduntur; et oracula ab 
ore. [4] Penetralia secreta sunt oraculorum; et penetralia dicta sunt ab eo quod 
est penitus, hoc est pene intus. Oratorium orationi tantum est consecratum, in 
quo nemo aliquid agere debet nisi ad quod est factum; unde et nomen accepit. [5] 
Monasterium unius monachi habitatio est. MONOS enim apud Graecos solus, STERION 
statio; id est solitarii habitatio. [6] Coenobium ex Graeco et Latino uidetur 
esse conpositum. Est enim habitaculum plurimorum in commune uiuentium; KOINON 
enim Graece commune dicitur. [7] Templi nomen generale; pro locis enim 
quibuscumque magnis antiqui templa dicebant: et templa dicta quasi tecta ampla. 
Sed et locus designatus ad orientem a contemplatione templum dicebatur. Cuius 
partes quattuor erant: antica ad ortum, postica ad occasum, sinistra ad 
septentrionem, dextra ad meridiem spectans. Vnde et quando templum construebant, 
orientem spectabant aequinoctialem, ita ut lineae ab ortu ad occidentem missae 
fierent partes caeli dextra sinistra aequales; ut qui consuleret atque 
precaretur rectum aspiceret orientem. [8] Fana dicta a Faunis, uibus templa 
error gentilium construebat unde consulentes daemonum responsa audirent. [9] 
Delubra ueteres dicebant templa fontes habentia, quibus ante ingressum 
diluebantur; et appellari delubra a diluendo. Ipsa sunt nunc aedes cum sacris 
fontibus, in quibus fideles regenerati purificantur: et bene quodam praesagio 
delubra sunt appellata; sunt enim in ablutionem peccatorum. [10] Fons autem in 
delubris locus regeneratorum est, in quo septem gradus in Spiritus sancti 
mysterio formantur; tres in descensu et tres in ascensu: septimus uero is est 
qui et quartus, id est similis Filio hominis, extinguens fornacem ignis, 
stabilimentum pedum fundamentum aquae; in quo plenitudo diuinitatis habitat 
corporaliter. [11] Basilicae prius uocabantur regum habitacula, unde et nomen 
habent; nam BASILEUS rex et basilicae regiae habitationes. Nunc autem ideo 
diuina templa basilicae nominantur, quia ibi regi omnium Deo cultus et 
sacrificia offeruntur. [12] Martyrium locus martyrum Graeca deriuatione, eo quod 
in memoria martyris sit constructum, uel quod sepulchra sanctorum ibi sint 
martyrum. [13] Aram quidam uocatam dixerunt quod ibi incensae uictimae ardeant. 
Alii aras dicunt a precationibus, id est quas Graeci ARAS dicunt; unde contra 
inprecatio KATARA dicitur. Alii uolunt ab altitudine aras, sed male. [14] Altare 
autem ab altitudine constat esse nominatum, quasi alta ara. [15] Pulpitum, quod 
in eo lector uel psalmista positus in publico conspici a populo possit, quo 
liberius audiatur. [16] Tribunal, eo quod inde a sacerdote tribuantur praecepta 
uiuendi. Est enim locus in sublimi constitutus, unde uniuersi exaudire possint. 
Alias tribunal a tribu denominatum, quod ad illud tribus conuocetur. [17] 
Analogium dictum quod sermo inde praedicetur; nam LOGOS Graece sermo dicitur; 
quod et ipsud altius situm est [ut in eo lector uel psalmista positus in publico 
conspici a populo possit, quo liberius audiatur]. 
V. DE REPOSITORIIS. [1] Sacrarium proprie est locus templi in quo sacra 
reponuntur; sicut donarium est in quo conlocantur oblata; sicut lectisternia 
dicuntur ubi homines sedere consueuerunt. Ab inferendis igitur et deportandis 
sacris sacrarium nuncupatur. [2] Donaria uero, eo quod ibi dona reponantur quae 
in templis offerre consueuerunt. [3] Aerarium uocatum quia prius aes signatum 
ibi recondebatur. Hoc enim olim in usu erat auro argentoque nondum signato: ex 
quorum metallis quamuis postea facta fuisset pecunia, nomen tamen aerarii 
permansit ab eo metallo unde pecunia [nomen] initium sumpsit. [4] Armarium locus 
est ubi quarumcumque artium instrumenta ponuntur. Armamentarium uero, ubi tantum 
tela armorum. Vnde Iuuenalis (13,83): 
Quidquid habet telorum armamentaria caeli. 
Dicta autem utraque ab armis, id est brachiis, quibus exercentur. [5] 
Bibliotheca est locus ubi reponuntur libri; BIBLOS enim Graece liber, THEKE 
repostorium dicitur. [6] Promtuarium dictum eo quod inde necessaria uictui 
promuntur, hoc est proferuntur. [7] Cellarium, quod in eo colligantur ministeria 
mensarum, uel quae necessaria uictui supersunt. Inter promtuarium autem et 
cellarium hoc interest quod cellarium est paucorum dierum, promtuarium uero 
temporis longi est. [8] Apotheca autem uel horrea a Graeco, uerbum e uerbo 
repostoria uel reconditoria dici possunt, eo quod in his homines elaboratas 
fruges reponunt. Vnde et enthecam Graeco nomine repositam rei copiosam 
substantiam appellamus. 
VI. DE OPERARIIS. [1] Ergasterium locus est ubi opus aliquod fit. Graeco enim 
sermone ERGA opera, STERION statio; id est operarii statio. [2] Ergastula quoque 
et ipsa a Graeco uocabulo nuncupantur, ubi deputantur noxii ad aliquod opus 
faciendum; ut solent gladiatores et exules, qui marmora secant et tamen 
uinculorum custodiis alligati sunt. [3] Gynaeceum Graece dictum eo quod ibi 
conuentus feminarum ad opus lanificii exercendum conueniat. Mulier enim Graece 
GUNE nuncupatur. [4] Pistrinum quasi pilistrinum, quia pilo antea tundebant 
granum. Vnde et apud ueteres non molitores sed pistores dicti, quasi pinsores, a 
pinsendis granis frumenti; molae enim usus nondum erat, sed granum pilo 
pinsebant. Vnde et Vergilius (Georg. 1,267): 
Nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo. 
[5] Clibanus [a cliuo dictus, ab eo quod in erectione sit collectus; cliuum enim 
ascensum dicimus siue flexuosum]. [6] Furnum per deriuationem a farre dictum, 
quoniam panis ex eo factus ibi coquitur. [7] Torcular dictum eo quod ibi uuae 
calcentur atque extortae exprimantur. [8] Forus est locus ubi uua calcatur, 
dictus quod ibi feratur uua, uel propter quod ibi pedibus feriatur: unde et 
calcatorium dicitur. Sed hoc nomen multa significat: prima species fori locus in 
ciuitate ad exercendas nundinas relictus; secunda, ubi magistratus iudicare 
solet; tertia, quem supra diximus, quem calcatorium nominauimus. Quarta, spatia 
plana in nauibus, de quibus Vergilius (Aen. 6,412): 
Laxatque foros. 
Lacus dictus quia ibi decurrit frugum liquor. 
VII. DE ADITIBVS. [1] Aditus ab eundo dictus, per quem ingredimur et admittimur. 
[2] Vestibulum est uel aditus domus priuatae, uel spatium adiacens aedibus 
publicis. Et uestibulum dictum eo quod eo uestiuntur fores, aut quod aditum 
tecto uestiat, aut ab stando. [3] Porticus, quod transitus sit magis quam ubi 
standum sit, quasi porta; et porticus, eo quod sit apertus. [4] Ianua a Iano 
quodam appellatur, cui gentiles omne introitum uel exitum sacrauerunt. Vnde 
Lucanus (1,62): 
Ferrea belligeri conpescat limina Iani. 
Est autem primus domus ingressus; cetera intra ianuam ostia uocantur 
generaliter. Ostium est per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab ostando dictum 
[siue ostium, quia ostendit aliquid intus]. Alii aiunt ostium appellari quia 
ostem moratur; ibi enim aduersariis nos obicimus: hinc et Ostia Tiberina, quia 
ostibus sunt opposita. Fores et ualuae claustra sunt; sed fores dicuntur quae 
foras, ualuae, quae intus reuoluuntur, et duplices conplicabilesque sunt. Sed 
generaliter usus uocabula ista corrupit. [5] Claustra ab eo quod claudantur 
dicta. [6] Fenestrae sunt quibus pars exterior angusta et interior diffusa 
[est], quales in horreis uidemus, dictae eo quod lucem fenerent: lux enim Graece 
FOS dicitur: uel quia per eas intus positus homo uidet. Alii fenestram putant 
dictam eo quod domui lucem minestret, conpositum nomen ex Graeco Latinoque 
sermone; FOS enim Graece lux est. [7] Cardo est locus in quo ostium uertitur et 
semper mouetur, dictus APO TES KARDIAS, quod quasi cor hominem totum, ita ille 
cuneus ianuam regat ac moueat. Vnde et prouerbiale est: 'In cardine rem esse.' 
[8] Limina ostiorum dicta eo quod transuersa sint ut limes, et per ea sicut in 
agro aut introeatur aut foris eatur. [9] Postes et antae quasi post et ante: et 
antae quia ante stant, uel quia antea ad eas accedimus prius quam domum 
ingrediamur; postes eo quod post ostium stent. 
VIII. DE PARTIBVS AEDIFICIORVM. [1] Fundamentum dictum quod fundus sit domui. 
Idem et caementum a caedendo dictum, quod caeso crasso lapide surgat. [2] Paries 
nuncupatus quia semper duo sunt pares, uel a latere uel a fronte. Siue enim 
tetragonum siue hexagonum sit, qui se conspiciunt ex pari erunt. [3] Aliter enim 
structura facta deformis est. Parietinas dicimus quasi parietum ruinas: sunt 
enim parietes stantes sine tecto, sine habitantibus. [4] Angulus, quod duos 
parietes in unum coniungat. Culmina dicta sunt quia apud antiquos tecta culmo 
tegebantur, ut nunc rusticani. Hinc tecti summitas culmen dicitur. [5] Camerae 
sunt uolumina introrsum respicientia, appellatae a curuo; KAMOUR enim Graece 
curuum est. [6] Laquearia sunt quae cameram subtegunt et ornant, quae et 
lacunaria dicuntur. Principaliter autem lacus dicitur, ut Lucilius (1290): 
Resultant aedesque lacusque. 
Cuius diminutio lacunar facit, ut Horatius (C. 2,18,1): 
Neque aureum
mea renidet in domo lacunar. 
Inde fit alia diminutio lacunarium; et per ANTISTICHON laquearium facit. [7] 
Absida Graeco sermone, Latine interpretatur lucida,eoquod lumine accepto per 
arcum resplendeat. Sed utrum absidam an absidem dicere debeamus, hoc uerbi genus 
ambiguum quidam doctorum existimant. [8] Testudo est camera templi obliqua. Nam 
in modum testudinis ueteres templorum tecta faciebant; quae ideo sic fiebant ut 
caeli imaginem redderet, quod constat esse conuexum. Alii testudinem uolunt esse 
locum in parte atrii aduersum uenientibus. [9] Arcus dicti quod sint arta 
conclusione curuati; ipsi et fornices. [10] Pauimenta originem apud Graecos 
habent elaborata arte picturae; lithostrota paruulis crustis ac tessellis 
tinctis in uarios colores. Vocata autem pauimenta eo quod pauiantur, id est 
caedantur. Vnde et pauor, quia caedit cor. [11] Ostracus est pauimentum 
testaceum, eo quod fractis testis calce admixto feriatur, testa enim Graeci 
OSTRA dicunt. [12] Conpluuium dictum quia aquae partibus, quae circa sunt, eo 
conueniunt. Tessella sunt e quibus domicilia sternuntur, a tesseris nominata, id 
est quadratis lapillis, per diminutionem. [13] Bases fulturae sunt columnarum, 
quae a fundamento consurgunt et superpositae fabricae sustinent pondus. 'Bases' 
autem nomen petrae est fortissimae Syro sermone. [14] Columnae pro longitudine 
et rotunditate uocatae, in quibus totius fabricae pondus erigitur. Antiqua ratio 
erat columnarum altitudinis tertia pars latitudinum. Genera rotundarum quattuor: 
Doricae, Ionicae, Tuscanicae, Corinthiae, mensura crassitudinis et altitudinis 
inter se distantes. Quintum genus est earum quae uocantur Atticae, quaternis 
angulis aut amplius, paribus laterum interuallis. [15] Capitolia dicta quod sint 
columnarum capita, sicut super collum caput. Epistolia sunt quae super capitella 
columnarum ponuntur; et est Graecum [id est supermissa]. Tegulae, quod tegant 
aedes; et imbrices, quod accipiant imbres. [16] Lateres et laterculi, quod lati 
formentur circumactis undique quattuor tabulis. Canalis ab eo quod caua sit in 
modum cannae. Sane canalem melius genere feminino quam masculino proferimus. 
[17] Fistulae aquarum sunt dictae quod aquas fundant et mittant; nam STOLA 
Graece mittere est. Formae earum pro magnitudine aquae et capacitatis modo 
fiunt. 
IX. DE MVNITIONIBVS. [1] Munitum uel munimentum dictum quia manu est factum. 
Cohors uocata uel quod coartet cuncta quae interius sunt, id est concludat, uel 
quod coerceat obiectu suo extraneos et adire prohibeat. [2] Vallum est quod mole 
terrae erigitur, ut custodia praetendatur. Dictum autem uallum a uallis; nam 
ualli fustes sunt, quibus uallum munitur. Et ualli dicti quod figantur et 
uellantur. Interualla sunt spatia inter capita uallorum, id est stipitum quibus 
uallum fit; unde et cetera quoque spatia dicunt, ab stipitibus scilicet. [3] 
Agger est cuiuslibet rei aceruatio, unde fossae aut ualles possint repleri. 
Agger proprie dicitur terra aggesta quae uallo facto propius ponitur; sed 
abusiue et muros et munimenta omnia aggerem dicimus. [4] Maceriae sunt parietes 
longi quibus uineae aliquae clauduntur; longum enim Graeci MAKRON dicunt. [5] 
Formatum, siue formacium, in Africa et Hispania parietes e terra appellant, 
quoniam in forma circumdatis duabus utrimque tabulis inferciuntur uerius quam 
instruuntur. Aeuis durant incorrupti uentis, ignibus omnique caemento fortiores. 
[6] Sepes munimenta satorum sunt; unde et appellatae. Caulas munimenta ouium uel 
sepimenta ouilium. Est autem Graecum nomen C [littera] detracta; nam Graeci 
AULAS uocant animalium receptacula. 
X. DE TENTORIIS. [1] Tabernacula tentoria sunt militum, quibus in itinere solis 
ardores tempestatesque imbrium frigorisque iniurias uitant. Dicta autem 
tabernacula quod cortinae distentae funibus tabulis interstantibus 
adpenderentur, quae tentoria sustinerent. [2] Tentorium uocatum eo quod tendatur 
funibus atque palis; unde et hodie praetendere dicuntur. [3] Papiliones uocantur 
a similitudine paruuli animalis uolantis, quae maxime abundant florentibus 
maluis. Haec sunt auiculae quae lumine accenso conueniunt, et circa uolitantes 
ab igne proxime interire coguntur. 
XI. DE SEPVLCHRIS. [1] Sepulchrum a sepulto dictum. Prius autem quisque in domo 
sua sepeliebatur. Postea uetitum est legibus, ne foetore ipso corpora uiuentium 
contacta inficerentur. Monumentum ideo nuncupatur eo quod mentem moneat ad 
defuncti memoriam. Cum enim non uideris monumentum, illud est quod scriptum est 
(Psalm. 31,12): 'Excidi tamquam mortuus a corde.' Cum autem uideris, monet 
mentem et ad memoriam te reducit ut mortuum recorderis. Monumenta itaque et 
memoriae pro mentis admonitione dictae. [2] Tumulus dictus quasi tumens tellus. 
Sarcophagus Graecum est nomen, eo quod ibi corpora absumantur; SARKS enim Graece 
caro, FAGEIN comedere dicitur. [3] Mausolea sunt sepulchra seu monumenta regum, 
a Mausol[e]o rege Aegyptiorum dicta. Nam eo defuncto uxor eius mirae 
magnitudinis et pulchritudinis extruxit sepulchrum in tantum ut usque hodie 
omnia monumenta pretiosa ex nomine eius Mausolea nuncupentur. [4] Pyramides 
genus sepulchrorum quadratum et fastigiatum ultra omnem excelsitatem quae fieri 
manu possit, unde et mensuram umbrarum egressae nullam habere umbram dicuntur. 
Tali autem aedificio surgunt ut a lato incipiant et in angusto finiantur sicut 
ignis; PUR enim dicitur ignis. Hos Aegyptus habet. Apud maiores enim potentes 
aut sub montibus aut in montibus sepeliebantur. Inde tractum est ut super 
cadauera aut pyramides fierent, aut ingentes columnae conlocarentur. 
XII. DE AEDIFICIIS RVSTICIS. [1] Casa est agreste habitaculum palis atque 
uirgultis arundinibusque contextum, quibus possint homines tueri a [ui] frigoris 
uel caloris iniuria. [2] Tugurium casula est quam faciunt sibi custodes uinearum 
ad tegimen sui, quasi tegurium, siue propter ardorem solis et radios 
declinandos, siue ut inde uel homines uel bestiolas, quae insidiare solent natis 
frugibus, abigant. Hunc rustici capannam uocant, quod unum tantum capiat. [3] 
Tescua quidam putant esse tuguria, quidam loca praerupta et aspera. [4] Magalia 
aedificia Numidarum agrestium oblonga, incuruis lateribus tecta, quasi nauium 
carinae sunt, siue rotunda in modum furnorum. Et magalia dicta quasi magaria, 
quia 'magar' Punici nouam uillam dicunt, una littera commutata L pro R, magalia, 
magaria. 
XIII. DE AGRIS. [1] Ager Latine appellari dicitur eo quod in eo agatur aliquid. 
Alii agrum ex Graeco nominari manifestius credunt. [2] Vnde et uilla Graece 
�coragros� dicitur. Villa a uallo, id est aggere terrae, nuncupata, quod pro 
limite constitui solet. [3] Possessiones sunt agri late patentes publici 
priuatique, quos initio non mancipatione, sed quisque ut potuit occupauit atque 
possedit; unde et nuncupati. [4] Fundus dictus quod eo fundatur uel stabiliatur 
patrimonium. Fundus autem et urbanum aedificium et rusticum intellegendum est. 
[5] Praedium, quod ex omnibus patrifamilias maxime praeuidetur, id est apparet, 
quasi praeuidium; uel quod antiqui agros, quos bello ceperant, ut praedae nomine 
habebant. [6] Omnis autem ager, ut Varro docet, quadrifarius diuiditur: aut enim 
aruus est ager, id est sationalis; aut consitus, id est aptus arboribus; aut 
pascuus, qui herbis tantum et animalibus uacat; aut florus, quod sunt horti 
apibus congruentes et floribus. Quod etiam Vergilius in quattuor libros 
Georgicorum secutus est. [7] Rura ueteres incultos agros dicebant, id est siluas 
et pascua; agrum uero, qui colebatur. Nam rus est quo mel, quo lac, quo pecus 
haberi potest; unde et rusticus nominatur: haec agrestium prima et otiosa 
felicitas. [8] Seges ager est in quo seritur; unde et Vergilius (Georg. 1,47): 
Illa seges demum uotis respondet auari
agricolae. 
[9] Conpascuus ager dictus qui a diuisoribus agrorum relictus est ad pascendum 
communiter uicinis. [10] Alluuius ager est quem paulatim fluuius in agrum 
reddit. [11] Arcifinius ager dictus est qui a certis linearum mensuris non 
continetur, sed arcentur fines eius obiectu fluminum, montium, arborum; unde et 
in his agris nihil subsiciuorum interuenit. [12] Noualis ager est primum 
proscissus, siue qui alternis annis uacat nouandarum sibi uirium causa. Noualia 
enim semel cum fructu erunt et semel uacua. [13] Squalidus ager quasi excolidus, 
quod iam a cultura exierit; sicut exconsul, quod a consulatu discesserit. [14] 
Vliginosus ager est semper uuidus. Nam humidus dicitur qui aliquando siccatur. 
Vligo enim humor terrae est naturalis, ab ea numquam recedens. [15] Subseciua 
sunt proprie quae sutor de materia praecidens quasi superuacua abicit. Inde et 
subsiciua, agri quos in pertica diuisos recusant quasi steriles uel palustres. 
Item subseciua quae in diuisura agri non efficiunt centuriam, id est iugera 
ducenta. [16] Area dicitur tabularum aequalitas. Dicta autem area a planitie 
atque aequalitate; unde et ara. Alii aream uocatam dicunt quod pro triturandis 
frugibus eradatur, uel quod non triturentur in ea nisi arida. [17] Pratum est 
cuius feni copia armenta tuentur, cui ueteres Romani nomen indiderunt ab eo quod 
protinus sit paratum, nec magnum laborem culturae desideret. Prata autem esse 
quae secari possunt. [18] Paludes dictae a Pale pastorali dea, quod paleam, id 
est pabula, nutriant iumentorum. 
XIV. DE FINIBVS AGRORVM. [1] Fines dicti eo quod agri funiculis sint diuisi. 
Mensurarum enim lineae in terrarum partitione tenduntur ut dimensionis 
aequalitas teneatur. [2] Limites appellati antiquo uerbo transuersi, nam 
transuersa omnia antiqui lima dicebant; a quo et limina ostiorum, per quae foris 
uel intus itur, et limites, quod per eos in agros foris eatur. Hinc et limus 
uocabulum accepit, cingulum quo serui publici cingebantur obliqua purpura. [3] 
Termini dicti quod terrae mensuras distinguunt atque declarant. His enim 
testimonia finium intelleguntur, et agrorum intentio et certamen aufertur. [4] 
Limites maximi in agris duo sunt: cardo et decumanus. Cardo, qui a septentrione 
directus a cardine caeli est; nam sine dubio caelum uertitur in septentrionali 
orbe. Decumanus est qui ab oriente in occidentem per transuersum dirigitur, qui 
pro eo quod formam X faciat decumanus est appellatus. Ager enim bis diuisus 
figuram denarii numeri efficit. [5] Arca ab arcendo uocata: fines enim agri 
custodit eosque adire prohibet. Trifinium dictum eo quod trium possessionum 
fines adstringit. Hinc et quadrifinium, quod quattuor. Reliqui limites 
angustiores et inter se distant inparibus interuallis et nominibus designatis. 
XV. DE MENSVRIS AGRORVM. [1] Mensura est quidquid pondere, capacitate, 
longitudine, altitudine, latitudine, animoque finitur. Maiores itaque orbem in 
partibus, partes in prouinciis, prouincias in regionibus, regiones in locis, 
loca in territoriis, territoria in agris, agros in centuriis, centurias in 
iugeribus, iugera in climatibus, deinde climata in actus, perticas, passus, 
gradus, cubitos, pedes, palmos, uncias et digitos diuiderunt; tanta enim fuit 
illorum sollertia. [2] Digitus est pars minima agrestium mensurarum. Inde uncia 
habens digitos tres. Palmus autem quattuor digitos habet, pes sedecim, passus 
pedes quinque, pertica passus duos, id est pedes decem. [3] Pertica autem a 
portando dicta, quasi portica. Omnes enim praecedentes mensurae in corpore sunt, 
ut palmus, pes, passus, et reliqua; sola pertica portatur. Est enim decem pedum 
ad instar calami in Ezechielo templum mensurantis. [4] Actus minimus est, 
latitudine pedum quattuor, longitudine centum uiginti. Climata quoque 
undiqueuersum pedes habent sexaginta, ita (sequitur figura). Actus quadratus 
undique finitur pedibus centum uiginti, ita (seq. fig.). Hunc Baetici arapennem 
dicunt, ab arando scilicet. [5] Actus duplicatus iugerum facit; ab eo quod est 
iunctum iugeri nomen accepit. Iugerum autem constat longitudine pedum ducentorum 
quadraginta, latitudine centum uiginti, ita (seq. fig.). Actum prouinciae 
Baeticae rustici acnuam uocant. [6] Porcam idem Baetici triginta pedum 
latitudine et octuaginta longitudine definiunt (seq. fig.).Sed porca est quod in 
arando extat; quod defossum est, lira. Galli candetum appellant in areis urbanis 
spatium centum pedum, quasi centetum. In agrestibus autem pedes centum 
quinquaginta quadratum iustum candetum uocant. Porro stadialis ager habet passus 
CXXV, id est pedes DCXXV; cuius mensura octies conputata, miliarium facit, qui 
constat quinque milia pedibus. [7] Centuria autem ager est ducentorum iugerum, 
qui apud antiquos a centum iugeribus uocabatur, sed postea duplicata est 
nomenque pristinum retinuit. In numero enim centuriae multiplicatae sunt, nomen 
mutare non potuerunt. 
XVI. DE ITINERIBVS. [1] Mensuras uiarum nos miliaria dicimus, Graeci stadia, 
Galli leugas, Aegypti schoenos, Persae parasangas. Sunt autem proprio quaeque 
spatio. [2] Miliarium mille passibus terminatur; et dictum miliarium quasi mille 
adium, habens pedes quinque milia. [3] Leuga finitur passibus mille quingentis. 
Stadium octaua pars miliarii est, constans passibus centum uiginti quinque. Hunc 
primum Herculem statuisse dicunt, eumque eo spatio determinasse quod ipse sub 
uno spiritu confecisset, ac proinde stadium appellasse quoniam in fine 
respirasset simulque et stetisset. [4] Via est qua potest ire uehiculum; et uia 
dicta a uehiculorum incursu. Nam duos actus capit, propter euntium et uenientium 
uehiculorum occursum. [5] Omnis autem uia aut publica est aut priuata. Publica 
est quae in solo publico est, qua iter, actus populo patet. Haec aut ad mare aut 
ad oppida pertinet. Priuata est quae uicino municipio data est. [6] Strata dicta 
quasi uulgi pedibus trita. Lucretius (1,315): 
Strataque iam uulgi pedibus detrita uiarum. 
Ipsa est et delapidata, id est lapidibus strata. Primi autem Poeni dicuntur 
lapidibus uias strauisse; postea Romani eas per omnem pene orbem disposuerunt, 
propter rectitudinem itinerum et ne plebs esset otiosa. [7] Agger est media 
stratae eminentia coaggeratis lapidibus strata, ab aggere, id est coaceruatione 
dicta; quam historici uiam militarem dicunt, ut (Virg. Aen. 5,273): 
Qualis saepe uiae deprensus in aggere serpens. 
[8] Iter uel itus est uia qua iri ab homine quaquauersum potest. Iter autem et 
itiner diuersam significationem habent. Iter [enim] est locus transitu facilis; 
unde appellamus et itum. Itiner autem est itus longae uiae, et ipse labor 
ambulandi ut quo uelis peruenias. [9] Semita itineris dimidium est, a semiitu 
dicta. Semita autem hominum est, calles ferarum et pecudum. [10] Callis est iter 
pecudum inter montes angustum et tritum, a callo pedum uocatum, siue a callo 
pecudum praeduratum. Tramites sunt transuersa in agris itinera, siue recta uia, 
dicta quod transmittat. [11] Diuortia sunt flexus uiarum, hoc est uiae in 
diuersa tendentes. Idem diuerticula sunt, hoc est diuersae ac diuisae uiae, siue 
semitae transuersae quae sunt a latere uiae. [12] Biuium, quia duplex est uia. 
Conpeta, quia plures in ea conpetunt uiae, quasi triuiae, quadriuiae. Ambitus 
inter uicinorum aedificia locus, duorum pedum et semipedis ad circumeundi 
facultatem relictus, et ab ambulando dictus. [13] Orbita uestigium carri, ab 
orbe rotae dicta. Porro actus, quo pecus agi solet. Cliuosum iter flexuosum. 
Vestigia sunt pedum signa primis plantis expressa, uocata quod his uiae 
praecurrentium inuestigentur, id est agnoscantur. 

LIBER XVI.
 
DE LAPIDIBVS ET METALLIS 
I. DE PVLVERIUVS ET GLEBIS TERRAE. [1] Puluis dictus quodui uenti pellatur. 
Tollitur enim eius flatu nec resistit nec stare nouit, sicut ait propheta 
(Psalm. 1,4): 'Tamquam puluis, quem proicit uentus a facie terrae.' [2] Limus 
uocatus quod lenis sit. Caenum est uorago luti. Cinis ex incendio dicitur; ab eo 
enim fit. Fauilla, quod per ignem effecta sit; nam FOS ignis est. [3] Gleba, 
quod sit globus; pulueris enim collectione conpingitur et in uno glomere 
adunatur. Terra autem ligata gleba est, soluta puluis. [4] Labina, eo quod 
ambulantibus lapsum inferat, dicta per deriuationem a labe. Lutum uocatum quidam 
per antiphrasin putant, quod non sit mundum; nam omne lotum mundum est. [5] 
Volutabra appellata quod ibi apri uolutentur. Vligo sordes limi uel aquae sunt. 
Sabulum leuissimum terrae genus. [6] Argilla ab Argis uocata, apud quos primum 
ex ea uasa confecta sunt. Creta ab insula Creta, ubi melior est. Creta Cimolia 
candida est, a Cimea Italiae insula dicta; quarum altera uestimentorum pretiosos 
colores emollit, et contristatos sulphure quodam nitore exhilarat, altera gemmis 
nitorem praestat. Creta argentaria, et ipsa candida, appellata eo quod nitorem 
argento reddat. [7] Terra Samia a Samo insula dicta, glutinosa et candida et 
linguae lenis, medicamentis ei uasculis necessaria. [8] Puluis Puteolanus in 
Puteolanis Italiae colligitur collibus, opponiturque ad sustinenda maria 
fluctusque frangendos. Nam mersus aquis protinus lapis fit, undisque cottidie 
fortior effectus in saxum mutatur; sicut argilla igne in lapidem uertitur. [9] 
Sulphur uocatum quia igne accenditur; PUR enim ignis est. Nam uis eius et in 
aquis feruentibus sentitur, neque alia res facilius accenditur. Nascitur in 
insulis Aeoliis inter Siciliam et Italiam, quas ardere dicunt. Inuenitur et in 
aliis locis effossum. [10] Huius genera quattuor. Viuum, quod foditur, 
translucetque et uiret, quem solum ex omnibus generibus medici utuntur. Alterum, 
quod appellant glebam, usibus tantum fullonum familiare. Tertium liquor est; 
usus eius ad lanas suffiendas, quoniam candorem mollitiemque praestat. Quartum 
ad lychnia maxime conficienda aptum. Sulphuris tanta uis est ut morbos 
comitiales deprehendat nidore suo inpositus ignibus ardescens. In calice uini 
prunaque subdita circumferens exardescentis repercussu pallorem dirum uelut 
defunctorum effundit. 
II. DE GLEBIS EX AQVA. [1] Bitumen in Iudaeae lacu Asphaltite emergit, cuius 
glebas supernatantes nautae scaphis adpropinquantes colligunt. In Syria autem 
limus est passim aestuans a terra. Spissantur autem utraque et densitate coeunt, 
et utraque Graeci PISSASFALTON appellant. Natura eius ardens et ignium cognata, 
et neque aqua neque ferro rumpitur, nisi solis muliebribus inquinamentis: utilis 
ad conpages nauium. [2] Alumen uocatum a lumine, quod lumen coloribus praestat 
tinguendis. Est autem salsugo terrae, efficiturque hieme ex aqua et limo, et 
aestiuis solibus maturatur. Huius species duae sunt: liquidum et spissum. [3] 
Sal quidam dictum putant quod in igne exiliat. Fugit enim ignem, dum sit igneum, 
sed naturam sequitur, quia ignis et aqua semper inter se inimica sunt. Alii sal 
a salo et sole uocatum existimant; nam aquis maris sponte gignitur, spuma in 
extremis litoribus uel scopulis derelicta et sole decocta. Sunt et lacus et 
flumina et putei e quibus auritur. Dehinc in salinis ingestus sole siccatur; sed 
et flumina densantur in salem, amne reliquo sub gelu fluente. Alibi quoque 
detractis arenis colligitur, crescens cum luna noctibus; nam in Cyrenaea 
ammoniacus sub arenis inuenitur. Sunt et montes natiui salis, in quibus ferro 
caeditur, ut lapis, renascens maius: tantae alicubi duritiae ut muros domosque 
massis salis faciant, sicut in Arabia. [4] In natura quoque salis differentiae 
[sunt]. Nam alibi suaue, alibi salsissimum: commune sal in igne crepitat; 
Tragasaeum nec crepitat in igne nec exilit; Agrigentinum Siciliae flammis 
patiens in aqua exilit, in igne fluit contra naturam. [5] Sunt et colorum 
differentiae. Memphiticus rufus est; in parte quadam Siciliae, ubi Aetna est, 
purpureus; item in eadem Sicilia in Pachyno adeo splendidus et lucidus ut 
imagines reddat; in Cappadocia crocinus effoditur. [6] Salis natura necessaria 
est ad omnem escam. Pulmentis enim saporem dat, excitat auiditatem, et appetitum 
in omnibus cibis facit. Ex eo quippe omnis uictus delectatio et summa hilaritas. 
Hinc et salus nomen accepisse putatur; nihil enim utilius sale et sole: denique 
cornea uidemus corpora nauticorum. Quin etiam pecudes, armenta et iumenta sale 
maxime prouocantur ad pastum, multo largiores lacte multoque gratiores casei 
dote. Corpora etiam sal adstringit, siccat et alligat. Defuncta etiam a 
putrescendi labe uindicat ut durent. [7] Nitrum a loco sumpsit uocabulum; 
nascitur enim in oppido uel regione Aegypti Nitria, ex quo et medicinae fiunt et 
sordes corporum uestiumque lauantur. Huius natura non multum a sale distat; 
habet enim uirtutem salis et similiter oritur canescentibus siccitate litoribus. 
[8] Aphronitrum Graece, Latine spuma nitri est. De quo quidam ait (Mart. 14,58): 

Rusticus es? nescis quid Graeco nomine dicar:
spuma uocor nitri. Graecus es? aphronitrum. 
Colligitur autem in Asia in speluncis distillans, dehinc siccatur sole. Optimum 
putatur si minime fuerit ponderosum et maxime friabile, colore pene purpureo. 
[9] Chalcantum dictum quia chalcitis est thymum, id est flos; unde et apud 
Latinos aeris flos appellatur. Fit autem nunc multis in regionibus; olim in 
Hispaniae puteis uel stagnis id genus aquae habentibus, quam decoquebant et in 
piscinas ligneas fundebant, adpendentes super eas restes lapillis extentas, 
quibus limus in similitudinem uitreis acinis adhaerebat, sicque eiectum 
siccabatur diebus triginta. [10] Fit autem nunc alibi in speluncis, quod liquide 
collectum dehinc diffusum in quosdam botros solidatur: fit et in scrobibus 
cauatis, quorum e lateribus decadentes guttae coalescunt: fit et salis modo ex 
flagrantissimo sole. Adeo autem constrictae uirtutis est ut in leonum et ursorum 
ora sparsum tantam uim habeat adstringendi ut non ualeant mordere. 
III. DE LAPIDIBVS VVLGARIBVS. [1] Lapis a terra tamquam densior etiam uulgo 
discernitur. Lapis autem dictus quod laedat pedem. Lapis mollis est et sparsus; 
saxa haerent et a montibus exciduntur; petra Graecum est; silex est durus lapis, 
eo quod exiliat ab eo ignis dictus. [2] Scopulus a saxo eminenti, quasi ab 
speculando dictus; siue a tegimento nauium, APO TOU SKEPEIN. SPELAIA Graece, 
speluncae Latine. Est autem rupis cauata. [3] Crepido extremitas saxi abrupta; 
unde et crepido uocata quod sit abrupti saxi altitudo, sicut 'haeret pede pes 
densus' (Virg. Aen. 10,361); unde et uocatur. Cautes aspera saxa in mari, dictae 
a cauendo, quasi cautae. Murices petrae in litore similes muricis uiuis, 
acutissimae et nauibus perniciosae. [4] Icon saxum est, qui humanae uocis sonum 
captans, etiam uerba loquentium imitatur: icon autem Graece, Latine imago 
uocatur, eo quod ad uocem respondens alieni efficitur imago sermonis; licet hoc 
quidem et locorum natura euenit, ac plerumque conuallium. [5] Calculus est 
lapillus terrae admixtus, rotundus atque durissimus, et omni puritate 
lenissimus. Dictus autem calculus quod sine molestia breuitate sui calcetur: 
cuius contrarius est scrupus, lapillus minutus et asper, qui si inciderit in 
calciamentum, nocet et molestia est animo; unde et animi molestiam scrupulum 
dicimus: hinc et scrupea saxa, id est aspera. [6] Cotis nomen accepit quod 
ferrum ad incidendum acuat; �cotis� enim Graeco sermone incisio nominatur. Ex 
his aliae aquariae sunt, aliae oleo indigent in acuendo, sed oleum lenem; aquae 
aciem acerrimam reddunt. [7] Pumex uocatur eo quod spumae densitate concretus 
fiat; et est aridus, candore paruus, tantamque naturam refrigerandi habens ut in 
uas missus musta feruere desinant. [8] Rudus artifices appellant lapides 
contusos et calce admixtos, quos in pauimentis faciendis supurfundunt; unde et 
rudera dicuntur. [9] Gypsum cognatum calci est; et est Graecum nomen. Plura eius 
genera; omnium autem optimum lapidi speculari. Est enim signis aedificiorum et 
coronis gratissimus. [10] Calcis uiua dicta quia dum sit tactu frigida, intus 
occultum continet ignem, unde et perfusa aqua statim latens ignis erumpit. 
Natura eius mirum aliquid facit. Postquam enim arserit, aquis incenditur, quibus 
solet ignis extingui; oleo extinguitur, quo solet ignis accendi. Vsus eius 
structuris fabricae necessarius. Nam lapis lapidi non potest adhaerere fortius 
nisi calce coniunctus. Calcis e lapide albo et duro melior structuris, ex molle 
utilis tectoriis. [11] Arena ab ariditate dicta, non ab adhaerendo in fabricis, 
ut quidam uolunt. Huius probatio, si manu inpressa stridet, aut si in uestem 
candidam sparsa nihil sordis relinquat. 
IV. DE LAPIDIBVS INSIGNIORIBVS. [1] Magnes lapis Indicus ab inuentore uocatus. 
Fuit autem in India primum repertus, clauis crepidarum baculique cuspide 
haerens, cum armenta idem Magnes pasceret; postea et passim inuentus. Est autem 
colore ferrugineus, sed probatur cum ferro adiunctus eius fecerit raptum. Nam 
adeo adprehendit ferrum ut catenam faciat anulorum: unde et cum uulgus ferrum 
uiuum appellat. [2] Liquorem quoque uitri ut ferrum trahere creditur; cuius 
tanta uis est, ut refert beatissimus Augustinus (Ciu. 21,4), quod quidam eundem 
magneten lapidem tenuerit sub uase argenteo, ferrumque super argentum posuerit, 
deinde subtermouente manu cum lapide ferrum cursim desuper mouebatur. Vnde 
factum est ut in quodam templo simulacrum e ferro pendere in aere uideretur. Est 
quippe et alius in Aethiopia magnes qui ferrum omne abigit respuitque. Omnis 
autem magnes tanto melior est quanto magis caeruleus est. [3] Gagates lapis 
primum inuentus est in Sicilia, Gagatis fluminis fluore reiectus; unde et 
nominatus, licet in Brittania sit plurimus. Est autem niger, planus, leuis et 
ardens igni admotus. Fictilia ex eo scripta non delentur; incensus serpentes 
fugat, daemoniacos prodit, uirginitatem deprehendit; mirumque, accenditur aqua, 
oleo restinguitur. [4] Asbestos Arcadiae lapis ferrei coloris, ab igne nomen 
sortitus eo quod accensus semel numquam extinguitur. De quo lapide mechanicum 
aliquid ars humana molita est, quod gentiles capti sacrilegio mirarentur. 
Denique in templo quodam fuisse Veneris fanum, ibique candelabrum et in eo 
lucernam sub diuo sic ardentem ut eam nulla tempestas, nullus imber extingueret. 
[5] Pyrites Persicus lapis fuluus, aeris simulans qualitatem, cuius plurimus 
ignis, siquidem facile scintillas emittit: hic tenentis manum, si uehementius 
prematur, adurit, propter quod ab igne nomen accepit. Est alius pyrites 
uulgaris, quem uiuum lapidem appellant, qui ferro uel lapide percussus 
scintillas emittit, quae excipiuntur sulpure uel aliis fungis uel foliis, et 
dicto celerius praebet ignem. Hunc uulgus focarem petram uocant. [6] Selenites, 
qui Latine lunaris interpretatur, eo quod interiorem eius candorem cum luna 
crescere atque deficere aiunt, gignitur in Persida. [7] Dionysius lapis fuscus 
et rubentibus notis sparsus. Vocatur autem ita quia, si aquae mixtus conteratur, 
uinum fragrat, et quod in illo mirum est, ebrietati resistit. [8] Thracius niger 
et sonorus; nascitur in flumine cuius nomen est Pontus in Equitia. [9] Phrygius 
lapis ex loco traxit uocabulum; nascitur enim in Phrygia, colore pallidus, 
mediocriter grauis. Est autem gleba pumicosa. Vritur antea uino perfusus 
flatusque follibus donec rubescat, ac rursus dulce uino extinguitur ternis 
uicibus, tinguendis uestibus tantum utilis. [10] Syrius lapis a Syria, ubi 
reperitur, appellatus; hic integer fluctuari traditur, comminutus mergi. [11] 
Arabicus similis est eboris sine ulla macula. Hic defricatus ad cotem sucum 
dimittit croco similem. [12] Iudaicus lapis albus est atque in schemate glandis, 
scripturis subinuicem modulatus, quas Graeci GRAMMAS uocant. [13] Samius a Samo 
insula, ubi reperitur, uocatus: et est grauis et candidus, poliendo auro utilis. 
[14] Memphitis uocatus a loco Aegypti; et est gemmantis naturae. Hic tritus 
atque in his quae urenda sunt et secanda ex aceto inlinitus ita obstupescere 
facit corpus ut non sentiat cruciatum. [15] Sarcophagus lapis dictus eo quod 
corpora defunctorum condita in eo infra quadraginta dies absumuntur; SOROS enim 
Graece arca dicitur, FAGEIN comedere. Nascitur autem in Troade, fissilique uena 
scinditur. Sunt et eiusdem generis in oriente saxa, quae etiam uiuentibus 
alligata erodunt corpora. [16] Mitiores autem seruandis corporibus nec 
absumendis haematites appellatus, eo quod cote resolutus in colorem ueniat 
sanguinis. Est autem ammodum liuidus; est et ferrugineus. Nascitur in ultima 
Aegypti, Babylonia et Hispania. [17] Androdamantus colore niger, pondere et 
duritia insignis, unde et nomen traxit, praecipuus reperitur in Africa. Trahere 
autem in se argentum uel aes dicitur, quique adtritus, ut haematites, in colorem 
redigitur sanguinis. [18] Schistos inuenitur in ultima Hispania, croco similis, 
cum leui fulgore, facile friabilis. [19] Amiantos appellatus a ueteribus eo 
quod, si ex ipso uestis fuerit contexta, contra ignem resistat et igni inposita 
non ardeat, sed splendore accepto nitescat; et est scissi aluminis similis, 
ueneficiis resistens omnibus, specialiter magorum. [20] Batrachites similis est 
testae laminis scissibilis. Galactites colore cinereus, gustu suauis; sed ideo 
uocatus quod quiddam de se lacteum adtritus dimittat. [21] Obsius lapis niger 
est translucidus et uitri habens similitudinem. Ponitur in speculis parietum 
propter imaginum umbras reddendas. Gemmas multi ex eo faciunt: nascitur in India 
et in Sam(ni)o Italiae. Mithridax lapis Euphratis sole [re]percussus coloribus 
micat uariis. [22] Aetites lapides reperiuntur in nidis aquilarum. Aiunt binos 
inueniri, marem et feminam, nec sine his parere aquilas: horum masculus durus, 
similis gallae, subrutilis; femineus uero pusillus ac mollis. Alligati partus 
celeritatem faciunt, etiam aliquibus aliquid uuluae excidunt, niso cito 
parturientibus auferantur. [23] Phengites Cappadociae lapis, duritia marmoris, 
candidus atque translucens; ex quo quondam templum constructum est a quodam rege 
foribus aureis, quibus clausis claritas intus diurna erat. [24] (Ch)emites ebori 
similis, in quo Darium conditum ferunt, Parioque similis candore et duritia, 
minus tantum ponderosus, qui porus uocatur. [25] Ostracites uocatus quod 
similitudinem testae habeat: usus eius pro pumice. [26] Melanites lapis dictus 
est eo quod melleum et dulcem sucum emittat. [27] Smyris lapis asper et 
indomitus et omnia adterens, ex quo lapide gemmae teruntur. [28] Chrysites 
colore similis ochrae inuenitur in Aegypto. [29] [H]ammites similis nitro, sed 
durior, gignitur [in] Aegypto uel [in] Arabia. [30] Thyites nascitur in 
Aethiopia ueluti uiridis, sed lacteus cum resoluitur, remordens uehementer. [31] 
Coranus albus est duriorque Pario. [32] Molotius ueluti uiridis et grauis 
inuenitur in Aegypto. [33] Tusculanus, a loco Italiae dictus, dissilire igni 
traditur. [34] Sabinus fuscus addito oleo etiam lucere fertur. Est et quidam 
uiridis lapis uehementer igni resistens. [35] Siphnius mollis et candidus, 
excalfactus oleo nigrescit atque durescit. [36] Lapides quoque medicinalium 
mortariorum et pigmentorum usibus apti: etesius praecipuus et inde chalazius; 
Thebaicus quoque et basanites lapides nihil ex sese remittentes. [37] Specularis 
lapis uocatus est quod uitri more transluceat; repertus primum in Hispania 
citeriori circa Segobricam urbem. Inuenitur enim sub terra et effossus exciditur 
atque finditur in quamlibet tenues crustas. 
V. DE MARMORIBVS. [1] Post lapidum genera ueniemus ad marmora. Nam inter lapides 
et marmora differentia est. Nam marmora dicuntur eximii lapides, qui maculis et 
coloribus commendantur. Marmor sermo Graecus est a uiriditate uocatus, et 
quamuis postea et alii coloris inueniantur, nomen tamen pristinum a uiriditate 
retinuerunt. [2] Marmorum colores et genera innumerabilia sunt. Non tamen omnia 
e rupibus exciduntur, sed multa sub terra sparsa sunt et pretiosissimi generis, 
sicut Lacedaemonium uiride cunctisque hilarius, repertum prius apud 
Lacedaemonios, unde et uocabulum traxit. [3] Ophites serpentium maculis simile, 
unde et uocabulum sumpsit. Duo eius genera: molle candidum, nigrum durum. [4] 
Augusteum et Tiberium in Aegypto Augusti ac Tiberii primum principatu reperta 
sunt. Differentia eorum est ab ophite, quum illud, ut praediximus, serpentium 
maculis sit simile, haec maculas diuerso modo colligunt. Nam Augusteum undatim 
est crispum in uertices; Tiberium sparsa, non conuoluta, canitie. [5] 
Porphyrites in Aegypto est rubens, candidis interuenientibus punctis. Nominis 
eius causa quod rubeat [ut] purpura. [6] Basanites ferrei coloris siue duritiae; 
unde et nomen ei datum est: inuentus in Aegypto et Aethiopia. [7] Alabastrites 
lapis candidus, intertinctus uariis coloribus, ex quo Euangelici illius unguenti 
uasculum fuit. Cauant enim hunc ad uasa unguentaria, quoniam optime seruare 
incorrupta dicitur. Nascitur circa Thebas Aegyptias et Damascum Syriae, ceteris 
candidior, probatissimus uero in India. [8] Parius candoris eximii, lygdinus 
cognomento: hic apud Paron insulam nascitur, unde et Parius nuncupatus. 
Magnitudo eius, qua lances craterasque non excedat; unguentis et ipse aptus. [9] 
Coralliticus in Asia repertus, mensurae non ultra cubita bina, candore proximo 
eboris et quadam similitudine. E diuerso niger Alabandicus terrae suae nomine 
nuncupatus, purpurae aspectu similis. Iste in oriente igni liquatur atque ad 
usum uitri funditur. [10] Thebaicus interstinctus aureis guttis inuenitur in 
parte Aegypti adscripta, coticulis ad terenda collyria quadam utilitute naturali 
conueniens. Syenites circa Syenem uel Thebas nascitur. [11] Trabes ex eo fecere 
reges. [12] Marmora autem, quae in officinis rupibusque gignuntur: ex quibus 
Thasius diuersi coloris maculis distinctus, cuius primum usum insulae Cyclades 
dederunt. [13] Lesbius liuidior est paulo huic, sed et ipse diuersi coloris 
maculas habens. [14] Corintheus ammoniacae guttae similis cum uarietate 
diuersorum colorum. Corintho primum repertus. Ex eo columnae ingentes liminaque 
fiunt ac trabes. [15] Caristeum uiride, optimum; nomen ab aspectu habens, eo 
quod gratus sit his qui gemmas sculpunt; eius enim uiriditas reficit oculos. 
[16] Numidicum marmor Numidia mittit: ad cutem sucum dimittit croco similem, 
unde et nomen accepit; non crustis, sed in massa et liminum usu aptum. [17] 
Luculleum marmor nascitur in Melo insula; cui Lucullus consul nomen dedit, qui 
delectatus illo primus Romam inuexit; solumque pene hoc marmor ab amatore nomen 
accepit. [18] Est et Lunensis. Tephrias appellatus a colore cineris, cuius 
lapidis alligatio contra serpentes laudatur. [19] Ebur a barro, id est 
elephanto, dictum. Horatius (Epod. 12,1): 
Quid tibi uis, mulier, nigris dignissima barris? 
VI. DE GEMMIS. [1] Post marmorum genera gemmae secuntur, quae multum auri 
decorem tribuunt uenustate colorum. Primordia eius a rupe Caucaso. Fabulae 
ferunt Prometheum primum fragmentum saxi eius inclusisse ferro ac digito 
circumdasse, hisque initiis coepisse anulum atque gemmam. [2] Genera gemmarum 
innumerabilia esse traduntur, e quibus nos ea tantum quae principalia sunt siue 
notissima adnotauimus. Gemmae uocatae quod instar gummi transluceant. Pretiosi 
lapides ideo dicti sunt quia care ualent, siue ut a uilibus discerni possint, 
seu quod rari sint. Omne enim quod rarum est magnum et pretiosum uocatur; sicut 
et in Samuelis uolumine legitur (1 Reg. 3,1): 'Et sermo Domini pretiosus erat in 
Israel,' hoc est rarus. 
VII. DE VIRIDIORIBVS GEMMIS. [1] Omnium gemmarum uirentium smaragdus principatum 
habet, cui ueteres tertiam post margaritas et uniones tribuunt dignitatem. 
Smaragdus a nimia uiriditate uocatus; omne enim satis uiride amarum dicitur. 
Nullis enim gemmis uel herbis maior huic austeritas est; nam herbas uirentes 
frondesque exsuperat, inficiens circa se uiriditate repercussum aerem. 
Sculpentibus quoque gemmas nulla gratior oculorum refectio est. Cuius corpus si 
extentum est, sicut speculum ita imagines reddit. Quippe Nero Caesar gladiatorum 
pugnas in smaragdo spectabat. [2] Genera eius duodecim, sed nobiliores Scythici, 
qui in Scythica gente reperiuntur. Secundum locum tenent Bactriani: colliguntur 
enim in commissuris saxorum flante Aquilone; tunc enim tellure deoperta 
intermicant, quia his uentis arenae maxime mouentur. Tertium Aegyptii habent. 
Reliqui in metallis aerariis inueniuntur, sed uitiosi; nam aut aeri, aut plumbo, 
uel capillamentis, uel sali[s] similes notas habent. Smaragdi autem mero et 
uiridi proficiunt oleo, quamuis natura inbuantur. [3] Chalcosmaragdus dicta quod 
uiridis sit et turbida aereis uenis. Haec in Aegypto uel Cypro insula nascitur. 
[4] Prasius pro uiridanti colore dictus, sed uilis. Cuius alterum genus 
sanguineis punctis abhorret. Tertium distinctum uirgulis tribus candidis. [5] 
Beryllus in India gignitur, uentis suae lingua nomen habens, uiriditate similis 
smaragdo, sed cum pallore. Politur autem ab Indis in sexangulas formas, ut 
hebetudo coloris repercussu angulorum excitetur; aliter politus non habet 
fulgorem. Genera eius nouem. [6] Chrysoberyllus dictus eo quod pallida eius 
uiriditas in aureum colorem resplendeat. Et hunc India mittit. [7] Chrysoprasus 
Indicus est, colore �, porri sucum referens, aureis interuenientibus guttis, 
unde et nomen accepit. Quem quidam beryllorum generi adiudicauerunt. [8] Iaspis 
de Graeco in Latinum uiridis gemma interpretatur; ias quippe uiride, pinasin 
gemma dicitur. Est autem smaragdo subsimilis, sed crassi coloris. Species eius 
decem et septem. Volunt autem quidam iaspidem gemmam et gratiae et tutelae esse 
gestantibus, quod credere non fidei, sed superstitionis est. [9] Topazion ex 
uirenti genere est omnique colore resplendens, inuenta primum in Arabiae insula, 
in qua Trogodytae praedones fame et tempestate fessi quum herbarum radices 
effoderent, eruerunt. Quae insula postea quaesita nebulis cooperta tandem a 
nauigantibus inuenta. Sed ob hoc locus et gemma nomen ex causa accepit; nam 
TOPAZEIN Trogodytarum lingua significationem habet quaerendi. Est autem 
amplissima gemmarum; eadem sola nobilium limam sentit. Genera eius duo. [10] 
Callaica colore uiridi, sed pallens et nimis crassa; nihil iucundius aurum 
decens; unde et appellata. Nascitur in India uel Germania in rupibus gelidis, 
oculi modo extuberans. [11] Molochites spissius uirens et crassior quam 
smaragdus a colore maluae nomen accepit, in reddendis laudata signis. Nascitur 
in Arabia. [12] Heliotropia uiridi colore et nubilo, stellis puniceis 
supersparsa cum sanguineis uenis. Causa nominis de effectu lapidis est; nam 
deiecta in labris aeneis radios solis mutat sanguineo repercussu; extra aquam 
autem speculi modo solem accipit, deprehenditque defectus eius subeuntem lunam 
ostendens. Magorum inpudentiae manifestissimum in hoc quoque exemplum est, 
quoniam admixta herba heliotropio quibusdam additis precationibus gerentem 
conspici negent. Gignitur in Cypro et Africa, sed melior in Aethiopia. [13] 
Sagda gemma prasini coloris apud Chaldaeos. Cuius tanta uis est ut permeantes 
naues e profundo petat, et carinis ita tenaciter adhaereat ut nisi abrasa parte 
ligni uix separetur. [14] Myrrhites dicta est quod in ea myrrhae color est. 
Conpressus autem usque ad calorem nardi spirat suauitatem. Aromatitis reperitur 
in Arabia uel Aegypto, myrrhae coloris et odoris; unde et nomen habet. [15] 
Melichros bicolor ex una parte uiridis, ex altera melli similis. [16] Choaspitis 
a flumine Persarum dicta est, ex uiridi fulgoris aurei. 
VIII. DE RVBRIS GEMMIS. [1] Corallius gignitur in mari, forma ramosus, colore 
uiridi sed maxime rubens. Bacae eius candidae sub aqua et molles; detractae 
confestim durantur et rubescunt, tactuque protinus lapidescunt. Itaque occupari 
euellique retibus solet, aut acri ferramento praecidi, qua de causa corallius 
uocitatus. Quantum autem apud nos margaritum Indicum pretiosum est, tantum apud 
Indos corallium. Hunc magi fulminibus resistere adfirmant, si creditur. [2] 
Sardius dicta eo quod reperta sit primum a Sardis: haec rubrum habet colorem 
marmoribus praestans, sed inter gemmas uilissima. Genera eius quinque. [3] Onyx 
appellata quod habeat in se permixtum candorem in similitudinem unguis humanae. 
Graeci enim unguem ONUCHAdicunt. Hanc India uel Arabia gignit; distant autem 
inuicem; nam Indica igniculos habet albis cingentibus zonis, Arabica autem nigra 
est cum candidis zonis. Genera eius quinque. [4] Sardonyx ex duorum nominum 
societate uocata; est enim ex onychis candore et sardo. Constat autem tribus 
coloribus; subterius nigro, medio candido, superius mineo. Haec sola in signando 
nihil cerae auellit. Reperitur autem apud Indos et Arabes detecta torrentibus. 
Genera eius quinque. [5] Haematites rubore sanguineus, ac propterea haematites 
uocatus; AIMAquippe sanguis est. Gignitur in Aethiopia quidem principalis, sed 
in Arabia et in Africa inuenitur. De qua promittunt magi quiddam ad coarguendas 
barbarorum insidias. [6] Sucinus, quem appellant Graeci ELEKTRON, fului cereique 
coloris, fertur arboris sucus esse et ob id sucinum appellari. Electrum autem 
uocari fabulosa argumentatio dedit. Namque Phaethonte fulminis ictu interempto 
sorores eius luctu mutatas in arbores populos, lacrimis electrum omnibus annis 
fundere iuxta Eridanum amnem; et electrum appellatum quoniam sol uocitatus sit 
Elector plurimi poetae dixere. Constat autem eum non esse sucum populi, sed 
pineae arboris; nam accensus taedae nidore fragrat. [7] Nascitur autem in 
insulis Oceani septentrionalis sicut gummis, densaturque ut crystallum rigore 
uel tempore. Ex ea fiunt decoris gratia agrestium feminarum monilia. Vocari 
autem a quibusdam harpaga, eo quod adtritu digitorum accepta caloris anima folia 
paleasque et uestium fimbrias rapiat, sicut magnes ferrum. Quocumque autem modo 
libeat tinguitur; nam anchusae radice conchylioque inficiuntur. [8] Lyncurius 
uocatus quod fiat ex urina lyncis bestiae tempore indurata. Est autem, sicut et 
sucinum, fulua, adtrahens spiritu folia propinquantia. 
IX. DE PVRPVREIS. [1]Inter purpureas gemmasprincipatum amethystus Indicus 
tenet.Amethystus purpureus estpermixto uiolacio colore;et quasi rosae nitor,et 
leniter quasdam flammulas fundens.Alterum eius genus descenditad 
iacinthos.Causam nominis eius afferuntquia sit quiddam in purpura illiusnonex 
toto igneum,sed uini colorem habens.Est autem sculpturis facilis:genera eius 
quinque. [2]Sapphirus caeruleus est cum purpura, habens pulueres aureos sparsos; 
optimus apud Medos, nusquam tamen perlucidus. [3] Iacinthus ex nominis sui flore 
uocatus. Hic in Aethiopia inuenitur, caeruleum colorem habens. Optimus, qui nec 
rarus est nec densitate obtunsus, sed ex utroque temperamento lucet purpuraque 
refulgens; hic autem non rutilat aequaliter. Sereno enim perspicuus atque gratus 
est, nubilo coram oculis euanescit atque marcescit, in os missus frigidus est, 
in sculpturis durissimus, nec tamen inuictus. Nam adamante scribitur et 
signatur. Iacinthizonta Indicus et iacinthum prope referens. [4] Quidam autem 
eorum crystalli similes capillamentis intercurrentibus obscurantur; ex quo etiam 
uitio illorum nomen est. [5] Amethystizontas appellatus quia eius extremus 
igniculus in amethysti uiolam exit. [6] Chelidonia ex hirundinum colore uocata; 
et duorum est generum, quarum una ex altera parte purpurea, et alia purpurea 
nigris interuenientibus maculis. [7] Cyanea Scythiae gemma caeruleo coruscans 
nitore, pura, interdum et punctulis intermicantibus auratis puluisculis uarians. 
[8] Rhoditis rosea est; et ex eo nomen accepit. 
X. DE CANDIDIS. [1] Margarita prima candidarum gemmarum, quam inde margaritum 
aiunt uocatum quod in conchulis maris hoc genus lapidum inueniatur; inest enim 
in carne cochleae calculus natus, sicut in cerebro piscis lapillus: gignitur 
autem de caelesti rore, quem certo anni tempore cocleae hauriunt. Ex quibus 
margaritis quidam uniones uocantur, aptum nomen habentes, quod tantum unus, 
numquam duo uel plures simul reperiantur. Meliores autem candidae margaritae 
quam quae flauescunt. Illas enim aut iuuentus aut matutini roris conceptio 
reddit candidas; has senectus uel uespertinus aer gignit obscuras. [2] Paederos 
secunda post margaritum candidarum gemmarum. De qua quaeritur in quo colore 
numerari debeat totiens iactati per alienas pulchritudines nominis, adeo ut 
decoris praerogatiua uocabulo facta sit. [3] Asterites candida est, inclusam 
lucem continens ueluti stellam intus ambulantem, redditque solis candicantes 
radios; unde et nomen inuenit. [4] Galactitis lacteus est, qui adtritus reddit 
sucum album ad lactis saporem, feminis nutrientibus inligata fecundat ubera; 
infantium quoque collo suspensa saliuam facere fertur, in ore autem liquescere 
et memoriam adimere. Mittunt eam Nilus et Achelous amnes. Sunt qui smaragdum 
albis uenis circumligatum galactiten uocant. [5] Chalazias grandinis et candorum 
praefert et figuram, duritia quoque inuicta, ut adamas; etiam in ignes posita 
manere suum frigus. [6] Solis gemma candida est, traxitque nomen quod ad speciem 
solis in orbem fulgentis spargit radios. [7] Selenites translucet candido 
melleoque fulgore, imaginem continens lunae; quam iuxta cursum astri ipsius 
perhibent in dies singulos minui atque augeri. Nascitur in Persida. [8] Cinaedia 
inuenitur in cerebro piscis eiusdem nominis, candida et oblonga. Praesagare his 
ferunt maris signa tranquillitatis uel tempestatis. [9] Beli oculus albicans 
pupillam cingit nigram e medio aureo fulgore lucentem, et propter speciem 
Assyriorum regi Belo dicatam; unde et appellata. [10] Epimelas dicitur quum in 
candida gemma superne nigricat color; unde et nomen habet. [11] Exebenus 
speciosa et candida, qua aurifices aurum poliunt. 
XI. DE NIGRIS. [1] Achates reperta primum in Sicilia iuxta flumen eiusdem 
nominis, postea plurimis in terris. Est autem nigra, habens in medio circulos 
nigros et albos iunctos et uariatos, similis haematiti. Magi suffitu earum, si 
creditur, tempestatus auertunt, flumina sistunt. [2] Apsyctos nigra et 
ponderosa, distincta uenis rubentibus. Haec excalefacta igni septem diebus 
calorem tenet. [3] Aegyptilla nigra est radice, caerulea facie, ex Aegypto, ubi 
inuenitur, uocata. [4] Media nigra est, a Media illa fabulosa inuenta. Habet 
uenas aerei coloris; sudorem reddit croci, saporem uini. [5] Veientana Italica 
gemma est, Veis reperta, nigra facie, albis intermicantibus notis. Bariptos 
nigra est cum sanguineis et albis notis. [6] Mesomelas nigra uena quemlibet 
colorem secante per medias. Veneris crines nigerrimi nitoris, continens in se 
speciem rufi crinis. [7] Trichrus ex Africa nigra est, sed tres sucos reddit, ab 
radice nigrum, e medio sanguineum, e summo ochrae. [8] Dionysia nigra mixtis 
rubentibus notis ex aqua trita uinum fragrat, et odore suo ebrietati resistere 
putatur. Pyritis nigra quidem, sed adtritu digitos adurit. 
XII. DE VARIIS. [1] Panchrus uarius ex omnibus pene coloribus constans; unde et 
nominatus. Olca barbari nominis ex fuluo et nigro uiridique et candido est. [2] 
Mithridax sole percussa coloribus micat uariis. Gignitur in Persida. Drosolithus 
uarius. Nominis causa quia si ad ignem adplicetur, uelut sudorem mittit. [3] 
Opalus distinctus diuersarum colore gemmarum. Est enim in eo carbunculi tenuior 
ignis, amethysti fulgens purpura, smaragdi nitens uiriditas, et cuncta pariter 
sub quadam uarietate lucentia. Nomen habet ex patria; sola enim eum parturit 
India. [4] Ponticae a Ponto dicuntur, genere diuerso, nunc sanguineis, nunc 
auratis guttis micantes, aliae habentes stellas, aliae longis colorum ductibus 
lineatae. [5] Hexecontalithos in parua magnitudine multicolor; unde et hoc sibi 
nomen adoptauit. Tam diuersis enim notis sparsus est ut sexaginta gemmarum 
colores in paruo orbiculo eius deprehendantur. Nascitur autem in Libya apud 
Trogodytas. [6] Murrina apud Parthos gignitur, sed praecipua in Carmania. 
Humorem sub terra putant calore densatum; unde et nomen sumpsit. Varietas eius 
in purpuram candoremque et ignem cum quosdam colorum repercussus, quales in 
caelesti arcu spectantur. Cuius contraria causa crystallum facit, gelu 
uehementiori concreto. 
XIII. DE CRYSTALLINIS. [1] Crystallus resplendens et aquosus colore. Traditur 
quod nix sit glacie durata per annos; unde et nomen ei Graeci dederunt. Gignitur 
autem in Asia et Cypro, maxime in septentrionum Alpibus, ubi nec aestate sol 
feruentissimus inuenitur; ideoque ipsa diuturna et annosa duritia reddit hanc 
speciem quae crystallus dicitur. Hic oppositus radiis solis adeo rapit flammam 
ut aridis fungis uel foliis ignem praebeat. Vsus eius etiam ad pocula 
destinatur: nihil autem aliud quam frigidum pati potest. [2] Adamans Indicus 
lapis paruus et indecorus, ferrugineum habens colorem et splendorem crystalli, 
numquam autem ultra magnitudinem nuclei Auellani repertus. Hic nulli cedit 
materiae, nec ferro quidem nec igni, nec umquam incalescit; unde et nomen 
interpretatione Graeca indomita uis accepit. Sed dum sit inuictus ferri ignisque 
contemptor, hircino rumpitur sanguine recenti et calido maceratus, sicque multis 
ictibus ferri perfrangitur. Cuius fragmenta sculptores pro gemmis insigniendis 
perforandisque utuntur. [3] Hic autem dissidet cum magnete lapide in tantum ut 
iuxta positus ferrum non patiatur abstrahi magnetem, aut si admotus magnes 
conprehenderit, rapiat atque auferat. Fertur quoque in electri similitudine 
uenena deprehendere, metus uanos expellere, maleficis resistere artibus. Genera 
eius sex. [4] Chalazias grandinum et candorem et figuram adamantinae duritiae 
habet. Etiam in ignes posita manere suum frigus. [5] Cerauniorum duo genera 
sunt. Vnum, quod Germania mittit, crystallini simile, splendet tamen caeruleo, 
et si sub diuo positum fuerit, fulgorem rapit siderum. Ceraunium alterum 
Hispania in Lusitanis litoribus gignit, cui color e pyropo rubenti, et qualitas 
ut ignis. Haec aduersus uim fulgurum opitulari fertur, si credimus. Dicta autem 
ceraunia quoniam alibi non inueniatur quam in loco fulmine icto proximo; Graece 
enim fulmen KERAUNOS dicitur. [6] Iris apud Arabiam in mari Rubro nascitur, 
coloris crystallini, sexangulata, dicta ex argumento iris. Nam sub tecto 
percussa sole species et colores arcus caelestis in proximos parietes imitatur. 
[7] Astrion ex India est, crystallo propinqua, in cuius centro stella lucet 
fulgore lunae plenae. Sumpsit autem nomen quod astris opposita fulgorem rapit ac 
regerit. [8] Electria, quasi alectoria: in uentriculis enim gallinaciis 
inuenitur, crystallina specie, magnitudine fabae. Hac in certaminibus inuictos 
fieri magi uolunt, si credimus. [9] Enhydros ab aqua uocata; exundat enim aquam, 
ita ut clausam in ea putes fontaneam scaturriginem. 
(XIV. DE IGNITIS.) [1] Omnium ardentium gemmarum principatum carbunculus habet. 
Carbunculus autem dictus quod sit ignitus ut carbo, cuius fulgor nec nocte 
uincitur; lucet enim in tenebris adeo ut flammas ad oculos uibret. Genera eius 
duodecim, sed praestantiores qui uidentur fulgere et ueluti ignem effundere. 
Carbunculus autem Graece ANTHRAKS dicitur. Gignitur in Libya apud Trogodytas. 
[2] Anthracitis uocatus quod sit et ipse coloris ignei ut carbunculus, sed 
candida uena praecinctus; cuius proprium est quod iactatus igni uelut 
intermortuus extinguitur, at contra aquis perfusus exardescit. [3] Sandasirus 
nascitur in Indis, loco eiusdem nominis. Species eius quod ueluti in tralucido 
igne intus fulgent aureae guttae. Constat inter omnes, quantus numerus stellarum 
accedit, tanto et pretium accedere. [4] Lychnis ex eodem genere ardentium est, 
appellata a lucernarum flagrantia: gignitur in multis locis, sed probatissima 
apud Indos. Quidam eam remissiorem carbunculum esse dixerunt. Huius duplex 
facies; una quae purpura radiat, alia quae cocci rubore. A sole excalefacta aut 
digitorum adtritu paleas et chartarum fila ad se rapere dicitur; sculpturis 
resistit, ac si quando sculpta est, dum signa inprimit, quasi quodam animali 
morsu partem cerae retentat. Genera eius quattuor. [5] Carchedonia hoc quod et 
lychnis facere dicitur, quamquam multo uilior praedictis. Nascitur apud 
Nasamonas imbre, ut ferunt, diuino: inuenitur ad repercussum lunae plenae. Omnia 
autem genera sculpturae resistunt. [6] Alabandina dicta ab Alabanda Asiae 
regione, cuius color ad carchedoniam uadit, sed rarus. [7] Dracontites ex 
cerebro draconis eruitur. Quae nisi uiuenti abscisa fuerit, non ingemmescit; 
unde et eam magi dormientibus draconibus amputant. Audaces enim uiri explorant 
draconum specus, spargunt ibi gramina medicata ad incitandum draconum soporem, 
atque ita somno sopitis capita desecant et gemmas detrahunt. Sunt autem candore 
translucido. Vsu earum orientis reges praecipue gloriantur. [8] Chrysoprasus 
Aethiopicus est; quem lapidem lux celat, prodit obscuritas. Nocte enim igneus 
est, die aureus. [9] Phlogites ex Persida est, ostentans intra se quasi flammas 
aestuantes, quae non exeant. [10] Syrtitis uocata quoniam in litore Syrtium 
inuenta primum est. In parte Lucaniae color huius croceus, intus stellas 
continens languidas, et sub nubilo renitentes. [11] Hormiscion inter gratissimas 
aspicitur, ex igneo colore radians auro portante[m] secum in extremitatibus 
candidam lucem. 
XV. DE AVREIS. [1] Sunt quaedam gemmarum genera ex specie metallorum uel lapidum 
cognominata. [2] Chrysopis aurum tantum uidetur esse. Chrysolithus auro similis 
est cum marini coloris similitudine. Hunc [et] Aethiopia gignit. [3] 
Chryselectrus similis auro, sed in colorem electri uergens, matutino tantum 
aspectu iucundus, rapacissimus ignium, et, si iuxta fuerit, celerrime ardescens. 
[4] Chrysolampis ex auro et igne uocata; aurea est enim die, et noctu ignea. 
Hanc Aethiopia gignit. [5] Ammochrysus harenis auro intermixtus nunc brattearum, 
nunc pulueris habet quadrulas. Gignitur in Persida. [6] Leucochrysus colore 
aureo interueniente candida uena. Melichrysus dicta quod ueluti per aurum 
(sincerum mel), sic haec gemma transluceat. [7] Chrysocolla gignitur in India, 
ubi formicae eruunt aurum. Est autem auro similis et habet naturam magnetis, 
nisi quod augere aurum traditur; unde et nuncupatur. Argyrites similis argento, 
habens stigmata aurea. [8] Androdama(s) argenti nitorem habet et pene adamans, 
quadrata semper tesseris. Magi putant nomen inpositum ab eo quod animorum 
inpetus uel iracundias domare et refrenare dicatur, si credimus. Gignitur in 
mari Rubro. [9] Chalcitis aerei coloris est. Chalcophonos nigra est, sed lapidi 
inlisa aeris tinnitum reddit. [10] Balanites: duo genera sunt, subuirides et 
Corinthiae aeris similitudine, mediam secante flammea uena. [11] Sideritis a 
contemplatione ferri nihil dissonat. In maleficiis quoquo modo inferatur 
discordias excitat. [12] Idaeus dactylus ex insula Creta est, ferrei coloris. 
Causa nominis eius quia pollicem humanum exprimit. [13] Aethiopicus ferrei 
coloris est, qui dum teritur, nigrum sucum emittit. [14] Zmilanthis in Euphrate 
alueo legitur Proconnesio marmori similis, medio colore glauco, ueluti oculi 
pupilla internitens. Arabica ex patria dicta aspectu eburnea est. [15] 
Hephaestitis speculi naturam habet in reddendis imaginibus, quamquam rutilet. 
Experimentum eius, si feruenti aqua statim addita refrigerat, aut si soli 
adposita aridam materiam accendat. Nascitur in Coryco. [16] Ostracites lapidosus 
colore, testacio durior. Altera achatae similis, nisi quod achates politura 
pinguescit. Duritiae tanta inest uis ut aliae gemmae sculpantur fragmentis eius. 
[17] Glossopetra similis est linguae humanae; unde et nomen sumpsit: fertur 
autem deficiente luna caelo cadere. Cui non modicam magi tribuunt potestatem; 
nam ex eo lunares motus excitari putant. [18] Sunt et quaedam gemmarum genera 
cognominata ab animalibus: echites uipereas maculas exprimit; carciniae marini 
cancri color est; [19] scorpitis scorpionem et colore et effigie refert; 
myrmecitis formicae reptantis effigiem imitatur; taos pauoni est similis; 
hieracitis accipitris colore, aetitis aquilae; aegopthalmos caprino oculo 
similis; [20] lycopthalmos quattuor colorum, ex rutilo sanguinea, in medio 
nigrum candido cingit, ut luporum oculi; meconites papauer exprimit. [21] Sunt 
et quaedam gemmae quas gentiles in superstitionibus quibusdam utuntur. Liparea 
suffita omnes bestias euocare tradunt. [22] Anancitide in hydromantia daemonum 
imagines euocari dicunt. Synochitide umbras inferorum euocatas teneri aiunt. 
[23] Chelonitis oculus est Indicae testudinis, uarius et purpureus. Hunc magi 
inpositum linguae futura pronuntiare finguntur. [24] Brontea a capite 
testudinum; e tonitribus cadi putatur, et restinguere fulminis ictus. [25] 
Hyaenia lapis in oculis hyaenae bestiae inuenitur; qui si sub lingua hominis 
subditus fuerit, futura eum praecinere dicunt. Sed et corallius tempestati et 
grandini resistere fertur. [26] Pontica est gemma quaedam liuore perlucida, 
habens stellas rubeas, interdum et aureas. Dicunt per eam interrogare daemones 
et fugare. [27] In quibusdam gemmarum generibus ueras a falsis discernere magna 
difficultas est, quippe quum inuentum sit ex uero genere alterius in alia falsa 
transducere; ut sardonyches, quae ternis glutinantur gemmis ita ut deprehendi 
non possint. Fingunt enim eas ex diuerso genere: nigro, candido mineoque colore. 
Nam et pro lapide pretiosissimo smaragdo quidam uitrum arte inficiunt, et fallit 
oculos subdole quadam falsa uiriditas, quoadusque non est qui probet simulatum 
et arguat; sic et alia alio atque alio modo. Neque est sine fraude ulla uita 
mortalium. [28] Omnes autem non translucidas gemmas caecas appellari, eo quod 
densitate sua obscurentur. 
XVI. DE VITRO. [1] Vitrum dictum quod uisui perspicuitate transluceat. In aliis 
enim metallis quidquid intrinsecus continetur absconditur; in uitro uero 
quilibet liquor uel species qualis est interius talis exterius declaratur, et 
quodammodo clausus patet. Cuius origo haec fuit. In parte Syriae, quae Phoenice 
uocatur, finitima Iudaeae circa radices montis Carmeli palus est, ex qua 
nascitur Belus amnis, quinque milium passuum spatio in mare fluens iuxta 
Ptolomaidem, cuius arenae de torrente fluctu sordibus eluuntur. [2] Hic fama est 
pulsa naue mercatorum nitri, cum sparsim per litus epulas pararent, nec essent 
pro adtollendis uasis lapides, glebas nitri e naue subdiderunt; quibus accensis 
permixta arena litoris, translucentes noui liquoris fluxisse riuos: et hanc 
fuisse originem uitri. [3] Mox, ut est ingeniosa sollertia, non fuit contenta 
solo nitro, sed et aliis mixturis hanc artem [condire] studuit. Leuibus enim 
aridisque lignis coquitur, adiecto cypro ac nitro continuisque fornacibus ut aes 
liquatur, massaeque fiunt. Postea ex massis rursus funditur in officinis, et 
aliud flatu figuratur, aliud torno teritur, aliud argenti modo caelatur. 
Tinguitur etiam multis modis, ita ut iacinthos sapphirosque et uirides imitetur 
et onyches uel aliarum gemmarum colores; neque est alia speculis aptior materia 
uel picturae adcommodatior. [4] Maximus tamen honor in candido uitro, proximoque 
in crystalli similitudine; unde et ad potandum argenti metalla et auri pepulit 
uitrum. Olim fiebat et in Italia, et per Gallias et Hispaniam arena alba 
mollissima pila molaque terebatur. Dehinc miscebatur tribus partibus, nitri 
pondere uel mensura, ac liquata in alias fornaces transfundebatur, quae massa 
uocabatur ammonitrum; atque haec recocta fiebat uitrum purum et candidum. [5] In 
genere uitri et obsianus lapis adnumeratur. Est autem uirens interdum et niger 
aliquando et translucidus, crassiore uisu et in speculis parietum pro imagine 
umbras reddente; gemmas multiex eo faciunt. Hunc lapidem et in India et in 
Italia et ad Oceanum in Hispania nasci tradunt. [6] Ferunt autem sub Tiberio 
Caesare quendam artificem excogitasse uitri temperamentum, ut flexibile esset et 
ductile. Qui dum admissus fuisset ad Caesarem, porrexit phialam Caesari, quam 
ille indignatus in pauimentum proiecit. Artifex autem sustulit phialam de 
pauimento, quae conplicauerat se tamquam uas aeneum; deinde marculum de sinu 
protulit et phialam correxit. Hoc facto Caesar dixit artifici: 'Numquid alius 
scit hanc condituram uitrorum?' Postquam ille iurans negauit alterum hoc scire, 
iussit illum Caesar decollari, ne dum hoc cognitum fieret, aurum pro luto 
haberetur et omnium metallorum pretia abstraherentur; et reuera, quia si uasa 
uitrea non frangerentur, melius essent quam aurum et argentum. 
XVII. DE METALLIS. [1] Metallum dictum Graece PARA TOUMETALLAN, quod natura eius 
sit ut ubi una uena apparuerit, ibi spes sit alterius inquirendi. Septem sunt 
autem genera metallorum: aurum, argentum, aes, electrum, stagnum, plumbum et, 
quod domat omnia, ferrum. 
XVIII. DE AVRO. [1] Aurum ab aura dictum, id est ab splendore, eo quod 
repercusso aere plus fulgeat. Vnde et Vergilius (Aen.6,204): 
Discolor inde auri per ramos aura refulsit, 
hoc est splendor auri. Naturale enim est ut metallorum splendor plus fulgeat 
luce alia repercussus. Hinc et aurarii dicti, quorum fulgor splendiosus reddit. 
[2] Obryzum aurum dictum quod obradiet splendore; est enim coloris optimi, quod 
Hebraei 'ophaz', Graeci KIRRON dicunt. Brattea dicitur tenuissima lamina, APO 
TOU BREMETOU, qui est ONOMATOPOIEIA crepitandi, E APO TOU �BRATUN� lamina. [3] 
Pecunia prius de pecudibus et proprietatem habebat et nomen; de corio enim 
pecudum nummi incidebantur et signabantur. Postea a Saturno aereus nummus 
inuentus; ipse enim signare nummos et scribi constituit. [4]Propterea et 
aerarium Saturno a gentilibus consecratum est. Alii, ut superius, pecuniam a 
petudibus appellauerunt, sicut a iuuando iumenta sunt dicta. Omne enim 
patrimonium apud antiquos peculium dicebatur a pecudibus, in quibus eorum 
constabat uniuersa substantia; unde et pecuarius uocabatur qui erat diues, modo 
uero pecuniosus. [5] Antiquissimi nondum auro argentoque inuento, aere 
utebantur. Nam prius aerea pecunia in usu fuit, post argentea, deinde aurea 
subsecuta est, sed ab ea, qua coepit, et nomen retinuit. Vnde et aerarium 
dictum, quia prius aes tantum in usu fuit, et ipsud solum recondebatur, auro 
argentoque nondum signato; ex quorum metallis quamuis postea fuisset facta 
pecunia, nomen tamen aerarii permansit ab eo metallo unde initium sumpsit. [6] 
Thesaurum iuxta Graecam proprietatem APO TES THESEOS, a positione, hoc est a 
reposito, nominatur. Num THESIS positio dicitur, et est nomen ex Graeco 
Latinoque sermone conpositum. Nam THES Graeci repositum dicunt, Latini aurum, 
quod iunctum sonat repositum aurum. Auraria nomen habet ab auro. [7] Tributa 
uero, eo quod antea per tribus singulas exigebantur, sicuti nunc per singula 
territoria. Sic autem in tres partes diuisum fuisse Romanum populum constat, ut 
etiam qui praeerant in singulis partibus tribuni dicerentur: unde etiam sumptus, 
quos dabant populi, tributa nominarunt. [8] Vectigalia sunt tributa, a uehendo 
dicta. Stipendium ab stipe pendenda nominatum; antiqui enim adpendere pecuniam 
soliti erant magis quam adnumerare. Moneta appellata est quia monet ne qua fraus 
in metallo uel in pondere fiat. [9] Nomisma est solidus aureus uel argenteus 
siue aereus, qui ideo nomisma dicitur quia nominibus principum effigiisque 
signatur. Prius nummus ARGUROS nuncupabatur, quia quam plurimum ex argento 
percutiebatur. [10] Nummi autem a Numa Romanorum rege uocati sunt, qui eos 
primum apud Latinos imaginibus notauit et titulo nominis sui praescripsit. [11] 
Folles dicuntur a sacculo quo conduntur, a continente id quod continetur 
appellatum. [12] In nomismate tria quaeruntur: metallum, figura et pondus. Si ex 
his aliquid defuerit, nomisma non erit. [13] Tria sunt autem genera argenti et 
auri et aeris: signatum, factum, infectum. Signatum est quod in nummis est; 
factum, quod in uasis et signis; infectum, quod in massis; quod et graue 
dicitur, id est massa. In notitiam autem formarum metalla ita uenerunt; dum enim 
quocumque casu ardentes siluae exquoquerent terram, quae calefactis uenis fudit 
riuos cuiuscumque structurae, [14] siue igitur aes illud fuerat siue aurum, quum 
in loca terrae depressiora decurreret, sumpsit figuram, in quam illud uel 
profluens riuus uel excipiens lacuna formauerat. Quarum rerum splendore capti 
homines quum ligatas adtollerent massas, uiderunt in ea terrae uestigia 
figurata; hincque excogitauerunt liquefactas ad omnem formam posse deduci. 
XIX. DE ARGENTO. [1] Argentum non longe a Graeca appellatione distat; hoc enim 
illi ARGURON uocant. Cui mirum in modum illud ut, dum candidum sit, inpressum 
corpori liness nigras reddat. [2] Argentum uiuum dictum quod excidat materias in 
quibus inicitur; hoc et liquidum, quia percurrit. Inuenitur specialiter in 
metallis siue in argentariis fornacibus guttarum concretione tectis inhaerens, 
saepe etiam et in stercore uetustissimo cloacarum uel puteorum limo. Fit etiam 
et ex mineo inposito conchulae ferreae patena testea superposita; tum circumlito 
uasculo circumdantur carbones, sicque argentum uiuum ex mineo distillat; sine 
hoc neque argentum neque aes inaurari potest. [3] Tantae autem uirtutis est ut, 
si super sextarium argenti uiui centenarium saxum superponas oneris, statim 
resistit. Sin uero auri scripulum, leuitatem eius raptim sinu recipit; ex quo 
intellegitur non pondus, sed naturam esse cui cedit. Seruatur autem melius in 
uitreis uasculis; nam ceteras materias perforat. Potui autem datum interficit 
ponderis causa. [4] Argenti purgamenta LITHARGUROS, quam nos spumam argenti 
appellamus. Fit enim ex argento et plumbo ita. 
XX. DE AERE. [1] Aes ab splendore aeris uocatum, sicut aurum et argentum. Apud 
antiquos autem prior aeris quam ferri cognitus usus. Aere quippe primi 
proscindebant terram, aere certamina belli gerebant, eratque in pretio magis 
aes; aurum uero et argentum propter inutilitatem reiciebantur. Nunc uersa uice 
(Lucr. 5,1275): 
Iacet aes, aurum in summum cessit 
sic uoluenda aetas commutat tempora rerum, et 
quod fuit in pretio fit nullo denique honore. 
Vsus aeris postea transiit in simulacris, in uasis, in aedificiorum structuris; 
maxime et ad perpetuitatem monumentorum etiam publicae in eis constitutiones 
scriptae sunt. [2] Cyprium aes in Cypro insula prius repertum, unde et uocatum, 
factum ex lapide aeroso, quem cadmiam uocant; et est ductile. Huic si addatur 
plumbum, colore purpureo fit. [3] Aurichalcum dictum quod et splendorem auri et 
duritiam aeris possideat. Est autem nomen compositum ex lingua Latina et Graeca; 
aes enim sermone Graecorum CHALKOS uocatur. Fit autem ex aere et igne multo, ac 
medicaminibus perducitur ad aureum colorem. [4] Corintheum est commixtio omnium 
metallorum, quod casus primum miscuit, Corintho, cum caperetur, incensa. Nam dum 
hanc ciuitatem Hannibal cepisset, omnes statuas aeneas et aureas et argenteas in 
unum rogum congessit et eas incendit: itaex hac commixtione fabri sustulerunt et 
fecerunt parapsides. Sic Corinthea nata sunt ex omnibus in unum, nec hoc nec 
illud. Vnde et usque in hodiernum diem siue ex ipso siue ex imitatione eius aes 
Corintheum uel Corinthea uasa dicuntur. Huius tria genera: candidum unum, ad 
argenti nitorem accedens; alterum, in quo ipsius auri fulua natura est; tertium, 
in quo aequalis cunctorum temperies. [5] Coronarium ex ductile aere tenuatur in 
lamminas, taurorumque felle tinctum speciem auri in coronis histrionum praebet; 
unde et appellatum. [6] Pyropum igneus color uocauit. Namque in singulas uncias 
aeris additis auri scripulis senis praetenui brattea ignescit flammasque 
imitatur; unde et pyropum dicitur. [7] Regulare aes dicitur quod ab aliis 
ductile appellatur, quale omne Cyprium est. [8] Ductile autem dicitur eo quod 
malleo producatur, sicut contra fusile qui tantum funditur. Hoc et caldarium 
quod tantum funditur. Nam malleis fragile est. Siquidem omne aes diligentius 
purgatis igne uitiis excoctisque regulare efficitur. [9] Campanum quoque inter 
genera aeris uocatur a Campania scilicet prouincia quae est in Italiae partibus, 
utensilibus [et] uasis omnibus probatissimum. [10] Aes omne frigore magno melius 
funditur. Aes rubiginem celerius trahit nisi oleo perunguatur; seruari autem id 
optime etiam in liquida pice tradunt. [11] Inter omnia metalla aes uocalissimum 
est et maximae potestatis. Ideo et aenea limina; unde et Vergilius (Aen. 1,449): 

In foribus cardo stridebat aenis. 
Origo aeris cadmea et chalcitis. Purgamenta aeris cadmea, et aerugo, et aeris 
flos. [12] Cadmia gignitur in metallorum aeris atque argenti fornacibus 
insidente nidore. Namque ut ipse lapis, ex quo fit aes, cadmia uocatur, sic 
rursus in fornacibus existit et nominis sui originem recipit. [13] Aeris flos 
fit seu gignitur conflationibus, resoluto atque reliquato aere, superfusa 
frigida. Repentina enim densatione tamquam de sputo reparatur flos. [14] 
Aeruginem quoque aes creat. Nam lamminae aereae super uas aceti asperrimi 
sarmentis superpositis atque ita distillantibus, quodex eo cecidit in ipsum 
acetum teritur et cribratur. 
XXI. DE FERRO. [1] Ferrum dictum quod farra, id est semina frugum, terrae 
condeat. Idem et chalybs a Chalybe flumine, ubi ferrum optima acie temperatur. 
Vnde et abusiue dicitur chalybs ipsa materies, ut (Virg. Aen. 8,446): 
Vulnificusque chalybs. 
[2] Ferri usus post alia metalla repertus est. Cuius postea uersa in opprobrium 
species. Nam unde pridem tellus tractabatur, inde modo cruor effunditur. Nullum 
autem corpus tam densis inter se cohaerentibus et inplicitis elementis quam 
ferrum; unde inest illi duritia cum frigore. Ferri autem metallum pene ubique 
reperitur, sed ex omnibus generibus palma Serico ferro datur. Seres enim hoc cum 
uestibus suis pellibusque mittunt. Secunda Parthico; neque alia genera ferri ex 
mera acie temperantur; ceteris enim admiscetur mollior conplexus. [3] 
Differentia ferri plurima iuxta terrae genus. Nam aliud molle plumboque uicinum, 
rotarum ut clauorum usibus aptum; aliud fragile et aerosum, culturae terrae 
conueniens; aliud breuitate sola placet clauisque caligariis; aliud rubiginem 
celerius sentit. Stricturae uocantur hae omnes, quod non in aliis metallis, ab 
stringendo apte uocabulo inposito. Aquarum uero summa differentia est, quibus 
ferrum candens inmergitur quo utilior fiat, sicut Bilbilis in Hispania et 
Tirassona, Comus in Italia. [4] In acuendo ferro oleo delectatior fit acies; 
unde et tenuiora ferramenta oleo restingui mos est, ne aqua in fragilitatem 
durentur. A ferro sanguis humanus sese ulciscitur; contactum namque celerius 
rubiginem trahit. Cum ferro magnes lapis concordiam habet; sola enim haec 
materia uim ab hoc lapide accipit retinetque longo tempore. Ex eodem lapide 
architectus quidam Alexandriae templum concamerauit, ut in eo simulacrum ferro 
in aere pendere uideretur. Ferrum accensum igni, nisi duretur ictibus, 
conrumpitur: rubens non est habile ad tundendum neque antequam albescere 
incipiat: aceto uel alumine inlitum ferrum fit aeris simile. [5] Purgamenta 
ferri, rubigo et scoria. Robigo est uitium rodens ferrum, uel segetes, quasi 
rodigo mutata una littera; haec et aerugo ab erodendo; nam aerugo uitium est 
ferri ab erodendo dicta, non ab aeramento. [6] Scoria uero purgamenta et sordes 
sunt quae igne exquoquuntur: et dicta scoria quia de ferro excutitur. [7] 
Rubigine autem caret ferrum, si cerussa et gypso et liquida pice perunguitur. 
Item rubigo ferramenta non uitiat, si eadem medulla ceruina uel cerussa mixta 
rosaceo unguitur. 
XXII. DE PLVMBO. [1] Plumbum dictum quod ex eo primum pilis factis maris 
altitudo temptata est. Huius duo genera sunt, nigrum et candidum; sed melius 
candidum, quod prius in insulis Athlantici maris inuentum est. Siquidem et in 
Lusitania et in Gallicia gignitur, summa terra harenosa et coloris nigri, et 
pondere grauis; interueniunt et minuti calculi, maxime torrentibus siccatis; 
lauant eas arenas, et quod subsidit, quoquunt in fornacibus. Inueniuntur et in 
aurariis metallis aqua missa calculi nigri et graues, et dum aurum colligitur, 
cum eo remanent; postea separati conflantur et in plumbum album resoluuntur. 
Inde et cadem grauitas plumbi quae auro. [2] Nigrum plumbum circa Cantabria 
abundat. Cuius origo duplex est; aut enim solus ex sua uena prodit, aut cum 
argento nascitur mixtisque uenis conflatur. Huius primus in fornacibus liquor 
stagnum est, secundus argentum; quod remanet, superaddita uena rursusque 
conflata, fit nigrum plumbum. [3] India neque aes neque plumbum habet; gemmis 
tantum et margaritis haec permutat. Nigro plumbo fistulas lamminasque utimur. 
Laboriosius in Hispania et Gallia eruitur plumbum, nam in Brittania summo terrae 
corio. 
XXIII. DE STAGNO. [1] Stagni etymologia APOCHORIZON, id est separans et 
secernens. Mixta enim et adulterata inter se per ignem metalla dissociat, et ab 
auro et argento aes plumbumque secernit; alia quoque metalla ab igne defendit, 
et quum sit natura aeris ferrique durissima, si absque stagno fuerit, uritur et 
crematur. [2] Stagnum inlitum aereis uasis saporem facit gratiorem et conpescit 
uirus aeruginis. Specula etiam ex eo temperantur. Cerussa quoque ex eo, sicut ex 
plumbo, conficitur. 
XXIV. DE ELECTRO. [1]Electrum uocatum quod ad radium solis clarius auro 
argentoque reluceat; sol enim a poetis Elector uocatur. Defaecatius est enim hoc 
metallum omnibus metallis.[2]Huius tria genera: unum, quod ex pini arboribus 
fluit, quod sucinum dicitur; alterum metallum, quod naturaliter inuenitur et in 
pretio habetur; tertium, quod fit de tribus partibus auri et argenti una. Quas 
partes, etiam si naturale soluas, inuenies. Vnde nihil interesse natum an 
factum; utrumque enim eiusdem naturae esse.[3]Electrum, quod est naturale, 
eiusmodi naturae est ut in conuiuo et ad lumina clarius cunctis metallis 
fulgeat, et uenenum prodat. Nam si eo infundas uenenum, stridorem edit et 
colores uarios in modum arcus caelestis emittit. 
XXV. DE PONDERIBVS. [1] Ponderum ac mensurarum iuuat cognoscere modum. Nam omnia 
corporalia, sicut scriptum est, a summis usque ad ima in mensura et numero et 
pondere disposita sunt atque formata; cunctis enim corporeis rebus pondus natura 
dedit; suum quoque regit omnia pondus (Carm. de pond. 3). [2] Primus Moyses [qui 
omnes antecedit gentilium philosophos tempore, nobis et numeros et mensuras et 
pondus diuersis [in] scripturae suae locis narrauit]. Primus Phidon Argiuus 
ponderum rationem in Graecia constituit; et licet alii antiquiores extiterint, 
sed iste hac arte experientior fuit. [3] Pondus dictum eo quod in statera 
libratum pendeat; hinc et pensum. Abusiue autem pondus libra una est. Vnde etiam 
dipondius dictum est, quasi duo pondera; quod nomen adhuc in usu retinetur. [4] 
Trutina est gemina ponderum lances aequali examine pendens, facta propter 
talenta et centenaria adpendenda; sicut momentana pro parua modicaque pecunia. 
Haec et moneta uocata. Idem et statera nomen ex numero habens, quod duobus 
lancis et uno in medio stilo librata aequaliter stet. [5] Examen est filum 
medium quo trutinae statera regitur et lances aequantur. Vnde et in lanceis 
amentum dicitur. [6] Campana a regione Italiae nomen accepit, ubi primum eius 
usus repertus est. Haec duas lances a non habet, sed uirga est signata libris et 
unciis et uago pondere mensurata. [7] Vnicuique autem ponderi certus est modus 
nominibus propriis designatus. [8] Calcus, minima pars ponderis, quarta pars 
oboli est, constans lentis geminis granis. Appellatur autem calcus quod sit 
paruulus; sicut et lapis calculus, qui adeo minimus est ut sine molestia sui 
calcetur. [9] Siliqua uicesima quarta pars solidi est, ab arbore, cuius semen 
est, uocabulum tenens. [10] Ceratin oboli pars media est, habens siliquam unam 
semis. Hunc Latinitas semiobolum uocat; ceratin autem Graece, Latine [siliqua] 
cornu(l)um interpretatur. [11] Obolus siliquis tribus adpenditur, habens ceratin 
duos, calcos quattuor. Fiebat enim olim ex aere ad instar sagittae. Vnde et 
nomen a Graecis accepit, hoc est sagitta. Scripulus sex siliquarum pondere 
constat. Hic apud Graecos gramma uocatur. [12] Scripulus autem dictus per 
diminutionem a lapillo breui qui scrupus uocatur. [13] Dragma octaua pars unciae 
est et denarii pondus argenti, tribus constans scripulis, id est decem et octo 
siliquis. Denarium autem dictum quia pro decem nummis inputatur. [14] Solidum 
nuncupatum, quia nihil illi deesse uidetur; solidum enim ueteres integrum 
dicebant et totum. Ipse quoque nomisma uocatur pro eo quod nominibus principum 
effigiisque signetur. Ab initio uero unum nomisma unus argenteus erat; hoc enim 
ab Assyriis coepit: dicunt autem Iudaei quod Abraham in terram Chanaan primus 
hanc aduexerit formam. Solidum apud Latinos alio nomine sextula dicitur, quod 
his sex uncia conpleatur. Hunc, ut diximus, uulgus aureum solidum uocant; cuius 
tertiam partem ideo dixerunt tremissem, eo quod solidum faciat ter missus. [15] 
Sextula bis adsum[ma]ta duellam facit; ter posita staterem reddit. [16] Stater 
autem medietas unciae est, adpendens aureos tres; unde et uocatus stater quod 
tribus solidis stet. Haec et semuncia, quia semis habet de uncia. Haec et 
semissis, quia ponderis semis est, quasi semis assis. [17] Quadrantem Hebraei 
similiter codrantem uocant; et uocatur quadrans quod unciae quartam partem 
adpendeat. [18] Sicel, qui Latino sermone siclus corrupte appellatur, Hebraeum 
nomen est, habens apud eos unciae pondus. Apud Latinos autem et Graecos quarta 
pars unciae est et stateris medietas, dragmas adpendens duas. Vnde cum in 
litteris diuinis legatur siclus, uncia est; cum uero in gentilium, quarta pars 
unciae est. [19] Vncia dicta quod uniuersitatem minorum ponderum sua unitate 
uinciat, id est conplectat. Constat autem dragmis octo, id est scripulis uiginti 
quattuor. Quod proinde legitimum pondus habetur, quia numerus scripulorum eius 
horas diei noctisque metitur, uel quia libram efficit duodecies conputatus. [20] 
Libra duodecim unciis perficitur; et inde habetur perfecti ponderis genus quia 
tot constat unciis quot mensibus annus. Dicta autem libra quod sit libera, et 
cuncta intra se pondera praedicta concludat. [21] Mina in ponderibus centum 
dragmis adpenditur; et est nomen Graecum [quod sunt siliquae MDCCC, tremisses 
CCXXV, solidi LXXV, stateres XXV]. [22] Talentum summum esse pondus perhibetur 
in Graecis; nam nihil est calco minus, nihil talento maius. Cuius uarium apud 
diuersas gentes pondus habetur. Apud Romanos autem talentum esse septuaginta 
[duarum] librarum, sicut Plautus (Most. 644) ostendit, qui ait duo talenta esse 
centum quadraginta libras. Est autem triplex; id est minor, medius, summus. 
Minor quinquaginta, medius septuaginta duarum librarum, summus centum uiginti 
constat. [23] Centenarium numeri nomen est eo quod centum librarum ponderis sit. 
Quod pondus propter perfectionem centenarii numeri instituerunt Romani. 
XXVI. DE MENSVRIS. [1] Mensura est res aliqua modo suo uel tempore 
circumscripta; haec autem [aut] corporis est aut temporis. Corporis [est], ut 
hominum, lignorum et columnarum longitudo et breuitas. Sed et solem istum 
propriam sui orbis habere mensuram, quod geometrici perscrutare audent. 
Temporis, ut mensura horarum et dierum et annorum: unde et metire pedes horarum 
dicimus, hoc est mensurare. [2] Proprie autem mensuram uocatam quod ea fruges 
metiuntur atque frumentum, id est humida et sicca, ut modios [et artabones], 
urnas et amphoras. [3] Mensurarum pars minima coclear, quod est dimidia pars 
dragmae, adpendens siliquas nouem; qui triplicatus conculam facit. Concula 
dragma una et dimidia adimpletur. [4] Cyati pondus decem dragmis adpenditur, qui 
etiam a quibusdam cuatus nominatur. Oxifalus ut si quinque dragmae adduntur ad 
decem. [5] Acitabulus quarta pars eminae est, duodecim dragmas adpendens. Cotyla 
emina est habens cyatos sex; quae idcirco cotyla uocatur, quia cote Graeco 
sermone incisio dicitur, et emina sextarii in duo aequa inciditur [et cotylam 
facit]. Emina autem adpendit libram unam, quae geminata sextarium facit. [6] 
Sextarius duarum librarum est. Qui bis adsumtus nominatur bilibris; adsumtus 
quater 'fit Graeco nomine cenix' (Carm. de pond. 69); quinquies conplicatus 
quinarem siue gomor facit. Adice sextum, congium reddit: nam congius sex metitur 
sextariis, a quo et sextarii nomen dederunt. [7] Congium autem a congiendo, id 
est per augmentum crescendo, uocatur. Vnde [et] postea pecunia beneficii gratia 
dari coepta congiarium appellatum est: unusquisque enim sui temporis imperator 
fauorem populi captans adiciebat, ut largior uideretur in donis. [8] Congiarium 
autem specialiter mensura est liquidorum, cuius et rem simul et nomen a Romanis 
inpositum inuenimus. [9] Metrum est mensura liquidorum: haec a mensura accepit 
nomen; METRON enim mensuram dicunt Graeci. Et inde appellata metreta, licet et 
urna et amphora et reliqua huiusmodi nomina mensurarum sunt; tamen ista hoc 
nomen a denarii numeri perfectione accepit. Metrum ad omnem mensuram pertinet; 
metrum enim Graece, Latine mensura dicitur. Nam et cyatum mensura est, et 
amphora mensura est, et quidquid plus minusue capit mensura est. Sed ideo hoc 
nomen specialiter sibi adsumsit, quod sit mensura perfecti numeri, id est 
denarii. [10] Modius dictus ab eo quod sit suo modo perfectus. Est autem mensura 
librarum quadraginta quattuor, id est sextariorum uiginti duorum. Cuius numeri 
causa inde tracta est, eo quod in principio Deus uiginti duo opera fecerit. Nam 
prima die septem opera fecit: id est materiam informem, angelos, lucem, caelos 
superiores, terram, aquam atque aerem. Secunda die firmamentum solum. Tertia die 
quattuor: maria, semina, sationes atque plantaria. Quarta die tria: solem, lunam 
et stellas. Quinta die tria: pisces et reptilia aquarum et uolatilia. Sexta die 
quattuor: bestias, pecudes, reptilia terrae et hominem. Et facta sunt omnia 
uiginti duo genera in diebus sex. Et uiginti duae generationes sunt ab Adam 
usque ad Iacob, ex cuius semine nascitur omnis gens Israel; et uiginti duo libri 
Veteris Testamenti usque ad Hester; et uiginti duarum litterarum sunt elementa, 
quibus constat diuinae legis doctrina. His igitur exemplis modius uiginti duorum 
sextariorum a Moyse secundum sacrae legis mensuram effectus est: et quamuis 
diuersae gentes huic mensurae pondus uel adiciant ignorantes uel detrahant, apud 
Hebraeos constitutione diuina tali ratione seruatur. Modius enim modo dictus. 
Hinc et modica, id est moderata. Modicis enim modus nomen inposuit: nam modica 
pro paruis abusiue, non proprie dicimus. [11] Satum genus est mensurae iuxta 
morem prouinciae Palestinae, unum et dimidium modium capiens. Cuius nomen ex 
Hebraeo sermone tractum est; 'satum' enim apud eos nominatur sumptio siue 
leuatio, eo quod qui metitur eandem mensuram sumat ac leuet. Est et alium satum, 
mensura sextariorum uiginti duorum capax quasi modius. [12] Batus uocatur 
Hebraica lingua ab olearia mola, quae 'beth' apud eos uel 'bata' nominatur, 
capiens quinquaginta sextaria; quae mensura una molae uice proteritur. [13] 
Amphora uocata quod hinc et inde leuetur. Haec Graece a figura sui dicta 
dicitur, quod eius ansae geminatae uideantur aures imitari. Recipit autem uini 
uel aquae pedem quadratum, frumenti uero modios Italicos tres. [14] Cadus Graeca 
amphora est continens urnas tres. Vrna mensura est quam quidam quartarium 
dicunt. Proprie autem urna uas est, quae pro condendis defunctorum cineribus 
adhiberi solet. De quo poeta (Lucan. 7,819): 
Caelo tegitur qui non habet urnam. 
[15] Medimna mensura est quinque modiorum. Medimna autem Latina lingua uocatur, 
id est dimidia, eo quod quinque modiis metiatur, qui est dimidius numerus a 
perfecto denario. [16] Artaba mensura est apud Aegyptios sextariorum septuaginta 
duorum, conposita ex numero propter septuaginta et duas gentes uel linguas quae 
orbem inpleuerunt. [17] Gomor quindecim modiorum onus adpendet. Corus triginta 
modiorum mensura inpletur. Hic ex Hebraico sermone descendit, qui uocatur 'cor' 
a similitudine collis: 'corea' enim Hebraice colles appellantur. Coaceruati enim 
modii triginta instar collis uidentur, et onus cameli efficiunt. 
XXVII. DE SIGNIS. [1] Ponderis signa plerisque ignota sunt, et inde errorem 
legentibus faciunt. Quapropter formas eorum et characteres, ut a ueteribus 
signata sunt, subiciamus. [2] Z littera significat dimidium obolum. � Virgula 
aequaliter iacens et porrecta simpliciter significat obolum. = Geminata uirgula 
duo oboli sunt. T Latinum significat obolos tres. F Latinum significat obolos 
quattuor. E Latinum demonstrat obolos quinque. [3] Oboli uero sex propterea 
characterem non habent, eo quod in una dragma sex ueniant, quod est pondus 
denarii argenti. H Eta littera significat siliquas octo, id est tremissem. N 
Latinum significat nomisma Graecum, id est solidum. [4] IB. Iota adiuncta Beta 
significat dimidium solidum. Virgulae duae ex uno angulo a laeua in dexteram se 
diuidentes significant dragmam, quam etiam olcen appellant. N?. N Latinum 
adiuncto Gamma Graeco significat semiunciam. ?�. Gamma autem Graecae litterae O 
Latinum in fine adiunctum significat unciam. ?. Labda Graecum per medium sui I 
Latinum adiectum significat libram. [5] Ku. Kappa Graecum circa finem cornu 
adiuncto V Latinum significat cyatum. KO. Si uero O Latinum habuerit adiunctum, 
eminam demonstrat, quam Graeci cotylen uocant. ??. Xi Graecum si acceperit 
iunctum E Latinam, significat sextarium. [6] ??. Si O Latinum adiunctum, indicat 
acitabulum, quod Graeci oxifalon uocant. ?N. My Graecum superposito N Latinum 
significat mina. T?. T Latinum in fine habens Labda Graecum significat talentum. 
X�. (Chi) Graecum in dextro brachio superiori O littera coniuncta cenix est. 

LIBER XVII.

DE REBVS RVSTICIS

I. DE AVCTORIBVS RERVM RVSTICARVM. [1] Rerum rusticarum scribendi sollertiam 
apud Graecos primus Hesiodus Boeotius humanis studiis contulit; deinde 
Democritus. Mago quoque Carthaginiensis in uiginti octo uoluminibus studium 
agricolationis conscripsit. Apud Romanos autem de agricultura primus Cato 
instituit; quam deinde Marcus Terentius expoliuit; mox Vergilius laude carminum 
extulit. Nec minorem studium habuerunt postmodum Cornelius Celsus et Iulius 
Atticus, Aemilianus, siue Columella insignis orator, qui totum corpus 
disciplinae eiusdem conplexus est. [2] Primum ad aratrum boues iunxisse ferunt 
quendam priuatum hominem et fulminatum, nomine Homogirum; quidam autem Osirim 
dicunt esse artis huius inuentorem; quidam Triptolemum. Et hic quaestio est 
quomodo prima Ceres ferro in Graecia uertere terram instituit, sed ferro 
qualicumque, non specialiter uomere aut aratro. [3] Stercorandi agri rationem 
primus induxit quidam nomine Stercutus in Italia, cuius ara a Pico dedicata est 
Romae: hic plura instrumenta agriculturae repperit, primusque agros firmauit. 
Eundem quidam Saturnum putauerunt ut maiorem illi nobilitatem facerent hoc 
nomine, quo splendide sonaret et dignitatem tituli conpararet. 

II. DE CVLTVRA AGRORVM. [1] Cultura est qua frumenta uel uina magno labore 
quaeruntur, ab incolendo uocata. Diuitiae enim antiquorum in his duobus erant, 
bene pascere et bene arare. Cultura agri cinis, aratio, intermissio, incensio, 
stipularum, stercoratio, occatio, runcatio. [2] Cinis est incendium per quod 
ager inutilem humorem exudat. Aratio dicta quia de aere prius terrae culturam 
exercebant, antequam ferri fuisset usus repertus. Duplex est autem aratio: 
uernalis et autumnalis. Intermissio est, qua alternis annis uacuus ager uires 
recipit. [3] Stercoratio est laetaminis adsparsio. Stercus autem uocatum uel 
quia sternitur in agris, uel quia extergi oporteat quod sordidum in ciuitate 
redundat [siue, quod uerius est, ab Sterce qui et Sterculus dictus]. Idem et 
fimus est, qui per agros iacitur. Et dictus fimus [quod fiat mus], id est 
stercus quod uulgo laetamen uocatur, eo quod suo nutrimento laeta faciat germina 
reddatque arua pinguia et fecunda. [4] Occatio est cum rustici satione facta 
bubus dimissis grandes glebas caedunt ac ligonibus frangunt: et dicta occatio 
quasi obcaecatio, quod operiat semina. Occare igitur est operire terra semina, 
uites uel arbores. [5] Runcatio est a terra herbas euellere; nam rus terra est. 
Sulcus a sole uocatus quod proscissus solem capiat. Veruactum dictum quasi uere 
actum, id est uerno aratum. Proscissio est aratio prima, cum adhuc durus ager 
est. [6] Satio dicta quasi seminis actio, quasi satorum actio. Serere autem 
uocatum, quia hoc sereno caelo faciendum est, non per imbres. Hinc est et illud 
Vergilianum (Georg. 1,299): 

Nudus ara, sere nudus. 

Messis a metendo, id est a recidendo, dicta. [7] Seges autem de semine [dicta] 
quod iacimus, siue a sectione. 

III. DE FRVMENTIS. [1] Prima Ceres coepit uti frugibus in Graecia et habere 
segetes translatis aliunde seminibus. Huius meminit Ouidius dicens (Metam. 
5,341): 

Prima Ceres unco glebam dimouit aratro,
prima dedit fruges alimentaque mitia terris. 

[2] Frumenta sunt proprie quae aristas habent, fruges autem reliqua. Frumenta 
autem uel fruges a fru[m]endo, hoc est a uescendo, dictae; nam frumen dicitur 
summa pars gulae. [3] Primitiae proprie sunt quae frugibus praecerpuntur. [4] 
Triticum uel a tritura dictum, quo purissimum horreo condeatur, uel quia granum 
eius conmolitur et teritur. [5] Far dicitur eo quod initio frangeretur; apud 
antiquos enim molarum usus nondum erat, sed frumentum in pila missum frangebant; 
et hoc erat genus molendi. [6] Adoreum tritici genus, quod idem uulgo semen 
dicitur. Ador quondam appellatum ab edendo, quia eo primo usi sunt homines, siue 
quia in sacrificio ipsius generis panis ad aras offerebatur. Vnde et adorea 
sacrificia dicuntur. [7] Siligo genus tritici a selecto dictum; nam in pane 
species eius praecipua est. [8] Trimestre triticum ideo nuncupatum quia satum 
post tres menses colligitur; nam ubi propter aquam aliaue causa matura satio 
omissa est, praesidium ab hoc petitur. [9] Alica Graecum nomen est. Alicastrum 
simile est alicae, pondere et bonitate praecipua. [10] Hordeum dictum quod prae 
ceteris generibus frumenti ante fiat aridum, uel quod spica eius ordines habeat. 
Horum tria genera. Primum hexaticum uocatur eo quod spica eius sex ordines 
habeat; quod quidam canterinum appellant, quoniam animalia melius quam triticum 
pascit, et homines salubrius quam malum triticum. Alterum distichon, eo quod 
duos ordines habeat; hunc plerique Galaticum uocant. Tertium trimestre, quia, 
cum cogit necessitas, uerno seminatur et celeriter colligitur. [11] Scandula a 
diuisione uocata; duplex est enim scanditurque, id est diuiditur. [12] Centenum 
appellatum eo quod in plerisque locis iactus seminis eius in incrementum frugis 
centesimum renascatur. Hinc et milium a multitudine fructus uocatum. [13] 
Panicium dictum quod multis in regionibus ex eo panis uice homines sustententur, 
quasi paniuicium. Pistum a pasto. Sisamum Graecum nomen est. [14] Farrago a 
farre dicta: est enim herba hordeacea adhuc uiridis, necdum granis ad 
maturitatem turgentibus. [15] Spicam de maturis frugibus abusiue dicimus; nam 
proprie spica est cum per culmi folliculum, id est extremum tumorem, aristae 
adhuc tenues in modum spiculi eminent. [16] Arista appellata quod prius ipsa 
arescat. Culmus est ipse calamus spicae qui a radicibus nascitur: et dictus 
culmus quasi calamus. [17] Folliculum est theca frumenti in qua granum seruatur 
interius. Haec super spicam uallo instructa munimen praetendit, ne auium minorum 
morsibus spica suis fructibus exuatur aut uestigiis proteratur. [18] Stipulae 
sunt foliae seu uaginae, quibus culmus ambitur atque fulcitur ne pondere frugis 
curuetur, quae ambiunt culmum: et dicta stipula quasi usta, et quasi ustipula. 
Stipula dicta ab usto; collecta enim messe uritur propter culturam agri. Item 
stipula uel quia pars eius uritur, pars interdum pro palea praeciditur. [19] 
Palea a quibusdam uocari dicitur quod pala uentiletur ut frumenta purgentur. 
Gentiles autem paleam a quadam Pale frugum inuentrice nominauerunt, quam Cererem 
esse uolunt. De qua Vergilius (Georg. 3,1): 

Te quoque, magna Pales, et te, memoranda, canemus. 

Item alii a pabulo nuncupatam dicunt paleam, quod ea primum sola in pascendis 
animalibus praebebatur. Cuius natura ex contrario tantum est frigida ut obrutas 
niues fluere non sinat, adeo calida ut maturescere poma conpellat. 

IV. DE LEGVMINIBVS. [1] Legumina a legendo dicta, quasi electa; ueteres enim 
meliora quaeque legebant; siue quod manu legantur nec sectionem requirant. [2] 
Leguminum plurima genera, ex quibus faba, lenticula, pisum, faselum, cicer, 
lupinum gratiora in usum hominum uidentur. [3] Faba Graeca etymologia a uescendo 
uocabulum sumpsit, quasi faga; FAGEIN enim Graece comedere dicitur. Primum enim 
homines hoc legumine usi sunt. Huius species duae, quarum altera communis, 
altera Aegyptia. [4] Faba fresa dicta eo quod ea homines fredant, id est 
frangant, et molendo conminuant. [5] Lentis uocata quod humida et lenta est, uel 
quod adhaeret humi. [6] Faselum autem et cicer Graeca nomina sunt. Sed faselum � 
[7] Lupinum Graecum et ipsud nomen est: de quo Vergilius (Georg. 1,75): 

Tritesque lupini, 

quia uultum gustantis amaritudine contristant; unde eos prae amaritudine nec 
uermis nec ullum animal comedit. [8] Medica, uicia, eruum pabulorum optima sunt. 
Medica dicta, quia a Medis translata est in Graeciam tempore quo eam Xerxes rex 
Persarum inuasit. Haec semel seritur et decem annis permanet, ita ut quater uel 
sexies possit per annum recidi. [9] Vicia dicta quod uix ad triplicem perueniat 
fructum, cum alia legumina prouentum habeant fertilem: unde et Vergilius (Georg. 
1,75): 

Vt tenuis fetus uiciae. 

[10] Pisum, quod eo pensabatur aliquid auri minutum. Nam pis aurum dicitur. [11] 
Eruum a Graeco trahit uocabulum; hoc enim illi OROBON dicunt; quod dum sit 
quibusdam pecoribus infestum, tauros tamen pingues efficit. 

V. DE VITIBVS. [1] Vitis plantationem primus Noe instituit rudi adhuc saeculo. 
Apud Graecos autem inuentorem uitis Liberum appellari: unde et eum gentiles post 
mortem deum esse uoluerunt. [2] Vitis dicta quod uim habeat citius radicandi. 
Alii putant uites dictas quod inuicem se uittis innectant uicinisque arboribus 
reptando religentur. Est enim earum natura flexibilis, quae quasi brachiis 
quibusdam quidquid conprehenderint stringunt. [3] Labrusca est uitis agrestis 
quae in terrae marginibus nascitur: unde et labrusca dicta, a labris et 
extremitatibus terrae. [4] Codex dictus quasi caudex. Sic enim ueteres et clodum 
pro claudo dicebant. [5] Sarmentum a serendo [id est quasi serimentum] Malleolus 
est nouellus palmes innatus prioris anni flagello, cognominatusque ob 
similitudinem rei, quod in ea parte qua deciditur ex ueteri sarmento prominens 
utrimque mallei speciem praebet. [6] Spadones sunt surculi fruge carentes, ex 
ipsa appellatione, quod sint inhabiles fructu et sterilitate affecti. [7] 
Sagittam rustici uocant nouissimam partem surculi, siue quia longius recessit a 
matre et quasi prosiliuit, seu quia acuminis tenuitate teli speciem praefert. 
[8] Summitates uitium et fruticum flagella nuncupantur, eo quod flatu agitentur. 
[9] Palmes uitis materia mollis, qui per nouella brachia emissus fructum adfert: 
nam ideo rustici partem uitis palmitem dicunt. Palmes enim diminutiuum nomen 
est, quod nomen paragogum dicitur, quod a palma deriuetur. Palma enim habet 
nomen prototypum, quod dicitur principale, ab eo quod ex se deriuatiuum faciat. 
[10] Pampinus est folia cuius subsidio uitis a frigore uel ardore defenditur 
atque aduersus omnem iniuriam munitur. Qui ideo alicubi intercisus est, ut et 
solem ad maturitatem fructus admittat et umbram faciat. Et dictus pampinus quod 
de palmite pendeat. [11] Capreoli dicti quod capiant arbores. Sunt enim cincinni 
siue uncinuli quibus se innectere uites et suspendere solent arboribus, quo 
adminiculo freti palmites uentos ac turbines contemnere queant et sine lapsu 
periculorum fructus suos sustineant ac sese uaga proceritate defendant. [12] 
Corymbi sunt anuli qui proxima quaeque alligant et conprehendunt, ne longius 
laxati palmites uentorum flatibus dissipentur. [13] Vuae dictae quod intrinsecus 
humoris sint plenae, sucique et pinguedinis. Nam humidum est quod exterius 
humorem habet; uuidum quod interius. [14] Acina. Botrus. Racemus est botryonis 
pars; et botryo Graecum est. [15] Suburbanae uuae quaedam dicuntur quia fructus 
earum ad escam ueluti pomum in urbibus uenditur; conmendat enim eas et species 
et saporis lucunditas; ex quibus sunt praecoquae, duracinae, purpureae, dactyli, 
Rhodiae, Libycae, cerauniae, stephanitae, tripedaneae, unciariae, Cydonitae. 
Durabiles autem per totam hiemem uennuculae et Numisianae. [16] Praecoquae 
uocatae quod cito maturescant et ante omnes sole coquantur. Has Graeci lageos 
dicunt, quod currant ad maturitatem uelociter ut lepus. [17] Purpureae a colore 
dicuntur; unciariae a magnitudine; dactyli a longitudine; stephanitae a 
rotunditate. Rhodiae et Libycae a regionibus nuncupatae sunt; Cerauniae uero 
quod rubeant uelut ignis. [18] Genera autem uuarum quae uino deseruiunt plurima. 
Ex quibus aminea dicta, quasi sine mineo, id est sine rubore; album enim uinum 
reddit. Quae cum sit unius nominis, non unam speciem reddit: amineae duae 
geminae, ab eo dictae quod duplices uuas mittant; aminea lanata, quia plus 
omnibus lanescit lanugine. [19] Rubelliana dicta quia eius materia rubet. 
Faecinia minuti acini et durae cutis uuas habet; nobilitate amineam sequitur, 
fecunditate praecedit. Quam proinde faeciniam uocant quod plus quam ceterae 
faeces afferat. [20] Apianae uinum dulce faciunt; quas nisi cito legas, pluuiis 
et uentis et maxime apibus infestantur; quarum depraedatione apianae 
cognominatae sunt. [21] Balanitae a magnitudine nomen sumpserunt; BALANOI enim 
Graece glandes uocantur. [22] Biturica a regione nomen sortita est, turbines et 
pluuias et calores fortissime sustinens, nec in macra terra deficiens. Huius 
meriti et basili[s]ca est. [23] Argitis Graecula uitis, generis albi, fertilis, 
uastam materiam et breuem et latum folium mittens, cuius fructum nisi primo 
tempore colligas, aut ad terram decidit aut humore putrescit. [24] Inerticula 
nigra est, quam Graeci amaracion uocant, boni uini et leuis; a quo etiam nomen 
traxit, quod iners in tentandis neruis habeatur, quamuis gustu non sit hebes. 
[25] Mareoticae a regione Aegypti Mareotis dictae, unde prius uenerunt; sunt 
enim et albae et nigrae. [26] Heluolae, quas quidam uarias appellant, neque 
purpureae neque nigrae, ab heluo colore ita dictae, subalbi tamen musti. Heluum 
est enim nigrum candidumque colore. Nam heluum nec album nec nigrum est. [27] 
Tertius locus uitium quae sola fecunditate conmendantur, abundantia copiosa 
multumque uini fluens. [28] �Viticionia� uuas grandes magis quam multas habet; 
nomen autem inde hoc sumens quod multum uini fluat. [29] Syriaca, uel quia de 
Syria adlata uel quia nigra est. Multa autem genera uitium sunt quae tamen 
mutatione loci et qualitatem et nomen amittunt. [30] Vitibus inter cetera magis 
ista conueniunt, oblaqueatio, putatio, propaginatio, fossio. [31] Oblaqueare est 
circa codicem terram aperire et uelut lacus efficere: hoc aliqui excodicare 
appellant. [32] Putare est uirgam ex uite superuacuam resecare, cuius flagellis 
luxuriat; putare enim dicitur purgare, id est amputare. [33] Traducere, 
transducere. Propaginare uero, flagellum uitis terrae submersum sternere et 
quasi porro pangere. Hinc propagines, a propagare et protendere dictae. Fodere 
uero est foueam facere, quasi fouere. 

VI. DE ARBORIBVS. [1] Arborum nomen, siue herbarum, ab aruis inflexum creditur, 
eo quod terris fixis radicibus adhaerent. Vtraque autem ideo sibi pene similia 
sunt, quia ex uno alterum gignitur. Nam dum sementem in terram ieceris, herba 
prius oritur, dehinc confota surgit in arborem, et infra paruum tempus quam 
herbam uideras arbustam suspicis. [2] Arbusta, arbor nouella et tenera, in qua 
insertio fieri potest; et dicta arbusta quasi arboris hasta. Alii arbustum locum 
in quo arbores sunt uolunt accipere, sicut salictum: sic et uirecta, ubi 
uirgultae nouellae et uirentes. [3] Arbor autem et fructifera et sterilis, arbos 
autem non nisi fructifera. Genere autem feminino arbores dicimus; poma uero 
neutro. [4] Frutex breuis est appellatus quod terram fronde tegat; cuius plurale 
nomen frutecta. Arbor alta est. [5] Silua uero spissum nemus et breue. Silua 
dicta quasi xylua, quod ibi ligna caedantur; nam Graeci KSULON lignum dicunt. 
Multa enim Latina nomina Graecam plerumque etymologiam recipiunt. [6] Nemus a 
numinibus nuncupatum, quia pagani ibi idola constituebant: sunt enim nemora 
arbores maiores, umbrosae frondibus. [7] Lucus est densitas arborum solo lucem 
detrahens, tropo antiphrasi, eo quod non luceat; siue a luce, quod in eo 
lucebant funalia uel cerei propter nemorum tenebras. [8] Saltus est densitas 
arborum alta, uocata hoc nomine eo quod exiliat in altum et in sublime 
consurgat. [9] Auiaria secreta nemora, dicta quod ibi aues frequentant. [10] 
Recidiua arborum sunt quae aliis sectis repullulant. Alii recidiua a cadendo 
dicunt, quia post casum nascuntur. Alii a recidendo et repullulando dixerunt. 
Ergo recidiuum, ubi mors aut casus. [11] Insitio dicitur cum fisso trunco 
surculus fecundae arboris sterili inseritur; aut oculorum inpositio, cum inciso 
cortice libro alienae arboris germen inmittitur. [12] Plantae sunt de arboribus; 
plantaria uero, quae ex seminibus nata sunt cum radicibus et a terra propria 
transferuntur. [13] Cespites frutices sunt, quasi cuspides, uel quasi circa 
pedes. Frondes, quod ferant uirgultas uel umbras; sunt autem causa umbrarum. 
Oculi nodi sunt ex quibus frondes exeunt. [14] Radix appellatur quod quasi 
radiis quibusdam fixa terris in profunda dimergitur. Nam physici dicunt parem 
esse altitudinem radicum et arborum. Alii radicem a similitudine radiorum dictam 
putant, uel quia, si eradatur, non repullulat. [15] Truncus est statura arboris 
insistens radici. Corticem ueteres corucem uocabant: dictus autem cortex quod 
corio lignum tegat. [16] Liber est corticis pars interior, dictus a liberato 
cortice, id est ablato: est enim medium quiddam inter lignum et corticem. [17] 
Rami sunt qui de trunco manant, sicut a ramusculis cetera. Surculi a praecisione 
serrae nuncupati. [18] Virgultum est quod de radice pullulat; ramus, qui de ipso 
robore arboris; uirga, quae de ramis. Proprie autem uirgultum appellatur quod ad 
radicem arboris nascitur et quasi inutile ab agricolis amputatur. Et hinc dictum 
uirgultum, quia ex uirga tollitur. Virga [autem a ui] uel a uirtute dicitur, 
quod uim in se multam habeat, uel a uiriditate, uel quia pacis indicium est, 
quod uim regat. Vnde hanc utuntur magi ad placandos inter se serpentes, et 
idcirco in ea hos sustinent inligatos. Hanc etiam philosophi ac reges et 
magistri et nuntii et legati utuntur. [19] Flagella dicuntur, ut praediximus (u, 
8), summae arborum partes, ab eo quod crebros uentorum sustinent flatus. [20] 
Cymas uocatas quasi comas. Folia Graece FULLA dicuntur: inde est ad nos hoc 
nomen per deriuationem translatum. [21] Flores nominati quod cito defluant de 
arboribus, quasi fluores, quod cito soluantur. In his duplex gratia: coloris et 
odoris. Austro enim flores soluuntur, Zephyro fiunt. [22] Germen dicimus 
surculum praegnantem, a gerendo; unde et germinatio. [23] Fructus nomen accepit 
a frumine, id est eminente gutturis parte qua uescimur. Inde et fruges. Fructus 
autem proprie dicuntur agrorum et arborum, quibus utique utimur; in animalibus 
uero abusiueet translatiue uocari fructum. [24] Poma dicta ab opimo, id est a 
copia ubertatis. Matura dicuntur, quia apta sunt ad mandendum; sic et inmatura, 
quia priusquam matura fiant, dura sunt ad mandendum. [25] Ligna dicta quia 
incensa conuertuntur in lumen. Vnde et lychnium dicitur, quod lumen det. [26] 
Astula a tollendo nuncupata [quasi abstula]. Fomes est astula quae ab arboribus 
excutitur recisione, aut astulae ambustae, aut ligna cauata; a fungis nomen 
acceptum, quod ita capiat ignem. De quo Vergilius (Aen. 1,176): 

Rapuitque in fomite flammam. 

[27] Torris lignum adustum, quem uulgus titionem appellant, extractum foco, 
semiustum et extinctum. [28] Quisquiliae stipulae inmixtae surculis ac foliis 
aridis: sunt autem purgamenta terrarum. Caries putredo lignorum, dictum hoc 
nomen quod eueniat lignis uirtute carentibus. 

VII. DE PROPRIIS NOMINIBVS ARBORVM. [1] Palma dicta quia manus uictricis ornatus 
est, uel quod oppansis est ramis in modum palmae hominis. Est enim arbor insigne 
uictoriae, proceroque ac decoro uirgulto, diuturnisque uestita frondibus, et 
folia sua sine ulla successione conseruans. Hanc Graeci phoenicem dicunt, quod 
diu duret, ex nomine auis illius Arabiae quae multis annis uiuere perhibetur. 
Quae dum in multis locis nascatur, non in omnibus fructus perficit maturitatem; 
frequenter autem in Aegypto et Syria. Fructus autem eius dactyli a digitorum 
similitudine nuncupati sunt, quorum etiam et nomina uariantur: nam alii 
appellantur palmulae, similes myrobalani; alii Thebaici, qui et Nicolai; alii 
nucales, quos Graeci KARUOTAS uocant. [2] Laurus a uerbo laudis dicta; hac enim 
cum laudibus uictorum capita coronabantur. Apud antiquos autem laudea 
nominabatur; postea D littera sublata et subrogata R dicta est laurus; ut in 
auriculis, quae initio audiculae dictae sunt, et medidies, quae nunc meridies 
dicitur. Hanc arborem Graeci DAFNEN uocant, quod numquam deponat uiriditatem; 
inde illa potius uictores coronantur. Sola quoque haec arbor uulgo fulminari 
minime creditur. [3] Malum a Graecis dictum quod sit fructus eius pomorum omnium 
rotundissimus: unde et haec sunt uera mala quae uehementer rotunda sunt. Mala 
Matiana a loco uocata unde prius aduecta sunt. Nam multae arbores nomina ex 
prouinciis uel ciuitatibus, de quibus adlatae sunt, acceperunt. Vergilius (Ecl. 
3,64) amantibus quid ex malo quaeri soleat ostendit. [4] Mala Cydonia nomen 
sumpsit ab oppido qui est in insula Creta; de qua Graeci dicere solent urbium 
Cretensium matrem Cydoniam; ex cuius pomo cydonitum conficitur. Fit quoque ex ea 
et uinum quo languentium desideria falluntur: nam specie et gustu et odore 
cuiuslibet uini ueteris imaginem repraesentat. [5] Malomellum a dulcedine 
appellata, quod fructus eius mellis saporem habeat, uel quod in melle seruetur; 
unde et quidam (Mart. 13,24): 

Si tibi Cecropio saturata Cydonia melle
ponentur, dicas: Haec melimela placent. 

[6] Malum Punicum dici eo quod ex Punica regione sit genus eius translatum. Idem 
et mulogranatum, eo quod intra corticis rotunditatem granorum contineat 
multitudinem. Arbor autem malusgranata est generis feminini; pomum uero neutri 
est generis. Flores malorum a Graecis appellati sunt KUTINOS; Latini caducum 
uocant. Agrestium autem malorum flores Graeci BALAUSTION appellauerunt; quorum 
alii albi, alii purpurei, alii rosei reperiuntur similes floribus mali Punici. 
Negant medici mali Punici cibo corpora nostra nutriri, sed eo sic opinantur 
utendum ut medicare potius, non alere uideatur. [7] Malum Persicum, cuius breuis 
admodum uita concessa est, trium generum fertur esse: duracenum, Armeniacum et 
Persicum. Duracenum nuncupatur eo quod pomum eius in gustu acorem referat. 
Armeniacum dicitur quod primum genus eius ab Armenia sit aduectum. Persicum 
uocatum, quod eam arborem primus in Aegypto seuerit Persens, a quo se oriundos 
Ptolomaei ferebant. Haec in Persida fructum generat interfectorium, apud nos 
autem iucundum ac suauem. Horum alium praecox, alium uocatur aestiuum. [8] 
Medica arbor, cuius nomen etiam carminibus Mantuanis inclaruit, asportata primum 
a Medis; unde et uocabulum sumpsit. Hanc Graeci KEDROMELON, Latini citriam 
uocant, quod eius pomum ac folia cedri odorem referant. Malum eius inimicum 
uenenis; et hoc est quod idem poeta (Georg. 2,134) intellegi uoluit, cum tradat 
ex illo foueri animam. Haec arbor omni pene tempore plena est pomis, quae in ea 
partim matura, partim acerba, partim adhuc in flore sunt posita; quod in ceteris 
arborum rarum est. [9] Mella, quam Graeci loton appellant, quae uulgo propter 
formam et colorem faba Syrica dicitur. Arbor est enim magna, fructum ferens 
comestibilem, maiorem pipere, gustu suauem, unde et mella uocata est. [10] 
Coccymela, quam Latini ob colorem prunum uocant, alii a multitudine enixi 
fructus nixam appellant. Cuius generis Damascena melior, a Damasco oppido, unde 
prius asportata est, dicta. Cuius solum pomum stomacho mederi probatur; nam 
cetera noxia perhibentur. Haec sola arbor gummi glutinosum et conpactiuum 
distillat, quod et medici et scriptores utuntur. [11] Oleomela nascitur in 
Palmyra, Syriae ciuitate; ex eo ita appellata quod ex trunco oleum defluat in 
crassitudine mellis, sapore suaui. [12] �Pomelida� sorbo similis, mediocris 
arbor et flore candidulo; dicta quod dulcedo sit eius fructus et acuto sapore 
conmixta. Haec arbor aetate durat exigua. [13] Melopos arbor in Africa Punica 
lingua uocata, ex qua profluit lentus sucus, qui a loco ammoniacus nominatur. 
[14] Mespila arbor spinosa, fructu similitudine malorum, sed paulo breuiori; 
unde et appellata, quod pilulae formulam habeant eius poma. [15] Prius uocata 
uidetur quod in ignis speciem deformata est; nam hoc genus pomi ab amplo incipit 
et in angustum finit, sicut ignis. Pirus autem arbor, fructus eius pira est. 
Cuius multae species, ex quibus Crustumia sunt pira ex parte rubentia, ab oppido 
Crustumio nominata. Poma piri iumentis inposita, uel si pauca, uehementer 
onerosa esse dicuntur. [16] Cerasus a Ceraso urbe Ponti uocata. Nam Lucullus cum 
Cerasum ciuitatem Ponti delesset, hoc genus pomi inde aduexit et a ciuitate 
cerasium appellauit. Arbor autem cerasus, pomum cerasium dicitur. Hoc etiam et 
ante Lucullum erat in Italia, sed durum; unde et cornum appellatum est. Est 
autem arbor apta hastilibus: unde Vergilius (Georg. 2,448): 

Bona bello cornus. 

[17] Ficus Latine a fecunditate uocatur; feracior est enim arboribus ceteris. 
Nam terque quaterque per singulos annos generat fructum, atque altero 
maturescente alter oboritur.Hinc et caricae a copia nominatae. Ficus Aegyptia 
fecundior fertur, cuius lignum in aquam missum ilico mergitur, et cum in limo 
aliquandiu iacuerit, deinde in superficiem sustollitur uersa uice naturae, 
quando madefactum debuit humoris pondere residere. Antea athletae ficis 
alebantur, priusquam eos Pythagoras exercitator ad carnis usum, qui fortior 
cibus est, transtulisset. A senibus in cibo saepius sumptae ficus rugas eorum 
fertur distendere. Tauros quoque ferocissimos ad fici arborem conligatos repente 
mansuescere dicunt. [18] Caprificus appellata eo quod parietes quibus innascitur 
carpit; rumpit enim et prodit ex latebris quibus concepta est. Alii caprificum 
putant dictum quod ficus arbor eius remedio fecundetur. [19] Morus a Graecis 
uocata, quam Latini rubum appellant, eo quod fructus uel uirgulta eius rubet. 
Est enim mora siluestris, fructus adferens, quibus in deserto pastorum fames ac 
penuria confouetur. Huius folia superiactata serpenti, fertur interemi [eum]. 
[20] Sycomorus, sicut et morus, Graeca nomina sunt. Dictus autem sycomorus eo 
quod sit folia similis moro. Hanc Latini celsam appellant ab altitudine, quia 
non est breuis, ut morus. [21] Nux appellata quod umbra uel stillicidium 
foliorum eius proximis arboribus noceat. Hanc alio nomine Latini iuglandem 
uocant, quasi Iouis glandem; fuit enim haec arbor consecrata Ioui. Cuius pomum 
tantam uim habet ut missum inter suspectos herbarum uel fungorum cibos, quidquid 
in eis uirulentum est, excudat, rapiat atque extinguat. [22] Nuces autem 
generaliter dicuntur omnia poma tecta corio duriore; ut pineae nuces, Abellanae, 
glandes, castaneae, amygdalae. Hinc et nuclei dicti, quod sint duro corio tecti. 
At contra poma omnia mollia mala dicta, sed cum adiectione terrarum in quibus 
antea nata sunt: ut Persica, Punica, Matiana, Cydonia, et cetera. [23] Amygdala 
Graecum nomen, quae Latine nux longa uocatur. Hanc alii nuciclam uocant, quasi 
minorem nucem. De qua Vergilius (Georg. 1,187): 

Cum se nux plurima siluis
induet florem. 

[24] Cunctis enim arboribus prior se flore conuestit, et ad inferenda poma 
arbusta sequentia praeuenit. Abellanae ab Abellano Campaniae oppido, ubi 
abundant, cognominatae sunt. Haec a Graecis Ponticae appellantur, eo quod circa 
Ponticum mare abundant. [25] Castaneam Latini a Graeco appellant uocabulo. Hanc 
enim Graeci KASTANIAN uocant, propter quod fructus eius gemini in modum 
testiculorum intra folliculum reconditi sunt, qui dum eiciuntur quasi 
castrantur. Haec arbor simul ut excisa fuerit, tamquam silua expullulare 
consueuit. [26] Ilex ab electo uocata; huius enim arboris fructum homines primum 
ad uictum sibi elegerunt. Vnde et poeta: 

Mortales primi ructabant gutture glandem. 

Prius enim quam frumenti usus esset, antiqui homines glande uixerunt. [27] 
Suberies arbor, ex qua ualidissimus cortex natatorius extrahitur. Et ideo 
appellata suberies, eo quod fructus eius sues edunt. Porcorum enim sunt 
alimenta, non hominum; et dicta suberies, quasi subedies. [28] Fagus et esculus 
arbores glandiferae ideo uocatae creduntur, quod earum fructibus olim homines 
uixerunt cibumque sumpserunt escamque habuerunt. Nam esculus ab esca dicta; 
fagus uero a Graeco uocabulum traxit: FAGEIN autem Graece comedere dicitur. [29] 
Xyliglycon, quam Latini corrupte siliquam uocant, ideo a Graecis tale nomen 
accepit, eo quod ligni eius fructus sit dulcis. KSULON quippe dicunt lignum, 
GLUKU dulce. Huius arboris pomo sucus expressus acacia a Graecis dicitur. [30] 
Pistacia, quod cortex pomi eius nardi pistici odorum ruferat. [31] Pinus arbor 
picea ad acumine foliorum uocata; pinnum enim antiqui acutum nominabant. Pinum 
autem aliam PITUN, aliam Graeci PEUKEN uocant, quam nos piceam dicimus, eo quod 
desudet picem. Nam et specie differunt. In Germaniae autem insulis huius arboris 
lacrima electrum gignit. Gutta enim defluens rigore uel tepore in soliditatem 
durescit et gemmam facit, de qualitate sua et nomen accipiens, id est sucinum, 
eo quod sucus sit arboris. Pinus creditur prodesse cunctis quae sub ea seruntur, 
sicut ficus nocere omnibus. [32] Abies dicta quod prae ceteris arboribus longe 
eat et in excelsum promineat. Cuius natura expers est terreni humoris, ac 
proinde habilis atque leuis habetur. De qua Vergilius (Georg. 2,68): 

Et casus uisura marinos; 

quia ex ea naues fiunt. Hanc quidam Gallicum uocant propter candorem. Est autem 
sine nodo. [33] Cedrus, quam Graeci KEDROS uocant, quasi KAIOMENESDRUOS UGRON, 
id est arboris humor ardentis, cuius folia ad cypressi similitudinem respondent. 
Lignum uero iucundi odoris est et diu durans, nec a tinea umquam exterminatur. 
De qua Persius (1,42): 

Et cedro digna locutus; 

scilicet propter durabilem perpetuitatem: unde et in templis propter 
diuturnitatem ex hoc ligno lacunaria fiunt. Huius ligni resina cedria dicitur, 
quae in conseruandis libris adeo est utilis ut perliniti ex ea nec tineas 
patiantur nec tempore consenescant. Nascitur in Creta, Africa atque Syria. [34] 
Cyparissus Graece dicitur quod caput eius a rotunditate in acumen erigitur. Vnde 
et KONOS uocatur, id est alta rotunditas. Hinc et fructus eius conus, quia 
rotunditas eius talis est ut conum imitetur: unde et (Virg. Aen. 3,680) 
'coniferae cyparissi' dicuntur. Huius lignum cedro pene proximam habet uirtutem; 
templorum quoque trabibus aptum, inpenetrabili soliditate numquam oneri cedit, 
sed ea qua in principio fuerit firmitate perseuerat. Antiqui cypressi ramos 
prope rogum constituere solebant, ut odorem cadauerum, dum urerentur, 
opprimerent iucunditate odoris sui. [35] Iuniperus Graece dicta siue quod ab 
amplo in angustum finit, ut ignis, siue quod conceptum diu teneat ignem; adeo ut 
si prunae ex eius cinere fuerint opertae, usque ad annum perueniant; TUR enim 
apud Graecos ignis dicitur. Iuniperus autem alia parua, alia magna est. [36] 
Ebenus in India et Aethiopia nascitur, qui caesus durescit in lapidem. Cuius 
lignum nigrum est et cortex leuis, ut lauri; sed Indicum maculosum est in 
paruulis distinctionibus albis ac fuluis: Aethiopicum uero, quod praestantius 
accipitur, in nullo est maculatum, sed est nigrum, lene et corneum. Est autem 
Mareotica palus in India, unde ebenus uenit. Lucanus (10,117): 

Ebenus Mareotica, 

inquit. Ebenus autem crepundiis inligatur ut infantem uisu nigra non terreant. 
[37] Platanus a latitudine foliarum dicta, uelquod ipsa arbor patula sit et 
ampla; nam PLATUS Graeci latum uocant. Expressit huius arboris Scriptura et 
nomen et formam dicens (Eccles. 24,19): 'Quasi platanus dilatatus sum in 
plateis.' Est autem tenerissimis foliis ac mollibus et uitium similis. [38] 
Quercus, siue quernus, quod ea soliti erant dii gentium quaerentibus responsa 
praecanere, arbor multum annosa; sicut legitur de quercu Mambre, sub qua 
habitauit Abraham, quae fertur usque ad Constantis regis imperium per multa 
saecula perdurasse. Huius fructus galla appellatur. Ex quibus una agrestis 
OMFAKITES dicta, parua forma, sed firmo corpore atque nodoso, quae medicaminibus 
et incaustis adhibetur; altera BALANOS, lenis ac leuis et nimium perforata, 
lucernarum tantum usibus necessaria. [39] Fraxinus uocari fertur quod magis in 
aspera loca montanaque fraga nascatur. Hinc per deriuationem fraxinus, sicut a 
monte montanus. De quo Ouidius (Metam. 10,93): 

Et fraxinus utilis hastis. 

[40] Taxus uenenata arbor, unde et toxica uenena exprimuntur. Exhac arcus Parthi 
et aliae gentes faciunt: unde et poeta (Virg. Georg. 2,448): 

Ityraeos taxi torquentur in arcus. 

Ityracos autem dicit Parthicos. Acer coloribus inpar. [41] Robur autem 
generaliter dicitur ex omni materia quidquid est firmissimum. [42] Alnus uocatur 
quod alatur amne; proxime enim aquae nascitur, nec facile extra undas uiuit. 
Hinc [et] tenera et mollis, quia in humecto loco nutritur. [43] Vlmus nomen 
accepit quod uliginosis locis et humidis melius proficit; nam in montanis et 
asperis minus laeta est. [44] Larex, cui hoc nomen a castello Laricino inditum 
est, ex qua tabulae tegulis adfixae flammam repellunt, neque ex se carbonem 
ambustae efficiunt. [45] Populus dicta quod ex eius calce multitudo nascatur. 
Cuius genus duplex est: nam altera est alba, altera nigra. Alba autem populus 
dicta quia folia eius una parte sunt alba, altera uiridia. Haec ergo bicolor, 
habens quasi noctis et diei notas, quae tempora ortu solis occasuque constant. 
Generat etiam resinam circa Eridanum fluuium uel, ut alii memorant, in finibus 
Syriae. [46] Tilium dicunt uocatum eo quod utilis sit ad usum telorum nitore et 
leuitate iaculandi: est enim genus materiae leuissimae. [47] Salix dicta quod 
celeriter saliat, hoc est uelociter crescat, arbor lenta, uitibus habilis 
uinciendis. Cuius seminis hanc dicunt esse naturam ut si quis illud in poculo 
hauserit, liberis careat; sed et feminas infecundas efficit. Populus autem et 
salix et tilium mollis materiae sunt et ad sculpturam aptae. [48] Vimen uocari 
eo quod uim habeat multam uiroris. Naturaenim eius talis est ut etiam arefacta 
abluatur, uirescat, deinde excisa atque in humo fixa, radicibus sese ipsa 
demergat. [49] Myrice, quam Latini tamaricum uocant, ex amaritudine nominata; 
gustus enim eius nimis amarus est. Haec arbor in solitudine et saxosa humo 
nascitur; ex qua etiam arbore maleficis artibus MISETHRA, id est odia, concitari 
dicuntur. [50] Myrtus a mare dicta, eo quod magis litorea arbor sit. Vnde et 
Vergilius (Georg. 2,112): 

Litora myrtetis laetissima, 

et (Georg. 4,124): 

Amantes litora myrtae. 

Hinc est quod et a Graecis MURINE dicitur. Medicorum autem libri hanc arborem 
aptam scribunt mulierum necessitatibus plurimis. [51] Lentiscus, quod cuspis 
ipsius lentus sit et mollis: nam lentum dicimus quidquid flexibile est; unde et 
lentum uimen et uites. Vergilius (cf. Georg. 4,558; Ecl. 3,38): 

Et lentae uites, 

pro flexibiles. Huius fructus oleum desudat, cortex resinam, quae mastix 
appellatur; cuius plurima et melior in Chio insula gignitur. [52] Terebinthus 
arbor, Graecum nomen, generans resinam omnium resinarum praestantiorem. [53] 
Buxus Graecum nomen est, ex parte a Latinis corruptum; PUKSOS enim appellatur 
apud eos. Arbor semper uirens et leuitate materiae elementorum apicibus apta. 
Vnde et Scriptura (Isai. 30,8): 'Scribe buxo.' [54] Rhododendron, quod corrupte 
uulgo lorandrum uocatur, quod sit foliis lauri similibus, flore ut rosa; arbor 
uenenata. Interficit enim animalia, et medetur serpentum uexationes. [55] 
Herbitum uocauerunt pastores eo quod uice herbae praebeatur pecoribus, ubi 
pascua desunt. [56] Turbiscus, quod de uno cespite eius multae uirgultae 
surgunt, quasi turba. Stipa uocata propter quod ex ea stipentur tecta. Hinc et 
stipula per diminutionem. [57] Arundo, dicta quod cito arescat. Hanc ueteres 
cannam uocauerunt; arundinem postea Varro dixit. Sciendum sane quod Latinum 
canna de lingua Hebraea sumpsit; apud eos enim calamus 'canna' dicitur. Cicuta 
autem est quod est inter cannarum nodos; dicta quod lateat. [58] In Indicis 
stagnis nasci arundines calamique dicuntur, ex quorum radicibus expressum 
suauissimum sucum bibunt; unde et Varro ait (20): 

Indica non magna in arbore crescit arundo;
illius et lentis premitur radicibus humor,
dulcia cui nequeant suco contendere mella. 

[59] Sabucus mollis et peruia arbor. Rhamnus genus est rubi, quam uulgo senticem 
ursinam appellant, asperum nimis et spinosum. [60] Sentix dicta a situ, quod est 
terra inculta in qua sentices spinaeque nascuntur. Maiores autem nostri omnem 
arborem spinosam ueprem dicebant, quodui prendat. [61] Oleaster dictus quod sit 
foliis oliuae similibus sed latioribus, arbor inculta atque siluestris, amara 
atque infructuosa; cui insertus oliuae ramus uim mutat radicis et uertit eam in 
propriam qualitatem. Lacrima oleastri arboris duplex. Alia enim gummi simulat 
sine ullo qualitatis morsu, alia ammoniaci guttam ex destillatione collectam ac 
remordentem. [62] Oliua Graece ELAION dicitur, ex quo in Latinum tractum est ut 
oliua dicatur. Olea autem ipsa arbor est; fructus oliua; sucus oleum. Est autem 
arbor pacis insignis, cuius fructus diuersis nominibus appellatur. [63] Orchades 
oliuae Graeca etymologia a similitudine testiculorum uocatae, quos Graeci 
ORCHEIS uocant. [64] Radiolae pro eo quod oblongae sunt in modum radiorum. 
Paphiae a Papho insula dictae, unde prius adlatae sunt. [65] Lyciniae, eo quod 
optimum dent lumen; nam LUCHNISlumen est. Vnde et lignum nomen accepit, quia 
aptum est flammis et luminibus. [66] Pausia, quam corrupte rustici pusiam 
uocant, uiridi oleo et suaui apta. Et dicta pausia quod pauiatur, id est 
tundatur; unde et pauimentum. [67] Syria dicta pro eo quod de Syria est adlata, 
siue quia nigra est. Crustumia idem et uolemis dicta, eo quod uolam conpleat 
magnitudine, hoc est mediam manum; unde et inuolare dicimus. Quidam autem 
uolemum Gallica lingua bonum et magnum intellegunt. Colymbades appellatae � [68] 
Oleum autem ab olea nominatum: nam, ut diximus (62), olea est arbor, unde 
deriuatio fit oleum. Sed quod ex albis fuerit oliuis expressum uocatur Hispanum, 
a Graecis OMFAKION appellatum; quod autem ex fuluis et nondum maturis fuerit 
expressum, uiride appellatur; quod uero ex nimium maturis, commune dicitur. Ex 
his ad usum uitae primum est Hispanum, secundum uiride, tertium commune. [69] 
Amurca olei pars aquosa ab emergendo dicta, id est, quod ab oleo se mergat et 
faex sit eius. Hanc Graeci AMORGEN uocant ex Latina lingua trahentes uocabulum. 
[70] Gummi Graecum nomen est; hoc enim illi KOMMI dicunt. [71] Resinam Graeci 
RETINEN uocant; REIN enim Graece dicitur quidquid manat. Est enim lacrima sudore 
exhalata lignorum, ut cerasi, lentisci, balsami, uel reliquarum arborum siue 
uirgultarum quae sudare produntur; sicut et odorata orientis ligna, sicut gutta 
balsami ac ferularum uel sucinorum, cuius lacrima durescit in gemmam. Prima est 
resina terebinthina, omnium praestantior: adfertur autem ex Arabia Petraea atque 
Iudaea et Syria, Cypro et Africa, ex insulis quoque Cycladibus. Sucunda est 
lentiscina, quae mastix uocatur; haec ex Chio insula deportatur. Tertia pinalis, 
quarum alia PITUINE, alia PEUKINE, alia liquida, alia arida: et adferuntur ex 
Tyrrhena Colophonia. Vnde etiam nomen Colophonia resina sumpsit. [72] Pix 
Graecum nomen est, quam illi PISSAN uocant. Alii uolunt ex pino picem uocari. 
Haec a Graecis appellatur KLONIA: nos ramalem dicere possumus. Cuius probabilis 
splendens, lenis et munda. [73] Creandarum arborum naturaliter tria sunt genera: 
aut enim sua sponte nascuntur; aut ex seminibus fortuitu iacentibus surgunt; aut 
ex radicibus pullulant. Nam cetera usus inuenit fauente natura. [74] Omnia poma 
Latine feminini fere sunt generis, exceptis paucis, ut hic oleaster, hoc siler, 
ut Vergilius (Georg. 2,12): 

Molle siler. 

Item hoc buxum, licet et haec buxus dicatur. Nam superfluam quidam uolunt facere 
discretionem, ut haec buxus de arbore dicamus, buxum uero de ligno conposito. 

VIII. DE AROMATICIS ARBORIBVS. [1] Aromata sunt quaequae fragrantis odoris India 
uel Arabia mittit, siue aliae regiones. Nomen autem aromata traxisse uidentur, 
siue quod aris inposita diuinis inuocationibus apta uideantur, seu quod sese 
aeri inserere ac misceri probantur. Nam quid est odor nisi aer contactus? [2] 
Tus arbor Arabiae inmensa atque ramosa lenissimi corticis, ramis ad aceris 
qualitatem, amygdalae modo sucum aromaticum fundens album et masticatione ueluti 
in puluerem resolutum, et cum frangitur, intus pingue et igni adpositum facile 
ardescens. Et appellatur apud nos masculum, eo quod sit natura rotundum in modum 
testiculorum. Reliquum planum et pene scabrosum, minus optimum. Adulteratur 
autem admixta resina siue gummi, sed dinoscitur sua proprietate. Nam tus igni 
inpositum ardescit, resina fumescit, gummi uero liquescit calefactum. Tus autem 
a tundendo dictum. [3] Hoc et libanum uocatum a monte Arabiae, ubi Sabaei sunt. 
Nam mons eorum Libanos dicitur, ubi tura colliguntur. [4] Myrra arbor Arabiae 
altitudinis quinque cubitorum, similis spinae quam AKANTHON dicunt: cuius gutta 
uiridis atque amara; unde et nomen accepit myrra. Gutta eius sponte manans 
pretiosior est, elicita corticis uulnere uilior iudicatur. Sarmentis eius Arabes 
ignes fouent, quorum fumo satis noxio, nisi ad odorem storacis occurrant, 
plerumque insanabiles morbos contrahunt. Myrrha autem Trogodyte ab insula 
Arabiae dicta, ubi melior colligitur et purior. [5] Storax arbor Arabiae, 
similis mali Cydonii, cuius uirgulae inter Caniculae ortum cauernatim lacrimam 
fluunt. Distillatio eius in terram cadens munda non est, sed cum propriae 
corticis sc[r]obe seruatur. Illa autem, quae uirgis et calamis inhaeserit, munda 
est et albida, dehinc fulua fit solis causa. Et ipsa storax calamites, pinguis, 
resinosa, odoris iucundi, humecta et ueluti mellosum liquorem emittens. Storax 
autem dicta quod sit gutta arboris profluens et congelata. Nam Graeci stiriam 
guttam dicunt, Graece autem STURAKS, Latine storax dicitur. [6] Bdellium Indiae 
et Arabiae arbor, cuius lacrima melior Arabica. Est enim lucida, subalbida, 
leuis, pinguis, aequaliter cerea, et quae facile molliatur, neque ligno uel 
terrae commixta, amara, odoris boni. Nam ex India sordida est et nigra et maiore 
gleba. Adulteratur autem admixto gummi, qui non ita amarificat gustum. [7] 
Mastix arboris lentisci gutta est. Haec granomastix dicta, quia in modum 
granorum est. Melior autem in Chio insula gignitur, odoris boni, candoris cerae 
Punicae. Vnde et splendorem cutis pulchrificat. Adulteratur interdum resina uel 
ture. [8] Piperis arbor nascitur in India, in latere montis Caucasi, quod soli 
obuersum est, folia iuniperi similitudine. Cuius siluas serpentes custodiunt, 
sed incolae regionis illius, quum maturae fuerint, incendunt, et serpentes igni 
fugantur; et inde ex flamma nigrum piper efficitur. Nam natura piperis alba est, 
cuius quidem diuersus est fructus. Nam quod inmaturum est, piper longum uocatur, 
quod incorruptum ab igni, piper album; quod uero cute rugosa et horrida fuerit, 
ex calore ignis trahit et colorem et nomen. Piper si leue est, uetustum est; si 
graue, nouellum. Vitanda est autem mercatorum fraus; solent enim uetustissimo 
piperi humecto argenti spumam aut plumbum aspargere ut ponderosum fiat. [9] Aloa 
in India atque Arabia gignitur, arbor odoris suauissimi ac summi. Denique lignum 
ipsius uice thymiamatum altaribus adoletur; unde et nomen traxisse creditur. 
[10] Cinnamomum dictum quod cortex eius in modum cannae sit rotundus et 
gracilis. Gignitur autem in Indiae et Aethiopiae regionibus, frutice breui, 
duorum tantum cubitorum, colore subnigro uel cinereo, tenuissimarum uirgarum. 
Nam quod in crassitudinem extenditur, despectui est; quod uero gracilius 
prouenerit, eximium. Quod cum frangitur, uisibile spiramentum emittit ad 
imaginem nebulae seu pulueris. [11] Amomum uocatum quod ueluti odorem cinnamomi 
referat. Nascitur in Syria et Armenia, frutex botruosum semen reddens sibi 
conexum, flore albo ueluti uiolae, foliis similibus brioniae, odore etiam bono; 
somnos suauificat. [12] Casia nascitur in Arabia, uirga robusti corticis, et 
purpureis foliis ut piperis. Est autem uirtutis cinnamomi similis, sed potentia 
inferior; unde [et] pro cinnamomi uice duplex eius pondus in medicamentis 
admiscitur. [13] Calamus aromaticus a similitudine calami usualis uocatus. 
Gignitur in India multis nodis geniculatus, fuluus, fragrans spiritus suauitate. 
Qui cum frangitur, inmultas fit partes scissilis, simulans gustu casiam cum leui 
acrimonia remordenti. [14] Balsami arbor in Iudaea intra terminos tantum uiginti 
iugerum erat. Posteaquam eandem regionem Romani potiti sunt, etiam latissimis 
collibus propagata est, stirpe similis uitis, foliis similis rutae, sed 
albidioribus semperque manentibus. Arbor autem balsamum, lignum eius 
xylobalsamum dicitur, fructus siue semen carpobalsamum, sucus opobalsamum. Quod 
ideo cum adiectione significatur, eo quod percussus ferreis ungulis cortex ligni 
per cauernas eximii odoris guttam distillat; cauerna enim Graeco sermone OPE 
dicitur. Cuius guttam adulterant admixto Cyprino oleo uel melle. Sed sincerus 
probatur a melle si cum lacte coagulauerit, ab oleo, si instillatus aquae aut 
admixtus facile fuerit resolutus, praeterea et si laneae uestes ex ipso pollutae 
non maculantur. Adulteratus quidem neque cum lacte coagulat et ut oleum in aqua 
supernatat et uestem maculat. Balsama autem si pura fuerint, tantam uim habent 
ut, si sol excanduerit, sustineri in manu non possint. 

IX. DE HERBIS AROMATICIS SIVE COMMVNIBVS. [1] Extant etquarundam herbarum 
nomina, quae ex aliqua sui causa resonant, habentes nominum explanationem. Non 
tamen omnium herbarum etymologiam inuenies. Nam pro locis mutantur etiam nomina. 
[2] Folium dictum quod sine ulla radice innatans in Indiae litoribus colligatur. 
Quod lino perforatum siccant Indi atque reponunt. Fertur autem Paradisi esse 
herba gustu nardum referens. [3] Nardus herba est spicosa, unde et a Graecis 
NARDOSTACHUS appellata; quarum alia Indica, alia Syriaca uocatur; non quod in 
Syria nascatur, sed quod mons, in quo inuenitur, alio latere Indiam spectat, 
alio Syriam. Est autem Indicum multiforme, sed melius Syriacum, leue, fuluum, 
comosum, spica paruum, odorissimum, cyperum similans. Quod si multum in ore 
tardauerit, linguam siccat, Nardum Celticum a regione Galliae nomen traxit; 
nascitur enim saepius in Liguriae Alpibus et in Syria, frutice paruo, radicibus 
in manipulo collectis ligamentis. Flos eius tantum propter odorem bonus: thyrsi 
eius atque radiculae utiles probantur usibus nostris. [4] Costum radix herbae 
est nascentis in India, Arabia et Syria: sed melius Arabicum. Est enim album et 
leue, suaue, iucundi odoris, Indicum colore atro et leue, ut ferula, Syriacum 
uero pondere graue, colore buxeo, odore acri, summum tamen album, leue, aridum, 
gustu incendens. [5] Crocum dictum ab oppido Ciliciae qui uocatur Corycium, 
quamquam et alibi nascatur, sed non tantum uel tale quale in Cilicia: unde et a 
potiori parte nomen accepit. Nam multae res nomina sumpserunt a locis, ubi plus 
prouenit et melius aliquid. Optimum autem est quod fuerit recens, odoris boni, 
albedine parua, porrectae longitudinis, integrum et neque in fragmenta 
comminutum, inspiratione bona, et cum carpitur manus inficiens et leuiter acre. 
Quod si eiusmodi non fuerit, aut uetustum aut infusum agnoscitur. Adulteratur 
autem admixto crocomagmate: augendi quoque ponderis causa spuma argenti contrita 
adicitur. Ea proditur si puluerulentum reperitur atque decoctum ab odore proprio 
fuerit lapsum. [6] Crocomagma expressis aromatibus crocini unguenti atque 
informato sedimine in panusculos fit; et ideo sic appellatum. [7] Asarum 
nascitur in umbrosis montibus, floribus casiae similibus; inter quae flos iuxta 
radicem purpureus, in quo semen continetur uuarum simile, radicibus pluribus 
atque tenuissimis et bene redolentibus, et est uirtute similis nardo. Phu 
nascitur in Ponto, foliis oleastro similibus. [8] Cyperum a Graecis uocatum quod 
habeat uirtutem feruentem. Radix est iunci trianguli, foliis porri similibus, 
radicibus nigris siue contiguis in similitudinem oliuarum, odorissimis atque 
acerrimis. Nascitur in paludibus atque uacuis locis. Traditur etiam alia species 
cyperi, quae in India nascitur et appellatur lingua eorum zinziber. [9] Iris 
Illyrica a similitudine Iris caelestis nomen accepit. Vnde et a Latinis arcumen 
dicitur quod flos eius coloris uarietate eundem arcum caelestem imitetur. 
Illyrica autem dicitur quia in Illyrico plurima et olentissima est. Species eius 
foliis gladioli similis, radice aromatica, odoris boni. [10] Acorum foliis 
iridis similibus; radicibus acerrimi odoris, sed iucundi; propter quod et 
aromatica est. [11] Meu. Cardamomum. Squinum melius [est] quod in Euphrate 
nascitur quam quod in Arabia, fuluum, multiflorum, purpureum, tenue, odoris 
rosei cum manu confricatur, gustu multum incendit linguam atque mordet. Huius 
flos SCHOINOU ANTHOS dicitur; ANTHOS enim Graece flos nuncupatur. [12] Thymum 
appellatum quod flos eius odorem refert. De quo Vergilius (Georg. 4,169): 

Redolentque thymo fragrantia mella. 

[13] Epithymum Graecum nomen, quod Latine dicitur flos thymi; nam flos Graece 
THUMON uocatur: est autem flos thymbrae similis. [14] Sampsuchus, quem Latini 
amaracum uocant. Cuius nominis usum Vergilius etiam ad Venerem referens ait 
(Aen. 1,693): 

Vbi mollis amaracus illum
floribus aspirans amplectitur umbra. 

Apta est autem haec herba unguentis: unde et nomen traxit amaracus a puero 
cuiusdam regis, qui casu lapsus, dum ferret unguenta, nouum et gratissimum ex 
confusione odorem creauit. [15] Hyacinthus herba est habens florem purpureum. 
Traxit autem nomen a puero quodam nobili qui in saltibus inter purpureos flores 
repertus est interfectus; deditque nomen herbae puerilis funeris casus. Est 
autem radice et flore bulbi similis, pueros a pubertate retinens. [16] Narcissus 
herba fabulose inpositum nomen habet a quodam puero cuius membra in hunc florem 
transierunt, qui et nomen Narcissi in appellatione custodit et decus 
pulchritudinis in candore retinet foliorum. [17] Rosa ab specie floris 
nuncupata, quod rutilanti colore rubeat. [18] Lilia lactei floris herba, unde et 
nuncupatur, quasi liclia; cuius dum candor sit in foliis, auri tamen species 
intus effulgit. [19] Viola propter uim odoris nomen accepit. Huius genera sunt 
tria: purpureum, album, melinum. [20] Acanthus herba Aegyptia semper frondens, 
spinis plena, flexibili uirgulto; [21] in cuius imitatione arte uestis ornatur, 
quae acanthina dicitur; et acanthis dicta. [22] Hedera dicta quod arboribus 
reptando adhaereat. De qua Vergilius (Ecl. 8,13): 

Inter uictrices hederam tibi serpere lauros. 

Alii hederam aiunt uocatam quod haedis supra lactis abundantiam in escam a 
ueteribus praebebatur. [23] Hederae frigidae terrae indices sunt FUSIKOS. Nam 
antipharmacum ebrietatis est si qui potus hedera coronetur. [24] Elleborum 
memorant in Graecia circa Elleborum quendam fluuium plurimum gigni, atque inde a 
Graecis appellari. Hunc Romani alio nomine ueratrum dicunt pro eo quod sumptum 
motam mentem in sanitatem reducit. Duo sunt autem genera: album et nigrum. [25] 
Acone portus est Bithyniae qui prouentu malorum graminum usque adeo celebris est 
ut noxias herbas aconita illinc nominemus. Nam toxica uenena eo dicta quod ex 
arboribus taxeis exprimitur, maxime apud Cantabriam. [26] Euphorbium dictum quod 
eius sucus oculorum acuat uisum. Cuius uis tanta est ut duris carnibus 
superadiecta citius coqui conpellat. Nascitur in multis locis, sed plurima in 
Mauretania. [27] Laser herba nascitur in monte Oscobagi, ubi et Ganges fluuius 
oritur; cuius sucus dictus primum lacsir, quoniam manut in modum lactis, deinde 
usu deriuante laser nominatum est. Hoc et a quibusdam opium Cyrenaicum 
appellatur, quoniam et apud Cyrenas nascitur. [28] Aloe herba amarissimi sucus. 
Panaces herba fragrantis odoris; thyrso ferulae similis, ex quo profluit sucus, 
qui dicitur opoponax, croceus et pinguis, odore grauis et amarissimus. [29] 
Galbanum. Dicta mons Cretae, ex quo dictamnum herba nomen accepit, propter quam 
apud Vergilium (Aen. 4,73) cerua uulnerata saltus peragrat Dictaeos. Tantae enim 
potentiae est ut ferrum a corpore expellat, sagittas excutiat; unde et eius 
pabulo ferae percussae sagittas a corpore inhaerentes eiciunt. Hanc quidam 
Latinorum puleium Martis dicunt, propter belli tela excutienda. [30] Mandragora 
dicta quod habeat mala suaueolentia, in magnitudinem mali Matiani: unde et eam 
Latini malum terrae uocant. Hanc poetae ANTHROPOMORFON appellant, quod habeat 
radicem formam hominis similantem. Cuius cortex uino mista ad bibendum datur, 
quorum corpus propter curam secandum est, ut soporati dolorem non sentiant. 
Huius species duae: femina, foliis lactucae similibus, mala generans in 
similitudinem prunarum; masculus uero foliis betae similibus. [31] Papauer herba 
somnifera; de qua Vergilius (Georg. 1,78): 

Lethaeo perfusa papauera somno: 

soporem enim languentibus facit. Eius alia est usualis, alia agrestis, ex qua 
fluit sucus quem opion appellant. [32] Colocynthis cucurbita agrestis et 
uehementer amara, quae similiter ut cucurbita per terram flagella tendit. Dicta 
autem colocynthis quod sit fructu rotundo atque foliis ut cucumis usualis. [33] 
Centauream Graeci uocant quoniam a Chirone Centauro fertur reperta. Eadem et 
LIMNESIOS, quia locis humectis nascitur. Eadem et fel terrae propter 
amaritudinem. [34] Glycyriza Graece ex eo dicta quod dulcem radicem habeat; 
GLUKU enim Graece dulce dicunt. Eadem ADIPSOS, quia sitientibus sitim sedat. 
[35] Dracontea uocata, quod hasta eius uaria sit in modum colubri, 
similitudinemque draconis imitetur, uel quod eam herbam uipera timeat. [36] 
Chelidonia ideo dicitur uel quod aduentu hirundinum uidetur erumpere, uel quod 
pullis hirundinum si oculi auferantur, matres eorum illis ex hac herba mederi 
dicantur. [37] Heliotropium nomen accepit primo quod aestiuo solstitio floreat, 
uel quod solis motibus folia circumacta conuertat. Vnde et a Latinis solsequia 
nuncupatur. Nam et sole oriente flores suos aperit, idem se reclaudit cum sol 
occubuerit. Ipsa est quam Latini intubum siluaticum uocant. Haec et uerrucaria, 
[eo] quod extinguat uerrucas ex aqua pota, uel in cataplasmate posita abstergat. 
[38] Pentaphyllon a numero foliorum dicta; unde et eam Latini quinquefolium 
uocant; herba adeo munda ut purificationi et templis adhiberi a gentibus solita 
esset. [39] Hyssopum herba purgandis pulmonibus apta. Vnde et in Veteri 
Testamento per hyssopi fasciculos aspergebantur agni sanguine, qui mundari 
uolebat. Nascitur in petris haerens saxo radicibus. [40] Reubarbarum siue 
reuponticum, illud quod trans Danubium in solo barbarico, istud quod circa 
Pontum colligitur, nominatum. Reu autem dictum quod sit radix, quasi radix 
barbara, quasi radix Pontica. [41] Hyoscyamos a Graecis dicta, a Latinis herba 
calicularis, quod caliculi eius in figuram cantarorum nascantur, ut est mali 
Punici, quorum ora serrata sunt, habentes intrinsecus semina papaueris similia. 
Haec herba et insana uocatur, quia usus eius periculosus est: denique si bibatur 
uel edatur, insaniam facit uel somni imaginem turbidam. Hanc uulgus milimindrum 
dicit, propter quod alienationem mentis inducit. [42] Saxifraga uocata quod 
semen eius petras in uesica frangat atque conminuat. Gentiana nomen sumpsit, ut 
medici memorant, ab inuentore, radicibus aristolochiae similibus. Nascitur sub 
Alpibus atque Galatia Asiae. Satureia calida et prope ignita. Vnde illi [et] 
nomen inditum credunt, quod pronos facit inVenerem. [43] Satyrion dicta a 
Satyris propter incendium libidinis, quam uulgus stincum uocant; Venerem enim 
suscitat. Idem et orchis, quod radix eius in modum testiculorum sit, quos Graeci 
ORCHEIS uocant. Idem et leporina, propter quod caulem mollem emittat. [44] 
Vrtica ex eo uocata quod tactus eius corpus adurat. Est enim igneae omnino 
naturae et tactu perurit, unde et pruriginem facit. [45] Artemisia herba Dianae 
a gentibus consecrata est, unde et nuncupata; Graece enim Diana ARTEMIS dicitur. 
[46] Chamaemelos Graece dicta quod mali Matiani odorem habeat sitque breuis 
terraeque uicina. [47] Chamaedrys a Graecis appellata quod sit breuis et per 
terram strata et minuta foliis paruissimis. [48] Paeon quidam medicus fuit, a 
quo Paeonia herba perhibetur inuenta, ut Homerus dicit. Hanc quidam glycysiden 
uocant, quod dulcis saporis sit, uel pentorobinam a numero granorum; uel, ut 
alii, dactylos a digitorum similitudine. Nascitur in siluis. [49] Buglossos a 
Graecis dicta eo quod folia asperrima ad modum linguae bouis habeat. Quae mirum 
in modum ob sapientiam nutriendam uino infundenda a ueteribus memoratur. 
Conuiuii quoque hilaritatem praebere fertur: pro olere etiam sumitur. [50] 
Arnoglossos, id est agni lingua, quae a Romanis plantago dicitur, quod planta 
eius cito adhaereat terrae. Hanc multi pro olere uescuntur. [51] Herpyllos, quae 
apud nos serpillus uocatur, pro eo quod radices ipsius longe serpant. Eadem et 
matris animula, propter quod menstrua moueat. [52] Aristolochia dicitur quod 
mulieribus fetis optima sit. Nam supersessa post partum matricem beneficio 
uaporis expurgat. Huius herbae genera sunt duo; quarum una aristolochia rotunda 
dicitur, propter quod rotundam radicem habeat; altera aristolochia longa, quia 
radicem longam habet cum ramis et foliis longioribus; quam etiam et dactylitin 
uocant, quod sit radice robore digitali et longa. [53] Erigeron a Graecis 
dicitur, quod uere primo senescat: unde et eam Latini senicionem uocant. 
Nascitur per macerias. [54] Psyllios dicta quod semen simile pulicis habeat: 
unde et eam Latini herbam pulicarem uocant. [55] Hierobotane ideo a Graecis hoc 
nomen accepit quod remediis ac ligamentis hominum et purificationibus sacerdotum 
a gentibus apta probaretur. Vnde et eam pontifices sagmen appellabant, quasi 
sancimen; haec et uerbena, quia pura. [56] Paliurus, herba asperrima et spinosa. 
Struthios, quam quidam herbam lanariam uocant, eo quod plerique lanam ex ea 
lauent. Nascitur [in] locis cultis. [Splenos dicta quod splenem auferat.] [57] 
Cimicia, propter similitudinem cimicis dicta: unde et eam Greci KORION 
uocauerunt. Nascitur in locis asperis atque cultis. [58] Marrubium, quem Graeci 
PRASION dicunt, uocatum propter amaritudinem. Nascitur in campis. [59] Puleium 
[apud Indos pipere pretiosius est]. [60] Absinthium Graecum nomen. Cuius 
probabilius est quod in Ponti regione nascitur; unde et absinthium Ponticum 
nominatur. [61] Symphytos Graece dictus eo quod tantam in radice uirtutem habeat 
ut frusta carnis adsparsa in caccabo coagulet. [62] Polypodion herba cuius radix 
hirta atque crinita, ut est polypus; ex quo deriuatum est ut polypodion 
diceretur. Nascitur in teneris petrarum terris, siue quercis uicinis. [63] 
Polios a Graecis; a Latinis omnimorbia, quod multis morbis subueniat. Nascitur 
in montibus et duris locis. [64] Scammonia, quam Latini acridium uocant, herba 
suci plena, quod colligitur sub cauata radice: denique terram rotunda cauitate 
fodiunt, tum suppositis aut cochleis aut nucis foliis excipitur sucus atque 
siccatus aufertur. Venit autem saepius probabilius ex Mysia Asiae: huic 
contraria atque falsa ex Syria uel Iudaea. [65] Daucos, foliis feniculi similis 
thyrso bipalmis. Citocacia uocata quod uentrem cito depurgat; quam uulgus 
corrupte citocociam uocant. [66] Lappa dicta quod habeat caulem ingentem per 
terram dispositam. [67] Haec herba a Graecis FILANTHROPOS uocatur, quod uestibus 
hominum inhaereat ob asperitatem sui. Nascitur iuxta muros. Capillum Veneris 
uocatum siue quod elapsos post alopeciam capillos recreat, uel quod capillorum 
fluores coercet, uel quod sit uirgulis nigris lenibus cum splendore quasi 
capilli. Nascitur in aquosis locis. [68] Rubia dicta quod radix eius sit rubra, 
unde et colorare lanas perhibetur. [69] Anchusa, cuius radix contrita digitos 
inficit: est enim colore sanguineo, unde etiam pictoribus ad purpuram 
efficiendam usui est. [70] Chamaeleon, quae Latine uiscarago uocatur eo quod 
uiscum gignat; in quo haerent aues, quae propria uoluntate descendunt ad escam. 
[71] Cicuta, propter quod in thyrso geniculato nodos habeat occultos, ut canna; 
sicut dicitur fossa caeca, quae occulta est. Haec potui data interficit: hanc in 
carcere Socrates bibit et expirauit. Persius (4,2): 

Dicere, sorbitio tollit quem dira cicutae. 

Haec dum hominibus uenenum sit, capellas efficit pingues. [72] Trifolion, quam 
Graeci TRIFULLON uocant, quod sit foliis trinis per singulas adunationes. [73] 
Phlomos, quam Latini herbam lucernarem uocant, ab eo quod ad lychnia facit. 
Eadem et lucubros, quod lucem praebeat umbris. [74] Pyrethron Graece dicta quod 
habeat radicem incendiosam atque coaceruantem. [75] Althaea malua agrestis, siue 
maluauiscus; sed althaea, quod in altum surgit, uiscus, quia glutinosa est. [76] 
Origanum, quod Latine colena interpretatur, propter quod infusum coloret uinum. 
[77] Titimallum uocabulum sumpsit, quod comam foliorum ad radium solis 
circumacta conuertat. Nam Graeci solem TITANA uocant, MALLON comam; ex quo 
confectum est ut titimallum diceretur. Huius species septem diuersis in locis 
nascentes. [78] Strychnos, quae Latine herba salutaris uocatur, propter quod 
dolorum capitis et stomachi incendium mitigat. Idem et uua lupina, propter semen 
eius uuae simile. [79] Polygonos, quam Latini herbam sanguinariam uocant, quod 
missa in naribus sanguinem moueat. [80] Ambrosia, quam Latini apium siluaticum 
uocant. De qua Vergilius (Aen. 1,403): 

Ambrosiaeque comae diuinum uertice odorem spirauere. 

Apiago, quod flores eius apes maxime appetunt. [81] Portulaca Rosmarinum, quam 
Latini ab effectu herbam salutarem uocant: folia fenuculi similia atque aspera 
et rotatim terrae prostrata. [82] Colocasia [nomen herbae]. Menta agrestis, quam 
Graeci KALAMINTHEN, nostri uulgo nepetam uocauerunt, maioris uirtutis et 
uehemens in calore. [83] Genicularis herba substernitur ob scorpionum uim 
repellendam. Gladiolus, quod sit foliis gladii similibus, thyrso cubitali, 
floribus purpureis. [84] Verbascum. Agaricum, radix uitis albae. Calamites. 
Lappa [genus herbae]. Lappago. Lapella. Beneola. Orcibeta. [Satyrion.] 
Myrobalanum. Asphodelus, quam Latini a colore albucium uocant. [85] Scilla, quod 
nocens sit; de qua superstitio gentilium dicit quod, si integra ad limen 
suspendatur, omnia mala fugat. [86] Chamaepitys a Graecis dicta quod terrae 
adhaereat et odorem pini habeat. Hanc Latini cucurbitularem uocant, quod ex 
parte odorem cucurbitae referat. Staphysagria nascitur [in] locis amoenis. [87] 
Asplenos dicta quod splenem auferat; siue scolopendrios, eo quod folia ipsius 
scolopendro animali sint similia. Nascitur in humidis petris. [88] Voluus 
appellatus quod sit radix eius uolubilis et rotunda. Stoechas in insulis 
Stoechadibus nascitur; unde et nuncupatur. [89] Cyclaminos Graece dicta a quodam 
qui Cyclos uocatus est, qui primus uirtutes huius herbae inuenit; siue quod 
habeat radicem rotundam: Graeci enim KUKLON rotundum uocant. Cuius radix aut 
sucus, si uino fuerit admixtus, ebrios facit. Nascitur in locis siluosis et 
agris. [90] AMPELOS LEUKE, siue bryonia, quam Latini uitem albam uocant, uel a 
qualitate coloris uel quod eius radix contrita et corpori infricata teneriorem 
et candidiorem cutem reddat. Nam et sucus bacarum eius lac uberibus siccis 
reddit. [91] AMPELOS MELAINA, id est uitis nigra, eademque labrusca: folia 
hederae similia; in omnibus maior quam uitis alba: bacas similiter habens, quae 
in maturitate nigrescunt, unde et uocabulum sumpsit. [92] Viticella herba a 
Latinis appellata quod sicut uitis quidquid proximum habuerit, adprehendat 
corymbis, quos anulos appellamus. [93] Bupthalmos florem habet croceum, oculo 
similem; unde et a Graecis nomen accepit. Est autem caule molle, foliis 
coriandri similibus. Nascitur iuxta muros ciuitatum. [94] Phlomos, quam Latini 
uerbascum uocant; quarum altera est masculus, albidioribus foliis atque 
angustioribus, altera femina, foliis latioribus atque nigris. [95] Ferula uocata 
a medulla: nam illam Varro tradit esse ferulae medullam, quam ASFODELON Graeci 
uocant. Nonnulli a feriendo ferulam dicunt. Ad hanc enim pueri et puellae 
uapulare solent: huius sucus galbanum est. [96] Papyrum dictum quod igni et 
cereis est aptum; PUR enim Graeci ignem dicunt. Iuncus [eo quod iunctis 
radicibus haereat]. [97] Scirpus, quo segetes teguntur, sine nodo; de qua Ennius 
(Sat. 70): 

Quaerunt in scirpo, quod soliti dicere, nodum. 

Et in prouerbio: 'Qui inimicus est, etiam in scirpo nodum quaerit.' [98] Fucus 
genus herbae est de qua tinguitur uestis, dicta quia mentitur alienum colorem. 
Vnde et Vergilius (Ecl. 4,42): 

Discet mentiri lana colores. 

[99] Alga nascitur in aquis, segetis similis. Ita denique nomen sumpsit ab 
algore aquae; uel quod alliget pedes, quia crassa est, foliis aquam ex parte 
superantibus. [100] Vlua et typhus herbae [quae] circa fontes et paludes 
stagnisque nascuntur. Ex quibus ulua, id est alga mollis et quodammodo fungus, 
dicta ab uligine. [101] Typhus uero, quae se ab aqua inflat. Vnde etiam 
ambitiosorum et sibi placentum hominum tumor typhus dicitur. [102] Carex herba 
acuta et durissima, sparto similis. De qua Vergilius (Georg. 3,231): 

Et carice pastus acuta. 

[103] Spartus frutex uirgosus sine foliis, ab asperitate uocatus. Volumina enim 
funium, quae ex eo fiunt, aspera sunt. [104] Gramen a situ potius dictum, quod 
plurimis agrorum sit: unde et eum Graeci AGROSTIN uocauerunt. Licet omnis herba 
gramen uocetur, ab eo quod germinetur; sicut robur omnis ligni cutis et species, 
ab eo quod sit firmissima. [105] Filix a singularitate folii dicta. Denique ex 
una uirgula altitudine cubitali una scissa folia gignitur, res inplicata uelut 
pinna. Auena. Lolium. [106] Zizania, quam poetae semper infelix lolium dicunt, 
quod sit inutile et infecundum. [107] Faenum dictum quod eo flamma nutritur; FOS 
enim flamma est. Manipulum dicimus fascem faeni: et dictum manipulum quod manum 
inpleat. 

X. DE OLERIBVS. [1] Hortus nominatus quod semper ibi aliquid oriatur. Nam cum 
alia terra semel in anno aliquid creet, hortus numquam sine fructu est. [2] Olus 
ab alendo dictum, eo quod primum homines oleribus alerentur, antequam fruges et 
carnes ederent. Tantum enim pomis arborum et oleribus alebantur, sicut animalia 
herbis. [3] Caulis est generaliter herbarum uel olerum medius frutex; qui uulgo 
thyrsus dicitur, quod a terra sursum conscendat; ex quo deriuatum est ut 
specialiter quoddam genus olerum caulis diceretur, quia thyrsus ipsius amplius 
ceteris oleribus coalescit, id est crescit. Est autem generale nomen; omnis enim 
frutex caulis [dicitur]. [4] Cyma dicitur quasi coma: est enim summitas olerum 
uel arborum, in qua uegens uirtus naturalis est. [5] Malua ex parte Graeco 
uocabulo appellatur APO TOUMALASSEIN, eo quod molliendi aluum soluendique 
naturam habeat. Cuius sucus, si quis se oleo mixto perunxerit, ab apibus negatur 
feriri. Folia eius ex oleo trita et inposita scorpionibus creduntur afferre 
torporem. [6] Pastinaca uocata quod eius radix praecipuus pastus sit hominis: 
est enim odoratu iucunda, cibo delectabilis. [7] Rapa dicta a rapiendo, id est 
conprehendendo. Est autem radice amplior napo, sapore dulcior, et folia tenui. 
[8] Napus a similitudine rapae uocatus, nisi quod foliis latior et radicis gustu 
subacrior est. Nominis autem adfinitas in utrisque inde pene communis, quia 
utrumque semen in alterum uicissim mutatur. Nam rapa in alio solo, ut Aemilianus 
ait (8,2), per biennium mutatur in napum; alio uero napus transit in rapam. [9] 
Napocaulis ex duobus oleribus conpositum nomen habet, quia dum sit sapore napo 
similis, non in radice, sed in thyrso conscendit, ut caulis. Sinapis appellatur, 
quod foliis sit similis napis. [10] Raphanum Graeci, nos radicem uocamus eo quod 
totus deorsum nititur, dum reliqua olera in summa magis prosiliant: cuius semine 
macerato quisquis suas manus infecerit, serpentes inpune tractabit. Siquidem ex 
ipsius radice etiam ebur albescat. In cibo quoque uenenis obsistit. Nam contra 
uenena radices, nuces, lupini, citrum, apium prosunt; sed contra futurum, non 
contra acceptum uenenum. Vnde et apud ueteres ante alias epulas haec solebant 
mensis adponere. [11] Lactuca dicta est quod abundantia lactis exuberet, seu 
quia lacte nutrientes feminas inplet. Haec et in uiris Veneris usum coercet. 
Lactuca agrestis est quam serraliam nominamus, quod dorsum eius in modum serrae 
est. [12] Intubus Graecum nomen est: et intubus, quod sit intus tobus. Cepa 
uocatur, quia non aliud est nisi tantum caput. [13] Ascalonia nuncupata ex una 
urbium Palaestinae quae Ascalon dicitur, unde prius aduecta est. [14] Alium 
dictum quod oleat. Vlpicum appellatum quod alii odorem habeat. Phaselos uocari 
aiunt a Phaselo insula Graeciae, ubi non procul mons Olympus est. [15] Porrum, 
cuius duo genera, capitatus et sectilis; sectilis paruus, capitatus maior. Beta 
apud nos oleris genus; apud Graecos littera. Blitum genus oleris, saporis 
euanidi, quasi uilis beta. [16] Cucumeres, quod sint interdum amari; qui dulces 
nasci perhibentur, si lacte mellito eorum semen infundatur. Cucurbita. Apoperes. 
Sane pepo, melipepo, ocimum Graeca nomina sunt, et origo eorum Latinis incerta. 
Olus molle. Atriplex. Brassica. Olisatrum. [17] Nasturcium sapor appellauit, 
quod acrimonia sui nasum torqueat. [18] Fungi, quod aridi ignem acceptum 
concipiant; FOSenim ignis est; unde et esca uulgo dicitur, quod sit fomes ignis 
et nutrimentum. Alii dicunt fungos uocatos quod sint ex eorum genere quidam 
interemptorii; unde et defuncti. [19] Tuberum tumor terrae prodit; eaque causa 
nomen illi dedit. Volui appellati quod sint uolubiles et rotundi. Asparagus, 
quod spinosa et aspera sit frutex eius, ex qua gignitur. [20] Capparis a Graecis 
nomen sumpsisse uidetur, quod habeat in summitatibus rotunda seminum capitula. 
Armoracia, hoc est lapsana. Lapistrus. Lapathia: haec in cibo sumpta stomachum 
confortat, Venerem reprimit. Carduus. [21] Eruca, quasi uruca, quod ignitae sit 
uirtutis et in cibo saepe sumpta Veneris incendium moueat. Huius species duae, 
quarum altera usualis, altera agrestis, acrioris uirtutis; utraque tamen Veneris 
commouent usum. 

XI. DE ODORATIS OLERIBVS. [1] Apium dictum quod eo apex, id est caput, 
antiquorum triumphantium coronabatur. Hercules autem hanc herbam primus capiti 
circumtulit: nam nunc populum capite praeferebat, nunc oleastrum, nunc apium. 
Cuius radices efficaciter pugnant contra insidias uenenorum. Eius generis sunt 
petroselinon, hipposelinon et oleoselinon. [2] Petroselinon uocatum quod sit 
similis apio et nascatur in petris montibusque praeruptis. Quod nos petrapium 
dicere possumus; SELINON enim Graece apium dicitur. Sed est summum ac probabile 
Macedonicum, gustu suaue et odore aromatico. [3] Hipposelinon dictum quod sit 
durum et austerum. Oleoselinon, quod mollius folio et caule tenerum. [4] 
Feniculum Latini uocant quod eius thyrsi seu radicis sucus acuat uisum: cuius 
uirtus traditur ut serpentes annuam senectutem eius gustu deponant. Hoc olus 
Graeci MARATHRON uocant. [5] Ligusticum a regione nomen accepit. Nascitur enim 
plurimum in Liguria, odore aromatico et gustu acri. [6] ANESON Graeci dicunt 
siue, ut Latini, anesum, herba omnibus cognita, acerrime feruens, mictualis. 
Anethum. Cyminum. [7] Coriandrum ex Graeco nomine sumptum, quod illi KORION 
uocant. Cuius semen in dulce uino datum proniores reddit in Venerem; si supra 
modum dederis, amentiam nutrit. Canos etiam ex coriandro infici traditum est. 
Abrotanum. Caerefolium. [8] Ruta dicta quod sit feruentissima. Cuius altera 
agrestis atque uirtute acrior; sed utraque feruentissimae conprobantur. Hanc 
uenenis repugnare mustelae docent, quae dum cum serpente dimicauerint, cibo eius 
armantur. Saluia. [9] Inula, quam rustici alam uocant, radice aromatica, odoris 
summi cum leui acrimonia. Menta; huius genera sex. 

LIBER XVIII.

DE BELLO ET LVDIS.
I. DE BELLIS. [1] Primus bella intulit Ninus Assyriorum rex. Ipse enim finibus 
suis nequaquam contentus, humanae societatis foedus inrumpens exercitus ducere, 
aliena uastare, liberos populos aut trucidare aut subicere coepit, uniuersamque 
Asiam usque ad Libyae fines noua seruitute perdomuit. Hinc iam studuit orbis in 
mutuo sanguine alterna crassare caede. [2] Quattuor autem sunt genera bellorum: 
id est iustum, iniustum ciuile, et plus quam ciuile. Iustum bellum est quod ex 
praedicto geritur de rebus repetitis aut propulsandorum hostium causa. Iniustum 
bellum est quod de furore, non de legitima ratione initur. De quo in Republica 
Cicero dicit (3,35): 'Illa iniusta bella sunt quae sunt sine causa suscepta. [3] 
Nam extra ulciscendi aut propulsandorum hostium causa bellum geri iustum nullum 
potest.' Et hoc idem Tullius paruis interiectis subdidit: 'Nullum bellum iustum 
habetur nisi denuntiatum, nisi dictum, nisi de repetitis rebus.' Ciuile bellum 
est inter ciues orta seditio et concitati tumultus, sicut inter Syllam et 
Marium, qui bellum ciuile inuicem in una gente gesserunt. [4] Plus quam ciuile 
bellum est ubi non solum ciues certant, sed et cognati; quale actum est inter 
Caesarem et Pompeium, quando gener et socer inuicem dimicauerunt. Siquidem in 
hac pugna frater cum fratre dimicauit, et pater aduersus filium arma portauit. 
Lucanus (2,151): 
In fratrum ceciderunt praemia fratres. 
Item (2,150): 
Cui ceruix caesa parentis
cederet. 
[5] Bella itaque dicuntur interna, externa, seruilia, socialia, piratica. Nam 
piratica bella sunt sparsa latronum per maria mioparonibus leuibus et fugacibus, 
non solum nauibus commeatus, sed etiam insulas prouinciasque uastantibus. Quos 
primum Gnaeus Pompeius post multam uastationem, quam terra marique diu egerant, 
mira celeritate conpressit ac superauit. [6] Sicut autem bellum uocatur quod 
contra hostes agitur, ita tumultus quod ciuili seditione concitatur. Nam seditio 
est dissensio ciuium, dicta quod seorsum alii ad alios eant. Alii aestimant 
dissensionem animorum seditionem uocari, quam Graeci DIASTATIN uocant. [7] Quo 
autem differat utrumque Cicero docet (Phil. 8,3): 'Potest enim,' inquit, 'esse 
bellum ut tumultus non sit. Tumultus autem esse sine bello non potest. Quid est 
enim aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur?' Vnde etiam 
dictus tumultus, quasi timor multus. 'Grauius autem esse tumultum quam bellum; 
nam in bello uacationes ualent, in tumultu non ualent.' [8] Differt autem 
bellum, pugna et proelium. Nam bellum uniuersum dicitur, ut Punicum. Huius 
partes sunt pugnae, ut Cannensis, Thermensis. Rursus in una pugna multa sunt 
proelia. Aliud enim in cornibus, aliud in media, aliud in extrema acie geritur. 
Bellum igitur est totum, pugna unius diei, proelium pars pugnae est. [9] Bellum 
antea duellum uocatum eo quod duae sint partes dimicantium, uel quod alterum 
faciat uictorem, alterum uictum. Postea mutata et detracta littera dictum [est] 
bellum. Alii per antiphrasin putant dictum (eo quod sit horridum; unde illud 
(Virg. Aen. 6,86): 
Bella, horrida bella),
cum bellum contra sit pessimum. 
[10] Prelia dicuntur ab inpremendo, hostis hostem. Vnde et prela ligna quibus 
uua premitur. Pugna uocata eo quod initio usus fuisset in bello pugnis 
contendere, uel quia primo bellum pugnis incipiebant. Vnde et pugna etiam duorum 
est aliquando et sine ferro. [11] Quattuor [autem] in bello aguntur: pugna, 
fuga, uictoria, pax. Pacis uocabulum uidetur a pacto sumptum. Posterius autem 
pax accipitur, foedus primum initur. Foedus est pax quae fit inter dimicantes, 
uel a fide, uel a fetialibus, id est sacerdotibus, dictum. Per ipsos enim 
fiebant foedera, sicut per saeculares bella. Alii foedera dicta putant a porca 
foede et crudeliter occisa, cuius mors optabatur ei qui a pace resilisset. 
Vergilius (Aen. 8,641): 
Et caesa iungebant foedera porca.
Foederis partes indutiae: et dictae indutiae quasi in dies otia. 
II. DE TRIVMPHIS. [1] Omne regnum saeculi huius bellis quaeritur, uictoriis 
propagatur. Victoria dicta quod ui, id est uirtute, adipiscatur. Hoc est enim 
ius gentium, uim ui expellere. Nam turpis est dolo quaesita uictoria. Certa 
autem uictoria est uel occisio hostis, uel [ex]spoliatio, uel utrumque. Non est 
autem iucunda uictoria quae per inmensa detrimenta contingit: et hoc est, quod 
laudat Sallustius (Hist. 3,29) duces uictoriam incruento exercitu deportasse. 
[2] Pompa dicta est Graeca significatione, APO TOU POMPEUEIN, hoc est publice 
ostentari. Praecedit autem uictoria pompam, ideo quod ituris ad hoc certamen 
primum est uictoriae uotum. [3] Tropeum dictum APO TES TROPES, id est a 
conuersione hostis et fuga. Nam ab eo quod hostem quis fugasset merebatur 
tropeum; qui occidisset, triumphum, qui dictus est APO TES THRIAMBES, id est ab 
exultatione. Plenae enim uictoriae triumphus debetur; semiplenae tropeum, quia 
nondum plenam est uictoriam consecutus: non enim optinuit, sed fugauit 
exercitum. Haec tamen nomina scriptores confundunt. Tranquillus (Prat. 109) 
autem triumphum Latine dicit potius appellatum, quod is, qui triumphans urbem 
ingrederetur, tripertito iudicio honoraretur: nam primum de triumpho duci 
concedendo exercitum iudicare solitum erat, secundo senatum, tertio populum. [4] 
Erat autem Romanorum mos ut triumphantes quadrigis ueherentur, ex illo quod 
soliti sint priores duces hoc habitu bella inire. Quicumque autem in conflictu 
uicisset, palma aurea coronabatur, quia palma stimulos habet; qui uero sine 
conflictu fugientem prostrasset, laurea, eo quod haec arbor sine spinis est. [5] 
Namque et purpuream et palmatam togam triumphantes induebantur, et scipionem cum 
sceptro in manu gerebant ad imitationem uictoriae Scipionis; licet et scipio 
baculum sit quo homines innituntur. Vnde et ille primus Cornelius Scipio 
appellatus est, quia in foro pater eius caecus innixus eo ambulabat. Super 
scipionem autem aquila supersedebat, ob indicium quod per uictoriam quasi ad 
supernam nagnitudinem accederent. [6] Inde et colore rufo perliniebantur, quasi 
imitarentur diuini ignis effigiem. Quod uero a carnifice contingebantur, id esse 
indicium ut ad tantum fastigium euecti mediocritatis humanae commonerentur. [7] 
Duobus autem generibus deletur exercitus; aut internicione, aut dispersione. 
Sallustius (Hist. frag. inc. 6), 'Hostes,' inquit, 'oppressi, aut dilapsi 
forent.' Sic et utrumque Vergilius. Internicione (Aen. 1,69): 
Submersasque obrue puppis. 
Dispersione (Aen. 1,70): 
Aut age diuersos et dissice corpora ponto. 
[8] Spolia hostium: praeda, manubiae, exuuiae, partes. Praeda a praedando 
uocata. Manubiae, eo quod manibus detrahuntur. Haec et exuuiae ab exuendo 
dictae, quia exuuntur. Haec et partes a pari diuisione pro personarum qualitate, 
et laborum iusta decisione. Spolia autem a palleis, quasi expallia; uictis enim 
detrahuntur. 
III. DE SIGNIS. [1] Signa bellorum dicuntur quod ex his exercitus et pugnandi et 
uictoriae receptui accipit symbolon. Nam aut per uocem tubae, aut per symbolon 
admonetur exercitus. [2] Legionum principalia signa: aquilae, dracones et pilae. 
Aquilae ideo, quod eadem auis Iouis in armis auspicio fuerit. Nam dum idem Iouis 
aduersus Titanas proficisceretur, aquilam ei in auspicio apparuisse ferunt; quam 
ille pro indicio uictoriae acceptam tutelae suae auspicatus, eam legioni signum 
dedit; quo factum est ut deinceps militum signis committeretur. Cuius meminit 
Lucanus dicens (1,7): Signa pares aquilas et pila minantia pilis. [3] Draconum 
signa ab Apolline morte Pythonis serpentis inchoata sunt. Dehinc a Graecis et 
Romanis in bello gestari coeperunt. [4] Pilam in signo constituisse fertur 
Augustus, propter nationes sibi in cuncto orbe subiectas, ut maius figuram orbis 
ostenderet. [5] Vexillum et ipsud signum bellicum, tractum nomen habens a ueli 
diminutione, quasi uelxillum. Sub Romulo autem fasciculos feni pro uexillis 
milites habuerunt: hinc et manipuli appellantur; manipulos enim dicimus fasces 
feni quod manum inpleant. Cetera signa diuersis praelata imaginibus secundum 
militarem consuetudinem existunt, per quas exercitus permixtionem proeliorum 
agnoscitur. 
IV. DE BVCINIS. [1] Bucina est qua signum datur in hostem, dicta a uoce, quasi 
uocina. Nam pagani agrestesque ad omnem usum bucina ad conpita conuocabantur: 
proprie ergo hoc agrestibus signum fuit. De quo Propertius (4,1,13): 
Bucina cogebat priscos ad arma Quirites. 
[2] Huius clangor bucinum dicitur. Tubam Tyrrheni primi inuenerunt; unde [et] 
Vergilius (Aen. 8,526): 
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. 
Hanc enim a Tyrrhenis praedonibus excogitatam, cum dispersi circa maritimas oras 
non facile ad quamque praedae occasionem uoce aut bucina conuocantur, uento 
plerumque obstrepente. [3] Hinc postea bellicis certaminibus adhibita est ad 
denuntianda signa bellorum, ut ubi exaudiri praeco per tumultum non poterat, 
sonitus tubae clangentis adtingeret. Tubam autem dictam quasi tofam, id est 
cauam. [4] Item tubam quasi tibiam. Inter tubam autem et bucinam ueteres 
discernebant. Nam bucina insonans sollicitudinem ad bella denuntiabat. Vergilius 
(Aen. 7,519): 
Qua bucina signum
dira dedit. 
Tuba autem proelium indicabant, ut (Virg. Aen. 9,503): 
At tuba terribilem sonitum, 
Cuius sonus uarius est. Nam interdum canitur ut bella committantur, interdum ut 
insequantur eos qui fugiunt, interdum receptui. Nam receptus dicitur quo se 
exercitus recipit, unde et signa receptui canere dicuntur. [5] Classica sunt 
cornua quae conuocandi causa erant facta, et a calando classica dicebantur. De 
quibus Vergilius (Aen. 7,637): 
Classica iamque sonant. 
Apud Amazonas autem non tuba, sicut a regibus, sed a regina sistro uocabatur 
feminarum exercitus. 
V. DE ARMIS. [1] Arma generaliter omnium rerum instrumenta sunt; unde et ubi 
reponuntur, armaria dicta sunt. Item arma et tela omnium generum; sed arma sunt 
quibus ipsi tuemur, tela sunt quae emittimus. Nam arma duplicia sunt: id est uel 
quibus percutimus, uel quibus tegimur. [2] Arma autem proprie dicta sunt eo quod 
armos tegunt. Nam arma uel ab armis dicuntur, id est ab umeris, ut (Virg. Aen. 
11,644): 
Latos huic hasta per armos
acta tremit; 
uel APO TOU AREOS, id est a Marte. 
VI. DE GLADIIS. [1] Gladius generaliter dicitur ensis in proelio; sed ensis 
ferrum tantum, gladius uero totus. Proprie autem appellatus gladius, quod gulam 
diuidit, id est ceruicem secat. Ad hoc enim primum est factus; nam cetera membra 
securibus magis caeduntur, collum gladio tantum. [2] Acies autem gladii ab 
acumine dicta. Capulus uocatus uel quia caput est gladii, uel quia ibi capitur 
ut teneatur: nam alias acies ferri non sinit. Mucro non tantum gladii est, sed 
et cuiuslibet teli acumen, dictus a longitudine. Nam MAKRON Graeci longum 
uocant; hinc et machaera. Machaera autem est gladius longus ex una parte acutus. 
[3] Framea uero gladius ex utraque parte acutus, quam uulgo spatam uocant. Ipsa 
est et romphea. Framea autem dicta quia ferrea est: nam sicut ferramentum, sic 
framea dicitur; ac proinde omnis gladius framea. [4] Spatha a passione dicitur, 
Graeco uerbo, quoniam PATHEIN Graece dicitur pati; unde et patior et patitur 
dicimus. Alii spatam Latine autumant dictam, eo quod spatiosa sit, id est lata 
et ampla: unde et spatula in pecoribus. [5] Semispatium gladium est a media 
spatae longitudine appellatum, non, ut inprudens uulgus dicit, sine spatio, dum 
sagitta uelocior sit. [6] Pugio a pungendo et transfigendo uocatus. Est enim 
gladius paruus et bis acutus lateri adhaerens. Idem et clunabulum dictum, quod 
religetur ad clunem. [7] Chelidoniacus gladius ferrum est latum, cuius duplex 
mucro ac bifurcus in modum caudae hirundineae formatur; unde et chelidoniacus 
dicitur. [8] Sica a secando dicta. Est enim gladius breuis quo maxime utuntur 
qui apud Italos latrocinia exercent; a quo et sicarii dicti. Tranquillus (lud. 
hist. 195) autem dicit: 'Dum cuiusdam gladiatoris in ludum emissi gladius 
curuatus fuisset ex acie recta, procucurrit unus ad id corrigendum; tumque a 
pugnante responsum est: Sic ha pugnabo. Inde sicae nomen datum.' [9] Secures 
signa sunt quae ante consules ferebantur; quas Hispani ab usu Francorum per 
deriuationem Franciscas uocant. Ea signa portari ne aut usum perderent belli, 
aut uacans aspectum amitteret gladiorum. 
VII. DE HASTIS. [1] Hasta est contus cum ferro; cuius diminutiuum facit 
hastilia. Nomen autem hasta ab astu sumpsit; unde et astutia. [2] Contum ferrum 
non habet, sed tantum cuspide acuto est. Vergilius (Aen. 5,208): 
Eferatasque trudes et acuto cuspide contos. 
Contum autem quasi conitum: est enim conum acuta rotunditas. [3] Trudes amites 
sunt cum lunato ferro, quae Graeci aplustria dicunt. �A trudibus autem uerum� 
quod trudunt et detrudunt. Vergilius (Aen. 5,208): 
Eferatasque trudes. 
[4] Venabula dicta quasi uenatui abilia, uel quia uenientem excipiunt, quasi 
excipiabula. Excipiunt enim apros expectantque leones, intrant ursos, sit tantum 
firma manus (cf. Mart. 14,30). [5] Lancea est hasta amentum habens in medio: 
dicta autem lancea quod aequa lance, id est aequali amento, ponderata uibratur. 
[6] Amentum uinculum est iaculorum hastilium qui mediis hastis aptatur: et inde 
amentum quod media hasta religatur ut iaculetur. [7] Claua est qualis fuit 
Herculis, dicta quod sit clauis ferreis inuicem religata; et est cubito semis 
facta in longitudine. Haec et cateia, quam Horatius caiam dicit. Est enim genus 
Gallici teli ex materia quam maxime lenta, quae iacta quidem non longe propter 
grauitatem euolat, sed quo peruenit, ui nimia perfringit; quod si ab artifice 
mittatur, rursum redit ad eum qui misit. Huic meminit Vergilius dicens (Aen. 
7,741): 
Teutonico ritu soliti torquere cateias 
Vnde et eos Hispani et Galli tautanos uocant. [8] Falarica est telum ingens 
torno factum, habens ferrum cubitale et rotunditatem de plumbo in modum 
sphaerae. In ipsa summitate dicitur etiam et ignem habere adfixum. Hoc autem 
telo pugnatur de turribus, quas dici manifestum est. Iuuenalis (6,589): 
Consulis ante falas delphinorumque columnas. 
A falis igitur dicta est falarica, sicut a muro muralis. Sane falaricam Lucanus 
dicit neruis mitti tortilibus et quadam machina (6,198): 
Vt nunc (tortilibus) uibrata falarica neruis. 
Vergilius uero ait Turnum manu �falaricae �iaculasse (Aen. 9,705). [9] Pila sunt 
arma iaculorum atque telorum a torquendo, uel emittendo, uocatae. De quibus 
Lucanus (1,7): 
Signa pares aquilas et pila minantia pilis. 
Cuius singulare pilum dicitur. Telum uocatur secundum Graecam etymologiam, APO 
TOU TELOTHEN, quidquid longe iaci potest: quamquam abusiue dicatur et gladium, 
ut est illud (Virg. Aen. 9,747): 
At non hoc telum, mea quod ui dextera uersat. 
Proprie autem telum a longitudine dictum: unde et mustelam dicimus quod longior 
sit quam mus. [11] Cuspis hastilis amentata, a cespite dictus, quod est 
uirgulta. Vergilius (Aen. 7,817): 
Et pastorale(m) praefixa cuspide myrtum.
Proprie autem cuspis posterior pars hastae est. 
VIII. DE SAGITTIS. [1] Sagitta a sagaci ictu, id est ueloci ictu, uocata. Pinnis 
enim fertur, quasi auis, ut celeriter mors percurrat ad hominem. Has primum 
Cretenses usi sunt, quibus pinnae, ut diximus, ideo adglutinantur ut leues sint 
et peruolent. [2] Scaptos. Spicula sunt sagittae uel lanceae breues, ab spicarum 
specie nuncupatae. [3] Scorpio est sagitta uenenata arcu uel tormentis excussa, 
quae dum ad hominem uenerit, uirus, quo figit, infundit; unde et scorpio nomen 
accepit. 
IX. DE FARETRIS. [1] Faretra sagittarum theca, a ferendo iacula dicta; sicut et 
feretrum, ubi funus defertur. Quae idcirco etymologiam communem habent, quia 
pharetra mortem, feretrum mortuum portat. [2] Coriti proprie sunt arcuum thecae, 
sicut sagittarum faretrae. Vagina appellata eo quod in ea mucro uel gladius 
baiuletur. [3] Teca ab eo quod aliquid receptum tegat, C littera pro G posita. 
Alii Graeco nomine thecam uocari adserunt, quod ibi reponatur aliquid. Inde et 
bibliotheca librorum repositio dicitur. [4] Dolones sunt uaginae ligneae, intra 
quas latet pugio sub baculi specie. Dolones autem a dolo dicti sunt, quod 
fallant et decipiant ferro, quum speciem praeferant ligni. Hos uulgus Graeco 
nomine oxos uocant, id est acutos. Vnde et apud medicos acutus morbus OXEIA 
uocatur. Arcus uocatus eo quod arceat aduersarium. [5] Inde et arces dicuntur a 
quibus arcentur hostes. Item arcus ob speciem, quod sint curuati artius. 
X. DE FVNDIS. [1] Funda dicta eo quod ex ea fundantur lapides, id est 
emittantur. [2] Balista genus tormenti, ab emittendo iacula dicta; BALEIN enim 
Graece mittere dicitur. Torquetur enim uerbere neruorum, et magni ui iacit aut 
hastas aut saxa. Inde et fundibalus, quasi fundens et emittens. Contra balistam 
testudo ualet: series enim fit armorum umbonibus inter se conligatis. 
XI. DE ARIETE. [1] Arieti nomen species dedit, eo quod cum inpetu inpingit murum 
in modum arietum pugnantium. Validae enim ac nodosae arboris caput ferro 
uestitur, eaque suspensa funibus multorum manu ad murum inpellitur, deinde 
retrorsum ducta maiori inpetu destinatur, sicque crebris ictibus concussum muri 
latus cedit cauatumque inrumpit ac fenestram facit. [2] Contra inpulsum arietis 
remedium est saccus paleis plenus et in eum locum demissus quo aries percutit; 
laxo enim saccorum sinu ictus arietis inlisus mollitur. Duriora enim mollioribus 
facilius cedunt. [3] Plutei sunt crates corio crudo intextae, quae in opere 
faciendo hosti obiciuntur. [4] Musculus cuniculo similis fit, quo murus 
perfoditur; ex quo et appellatus, quasi murusculus. 
XII. DE CLYPEIS. [1] Clipeus est scutus maior, dictus ab eo quod clipet, id est 
celet, corpus periculisque subducat, APO TOU KLEPTEIN. Oppositus enim sua 
defensione ab hastis et iaculis corpus munit. Clypeus autem peditum est, scutus 
equitum. [2] Scutum appellatum eo quod a se excutiat telorum ictum. Vt enim 
telis resistatur, clipeus antefertur. Vmbo scuti pars media est, quasi 
umbilicus. [3] Ancile uocatur scutum breue et rotundum. De quo Vergilius (Aen. 
7,188): 
Laeua ancile gerebat. 
Et ancile dictum ab ancisione, quod sit [ab] omni parte ueluti ancisum ac 
rotundum. Ouidius (Fast. 3,377): 
Idque ancile uocant, quod ab omni parte recisum:
quaque notes oculis, angulus omnis abest. 
[4] Peltum scutum breuissimum in modum lunae mediae. De quibus meminit liber 
Regum (3 Reg. 10,16): 'Fecit rex Salomon ducenta scuta de auro puro et trecentas 
peltas ex auro probato.' [5] [S]cetra scutum loreum sine ligno, quo utuntur Afri 
et Mauri. De quo poeta (Virg. Aen. 7,732): 
Laeuas cetra tegit. 
[6] Parma leuia arma, quasi parua, non clypeum. Dicitur autem et testudo scutum, 
nam in modum testudinis fit clypeus. Est et testudo scutorum conexio curuata in 
testudinis modum. Namque in armorum generibus milites etiam ab animalibus nomina 
sumunt, ut aries; et Sallustius (Hist. 3,36): 'In modum,' inquit, 'iricii 
militaris.' 
XIII. DE LORICIS. [1] Lorica uocata eo quod loris careat; solis enim circulis 
ferreis contexta est. [2] Squama est lorica ferrea ex lamminis ferreis aut 
aereis concatenata in modum squamae piscis, et ex ipso splendore squanarum et 
similitudine nuncupata. De ciliciis autem et poliuntur loricae et teguntur. 
XIV. DE GALEIS. [1] Cassis de lammina est, galea de coreo. Nam galeros coreum 
dicitur. Cassidam autem a Tuscis nominatam: illi enim galeam cassim nominant, 
credo a capite. [2] Apex est quod in summa galea eminet, quo figitur crista; 
quam Graeci CHONON uocant. Nam conus est curuatura quae in galea prominet, super 
quam cristae sunt. 
XV. DE FORO. [1] Forus est exercendarum litium locus, a fando dictus [siue a 
Foroneo rege, qui primus Graecis leges dedit]. Qui locus et Prorostra uocatur ab 
eo quod ex bello Punico captis nauibus Carthaginensium rostra ablata sunt, et in 
foro Romano praefixa, ut esset huius insigne uictoriae. Constat autem forus 
causa, lege et iudice. [2] Causa uocata a casu quo euenit. Est enim materia et 
origo negotii, necdum discussionis examine patefacta; quae dum praeponitur causa 
est, dum discutitur iudicium est, dum finitur, iustitia. Vocatum autem iudicium 
quasi iurisdictio, et iustitia quasi iuris status. Iudicium autem prius 
inquisitio uocabatur; unde et actores iudiciorum et praepositos quaestores uel 
quaesitores uocamus. [3] Negotium multa significat: modo actum rei alicuius, cui 
contrarium est otium; modo actionem causae, quod est iurgium litis. Et dictum 
negotium quasi nec otium, id est sine otio. Negotium autem in causis, negotiatio 
in commerciis dicitur, ubi aliquid datur ut maiora lucrentur. [4] Iurgium dictum 
quasi iuris garrium, eo quod hi qui causam dicunt iure disceptent. Lis a 
contentione limitis prius nomen sumpsit. De qua Vergilius (Aen. 12,898): 
Limes erat positus, litem ut discerneret agri. 
[5] Causa aut argumento aut probatione constat. Argumentum numquam testibus, 
numquam tabulis dat probationem, sed sola inuestigatione inuenit ueritatem; unde 
et dictum argumentum, id est argutum inuentum. Probatio autem testibus et fide 
tabularum constat. [6] In omne autem iudicium sex personae quaeruntur: iudex, 
accusator, reus et tres testes. Iudex dictus quasi ius dicens populo, siue quod 
iure disceptet. Iure autem disceptare est iuste iudicare: non est autem iudex si 
non est in eo iustitia. [7] Accusator uocatus quasi adcausator, quia ad causam 
uocat eum quem appellat. Reus a re, qua petitur, nuncupatus, quia, quamuis 
sceleris conscius non sit, reus tamen dicitur, quamdiu in iudicio pro re aliqua 
petitur. [8] Testes antiquitus superstites dicebantur, eo quod super statum 
causae proferebantur. Nunc parte ablata nominis, testes uocari. [9] Testis autem 
consideratur condicione, natura et uita. Condicione, si liber, non seruus. Nam 
saepe seruus metu dominantis testimonium subprimit ueritatis. Natura, si uir, 
non femina. Nam (Virg. Aen. 4,569): 
Varium et mutabile semper
femina.
Vita, si innocens et integer actu. Nam si uita bona defuerit, fide carebit. Non 
enim potest iustitia cum scelerato habere societatem. [10] Duo sunt autem genera 
testium: aut dicendo id quod uiderunt, aut proferendo id quod audierunt. Duobus 
autem modis testes delinquunt: quum aut falsa promunt, aut uera silentio 
obtegunt. 
XVI. DE SPECTACVLIS. [1] Spectacula, ut opinor, generaliter nominantur 
uoluptates quae non per semetipsa inquinant, sed per ea quae illic geruntur. 
Dicta autem spectacula eo quod hominibus publica ibi praebeatur inspectio. Haec 
et ludicra nuncupata, quod in ludis gerantur aut in cenis. [2] Ludorum origo sic 
traditur: Lydios ex Asia transuenas in Etruria consedisse duce Tyrreno, qui 
fratri suo cesserat regni contentione. Igitur in Etruria inter ceteros ritus 
superstitionum suarum spectacula quoque religionis nomine instituerunt. Inde 
Romani arcessitos artifices mutuati sunt; et inde ludi a Lydis uocati sunt. 
Varro autem dicit ludos luso uocatos, quod iuuenes per dies festos solebant ludi 
exultatione populum delectare. Vnde et eum lusum iuuenum et diebus festis et 
templis et religionibus reputant. [3] Nihil iam de causa uocabuli, dum rei causa 
idolatria sit. Vnde et promiscue ludi Liberalia uocabantur, ob honorem Liberi 
patris. Ob hoc dispicienda est originis macula, ne bonum aestimes quod initium a 
malo accepit. Ludus autem aut gymnicus est, aut circensis, aut gladiatorius, aut 
scenicus. 
XVII. DE LVDO GYMNICO. [1] Gymnicus ludus est uelocitatis ac uirium gloria. 
Cuius locus gymnasium dicitur, ubi exercentur athletae et cursorum uelocitas 
conprobatur. Hinc accidit ut omnium prope artium exercitia gymnasia dicantur. 
[2] Ante enim in locis certantes cincti erant, ne nudarentur: post relaxato 
cingulo repente prostratus exanimatus est quidam cursor. Quare ex consilii 
decreto tunc archon Hippomenes ut nudi deinceps omnes exercitarentur permisit. 
Ex illo gymnasium dictum, quod iuuenes nudi exercentur in campo, ubi sola tantum 
uerecunda operiuntur. 
XVIII. DE GENERIBVS GYMNICORVM. [1] Genera gymnicorum quinque: id est saltus, 
cursus, iactus, uirtus atque luctatio. Vnde ferunt quendam regem tot filios 
adolescentes habentem totidem generibus de regno iussisse contendere. 
XIX. DE SALTV. [1] Saltus dictus quasi exilire in altum: est enim saltus altius 
exilire uel longius. 
XX. DE CVRSV. [1] Cursus a uelocitate crurum uocatur; est enim cursus celeritas 
pedum. 
XXI. DE IACTV. [1] Iactus dictus a iaciendo. Vnde et piscatorium rete iaculum 
dicitur. Huic arti usus est arreptos lapides procul ferire, hastas pondere 
librato iacere, sagittas arcu emittere. 
XXII. DE VIRTVTE. [1] Virtus est inmensitas uirium in labore et pondere corporis 
[uocata]. 
XXIII. DE LVCTATIONE. [1] Luctatio a laterum conplexu uocata, quibus comminus 
certantes innitent, qui Graeca appellatione athletae uocantur. 
XXIV. DE PALAESTRA. [1] Locus autem luctationis palaestra dicitur. Palaestram 
autem uel APO TES PALES, id est a luctatione, uel APO TOU PALLEIN, id est a motu 
ruinae fortis, nominatam dicunt, scilicet quod in luctando, cum medios 
arripiant, fere quatiant; idque apud Graecos PALLEIN uocatur. Quidam opinantur 
artem luctandi ursorum contentione monstratam: namque inter ceteras feras eos 
solos et erigi congressos et subsidere celeriter ac reuerti, et modo manibus 
temtare inuicem, modo conplexu abigere sese more luctantium. 
XXV. DE AGONE. [1] Quae Latine certamina, Graeci AGONAS uocant, a frequentia qua 
celebrabantur. Siquidem et omnem coetum atque conuentum agona dici; ali quod in 
circulis et quasi agoniis, id est sine angulo locis, ederentur nuncupatos agonas 
putant. 
XXVI. DE GENERIBVS AGONVM. [1] Agonum genera fuisse: inmensitas uirium, cursui 
celeritas, sagittandi peritia, standi patientia, ad citharam quoque uel tibias 
incedendi gestus, de moribus quoque, de forma, de cantandi modulatione, 
terrestris quoque belli et naualis proelii, perpetiendorumque suppliciorum 
certamina. 
XXVII. DE LVDIS CIRCENSIBVS. [1] Ludi Circenses sacrorum causa ac deorum 
gentilium celebrationibus instituti sunt: unde et qui eos spectant daemonum 
cultibus inseruire uidentur. Nam res equestris antea simplex agebatur, et utique 
communis usus reatus non erat; sed quum ad ludos coactus est naturalis usus, ad 
daemoniorum cultum translatus est. [2] Itaque Castori et Polluci deputantur haec 
species, quibus equos a Mercurio distributos historiae docent; sed et Neptunus 
equestris ludi est, quem Graeci IPPION appellant; sed et Martis et Iouis in 
ludis equi sunt consecrati, et ipsi quadrigis praesunt. [3] Circenses autem ludi 
ideo dicti, uel a circumeundo, uel quod, ubi nunc metae sunt, olim gladii 
ponebantur quos quadrigae circumibant; et inde dicti Circenses, ab ensibus circa 
quos currebant. Siquidem et in litore circa ripas fluminum currus agitantes, 
gladios in ordine in ripae litore ponebant, et erat artis equum circa pericula 
torquere. Inde et Circenses dicti putantur, quasi circum enses. 
XXVIII. DE CIRCO. [1] Circus Soli principaliter consecratus est a paganis, cuius 
aedis medio spatio et effigies de fastigio aedis emicat, quod non putauerint sub 
tecto consecrandum quem in aperto habent. Est autem circus omne illud spatium 
quod circuire equi solent. [2] Hunc Romani dictum putant a circuitu equorum, eo 
quod ibi circum metas equi currant. Graeci uero a Circe Solis filia, quae patri 
suo hoc genus certaminis instituit, adserunt nuncupatum, et ab ea circi 
appellationem argumentantur. Fuit autem maga et uenefica et sacerdos daemonum, 
in cuius habitu et opera magicae artis et cultus idolatriae recognoscitur. 
XXIX. DE ORNAMENTIS. [1] Ornamenta circi: oua, meta, oboliscus, carcer. Oua 
honori Pollucis et Castoris adscribunt, qui illos ouo editos credendo de cygno 
Ioue non erubescunt. [2] Fingunt autem Circensia Romani ad causas mundi referre, 
ut sub hac specie superstitiones uanitatum suarum excusent. 
XXX. DE METIS. [1] Metarum quippe appellatione proprie terminum ac finem mundi 
designare uolunt, ab eo quod aliqui emensus finis est, siue ad testimonium 
orientis occidentisque solis. 
XXXI. DE OBELISCO. [1] Oboliscum Mesfres rex Aegypti primus fecisse refertur 
tali ex causa. Quum quodam tempore Nilus uiolenti inundatione Aegyptum 
nocuisset, indignatus rex tamquam poenas a flumine exigeret, sagittam in undas 
misit. Non multum post graui ualitudine correptus lumen amisit, qui post 
caecitatem uisu recepto duos oboliscos Soli sacrauit. Oboliscus enim sagitta 
dicitur, qui ideo in medio Circo ponitur quia per medium mundum sol currit. [2] 
Medio autem spatio ab utraque meta constitutus oboliscus fastigium summitatemque 
caeli significat, quum sol ab utroque spatio medio horarum discrimine 
transcendit. Summo obolisco superpositum est quoddam auratum in modum flammae 
formatum, quoniam sol plurimum in se caloris atque ignis habet. 
XXXII. DE CARCERIBVS. [1] In Circo unde emittuntur equi carceres dicuntur, ab ea 
re qua et ille carcer qui est in ciuitate; quod, ut ibi homines damnati atque 
inclusi, ita hic equi cohercentur, ne exeant antequam signum emittant. 
XXXIII. DE AVRIGIS. [1] Ars Circi: auriga et cursus, equites uel pedites. Auriga 
proprie dictus quod currum agat et regat, siue quod feriat iunctos equos. Nam 
aurit, ferit; ut (Virg. Aen. 10,314): 
Latus aurit apertum. 
[2] Ipse est et agitator, id est uerberator, ab agendo dictus. Aurigae autem 
duobus coloribus sunt, quibus speciem idolatriae uestiunt. Nam prasinus terrae, 
uenetus caelo et mari a paganis dicatus est. 
XXXIV. DE QVADRIGIS. [1] Erict(h)onius autem, qui regnauit Athenis, primus 
quattuor equos iuncxisse fertur; sicut Vergilius auctor est dicens (Georg. 
3,113): 
Primus Erict(h)onius currus et quattuor ausus
Iungere equos, rapidisque rotis insistere uictor. 
[2] Fuit autem Mineruae et Vulcani filius de caduca in terram libidine, ut 
fabulae ferunt, procreatus, portentum daemonicum, immo diabolus, qui primus 
Iunoni currum dedicauit. Tali auctore quadrigae productae sunt. 
XXXV. DE CVRRV. [1] Currus autem a cursu dictus, uel quia rotas habere uidetur 
[multas]; unde et carrum quasi currum. Quadrigarum uero currus duplici olim 
temone erant perpetuoque et qui omnibus equis iniceretur iugo. [2] Primus 
Clisthenes Sicyonius tantum medios iugauit, eisque singulos ex utraque parte 
simplici uinculo adplicauit, quos Graeci SEIRAFOROUS, Latini funarios uocant, a 
genere uinculi, quo prius alligabantur. 
XXXVI. DE EQVIS QVIBVS CVRRIMVS. [1] Quadrigae et bigae, et trigae et seiugae a 
numero equorum et iugo dicti. Ex quibus quadrigas soli, bigas lunae, trigas 
inferis, seiugas Ioui, desultores Lucifero et Hespero sacrauerunt. Quadrigam 
ideo soli iungunt quia per quattuor tempora annus uertitur: uere, aestate, 
autumno et hieme. [2] Bigas lunae, quoniam gemino cursu cum sole contendit, siue 
quia et nocte et die uidetur. Iungunt enim unum equum nigrum, alterum candidum. 
Trigas diis inferis, quia is per tres aetates homines ad se rapit: id est per 
infantiam, iuuentutem atque senectam. Seiuga maximus currus currit Ioui, propter 
quod maximum deorum suorum eum esse credunt. [3] Ideo autem rotis quadrigas 
currere dicunt, siue quia mundus iste circuli sui celeritate transcurrit, siue 
propter solem, quia uolubili ambitu rotat; sicut ait Ennius (Ann. 558): 
Inde patefecit radiis rota candida caelum. 
XXXVII. DE SEPTEM SPATIIS. [1] Septem spatia quadrigae currunt referentes hoc ad 
cursum septem stellarum, quibus mundum regi dicunt, siue ad cursum septem dierum 
praesentium, quibus peractis uitae terminus consummatur; quorum finis est creta, 
id est iudicium. 
XXXVIII. DE EQVITIBVS. [1] Porro equites singulares ideo currere dicunt quia 
singulariter unusquisque cursum uitae huius peragit atque transit, alius alio 
tempore sequens alium, per unam tamen uiam mortalitatis usque ad propriam metam 
mortis. 
XXXIX. DE DESVLTORIBVS. [1] Desultores nominati quod olim, prout quisque ad 
finem cursus uenerat, desiliebat et currebat; siue quod de equo in equum 
transiliebat. 
XL. DE PEDITIBVS. [1] Pedites autem aiunt propterea pede currere quia pedibus 
curritur mortalitati. Ob hoc a superiori parte currunt ad inferiora, id est ab 
oriente ad occidentem, quia mortales oriuntur et occidunt. Nudi currunt, quia et 
homini in saeculo nullae reliquiae sunt. Recto spatio currunt, quia inter uitam 
et mortem nihil distat. Sed haec igitur propterea fingunt ut uanitates suas et 
sacrilegia excusare conentur. 
XLI. DE COLORIBVS EQVORVM. [1] Circa causas quoque elementorum idem gentiles 
etiam colores equorum iunxerunt, russeos enim soli, id est igni, albos aeri, 
prasinos terrae, uenetos mari adsimilantes. Item russeos aestati currere 
uoluerunt, quod ignei coloris sint, et cuncta tunc flauescant. Albos hiemi, quod 
sit glacialis, et frigoribus uniuersa canescant. Veri prasinos uiridi colore, 
quia tunc pampinus densatur. [2] Item russeos currere Marti sacrauerunt, a quo 
Romani exoriuntur, et quia uexilla Romanorum cocco decorantur; siue quod Mars 
gaudet sanguine. Albos zephyris et serenis tempestatibus, prasinos floribus et 
terrae, uenetos aquis uel aeri, quia caeruleo sunt colore, luteos, id est 
croceos, igni et soli, purpureos Iri sacrauerunt, quam arcum dicimus, quod is 
plurimos colores habeat. [3] Sicque, dum hac spectatione deorum cultibus atque 
elementis mundialibus profanantur, eosdem deos atque eadem elementa proculdubio 
colere noscuntur. Vnde animaduertere debes, Christiane, quod Circum numina 
inmunda possideant. Quapropter alienus erit tibi locus quem plurimi Satanae 
spiritus occupauerunt: totum enim illum diabolus et angeli eius repleuerunt. 
XLII. DE THEATRO. [1] Theatrum est quo scena includitur, semicirculi figuram 
habens, in quo stantes omnes inspiciunt. Cuius forma primum rotunda erat, sicut 
et amphitheatri; postea ex medio amphitheatro theatrum factum est. Theatrum 
autem ab spectaculo nominatum, APO TES THEORIAS, quod in eo populus stans 
desuper atque spectans ludos contemplaretur. [2] Idem uero theatrum, idem et 
prostibulum, eo quod post ludos exactos meretrices ibi prostrarentur. Idem et 
lupanar uocatum ab eisdem meretricibus, quae propter uulgati corporis leuitatem 
lupae nuncupabantur: nam lupae meretrices sunt a rapacitate uocatae, quod ad se 
rapiant miseros et adprehendant. Lupanaria enim a paganis constituta sunt ut 
pudor mulierum infelicium ibi publicaretur, et ludibrio haberentur tam hi qui 
facerent quam qui paterentur. 
XLIII. DE SCENA. [1] Scena autem erat locus infra theatrum in modum domus 
instructa cum pulpito, qui pulpitus orchestra uocabatur; ubi cantabant comici, 
tragici, atque saltabant histriones et mimi. Dicta autem scena Graeca 
appellatione, eo quod in speciem domus erat instructa. Vnde et apud Hebraeos 
tabernaculorum dedicatio a similitudine domiciliorum SKENOPEGIA appellabantur. 
XLIV. DE ORCHESTRA. [1] Orchestra autem pulpitus erat scenae, ubi saltator agere 
posset, aut duo inter se disputare. Ibi enim poetae comoedi et tragoedi ad 
certamen conscendebant, hisque canentibus alii gestus edebant. Officia scenica: 
tragoedi, comoedi, thymelici, histriones, mimi et saltatores. 
XLV. DE TRAGOEDIS. [1] Tragoedi sunt qui antiqua gesta atque facinora 
sceleratorum regum luctuosa carmine spectante populo concinebant. 
XLVI. DE COMOEDIS. [1] Comoedi sunt qui priuatorum hominum acta dictis aut gestu 
cantabant, atque stupra uirginum et amores meretricum in suis fabulis 
exprimebant. 
XLVII. DE THYMELICIS. [1] Thymelici autem erant musici scenici qui in organis et 
lyris et citharis praecanebant. Et dicti thymelici quod olim in orchestra 
stantes cantabant super pulpitum, quod thymele uocabatur. 
XLVIII. DE HISTRIONIBVS. [1] (H)istriones sunt qui muliebri indumento gestus 
inpudicarum feminarum exprimebant; hi autem saltando etiam historias et res 
gestas demonstrabant. Dicti autem histriones siue quod ab Histria id genus sit 
adductum, siue quod perplexas historiis fabulas exprimerent, quasi historiones. 
XLIX. DE MIMIS. [1] Mimi sunt dicti Graeca appellatione quod rerum humanarum 
sint imitatores; nam habebant suum auctorem, qui antequam mimum agerent, fabulam 
pronuntiare[n]t. Nam fabulae ita conponebantur a poetis ut aptissimae essent 
motui corporis. 
L. DE SALTATORIBVS. [1] Saltatores autem nominatos Varro dicit ab Arcade Salio, 
quem Aeneas in Italiam secum adduxit, quique primo docuit Romanos adolescentes 
nobiles saltare. 
LI. QVID QVO PATRONO AGATVR. [1] Et est plane in artibus scenicis Liberi et 
Veneris patrocinium, quae priuata et propria sunt scenae, de gestu et corporis 
fluxu. Nam mollitiam Libero et Veneri inmolabant, illi per sexum, illi per luxum 
dissoluti: quae uero ibi uocibus et modis et organis et lyris transiguntur, 
Apollines et Musas et Mineruas et Mercurios patronos habent. Quod spectaculum, 
Christiane, odere debes, quorum odisti auctores. 
LII. DE AMPHITHEATRO. [1] Amphitheatrum locus est spectaculi, ubi pugnant 
gladiatores. Et inde ludum gladiatorium dictum quod in eo iuuenes usum armorum 
diuerso motu condiscant, et modo inter se aut gladiis aut pugnis certantes, modo 
contra bestias incedentes; ubi non odio, sed praemio inlecti subeunt ferale 
certamen. [2] Amphitheatrum dictum, quod ex duobus theatris sit factum. Nam 
amphitheatrum rotundum est; theatrum uero ex medio amphitheatro est, semicirculi 
figuram habens. 
LIII. DE LVDO EQVESTRI. [1] Genera gladiatorum plura, quorum primus ludus 
equestrium. Duo enim equites praecedentibus prius signis militaribus, unus a 
parte orientis, alter ab occidentis procedebant in equis albis cum aureis galeis 
minoribus et habilioribus armis; sicque atroci perseuerantia pro uirtute sua 
iniebant pugnam, dimicantes quousque alter in alterius morte prosiliret, ut 
haberet qui caderet casum, gloriam qui perimeret. Quae armatura pugnabat Martis 
Duellii causa. 
LIV. DE RETIARIIS. [1] Retiarius ab armaturae genere. In gladiatorio ludo contra 
alterum pugnantem ferebat occulte rete, quod iaculum appellatur, ut aduersarium 
cuspide insistente operiret, inplicitumque uiribus superaret. Quae armatura 
pugnabat Neptuno tridentis causa. 
LV. DE SECVTORIBVS. [1] Secutor ab insequendo retiarium dictus. Gestabat enim 
cuspidem et massam plumbeam, quae aduersarii iaculum inpediret, ut antequam ille 
feriret rete, iste exsuperaret. Haec armatura sacrata erat Vulcano. Ignis enim 
semper insequitur, ideoque cum retiario componebatur, quia ignis et aqua semper 
inter se inimica sunt. 
LVI. DE LAQVEARIIS. [1] Laqueariorum pugna erat fugientes in ludo homines 
iniecto laqueo inpeditos consecutosque prostrare amictos umbone pellicio. 
LVII. DE VELITIBVS. [1] Velitum pugna erat ut ultro citroque tela obiectarent. 
Erat enim eorum uaria pugna et spectantibus gratior quam reliqua: uelites autem 
nuncupatos siue a uolitatione, siue a ciuitate Etruscorum quae Veles uocabatur. 
LVIII. DE FERALI CERTAMINE. [1] Ferarum pugna erat emissas bestias iuuenes 
excipere, pugnare aduersus eas, ultroneo funere certare, non crimine, sed 
furore. 
LIX. DE HORVM EXERCITATIONE LVDORVM. [1] Haec quippe spectacula crudelitatis et 
inspectio uanitatum non solum hominum uitiis, sed et daemonum iussis instituta 
sunt. Proinde nihil esse debet Christiano cum Circensi insania, cum inpudicitia 
theatri, cum amphitheatri crudelitate, cum atrocitate arenae, cum luxuria ludi. 
Deum enim negat qui talia praesumit, fidei Christianae praeuaricator effectus, 
qui id denuo appetit quod in lauacro iam pridem renuntiauit; id est diabolo, 
pompis et operibus eius. 
LX. DE TABVLA. [1] Alea, id est lusus tabulae, inuenta a Graecis in otio Troiani 
belli a quodam milite Alea nomine, a quo et ars nomen accepit. Tabula luditur 
pyrgo, calculis tesserisque. 
LXI. DE PYRG1S. [1] Pyrgus dictus quod per eum tesserae pergant, siue quod 
turris speciem habeat. Nam Graeci turrem PURGON uocant. 
LXII. DE CALCVLIS. [1] Calculi uocati quod lenes sint et rotundi. Vnde et 
calculus dicitur lapis breuis, qui sine molestia sui breuitate calcatur. Item 
calculi, quod per uias ordinales eant, quasi per calles. 
LXIII. DE TESSERIS. [1] Tesserae uocatae quia quadrae sunt ex omnibus partibus. 
Has alii lepusculos uocant, eo quod exiliendo discurrant. Olim autem tesserae 
iacula appellabantur, a iaciendo. 
LXIV. DE FIGVRIS ALEAE. [1] Quidam autem aleatores sibi uidentur physiologice 
per allegoriam hanc artem exercere, et sub quadam rerum similitudine fingere. 
Nam tribus tesseris ludere perhibent propter tria saeculi tempora: praesentia, 
praeterita, futura; quia non stant, sed decurrunt. Sed et ipsas uias senariis 
locis distinctas propter aetates hominum ternariis lineis propter tempora 
argumentantur. Inde et tabulam ternis discriptam dicunt lineis. 
LXV. DE VOCABVLIS TESSERARVM. [1] Iactus quisque apud lusores ueteres a numero 
uocabatur, ut unio, [binio,] trinio, quaternio, [quinio], senio. Postea 
appellatio singulorum mutata est, et unionem canem, trinionem suppum, 
quaternionem planum uocabant. 
LXVI. DE IACTV TESSERARVM. [1] Iactus tesserarum ita a peritis aleatoribus 
conponitur ut adferat quod uoluerit, utputa senionem, qui eis in iactu bonum 
adfert. Vitant autem canem quia damnosus est; unum enim significat. 
LXVII. DE CALCVLORVM MOTV. [1] Calculi partim ordine mouentur, partim uage: ideo 
alios ordinarios, alios uagos appellant; at uero qui moueri omnino non possunt, 
incitos dicunt. Vnde et egentes homines inciti uocantur, quibus spes ultra 
procedendi nulla restat. 
LXVIII. DE INTERDICTIONE ALEAE. [1] Ab hac arte fraus et mendacium atque 
periurium numquam abest, postremo et odium et damna rerum; unde et aliquando 
propter haec scelera interdicta legibus fuit. 
LXIX. DE PILA. [1] Pila proprie dicitur quod sit pilis plena. Haec et sfera a 
ferendo uel feriendo dicta. De quarum genere et pondere Dorcatius sic tradit 
(1): Neu tu parce pilos uiuacis condere cerui, Vncia donec erit geminam super 
addita libram. [2] Inter species pilarum sunt trigonaria et arenata. Trigonaria 
est qu[i]a inter tres luditur. Arenata, qua in grege, dum ex a circulo 
adstantium spectantiumque emissa, ultra iustum spatium pilam excipere lusumque 
inire consueuerunt. Cubitalem lusum appellant quum duo comminus ex proximo ac 
pene coniunctis cubitis pilam feriunt. Suram dicitur dare qui pilam crure 
prolato feriendam conlusoribus praebent. 

LIBER XIX.

DE NAVIBVS, AEDIFICIIS ET VESTIBVS.

I. DE NAVIBVS. [1] Artium quarundam uocabula quibus aliquid fabricatur, uel 
instrumenta artificum, uel quae ministerium exhibent, atque aliquid huiuscemodi 
deinceps ex parte notanda studui. [2]Artifex generale nomen uocatur quod artem 
faciat, sicut aurifex qui aurum [facit]. Faxo enim pro facio antiqui dicebant. 
[3] Nauclerus domnus nauis est, appellatus ita quod nauis in sorte eius sit; 
CHLEROS enim Graece sors dicitur.Ceteri autem in naui in contributione sunt. 
[4]Gubernio, qui et gubernator, quasi coibernator, quod coibeat prudentia sua 
iberna, id est tempestates maris. [5] Nauta a naue dictus per deriuationem. 
Nauita autem pro nauta poetice dicitur, sicut Mauors pro Mars; nam rectum est 
nauta. [6] Remex uocatus quod remum gerit; sic autem remex quomodo tubex dicitur 
nominatiuo casu. [7] Epibata Graeco nomine appellatur, qui Latine dicitur 
superueniens. Hic nihil habet negotii, sed naulo dato in alias terras transire 
disponit. [8] Nauem quidam perhibent dictam eo quod nauum rectorem quaerat, id 
est peritum, sapientem, strenuum, qui continere et gubernare nouit propter 
maritima pericula et casus. Vnde est illud Salomonis (Prou. 1,5): 'Intelligens 
gubernacula possidebit.' Lydii autem primum nauem fabricauerunt, pelagique 
incerta petentes peruium mare usibus humanis fecerunt. [9] Rates primum et 
antiquissimum nauigii genus e rudibus tignis asseribusque consertum; ad cuius 
similitudinem fabricataenaues ratariae dictae. Nunc iam rates abusiue naues; nam 
proprie rates sunt conexae inuicem trabes. [10] Trieris nauis magna, quam Graeci 
durconem uocant. De qua in Esaia 33,21): 'Non transibit per eam trieris magna.' 
[11] Carpasia nauis a Carpatho insula nominata, sicut a Rodo Rodia, sicut ab 
Alexandria Alexandrina. [12] Liburnae dictae a Libyis; naues enim sunt 
negotiatorum. De qualibus Horatius (Epod. 1,1): 

Ibis Liburnis inter alta nauium. 

[13] Rostratae naues uocatae ab eo quod in fronte rostra aerea habeant propter 
scopulos, ne feriantur et conlidantur. [14] Longae naues sunt quas dromones 
uocamus, dictae eo quod longiores sint ceteris: cuius contrarius musculus, 
curtum nauigium. Dromo autem a decurrendo dictus; cursum enim Graeci DROMON 
uocant. [15] Classis dicta est a Graeco uocabulo, APO TON KALON, id est lignis; 
unde et calones nauiculae quae ligna militibus portant. [16] Ancyromac(h)us 
dictus pro eo quod celeritate sui ancoris et instrumentis reliquis nauium 
uehendis sit aptus. [17] Phaselus est nauigium quem nos corrupte baselum 
dicimus. De quo Vergilius (Georg. 4,289): 

Pictisque phaselis. 

[18] Scapha, qui et KATASKOPOS, nauigium quod Latine speculatorium dicitur; 
SKOPOS enim Latine intendere dicitur. [19] Barca est quae cuncta nauis conmercia 
ad litus portat. Haec nauis in pelago propter nimias undas suo suscipit gremio: 
ubi autem adpropinquauerit portum, reddit uicem barca naui quam accepit in 
pelago. [20] Paro nauigium piratarum aptum, et ex his ita uocatum. Cicero (Mar. 
3): 

Tunc se fluctigero tradit mandatque paroni. 

Et alibi (Com. pall. inc. 21): 

Parunculis ad litus ludit celeribus. 

[21] Mioparo quasi minimus paro. Est enim scapha ex uimine facta, quae contecta 
crudo coreo genus nauigi praebet; quales utuntur Germanorum piratae in Oceani 
litoribus uel paludibus ob agilitatem. De qualibus Historia 'Gens', inquit, 
'Saxonum mioparonibus, non uiribus nituntur, fugae potius quam bello parati.' 
[22] Celoces, quas Graeci KELETAS uocant, id est ueloces biremes uel triremes, 
agiles et ad ministerium classis aptae. Ennius (Ann. 478): 

Labitur uncta carina per aequora cana celocis. 

[23] Biremes autem naues sunt habentes remorum ordinem geminum. Triremes et 
quadriremes trium et quattuor ordinum. Sic et penteres et (h)exeres, quinos uel 
senos ordines habentes. [24] Actuariae naues sunt quae uelis simul et remis 
aguntur. Hippagogus, in quo equos transuehere solitum est. Pontonium nauigium 
fluminale tardum et graue, quod nonnisi remigio progredi potest. Hic et 
traiectus, id est extentus: est enim latus; unde et transenna dicitur extentus 
funis. [25] Lembus nauicula breuis, qui alia appellatione dicitur et cumba et 
caupulus, sicut et lintris, id est carabus, quem in Pado paludibusque utuntur. 
[26] Carabus parua scapha ex uimine facta, quae contecta crudo coreo genus 
nauigii praebet. Portemia nauicula Syriatici generis lata et sine carina, a 
portando uocata. Vtuntur his in Pannonia. [27] Trabariae amnicae naues quae ex 
singulis trabibus cauantur, quae alio nomine litorariae dicuntur. Haec et 
caudicae, ex uno ligno cauato factae; et inde caudicae quia a quattuor usque ad 
decem homines capiunt. 

II. DE PARTIBVS NAVIVM ET ARMAMENTIS. [1] Puppis posterior pars nauis est, quasi 
post; prora anterior, quasi priora. Cumba locus imus nauis, quod aquis incumbat. 
Carina a currendo dicta, quasi currina. [2] Fori nauium latera concaua, a 
ferendo onere dicta; siue tabulata nauium quae sternuntur, dicta ab eo quod 
incessus ferant uel foris emineant. De quibus Vergilius (Aen. 6,412): 

[Laxatque foros]. 

[3] Columbaria in summis lateribus nauium loca concaua per qua eminent remi; 
dicta, credo, quod sint similia latibulis columbarum in quibus nidificant. [4] 
Agea uiae sunt, loca in naui per qua ad remiges hortator accedit. De qua Ennius 
(Ann. 492): 

Multa foro ponet, et agea longa repletur. 

[5] Transtra sunt tabulae ubi sedent remiges, quod in transuerso sint dicta; 
quae Vergilius (Aen. 6,411) iuga appellat. [6] Remi a remouendis, (tonsae a 
tondendis) et decutiendis fluctibus dicti, sicut tonsores a tondendis et 
decutiendis capillis. [7] Palmula est extrema latitudo remi, a palma dicta, qua 
mare inpellitur. Antemnae autem dictae quod ante amnem sint positae; 
praeterfluit enim eas amnis. Cornua extremae partes antemnarum sunt, dictae per 
tropum. [8] Malus est arbor nauis qua uela sustinentur. Malus autem dictus quia 
habet instar mali in summitate, uel quia quasi quibusdam malleolis ligneis 
cingitur, quorum uolubilitate uela facilius eleuantur. [9] Modius est cui arbor 
insistit, ob similitudinem mensuralis uasis dictus. Carchesia sunt in cacumine 
arboris trochleae, quasi F littera, per qua funes trahuntur. Cinna (4): 

Lucida confulgent alti carchesia mali. 

[10] Trochleae autem uocatae quod rotulas habeant; TROCHOS enim Graece rota 
dicitur. [11] Parastatae stipites sunt pares stantes quibus arbor sustinetur. 
Cato (inc. 18): 'Malum deligatum, parastatae uinctae.' [12] Clauus est quo 
regitur gubernaculum. De quo Ennius (Ann. 483): 

Vt clauum rectum teneam nauemque gubernem. 

[13] Porticulus malleus in manu portatus, quo modo signum datur remigantibus. De 
quo Plautus (Asin. 518): 

Ad loquendum atque tacendum tute habes porticulum. 

[14] Tonsilia uncinus ferreus uel ligneus ad quem in litore defixum funes nauium 
inligantur. De quo Ennius (Ann. 499): 

Tonsillas apiunt, configunt litus, aduncas. 

[15] Anchora dens ferreus ex Graeca etymologia nomen ducit, quod quasi hominis 
manus conprehendat uel scopulos uelarenas. Nam manus Graece KURA dicitur: apud 
Graecos autem aspirationem non habet, nam AGKURA dicitur; unde et apud maiores 
sine aspiratione proferebatur. [16] Puluini sunt machinae quibus naues 
deducuntur et subducuntur in portum. Pons, scala nauium. 

III. DE VELIS. [1] Vela Graeci ARMENA dicunt, proinde quod aere mouentur; apud 
Latinos autem uela a uolatu dicta. Vnde est illud (Virg. Aen. 3,520): 

Velorum pandimus alas. 

[2] Genera uelorum: acation, epidromos, dolo, artemo, siparum, mendicum. Ex 
quibus acation uelum maximum, et in media naue constitutum. [3] Epidromos 
secundae amplitudinis, sed ad puppim. Dolon minimum uelum, et ad proram defixum. 
Artemo dirigendae potius nauis causa conmentatum quam celeritatis. [4] Siparum 
genus ueli unum pedem habens, quo iuuari nauigia solent in nauigatione quotiens 
uis uenti languescit. De quo Lucanus (5,428): 

Summaque tendens
sipara uelorum perituras colligit auras; 

quod ex separatione existimant nominatum. Pes extremus angulus ueli, quem sic 
nautae loquuntur. 

IV. DE FVNIBVS. [1] Funes dicti quod antea in usum luminis fuerint circumdati 
cera; unde et funalia. Restes, siue quod rates contineant, seu quod his retes 
tendantur. Rudentes sunt funes nauium ex nimio stridore ita dicti. [2] Spirae 
funes quae in tempestatibus utuntur; quas nautici suo more cucurbas uocant. 
Spirae autem ab sparto uocatae. [3] Propes funis quo pes ueli alligatur, quasi 
pro pedes. De quo Turpilius (215): 

Quasi quum uentus fert nauem in mare
secundus, si quis propedon misit �si ueli sinistrum�. 

[4] Tormentum funis in nauibus longus, qui a prora ad puppim extenditur quo 
magis constringantur. Tormenta autem a tortu dicta, restes funesque. [5] Scaphon 
funis in prora positus. De quo Caecilius (256): 

Venerio cursu ueni, prolato pede
usque ad scaphonem. 

[6] Opisphora funes quae cornibus antemnae dextra sinistraque tenduntur 
retrouerso. Prosnesium funis quo nauis in litore ligatur ad palum. Mitra funis 
qua nauis media uincitur. [7] Anquina quo ad malum antemna constringitur. De qua 
Cinna (5): 

Atque anquina regat stabilem fortissima cursum. 

[8] Remulcum funis quo deligata nauis trahitur uice remi. De quo Valgius (4): 

Hic mea me longo succedens prora remulco
laetantem gratis sistit in hospitiis. 

[9] Struppi uincula loro uel lino facta quibus remi ad scalmos alligantur. De 
quibus Liuius (10): 

Tumque remos iussit religare struppis. 

[10] Catapirates linea cum massa plumbea, qua maris altitudo temtatur. Lucilius 
(1191): 

Hunc catapiratem puer eodem deuoret unctum
plumbi paucillum rudus lineique mataxam. 

V. DE RETIBVS. [1] Retes uocatae siue a retinendis piscibus, siue a restibus 
quibus tenduntur. Minus autem rete synplagium dicitur a plagis; nam proprie 
plagas dici funes illos quibus retia tenduntur circa imam et summam partem. [2] 
Funda genus est piscatoriae retis, dicta ab eo quod in fundum mittatur. Idem 
etiam a iactando iaculum dicitur. Plautus (frag. 175): 

Probus quidem antea iaculator eras. 

[3] Tragum genus retis ab eo, quod trahitur, nuncupatum. Ipsa est et uerriculum; 
uerrere enim trahere est. [4] Nassa. Cassis genus uenatoriae retis, quod capiat. 
Hinc est quod incassum dicimus, id est sine causa; quasi sine cassibus, sine 
quibus uenatio inanis est. Conopium retia qua culices excluduntur in modum 
tentorii; quo magis Alexandrini utuntur, quia ibi ex Nilo culices copiosi 
nascuntur. Vnde et conopeum dicitur; nam Canopea Aegyptus est. 

VI. DE FABRORVM FORNACE. [1] Faber a faciendo ferro inpositum nomen habet. Hinc 
deriuatum nomen est ad alias artium materias fabros uel fabricas dicere; sed cum 
adiectione, ut faber lignarius et reliqua, propter operis scilicet firmitatem. 
[2] In fabrorum autem fornace gentiles Vulcanum auctorem dicunt, figuraliter per 
Vulcanum ignem significantes, sine quo nullum metalli genus fundi extendique 
potest. Nihil est enim pene quod igne non efficiatur. Alibi enim uitrum, alibi 
argentum, alibi plumbum, alibi mineum, alibi pigmenta, alibi medicamenta 
efficit. Igne lapides in aere soluuntur, igne ferrum gignitur ac domatur, igne 
aurum perficitur, igne cremato lapide caementa et parietes ligantur. [3] Lapides 
nigros ignis coquendo candificat, ligna candida urendo obfuscat, carbones ex 
pruna fulgida nigros facit, de lignis duris fragiles, de putribilibus 
inputribiles reddit, stricta soluit, soluta restringit, dura mollit, mollia dura 
reddit. Habet et medicaminis usum. Nam saepe uri prode est. Pestilentiae quoque, 
quae obscuratione solis contrahitur, auxiliari certum est. In opere quoque aliud 
gignit primis ignibus, aliud secundis, aliud tertiis. [4] Habet quoque et aliam 
in se diuersitatem ignis. Nam alius est qui usui humano, alius qui iudicio 
apparet diuino, siue qui de caelo fulmen adstringit, siue qui de terra per 
uertices montium eructuat. [5] Ignis autem dictus quod nihil gigni potest ex eo; 
est enim inuiolabile elementum, adsumens cuncta qua rapit. Fabrica duabus rebus 
constat; uentis et flamma. [6] Flamma uero proprie fornacis est dicta, quod 
flatu follium excitetur. Fornax uero ab igne uocata; FOS enim ignis est. Kaminus 
fornax Graecum est, diriuatum a KAUMA. [7] Fauilla est deserta igni scintilla. 
Pruna est quamdiu ardet; quum autem extincta fuerit, carbo nominatur. Pruna 
autem a perurendo dicta est; carbo uero, quod flamma caret. Qui dum interisse 
creditur, maioris fit uirtutis; nam iterum accensus fortiori luce calescit. 
Cuius tanta est etiam et sine igne firmitas ut nullo humore conrumpatur, nulla 
uetustate uincatur. Extinctus enim tantum incorruptibiliter durat, ut hi qui 
limites figunt eos infossos terra substernant, et lapides desuper figant ad 
conuincendum litigatorem post quantalibet saecula fixumque lapidem limitem esse 
agnoscant. 

VII. DE INSTRVMENTIS FABRORVM. [1] Incus est in quo ferrum tunditur, a caedendo 
dictus, eo quod illic aliquid cudamus, id est feriendo producamus; cudere enim 
caedere et ferire est. Veteres autem non incudem uocabant, sed intudem, eo quod 
in ea metallum tunditur, hoc est tendatur; unde et tudis malleus, a tundendo, id 
est tendendo, dictus. [2] Malleus uocatus quia,dum quid calet et molle est, 
caedit et producit. Marcus malleus maior; et dictus marcus quod maior sit ad 
caedendum et fortior. Martellus, mediocris. Marculus malleus pusillus. Lucilius 
(1165): 

Et uelut in fabrica feruens cum marculus ferrum
multorum magnis ictibus tundit. 

[3] Forcipes quasi ferricipes, eo quod ferrum candens capiant teneantque, siue 
quod ab his aliquid foruum capimus et tenemus, quasi foruicapes. Nam foruum est 
calidum; unde et feruidum; unde et formosos dicimus quibus calor sanguinis ex 
rubore pulchritudinem creat. [4] Lima dicta eo quod lene faciat. Nam limum lene 
est. Cilium est unde operantur argentarii; a quo et caelata uasa dicuntur. 

VIII. DE FABRICIS PARIETVM. [1] In fabricis parietum atque tectorum Graeci 
inuentorem Daedalum adserunt; iste enim primus didicisse fabricam a Minerua 
dicitur. Fabros autem siue artifices Graeci TEKTONAS uocant, id est 
instructores. Architecti autem caementarii sunt, qui disponunt in fundamentis. 
Vnde et Apostolus de semetipso (1 Cor. 3,10) 'Quasi sapiens' inquit 'architectus 
fundamentum posui.' Maciones dicti a machinis in quibus insistunt propter 
altitudinem parietum. 

IX. DE DISPOSITIONE. [1] Aedificiorum partes sunt tres: dispositio, constructio, 
uenustas. Dispositio est areae uel solii et fundamentorum discriptio. 

X. DE CONSTRVCTIONE. [1] Constructio est laterum et altitudinis aedificatio. 
Constructio autem uel instructio uocata eo quod instringat et cohaerere faciat, 
ut lapides luto et ligna et lapides inuicem sibi. Nam et intinctio ferri in aqua 
instrictura est; nisi enim candens tinguatur, stringi et cohaerere non potest 
ferrum. Item constructio a multitudine lapidum et lignorum dicta; unde et 
strues. Aliud est enim aedificatio, aliud instauratio; nam aedificatio noua 
constructio est, instauratio uero quod reparatur ad instar prioris. Nam instar 
ueteres pro similitudine ponebant: inde et instaurare dicebant. [2] Constat 
autem constructio fundamento, lapidibus, calce, arena et lignis. Fundamentum 
dictum quod fundus sit aedificii. Idem et caementum a caedendo dictum, quod 
caeso crasso lapide surgat. [3] Lapides in structuris apti: albus, Tiburtinus, 
columbinus, fluuialis, spongia, rubrus et reliqui. [4] Albus lapis, alius durus, 
alius mollis. Mollis dentata serra secatur, tractabilis in opere est, ita ut in 
eo, quasi in ligno, litterae scribantur. [5] Tiburtinus a loco Italiae dictus, 
qui dum sit ad fabricam fortis, uapore tamen dissilit. [6] Tophus aedificiis 
inutilis est, fundamentis aptus, mortalitate et mollitia. Ex aestu enim et 
halitu maris friatur et uerberatur imbribus. [7] Arenacius lapis concretus maris 
arenis. Hic et bibulus dicitur; seruat enim humorem acceptum. Idem et in Baetica 
Gaditanus ab insula Oceani ubi plurimus exciditur. [8] Piperinus subalbidus cum 
punctis nigris, durus atque fortissimus. Cochleacius cochleis lapillisque et 
arena concretus, asperrimus et interdum fistulosus. [9] Columbinus a colore auis 
nuncupatus, natura uicinus gypso et mollitie simillimus. [10] Molaris in 
parietibus utilis, quia est quaedam pinguior natura eius, duraque et aspera. Ex 
quo etiam et molae fiunt; unde et nomen traxit. Huius quattuor genera: albus, 
niger, permixtus ac fistulosus. [11] Spongia lapis creatus ex aqua, leuis ac 
fistulosus et cameris aptus. [12] Silex durus lapis, ex cuius genere nigri 
silices optimi, quibusdam in locis et rubentes. Albi silices contra uetustatem 
incorrupti: idem et in monumentis scalpti et incorrupti permanent, quibus ne 
ignis quidem nocet; nam ex his etiam formae fiunt, in quibus aera funduntur. 
Viridis silex uehementer et ipse igni resistens, sed nusquam copiosus; et, ubi 
inuenitur, lapis,non saxum est. [13] Pallidus in caemento raro utilis. Globus 
contra iniurias fortis, sed in structura infidus, nisi fuerit multa 
suffrenatione deuinctus. [14] Fluuiatilis silex semper ueluti madens est. Hic 
aestate exhiberi oportet nec ante biennium inserere in structuris domorum. 
Fictilium operum ad parietes et fundamenta coctis laterculis, ad tecta 
imbriculis tegulisque aptantur. [15] Tegulae uocatae quod tegant aedes, et 
imbrices quod accipiant imbres. Tegulae autem primae positionis nomen, cuius 
diminutiuum tigillum. [16] Laterculi uero uocati quod lati formentur circumactis 
undique quattuor tabulis. Lateres autem crudi sunt, qui et ipsi inde nominati 
quod lati ligneis formis efficiuntur. [17] Quorum crates dicuntur, in quibus 
lutum pro isdem lateribus crudis portare solent. Sunt enim conexiones cannarum, 
dicti APO TOU KRATEIN, id est quod se inuicem teneant. [18] Lutum autem uocatum 
quidam per antiphrasin putant quod non sit mundum; nam omne lotum mundum est. 
[19] Calcis uiua dicta quia dum sit tactu frigida, intus occultum continet 
ignem; unde perfusa aqua statim latens ignis erumpit. Natura eius mirum aliquid 
facit: postquam enim arserit, aquis incenditur, quibus solet ignis extingui; 
oleo extinguitur, quo solet ignis accendi. Vsus eius in structuris fabricae 
necessarius; nam lapis lapidi non potest adhaerere fortius nisi calce 
coniunctus. [20] Gypsum cognatum calci est, et est Graecum nomen. Plura eius 
genera. Omnium autem optimum lapidi speculari. Est enim signis aedificiorum et 
coronis gratissimus. [21] Arena ab areditate dicta, non ab adhaerendo, in 
fabricis, ut quidam uolunt. Huius probatio si manu inpressa stridet, aut si in 
uestem candidam sparsa nihil sordis relinquat. [22] Columnae pro longitudine et 
rotunditate uocatae, in quibus totius fabricae pondus erigitur. Antiqua ratio 
erat columnarum altitudinis tertia pars latitudinum. Genera rotundarum quattuor: 
Doricae, Ionicae, Tuscanicae, Corintheae, mensura crassitudinis et altitudinis 
inter se distantes. Quintum genus est earum quae uocantur Atticae, quaternis 
angulis aut amplius, paribus laterum interuallis. Bases fulturae sunt 
columnarum, quae a fundamento consurgunt, et superpositae fabricae sustinent 
pondus. [23] Basis autem nomen petrae est fortissimae Syro sermone. [24] 
Capitolia dicta quod sint columnarum capita, quasi super collum caput. Epistolia 
sunt, quae super capitella columnarum ponuntur: et est Graecum. [25] Pauimenta 
originem operis a Graecis habent; uocata autem pauimenta eo quod pauiantur, id 
est caedantur. Vnde et pauor, quia caedit cor. [26] Ostracus est pauimentum 
testaceum, eo quodfractis testis calce admixto feriatur; testam enim Graeci 
OSTRAdicunt. [27] Rudus artifices appellant lapides contusos et calce admixtos, 
quos in pauimentis faciendis superfundunt; unde et rudera dicuntur. [28] Canalis 
ab eo quod caua sit in modum cannae. Sane canalem melius genere feminino quam 
masculino proferimus. [29] Fistulae aquarum sunt dictae quod aquas fundant et 
mittant. Nam STOLA Graece mittere est. Formae earum pro magnitudine aquae et 
capacitate fiunt, per quas aquae per certos modulos diuiduntur. E quibus est 
uncia et quinaria, digitus quadratus, digitus rotundus, et ceteri modi quique. 

XI. DE VENUSTATE. [1] Hucusque partes constructionis: sequitur de uenustate 
aedificiorum. Venustas est quidquid illud ornamenti et decoris causa aedificiis 
additur, ut tectorum auro distincta laquearia et pretiosi marmoris crustae et 
colorum picturae. 

XII. DE LAQVEARIIS. [1] Laquearia sunt quae cameram subtegunt et ornant, quae et 
lacunaria dicuntur quod lacus quosdam quadratos uel rotundos ligno uel gypso uel 
coloribus habeat pictos cum signis intermicantibus. Principaliter autem lacus 
dicitur, ut Lucilius (1290): 

Resultant aedesque lacusque. 

Cuius diminutio lacunar facit, ut Horatius (C. 2,18): 

Neque aureum
mea renidet in domo lacunar. 

Inde fit alia diminutio lacunarium; et per ANTISTICHON laquearium facit. 

XIII. DE CRVSTIS. [1] Crustae tabulae sunt marmoris; unde et marmorati parietes 
crustati dicuntur. Qui autem marmora secandi in crustas excogitauerint non 
constat. Fiunt autem arena et ferro serraque in praetenui linea premente arenas 
tractuque ipso secante, sed crassior arena plus erodit marmoris; nam tenuis 
fabricis et polituris adcommodata est. 

XIV. DE LITHOSTROTIS. [1] Lithostrota sunt elaborata arte picturae paruolis 
crustis ac tessellis tinctis in uarios colores. Tesselli autem [sunt] a tesseris 
nominati, id est quadratis lapillis per diminutionem. 

XV. DE PLASTIS. [1] Plastice est parietum ex gypso effigies signaque exprimere 
pingique coloribus. Plastice autem dictum Graece, quod Latine est fingere terra 
uel gypso similitudines. Nam et inpressa argilla formam aliquam facere plastis 
est. Vnde et protoplastus est dictus homo qui ex limo primus est conditus. 

XVI. DE PICTVRA. [1] Pictura autem est imago exprimens speciem rei alicuius, 
quae dum uisa fuerit ad recordationem mentem reducit. Pictura autem dicta quasi 
fictura; est enim imago ficta, non ueritas. Hinc et fucata, id est ficto quodam 
colore inlita, nihil fidei et ueritatis habentia. Vnde et sunt quaedam picturae 
quae corpora ueritatis studio coloris excedunt et fidem, dum augere contendunt, 
ad mendacium prouehunt; sicut qui Chimaeram tricipitem pingunt, uel Scyllam 
hominem sursum, caninis autem cupitibus cinctam deorsum. [2] Picturam autem 
Aegyptii excogitauerunt primum umbra hominis lineis circumducta. Itaque initio 
talis, secunda singulis coloribus, postea diuersis; sicque paulatim sese ars 
ipsa distinxit, et inuenit lumen atque umbras differentiasque colorum. Vnde et 
nunc pictores prius umbras quasdam et lineas futurae imaginis ducent, deinde 
coloribus conplent, tenentes ordinem inuentae artis. 

XVII. DE COLORIBVS. [1] Colores autem dictos quod calore ignis uel sole 
perficiuntur, siue quod initio colabantur ut summae subtilitatis existerent. [2] 
Colores aut nascuntur aut fiunt. Nascuntur, ut Sinopis, rubrica, Paraetonium, 
Melinum, Eretria, auripigmentum. Ceteri finguntur aut arte aut permixtione. [3] 
Sinopis inuenta primum in Ponto est: inde nomen a Sinope urbe accepit. Species 
eius tres: rubra et minus rubens, et inter has media. [4] Rubrica uocata quod 
sit rubra et sanguineo proxima. Haec plurimis locis gignitur, sed optima Ponto; 
unde et Pontica dicitur. [5] Syricum rubri coloris pigmentum, ex quo et librorum 
capita scribuntur. Ipsud est et Phoeniceum, appellatum ita eo quod in Syria 
colligatur in litoribus Rubri maris, ubi Phoenices inhabitant. [6] Aliud est 
autem sericum, aliud Syricum. Nam sericum lana est quam Seres mittunt; Syricum 
uero pigmentum quod Syrii Phoenices in Rubri maris litoribus colligunt. Est 
autem et inter facticios; nam saepe fit aut Sinopide aut sandyce mixtus. [7] 
Minium primi Graeci in Ephesiorum solo inuenisse traduntur. Cuius pigmenti 
Hispania ceteris regionibus plus abundat; unde etiam nomen proprio flumini 
dedit. Huius distillatio argentum liquidum gignit. [8] Minion autem hoc quidam 
dicunt esse cinnabarin. Cinnabarin a dracone et barro, id est elephanto, 
cognominatum. Aiunt enim draconum esse sanguinem dum inplicant elephantos. Ruunt 
enim beluae et dracones obruuntur, quorum fusus cruor terram inficit, fitque 
pigmentum quidquid solo tincxerit. Est autem puluis coloris rubri. [9] Prasin, 
id est creta uiridis, etsi in aliquibus terris promiscue generetur, optima tamen 
in Libya Cyrenensi. [10] Chrysocolla colore prasina est, dicta quod uena eius 
aurum habere traditur. Haec et in Armenia nascitur, sed ex Macedonia probabilis 
uenit. Foditur enim ex metallis aeris, cuius inuentio argentum atque Indicum 
prodit. Nam uenae eius cum his habent naturae societatem. [11] Cypria ab insula 
Cypro, ubi plurima reperitur. Sandaraca in insula Rubri maris Topazo nascitur, 
colore cinnabari, odore sulphureo. Inuenitur autem in aureis et in argentariis 
metallis, melior quo magis rufa quoque magis uirus redolet; quamquam et cerussa 
si torreatur in fornace sandaracum facit, unde et color est flammeus. Quod si 
torreatur aequa parte rubrica admixta, sandycem reddit. [12] Arsenicum, quod 
Latini ob colorem [auri] auripigmentum uocant, colligitur in Ponto ex auraria 
materia, ubi etiam sandaraca. Optimum est quod in aureuim colorem transit, purum 
et fissile gracili uenarum discursu; quod uero pallidius aut sandaracae simile 
est deterius iudicatur: est et tertium genus squamosum quo miscitur aureus 
color. Vis earum ut sandaracae, sed acrior. [13] Ochra et ipsa in insula Rubri 
maris Topazo gignitur, ubi et sandaraca. Fit quoque et ochra exusta rubrica in 
ollis nouis luto circumlitis, quae quanto magis in camino arserit tanto melior 
fit. [14] Venetum. Caeruleum temperare primum Alexandria repperit. In Italia ex 
arenae puluere et nitri flore idem faciunt. Sed Cyprium in fornace adustum huic 
permixtioni addes; Vestoriani similitudo erit. [15] Purpurissum ex creta 
argentaria. Cum purpuris pariter tinguitur bibitque eum colorem celerius lanis. 
Praecipuum est tamen aliud quod adhuc uaso rudibus medicamentis inebriatum: 
proximum est egesto eo addita creta in ius idem, et quotiens id factum est 
eleuatur bonitas. Pretiosissimae purpurae causa est quod hysgino maxime 
inficitur rubeaque. [16] Indicum in Indicis inuenitur calamis, spuma adhaerente 
limo: est autem coloris cyanei, mixturam purpurae caerulique mirabilem reddens. 
Est alterum genus in purpurariis officinis, spuma in aereis cortinis innatans, 
quam infectores detrahentes siccant. [17] Atramentum dictum quod sit atrum, 
cuius species et picturae et cottidiano usui necessaria est; iste inter 
facticios est. Fit enim e fuligine pluribus modis super ardentes taedas resina 
adiecta, lacusculo aedificata, quae fumum retineat. Huic pictores cum aqua 
admiscunt gluten ut inlustrius resplendeat. [18] Ad festinationem autem operis 
etiam sarmentorum ueterum carbones cum glutino triti inducendis parietibus 
atramenti speciem reddunt. Sunt et qui uini faecem siccatam excoquant, 
adfirmantque, si ex bono uino faex fuerit, Indici speciem id atramentum 
praebere. Sed et sarmentum uuae nigrae uino optimo tinctum posteaquam siccitate 
aruerint, si exuras et conteras adiecto gluten, nitorem Indici reddet. [19] 
Vsta, quae plurimum necessaria est, nullo negotio prouenit. Nam si et glebam 
silicis bonae igne excoquas, et aceto acerrimo superfusam extinguas, madefacta 
spongia colorem purpureum reddet. Eam ubi contriueris usta erit. [20] Omne autem 
atramentum sole perficitur: omnes colores calcis admixtione conrumpuntur. [21] 
Melinum dictum quod eius metalli ferax sit una ex Cycladibus insula Melos 
nomine. Est enim candidum, nec utuntur eum pictores propter nimiam pinguedinem. 
[22] Anulare, quod uocant, candidum est, quo[d] muliebres picturae luminantur. 
Fit et ipsud ex creta admixtis uitreis gemmis. [23] Cerussa fit hoc modo: in 
uaso enim aceto acerrimo inpleto sarmenta aminea in eodem uasculo conlocabis, ac 
super sarmenta tabulas plumbi tenuissimas pones, deinde uas diligentissime 
claudis, inlinisque, ne aliquid inspiraminis exeat. Post dies autem triginta uas 
aperitur, et ex distillatione tabularum innata cerussa inuenitur. Quod ablatum 
et arefactum teritur, atque iterum aceto admixto in pastillis diuiditur et in 
sole siccatur. Hac obseruantia si lamminas aereas sarmentis superponas, 
aeruginem creant. Chalcanthum. 

XVIII. DE INSTRVMENTIS AEDIFICIORVM. [1] Instructura autem parietum ad normam 
fieri et ad perpendiculum respondere oportet. Norma dicta Graeco uocabulo, extra 
quam nihil rectum fieri potest. Conponitur autem ex tribus regulis, ita ut duae 
sint binum pedum, tertia habeat pedes duos, uncias decem, quas aequali 
crassitudine politas extremis cacuminibus sibi iungit ut schemam trigoni 
faciant. Id erit norma. [2] Regula dicta quod sit recta, quasi rectula, et 
inpedimentum non habeat. Perpendiculum est quod semper adpenditur. Denique in 
fabrica nisi omnia ad perpendiculum et certam regulam fiant, necesse est cuncta 
mendosa instruantur; ut aliqua praua sint, aliqua cubantia, prona nonnulla, alia 
supina; et propter hoc uniuersa sunt constructa. [3] Linea genere suo appellata, 
quia ex lino fit. Trullae nomen factum eo quod trudit et detrudit, id est 
includit calce uel luto lapides. Martellus. Machina. [4] Scalae ab scandendo, id 
est ascendendo, uocatae; haerent enim parietibus. Scalae autem dicuntur, aut 
unae sint aut plures, quia numeri tantum pluralis est nomen, ut litterae quae 
epistolam significant. 

XIX. DE LIGNARIIS. [1] Lignarius generaliter ligni opifex appellatur. 
Carpentarius speciale nomen est; carpentum enim solum facit, sicut nauicularius 
quia tantum nauium est fabricator et artifex. [2] Sarcitector dictus quod ex 
multis hinc et inde coniunctis tabulis unum tecti sarciat corpus. Idem et 
tignarius, quia tectoria lignis inducit. [3] Lignum uocatum Graeca etymologia, 
quia incensum in lumen conuertitur et in flammam. Vnde [et] lychnium dicitur, 
quod lumen det. [4] Materia inde dicitur omne lignum quod ex ea aliquid 
efficiatur; uel si ad ianuam referas uel ad statuam, materia erit. Ad aliquid 
enim materia semper accipienda est, sicut elementa materiam rerum esse dicimus 
quia inde ea, quae sunt, facta uidemus; et materia quasi mater dicta. [5] Trabes 
uocatae quod in transuerso positae utrosque parietes contineant. Aliud autem 
sunt tigna, aliud trabes. Tigna enim iuncta trabem faciunt. Trabes autem sunt 
quum sunt dolatae. [6] Tholus proprie est ueluti scutum breue, quod in medio 
tecto est, in quo trabes coeunt. Coplae uocatae quod copulent in se luctantes. 
Luctantes, quod erecti inuicem se teneant more luctantium. [7] Agrantes. Asseres 
ab asse dicti, quia soli ponuntur neque coniuncti. Scindulae, eo quod 
scindantur, id est diuidantur. Epigri et claui sunt, quibus lignum ligno 
adhaeret. Claui autem dicti, quasi calibi, quia e calibe fiunt, id est ferro; 
c(h)alyps enim ferrum est. [8] Tabulae a ueteribus tagulae uocabantur, a tegendo 
scilicet; unde et tegulae. Commissura dicitur tabularum coniunctio. Sectio autem 
dicta a sequendo ea quae coeperit; nam secare sectare et sequi est. [9] Serrae 
autem nomen de sono factum est, id est ab stridore. Serrae circinique usum 
Perdice quidam adolescens inuenit, quem puerum Daedalus frater matris suae 
studiis perdocendum acceperat. Cuius pueri tantum ingenium fertur ut, dum 
materiae diuidendae conpendium quaereret, spinam piscis imitatus e ferro 
lamminam exasperans dentium mordacitate armauit, quam serram artificus 
nuncupant. Pro cuius artis inuentione Daedalus magister eius inuidiae liuore 
permotus praecipitem puerum ex arce deiecit, dehinc exulatum Cretam abiit ibique 
aliquamdiu fuit, ut fabulae ferunt. Ex Creta pinnis uulauit et in Ciliciam 
uenit. [10] Circinus dictus quod uergendo efficiat circulum. Huius modus 
duplicata linea fit, quae simplex per latitudinem extensa fuerat. Punctus autem 
in medio circini centrum a Graecis dicitur; in cuius medium cuncta conuergunt. 
[11] Securis uocatur eo quod ea arbores succidantur, quasi succuris. Item 
securis quasi semicuris; ex una enim parte acuta est, ex altera fossoria. Haec 
apud ueteres penna uocabatur; utrimque autem habens aciem, bipennis. Nam 
bipennis dicitur quod ex utraque parte habeat acutam aciem, quasi duas pinnas. 
Pennum autem antiqui acutum dicebant; unde et auium pinnae, quia acutae. Et ecce 
nomen quod reseruauit antiquitatem; quia ueteres pennas dicebant, non pinnas. 
Haec et dolabra, quod habeat duo labra; nam securis simplex est. [12] Dextralis 
dexterae habilis. Ascia ab astulis dicta quas a ligno eximit; cuius diminutiuum 
est asciola. Est autem manubrio breui ex aduersa parte referens uel simplicem 
malleum, aut cauatum, uel bicorne rastrum. [13] Scalprus dictus quod scalpturis 
et foraminibus sit aptus, quasi scalforus. Cuius diminutiuum scalpellus. [14] 
Terebra uocata a uerme ligni, qui nuncupatur terebra, quem Graeci TEREDONA 
uocant. Hinc dicta terebra quod ut uermis terendo forat, quasi terefora; uel 
quasi transforans. Taratrum, quasi teratrum. [15] Scobina dicta quod haerendo 
scobem faciat. Cant[h]erium. Guuia, 

XX. DE INVENTIONE LANIFICII. [1] Mineruam quandam gentiles multis ingeniis 
praedicant. Hanc enim primam lanificii usum monstrasse, hanc etiam telam ordisse 
et colorasse lanas perhibent. [2] Oliuae quoque hanc dicunt inuentricem et 
fabricae, multarumque artium repertricem, ideoque illi uulgo opifices 
supplicant. Sed hoc poetice fingitur; non enim Minerua istarum artium princeps 
est, sed quia sapientia in capite esse dicitur hominis, et Minerua de capite 
Iouis nata fingitur, hoc est ingenium; ideoque sensus sapientis, qui inuenit 
omnia, in capite est. Ideo et dea artium Minerua dicitur quia nihil excellentius 
est ingenio, quo reguntur uniuersa. 

XXI. DE VESTE SACERDOTALI IN LEGE. [1] Octo sunt in lege genera sacerdotalium 
uestimentorum. Poderis est sacerdotalis linea, corpori adstricta et usque ad 
pedes descendens; unde et nuncupata; quam uulgo camisiam uocant. [2] Abanet 
cingulum sacerdotale rotundum, polymita arte ex cocco, purpura, iacinthoque 
contextum, ita ut flores atque gemmae in eo esse uiderentur distinctae. [3] 
Pilleum est ex bysso rotundum quasi sphaera media, caput tegens sacerdotale et 
in occipitio uitta constrictum. Hoc Graeci et nostri tiaram uel galerum uocant. 
[4] Mahil, quod est tunica talaris, tota iacinthina, habens ad pedes septuaginta 
duo tintinnabula totidemque intermixta ac dependentia punica mala. [5] Ephod, 
quod interpretatur Latine superindumentum; erat enim pallium superhumerale ex 
quattuor coloribus et auro contextum, habens in utroque humero lapides duos 
smaragdinos auro conclusos, in quibus sculpta erant nomina patriarcharum. [6] 
Logium, quod Latine dicitur rationale, pannus duplex, auro et quattuor textus 
coloribus, habens magnitudinem palmi per quadrum, cui intexti erant duodecim 
pretiosissimi lapides. Hic pannus superhumerali contra pectus pontificis 
adnectebatur. [7] Petalum aurea lammina in fronte pontificis, quae nomen Dei 
tetragrammaton Hebraicis litteris habebat scriptum. [8] Batin siue feminalia, id 
est bracae lineae usque ad genua pertingentes quibus uerecunda sacerdotis 
uelabantur. 

XXII. DE DIVERSITATE ET NOMINIBVS VESTIMENTORVM.[1] Diuersitas uestimentorum: 
tegmen, [tegumen,] indumentum, uestimentum, et reliqua. Tegmen dictum eo quod 
tegat membra; sicut tegumen tecta, quae tegunt corpora. [2] Vestimentum uero est 
quod usque ad uestigium pertenditur, quasi uestigimentum, ut est tunica talaris. 
Sed et hoc consuetudo sermonis auctorum confundit. Indumentum, quod intus ad 
corpus induitur, quasi intumentum. Amictus. [3] Discernitur autem uestitus a 
cultu, quoniam latius intellegitur cultus. Item cultus ab habitu; nam habitus ad 
naturam pertinet, cultus ad homines. [4] Plerique autem uestium aut a tempore, 
quo maxime in usu sunt, appellantur, aut a locis, ubi uel primum confectae uel 
maxime uenditantur, aut a genere coloris, aut a nomine repertorum. [5] Vestis 
antiquissima hominum fuit perizomatum, id est subcinctorium, quo tantum 
genitalia conteguntur. Hoc primum primi mortales e foliis arborum sibi fecerunt, 
quoniam post praeuaricationem erubescentes pudenda uelarunt. Cuius usum quaedam 
barbarae gentes, dum sint nudae, usque hodie tenent. Haec et campestria 
nuncupantur, pro eo quod eisdem iuuenes, qui nudi exercentur in campo, pudenda 
operiunt. [6] Tonica uestis antiquissima appellata quia in motu incedentis sonum 
facit; tonus enim sonus est. Primum autem fuere pelliciae tunicae, quibus post 
offensam et eiectionem de Paradiso Adam et Eua induti sunt. [7] Talaris tunica 
dicta eo quod ad talos usque descendat et ad pedes defluat; sicut pectoralis, 
quia apud antiquos breuis erat ut tantum pectus operiret, licet nunc profusior 
est. [8] Manicleata tunica, id est manicata, eo quod habeat manicas: quam 
CHEIRODUTEN Graeci uocant. [9] Dalmatica uestis primuM in Dalmatia, prouincia 
Graeciae, texta est, tunica sacerdotalis candida cum clauis ex purpura. [10] 
Russata, quam Graeci phoeniceam uocant, nos coccinam, repertam a Lacedaemoniis 
ad celandum coloris similitudine sanguinem quotiens quis in acie uulneraretur, 
ne contemplanti aduersario animus augesceret. Hanc sub consulibus Romani usi 
sunt milites; unde etiam russati uocabantur. Solebat etiam pridie quam 
dimicandum esset ante principia proponi, quasi admonitio et indicium futurae 
pugnae. [11] Laculata est quae lacus quadratos quosdam cum pictura habet 
intextos aut additos acu. Iacinthina uestis est aerio colore resplendens. [12] 
Molochinia, quae maluarum stamine conficitur; quam alii molocinam, alii 
maluellam uocant. [13] Bombycina e bombyce uermiculo qui longissima ex se fila 
generat, quorum textura bombycinum dicitur; conficiturque in insula Coo. 
Apocalama. [14] Serica a serico dicta, uel quod eam Seres primi misurunt. 
Holoserica tota serica; OLON enim totum. Tramoserica stamine lineo, trama ex 
serico. Holo(por)phyra tota ex purpura; OLON enim totum. [15] Byssina candida 
confecta ex quodam genere lini grossioris. Sunt qui et genus quoddam lini byssum 
[esse] existimant. [16] Fibrina [tramam de fibri lana habens]. Caprina. 
Masticina et mena. [17] Linea, quia ex solo lino fit. Linostema uestis est ex 
lana linoque contexta: et dicta linostema quia in stamine linum, in trama lanam 
habet. [18] Recta dicitur uestis quam sursum uersum stantesque texunt. 
Segmentata zonis quibusdam et quasi praecisamentis ornata; nam et particulas 
cuicumque materiae abscisas praesegminas uocant. [19] Leuidensis, quod raro filo 
sit leuiterque densata. Pauitensis contraria leuidensi dicta, quod grauiter 
pressa atque calcata sit. [20] Citrosa, quasi concrispa ad similitudinem citri. 
Naeuius (Bell. Pun. 10): 

Pulchra quae ex auro uestemque citrosam. 

Velenensis tunica est quae affertur ex insulis. [21] Exotica uestis peregrina 
deforis ueniens, ut in Hispania a Graecis. Polymita multicoloris; polymitus enim 
textus multorum colorum est. Acupicta uestis acu textilis uel acu ornata. [22] 
Eadem et Phrygia; huius enim artis periti Phrygii omnes dicuntur, siue quia in 
Phrygia inuenta est; unde et artifices, qui id faciunt, Phrygiones dicuntur. 
Vergilius (Aen. 3,484): 

Phrygiam chlamydem. 

[23] Trilicis a tribus liciis, quia est et simplex et bilex. Ralla, quae uulgo 
rasilis dicitur. Interpola uestis illa uocatur quae dum sit uetus ad nouam 
speciem recuratur. [24] Pannucia nuncupata quod sit diuersis pannis obsita. 
Colobium dictum quia longum est et sine manicis, antiqui enim magis hoc 
utebantur. Leuitonarium est colobium lineum sine manicis, quale Aegyptii monachi 
utuntur. [25] Lumbare uocatur quod lumbis religetur, uel quod lumbis haereat. 
Hoc in Aegypto et Syria non tantum feminae sed et uiri utuntur. Vnde et Ieremias 
trans Euphraten tulit lumbare suum, ibique illud in foramine petrae abscondit, 
et postea scissum repperit. Hoc a quibusdam et renale dicitur, quia [in] renibus 
alligatur. [26] Limus est uestis quae ab umbilico usque ad pedes producitur. 
Haec autem uestis habet in extremo sui purpuram limam, id est fluxuosam; unde et 
nomen accepit, nam limum obliquum dicimus. [27] Licinum uocatum quod textura 
eius ligata sit in totum; quasi diceret liginum, C pro G littera commutata. [28] 
Armilausa uulgo uocata quod ante et retro diuisa atque aperta est, in armos 
tantum clausa; quasi armiclausa, C littera ablata. [29] Camisias uocari quod in 
his dormimus in camis, id est in stratis nostris. Femoralia appellata eo quod 
femora tegant. Ipsae et bracae, quod sint breues et uerecunda corporis his 
uelentur. [30] Tubrucos uocatos quod tibias bracasque tegant. Tibraci, quod a 
braciis ad tibias usque perueniant. 

XXIII. DE PROPRIO QVARVNDAM GENTIVM HABITV. [1] Quibusdamautem nationibus sua 
cuique propria uestis est, ut Parthis sarabarae, Gallis linnae, Germanis 
renones, Hispanis stringes, Sardis mastrucae. [2] Sarabarae sunt fluxa ac 
sinuosa uestimenta, de quibus legitur in Danielo (3,94): 'Et sarabarae eorum non 
sunt inmutatae.' Et Publilius (19): 

Vt quid ergo in uentre tuo Parthi sarabaras
suspenderunt? 

Apud quosdam autem sarabarae quaedam capitum tegmina nuncupantur, qualia uidemus 
in capitibus Magorum picta. [3] Linnae saga quadra et mollia sunt. De quibus 
Plautus (frag. 176): 

Linna coopertus est textrino Gallia. 

[4] Renones sunt uelamina humerorum et pectoris usque umbilicum, atque intortis 
uillis adeo hispida ut imbrem respuant. Quos uulgo reptos uocant, eo quod 
longitudo uillorum quasi reptat. De quibus Sallustius (Hist. 3,104): 'Germani 
intectum renonibus corpus tegunt.' Dicti autem renones a Reno Germaniae flumine, 
ubi his frequenter utuntur. [5] Mastruca uestis Germanica ex pelliculis ferarum, 
De qua Cicero pro Scauro (45): 'Quem purpura regalis non commouit, eum Sardorum 
mastruca mutauit?' Mastruca autem quasi monstruosa, eo quod qui ea induuntur 
quasi in ferarum habitum transformantur. [6] Dinoscuntur et gentes ita habitu 
sicut et lingua discordes. Persae brachia et crura lin[e]amentis, caput tiara 
tegunt; eminent apicibus fastigiatis Alani; horrent et male tecti cum 
latratoribus linguis Scotti; sagati sunt Alamanni, linteati Indi, gemmati 
Persae, sericati Seres, pharetrati Armenii. [7] Nonnullae etiam gentes non solum 
in uestibus sed et in corpore aliqua sibi propria quasi insignia uindicant: ut 
uidemus cirros Germanorum, granos et cinnibar Gotorum, stigmata Brittonum. 
Circumcidunt quoque Iudaei praeputia, pertundunt Arabes aures, flauent capitibus 
intectis Getae, nitent Albani albentibus crinibus. Mauros habet tetra nox 
corporum, Gallos candida cutis; sine equis inertes extant Alani; nec abest gens 
Pictorum, nomen a corpore, quod minutis opifex acus punctis et expressus natiui 
graminis sucus inludit, ut has ad sui, specimen cicatrices ferat, pictis artubus 
maculosa nobilitas. [8] Habet et sexus institutam speciem habitus; ut in uiris 
tonsi capilli, in mulieribus redundantia crinium, quod maxime uirginibus insigne 
est; quarum et ornatus ipse proprie sic est, ut concumulatus in uerticem ipsam 
capitis sui arcem ambitu crinium contegat. 

XXIV. DE PALLIIS VIRORVM. [1] Pallium est quo ministrantium scapulae conteguntur 
ut, dum ministrant, expediti discurrant. Plautus (frag. 177): 

Si quid facturus es, adpende in humeris pallium,
et pergat quantum ualet tuorum pedum pernicitas. 

Dictum autem pallium a pellibus, quia prius super indumenta pellicia ueteres 
utebantur, quasi pellea; siue a palla per deriuationem. [2] Chlamys est qui ex 
una parte induitur, neque consuitur, sed fibula infrenatur. Hinc et Graece nomen 
accepit. [3] Toga dicta quod uelamento sui corpus tegat atque operiat. Est autem 
pallium purum forma rotunda et fusiore, et quasi inundante sinu, et sub dextro 
ueniens supra humerum sinistrum ponitur, cuius similitudinem in operimentis 
simulacrorum uel picturarum aspicimus; easque statuas togatas uocamus. [4] Toga 
autem Romani in pace utebantur, belli autem tempore paludamentis. [5] Mensura 
togae iusta si sex ulnas habeat. Toga palmata dicebatur quam merebantur hi qui 
reportabant de hostibus palmas: ipsa uocabatur et toga picta, eo quod uictorias 
cum palmis intextas haberet. [6] Toga candida eademque cretata in qua candidati, 
id est magistratum petentes, ambiebant, addita creta quo candidior insigniorque 
esset. Cicero in oratione quam habuit contra conpetitores 'In Toga Candida' 
scripsit. [7] Cinctus Gabinus est cum ita inponitur toga ut togae lacinia, quae 
post secus reicitur, adtrahitur ad pectus, ita ut ex utroque latere ex humeris 
picturae pendeant, ut sacerdotes gentilium faciebant aut cingebantur praetores. 
[8] Trabea erat togae species ex purpura et cocco qua operti Romanorum reges 
initio procedebant. Hanc primum Romulus adinuenisse perhibetur ad discretionem 
regii habitus. Trabea autem dicta quod in maiori gloria hominem transbearet, hoc 
est ultra et in posterum ampliori dignitate honoris beatum faceret. [9] 
Paludamentum erat insigne pallium inperatorum cocco purpuraque et auro 
distinctum. De quo Sallustius (Hist. 1,87): 'Togam,' inquit, 'paludamento 
mutauit.' Erat autem pallium bellicum, dictum, aliquibus uidetur, quod eo 
indutus palam faceret imperator bellum futurum. [10] Circumtextum est quod 
Graece KUKLAS dicitur. De quo Vergilius (Aen. 1,649): 

Et circumtextum croceo uelamen acantho. 

Circumtextum autem dictum quia est rotundum pallium. [11] Diplois Graecum nomen, 
ab eo quod sit duplex amictus. Horatius (Epist. 1,17,25): 

Contra quem duplici panno patientia uelat. 

[12] Est autem uestis militaris, cuius usus Gallicis primum expeditionibus 
coepit e praeda hostili. De qua est uox illa senatui: 'Togis depositis Quirites 
ad saga fuerunt.' [13] Sagum autem Gallicum nomen est: dictum autem sagum 
quadrum eo quod apud eos primum quadratus uel quadruplex esset. [14] Paenula est 
pallium cum fimbriis longis. Lacerna pallium fimbriatum quod olim soli milites 
utebantur; unde et in distinguenda castrensi urbanaque turba hos togatos, illos 
lacernatos uocabant. Inde autem lacernae quasi amputatis capitibus fimbriarum, 
neque ita laxis ut sunt paenularum. [15] Mantum Hispani uocant quod manus tegat 
tantum; est enim breue amictum. [16] Praetexta puerile est pallium quo usquead 
sedecim annos pueri nobiles sub disciplinae cultu utebantur; unde et praetextati 
pueri appellati sunt. Dicta autem praetexta quia praetexebatur ei latior 
purpura. [17] Casula est uestis cucullata, dicta per diminutionem a casa, quod 
totum hominem tegat quasi minor casa. Inde et cuculla, quasi minor cella. Sic et 
Graece planetas, dicta quia oris errantibus euagantur. Vnde et stellae planetae, 
id est uagae, eo quod uago sui errore motuque discurrunt. [18] Birrus a Graeco 
uocabulum trahit, illi enim birrum bibrum dicunt. [19] Melotes, quae etiam pera 
uocatur, pellis est caprina [a] collo pendens praecincta usque ad lumbos: est 
autem habitus proprie necessarius ad operis exercitium. Fiebat autem prius, ut 
quidam existimant, de pelliculis melonum; unde et melotes uocatae sunt. [20] 
Fimbriae uocatae ora uestimentorum, hoc est fines, ex Graeco uocabulum trahunt; 
Graeci enim terminum ORON uocant. 

XXV. DE PALLIIS FEMINARVM. [1] Regillum est praelatum reginarum amiculum; unde 
et appellatum. Peplum matronale pallium ex purpura signatum, cuius fimbriae 
aurei staminis summitate resplendent. [2] Palla est quadrum pallium muliebris 
uestis, deductum usque ad uestigia, quod ad fixis in ordinem gemmis. Et palla 
dicta APOTOU PALLEIN, id est a mobilitate, quae est circa finem huiusmodi 
indumenti; siue quod rugis uibrantibus sinuata crispetur. [3] Stola matronale 
operimentum, quod cooperto capite et scapula a dextro latere in laeuum humerum 
mittitur: stola autem Graece uocatur quod superemittatur. [4] Idem et ricinium 
Latino nomine appellatum eo quod dimidia eius pars retro reicitur; quod uulgo 
mauortem dicunt. Vocatum autem mauortem quasi Martem; signum enim maritalis 
dignitatis et potestatis in eo est. Caput enim mulieris uir est; inde et super 
caput mulieris est. [5] Amiculum est meretricum pallium lineum. Hunc apud 
ueteres matronae in adulterio deprehensae induebantur, ut in tali amiculo potius 
quam in stola polluerent pudicitiam. Erat enim apud ueteres hoc signum 
meretriciae uestis, nunc in Hispania honestatis. [6] Theristrum palliolum est 
quo usque hodie Arabiae et Mesopotamiae mulieres uelantur, quibus in aestu 
tutissimo teguntur umbraculo. De quo in Isaia (3,23). [7] Anaboladium amictorium 
lineum feminarum quo humeri operiuntur, quod Graeci uel Latini sindonem uocant. 

XXVI. DE STRATV ET RELIQVIS VESTIBVS QVAE IN VSV HABENTVR.[1] Stragulum uestis 
est discolor quod manu artificis diuersa uarietate distinguitur: dictum autem 
quod et in stratu et in amictu aptus sit. De quo Salomon (Prou. 31,22): 
'Stragulam uestem sibi fecit.' [2] Ludices a ludis, id est theatris, uocatos 
quidam existimant: quum enim egrediebantur de ludi prostibulo iuuenes, horum 
uelamento tegebant caput et faciem; quia solet erubescere qui lupanar 
intrauerit. Galnapes. [3] Fulcra sunt ornamenta lectorum, dicta quod in his 
fulcimur, id est sustinemur, uel quod toros fulciant siue caput; quae 
reclinatoria uulgus appellat. [4] Ceruicalia autem eo quod ponantur sub ceruice 
uel cubito. Puluillus dictus a puluinar, qui est diuitum lectus. Culcitae 
uocatae quod calcentur, id est farciantur, pluma siue tomento, quo molliores 
calidioresque sint. [5] Tapeta dicta quod pedibus primum strarentur, quasi 
tapedia. Sipla tapetaexuna parte uillosa, quasi simpla. Amphitapa ex utraque 
parte uillosa tapeta. Lucilius (13): 

Siplae atque amphitapi uillis ingentibus molles. 

[6] Mantelia nunc pro operiendis mensis sunt; quae, ut nomen ipsud indicat, olim 
tergendis manibus praebebantur. Mappae conuiuii et epularum appositarum sunt, 
quasi manupae, atque ob id nominatae; cuius diminutiuum mapella est. Toralia 
longae perpetuaeque mappae, a toro dictae. [7] Sabanum Graecum est. Facietergium 
et manitergium a tergendo faciem uel manus uocatum. Vela dicta quod obiectu suo 
interiora domorum uelent. [8] Aulaea uela picta et grandia; quae ideo aulaea 
dicta sunt quod primum in aula Attali regis Asiae, cui successit populus 
Romanus, inuenta sunt. [9] Cortinae sunt aulaea, id est uela, de pellibus, 
qualia in Exodo leguntur, a quibus tabornaculum extrinsecus tegebatur. Dictae 
autem cortinae a coreis, eo quod prius ex pellibus fuissent factae. Vnde et in 
eodem tabernaculo legis iubetur cortinas fieri ex pellibus arietum rubris et ex 
pellibus iacintinis. [10] Cilicia Arabes nuncupant uelamenta pilis caprarum 
contexta, ex quibus sibi tentoria faciunt. 

XXVII. DE LANIS. [1] Lana a laniando, id est a uellendo, uocata: hinc et uellus 
dictum, quod prius lanae uellerentur, non tonderentur. Linum ex terra oritur, 
deflexumque nomen eius a Graeco; nam linum Graeci LINARION dicunt; siue quod sit 
molle et lene. [2] Stuppa uero cannabi est siue lini. Haec secundum antiquam 
orthographiam stuppa dicta, quod ex ea rimae nauium stipentur. Vnde et 
stipatores dicuntur, qui in uallibus eam conponunt. [3] Tomentum appellatum quod 
aut in filo aut in tela tumeat, nec subtilitatem habeat. Cannabum a similitudine 
cannae uocatum, siue a Graeca etymologia; nam illi cannabum KANNABIN uocant. [4] 
Byssum genus est quoddam lini nimium candidi et mollissimi, quod Graeci papaten 
uocant. Fibrinum lana est animalium, quos fibros uocant. Ipsos et castores 
existimant, quos dum uenatores secuntur, ipsi sibi testiculos adimunt. Aranea 
uocatur eo quod aeris infusione in frondibus nutriatur. [5] Sericum dictum quia 
id Seres primi miserunt; uermiculi enim ibi nasci perhibentur, a quibus haec 
circum arbores fila ducuntur; uermes autem ipsi Graece BOMBUKES nominantur. 
Placium est stuppa et quasi crassedo serici, et est Graecum nomen. 

XXVIII. DE COLORIBVS VESTIVM. [1] Tinctura uocata quia tinguitur et in aliam 
fucata speciem nitoris gratia coloratur. KOKKON Graeci, nos rubrum seu 
uermiculum dicimus; est enim uermiculus ex siluestribus frondibus. [2] 
Conchylium dictum eo quod ex conchulis marinis color eius colligitur: idem et 
ostrum uocatur. [3] Ostrum, quod pro colore purpurae temperatur, plurimis quidem 
in locis, sed optimum in insula Cypro gignitur siue in his quos propius solis 
cursus inluminat. [4] Conchylia autem sunt maris, quae circumcisa ferro lacrimas 
purpurei coloris emittunt: his collectis color purpureus temperatur. Et ostrum 
exinde appellatum dicunt quod ex testae humore elicitur. [5] Purpura apud 
Latinos a puritate lucis uocata. Apud Graecos autem PORFURA dicitur cum 
adspiratione, apud nos purpura sine adspiratione. [6] Ferrugo color est purpurae 
subnigrae quae fit in Hispania, ut (Virg. Aen. 9,582): 

Ferrugine clarus Ibera. 

Dicta autem ferrugo quod omnis purpura prima tinctura eiusmodi coloris existat. 
[7] Glaucus color est ferrugineus subniger. Elbidum ab elbo colore uocatum; 
elbum est enim medius color inter nigrum et album, et elbum ab albo diriuatum. 
[8] Luteus color rubicundus, quod est croceus. Nam crocum lutei coloris est, ut 
(Virg. Ecl. 4,44): 

Croceo mutauit uellera luto. 

Menum [quod sit colore nigro; Graeci enim MELAN nigrum dicunt]. Masticinum [quod 
colorem masticis habeat]. Blatteum. Blauum. Mesticium. [9] Osticium, quia ex 
usto est; fit enim ex dependenti fuligine tectorum egesta assiduis ignibus: unde 
et color eiusdem tincturae flammeus est. 

XXIX. DE INSTRVMENTIS VESTIVM. [1] Tela pro longitudine staminum dicta, cuius 
diriuatiuum est telaria. Insubuli, quia infra et supra sunt, uel quia 
insubulantur. Radii dicti quia radendo fiunt. Pectines, quod pexa fila reddant 
et inpremant. [2] Colum, quod sit in longitudine et rotunditate quasi columna. 
Fusum, quod per ipsum fundatur quod netum est. Alibrum, quod in eo liberantur 
fila, id est soluantur. [3] Calathum leue gestamen ex lino uel canna aut ex 
iunco factum, in qua uel pensa ponuntur uel leguntur flores; KALA enim Graece 
lignum est, a quo diriuatum est calathum. Nam Latine quasillum dicitur. Cicero 
in Philippicis (3,10): 'Aut uero inter quasilla pendatur aurum.' [4] Pensum 
mulierum a pendendo dictum; unde pensa et inpensa. Netum. [5] Fila dicta uel 
quia ex pilis animalium sunt, uel quia lanificium filis tenuibus constat in 
modum pilorum, id est quasi filorum. [6] Mataxa quasi metaxa, a circuitu 
scilicet filorum; nam meta circuitus; uel quod transferatur. Gubellum corrupte a 
globo dictum per diminutionem, quasi globellum. [7] Panuliae, quod [ex] eis 
panni texantur; ipsae enim discurrunt per telam. Stamen dictum quia rectum stat. 
Trama, quod uia recta transmittatur per telam; est enim filus intra stamen 
currens. Licia sunt quibus stamina ligantur, quasi ligia. Ordire est � Texere 
est � 

XXX. DE ORNAMENTIS. [1] Hactenus de ueste: dehinc ad ceterum cultum ueniamus. 

Ornamenta dicta eo quod eorum cultu ora uultusque decorentur. Prima ornamenta 
corona insigne uictoriae, siue regii honoris signum; quae ideo in capite regum 
ponitur, ad significandum circumfusos in orbe populos, quibus adcinctus quasi 
caput suum coronatur. Haec a Lucilio (1143) corolla, ab Homero (Il. 8,597) 
STEFANE dicta est. Huius principium a Libero quodam gentiles existimant, quod 
his in potando mota uino capita uincire fasciolis instituerint. Idcirco olim 
linei ac lanei generis coronas fuisse, sicut erat in sacerdotibus gentilium. [2] 
Nomen coronae hac ex causa uocatum, eo quod initio circum aras curreretur, atque 
ad imaginem circuitus uel chori et formatam et nominatam coronam. [3] 
Inperatores Romani et reges quidam gentium aureas coronas utuntur. Persae tiaras 
gerunt; sed reges rectas, satrapae incuruas. Reperta autem tiara a Semiramide 
Assyriorum regina. Quod genus ornamenti exinde usque hodie gens ipsa retinet. 
Athenienses enim cic[l]adas aureas gerebant partim in uertice, nonnulli in 
fronte. Non enim eadem sunt insignia omnium regnorum. Gentilium uates infulas, 
apices, pillea siue galeria utebantur. [4] Infula est fasciola sacerdotalis 
capitis alba in modum diadematis, a qua uittae ab utraque parte dependent, quae 
infulam uinciunt; unde et uittae dictae sunt, quod uinciant. Infula autem 
plerumque lata erat, plerumque tortilis, de albo et cocco. [5] Apex est pilleum 
sutile quod sacerdotes gentiles utebantur, appellatus ab apiendo, id est 
adligando. Nam uirgula, quae in pilleo erat, conectebatur filo, quod fiebat ex 
lana hostiae. Galerium pilleum ex pelle caesae hostiae factum. Pilleum autem 
dictum a pelle hostiae unde fiebat. [6] Cidarim et ipsud sacerdotum erat, quod a 
plerisque mitra uocatur. 

XXXI. DE ORNAMENTIS CAPITIS FEMINARVM. [1] Ornamenta capitis feminarum: diadema, 
nimbum, capitulum et mitra. Diadema est ornamentum capitis matronarum ex auro et 
gemmis contextum, quod in se circumactis extremitatibus retro adstringitur; et 
exinde dictum Graece quod praeligetur. [2] Nimbus est fasciola transuersa ex 
auro adsuta in linteo, quod est in fronte feminarum. Plautus (Poen. 348): 

Quo magis eam aspicio, tam magis nimbata est. 

Nam et lumen, quod circa angelorum capita pingitur, nimbus uocatur, licet et 
nimbus sit densitas nubis. [3] Capitulum est quod uulgo capitulare dicunt. Idem 
et cappa, uel quod duos apices ut cappa littera habeat, uel quia capitis 
ornamentum est. [4] Mitra est pilleum Phrygium, caput protegens, quale est 
ornamentum capitis deuotarum. [5] Sed pilleum uirorum est, mitrae autem 
feminarum. Redimicula autem sunt quibus mitra alligatur. Pilleum autem, ut 
praediximus, a pelle erat: nam mitra ex lana est. Ricula est mitra uirginalis 
capitis. [6] Vittae sunt quae [in] crinibus innectuntur, quibus fluentes 
religantur capilli: et uittae dictae quod uinciunt. Taenia autem est uittarum 
extremitas dependens diuersorum colorum. Item uitta est qua corona uincitur; 
taenia uero extrema pars uittae quae dependet coronae. [7] Reticulum est quod 
colligit comas, dictum ab eo quod retinet crines ne effun 

dantur. [8] Discriminalia capitis mulierum sunt uocata ex eo quod caput auro 
discernant; nam discriminare diuidere dicitur. Antiae sunt cincinni dependentes 
prope auriculas; Graeco uocabulo, ab auribus. [9] Acus sunt quibus in feminis 
ornandorum crinium conpago retinetur, ne laxius fluant et sparsos dissipentur 
capillos. [10] Inaures ab aurium foraminibus nuncupatae, quibus pretiosa grana 
lapidum dependent. Harum usus in Graecia: puellae utraque aure, pueri tantum 
[modo] dextra gerebant. [11] Torques sunt circuli aurei a collo ad pectus usque 
pendentes. Torques autem et bullae a uiris geruntur; feminis uero monilia et 
catella. Dictae autem torques quod sint tortae, et bullae quod similes sint 
rotunditate bullis quae in aqua uento inflantur. [12] Monile ornamentum ex 
gemmis est, quod solet ex feminarum pendere collo; dictum a munere. Hoc etiam et 
serpentum dicitur, quia constat ex amphorulis quibusdam aureis, gemmisque uariis 
in modum facturae serpentis. Nonnulli hoc et (segmentum dicunt, ut Iuuenalis 
(2,124):) 

Segmenta et longos habitus; 

licet et segmentatas uestes dicamus, ut ipse (6,89): 

Et segmentatis dormisset paruola cunis. 

[13] Plerumque autem et per munile omnia ornamenta matronarum significantur, 
quidquid illis munere datur. [14] Murena uulgo uocatur quod scilicet auri 
metallo in uirgulis lentescente quaedam ordinis flexuosi catena contexitur in 
similitudinem murenae serpentis, quae ad collum ornandum aptatur. Haec 
interdumauri atque argenti texitur uirgulis. Vnde et in Canticis dicitur 
canticorum (1,10): 'Murenulas aureas faciemus tibi uermiculatas argento.' [15] 
Catellae sunt catenulae colli inuicem se conprehendentes in modum catenae; unde 
et appellatae. [16] Dextras communes esse uirorum ac feminarum, quia utriusque 
sexus dexterae sunt. Armillae autem proprie uirorum sunt, conlatae uictoriae 
causa militibus ab armorum uirtute: unde et quondam uulgo uiriolae dicebantur. 
Ab intellectu autem circuli armilla non discrepat, quia ipsa quoque hoc, ubi 
ponitur, ambiendo constringit; sed armilla latius extenditur, circulus rotundus 
fit. [17] Fibulae sunt quibus pectus feminarum ornatur, uel pallium tenetur a 
uiris in humeris, seu cingulum in lumbis. Lunulae sunt ornamenta mulierum, in 
lunae similitudinem bullulae aureae dependentes. [18] Specula sunt in quibus 
feminae uultus suos intuuntur. Dictum autem speculum uel quod ex splendore 
reddatur, uel quod ibi feminae intuentes considerent speciem sui uultus et, 
quidquid ornamenti deesse uiderint, adiciant. [19] Periscelides sunt apud 
feminas crurum ornamenta quibus gressus earum ornantur. Olfactoriola uascula 
sunt muliebria quibus odoramenta gestantur. 

XXXII. DE ANVLIS. [1] Primus Prometheus fertur circulum ferreum incluso lapide 
digito circumdasse; qua consuetudine homines usi anulos habere coeperunt. Anuli 
autem per diminutionem dicti a circulis et anis, qui sunt circum brachia et 
circum crura; unde et signa eorum per diminutionem sigilla: nam signa maiora 
sunt, sigilla uero quasi minora signa. [2] Anulos homines primum gestare 
coeperunt quarto a pollice digito, quod eo uena quaedam ad cor usque pertingat, 
quam notandam ornandamque aliquo insigni ueteres putauerunt. [3] Apud Romanos 
anuli de publico dabantur, et non sine discrimine; nam dignitate praecipuis 
uiris gemmati dabantur, ceteris solidi: anulum aureum neque seruus neque 
libertinus gestabat in publico, sed anulo aureo liberi utebantur, libertini 
argenteo, serui ferreo; licet et multi honestissimi anulo ferreo utebantur. [4] 
Apud ueteres ultra unim anulum uti infame habitum uiro. Gracchus in Meuium: 
'Considerate, Quirites, sinistram eius; en cuius auctoritatem sequimini, qui 
propter mulierum cupiditatem ut mulier est ornatus.' Crassus, qui apud Parthos 
periit, in senectute duos habuit anulos, causam praeferens quod pecunia ei 
inmensa creuisset. Multi etiam Romanorum pro grauitate anulum gestare in digito 
abstinuerunt. Feminae non usae anulis, nisi quos uirgini sponsus miserat, neque 
amplius quam binos anulos aureos in digitis habere solebant. At nunc prae auro 
nullum feminis leue est atque inmune membrum. [5] Inter genera anulorum sunt 
ungulus, Samothracius, Thynius. Vngulus est gemmatus, uocatusque hoc nomine 
quia, sicut ungula carni, ita gemma anuli auro adcingitur. Samothracius aureus 
quidem, sed capitulo ferreo; a loco ita uocatus. [6] Thynius purus est, primum 
in Bithynia fabricatus, quam olim Thyn(i)am uocabant. Flaccus (Maecenas, frag. 
1): 

Lucente, mea uita, nec smaragdos
berillosque mihi, Flacce, nec nitentes
(nec) percandida margarita quaero,
nec quos Tunnica lima perpoliuit
anellos nec iaspios lapillos. 

XXXIII. DE CINGVLIS. [1] Cinctus est lata zona, et minus lata semicinctium, et 
utrisque minima cingulum; nam a cinctu per diminutionem cingulum nominatum. 
Cinctu autem iuuenes in exercitatione campestri uerecunda uelabant; unde et 
campestris dicebatur. [2] Balteum cingulum militare est, dictum pro quod ex eo 
signa dependant ad demonstrandam legionis militaris summam, id est sex milium 
sescentorum, ex quo numero et ipsi consistunt. Vnde et balteus dicitur non 
tantum quod cingitur, sed etiam a quo arma dependant. [3] Zona Graecum est, quam 
illi ZONARIN, nos cingulum nuncupamus. Strophium est cingulum aureum cum gemmis. 
De quo ait Cinna (Catull. 64,65): 

Strophio lactantes cincta papillas; 

et Prudentius (PERI STEF 25,4): 

Nomen hoc gemmae strophio inligata est. 

[4] Limus est cinctus quem publici habebant serui: et dictus limus quia 
transuersas habebat purpuras, id est limas. Caltulum cinguli genus, a coacto 
loro dictum. Fibula Graecum est, quam illi �fiblin� dicunt, quod ligat. 
Subfibulum, subligaculum. [5] Redimiculum est quod subcinctorium siue bracile 
nuncupamus, quod descendens per ceruicem et a lateribus colli diuisum, utrumque 
alarum sinus ambit atque hinc inde subcingit, ut constringens latitudinem 
uestiat corpus, contrahat atque coniungendo conponat. Hunc uulgo brachilem, 
quasi brachialem, dicunt, quamuis nunc non brachiorum, sed renum sit cingulum. 
Subcinctorium autem uocatum quod, ut dictum est, sub brachiis ductum alarum 
sinum ambit atque hinc inde subcingit. [6] Fascia est qua tegitur pectus et 
papillae conprimuntur, atque crispanti cingulo angustius pectus artatur: et 
dicta fascia quod in modum fasciculi corpus alligat. Hinc et fasciolae, quibus 
uulnera conligantur. [7] Vitta dicta quod ea pectus uincitur instar uitis 
ligantis. Limbus est quam nos ornaturam dicimus. [8] Fasciola est quae ambit 
extremitatem uestium, aut ex filis, aut ex auro contexta adsutaque extrinsecus 
in extrema parte uestimenti uel chlamydis. De qua Vergilius dicit (Aen. 4,137): 

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo. 

XXXIV. DE CALCIAMENTIS. [1] Sutores nuncupatos quod insertis filo porcorum setis 
suant, id est consuant, quasi setores. [2] Caligarios uero non a callo pedum, 
sed a calo, id est ligno, uocatos, sine quo consui calciamenta non possunt, quas 
Graeci KALOPODAS dicunt: fiebant autem prius ex salice tantum. Hinc et 
calciamenta dicta quod in calo, id est ligno, fiant; uel quod calcentur. [3] 
Crepidas Graeci ante repertas usi sunt. Est autem genus singulari forma, et idem 
utrique aptum pedi, uel dextro uel sinistro. Crepidas autem dictas quod cum sono 
stringantur, siue a pedum crepitu in ambulando. [4] Calceos reges utebantur et 
Caesares. Forma eorum ***. Patricios calceos Romulus repperit quattuor 
corrigiarum, adsutaque luna: hos soli patricii utebantur. Luna autem in eis non 
sideris formam, sed notam centenarii numeri significabat, quod initio patricii 
senatores centum fuerint. [5] Ocreae tibialia calciamenta sunt, dicta quod crura 
tegant. Coturni sunt quibus calciabantur tragoedi, qui in theatro dicturi erant 
et alta intonantique uoce carmina cantaturi. Est enim calciamentum in modum 
crepidarum, quod heroes utebantur; sed tale est ut et in dextro et in laeuo 
conueniat pede. [6] Baxeae calciamentum comoedorum erat, sicut tragoediorum 
coturni. Quos quidam etiam calones appellant, eo quod ex salice fierent; nam 
Graeci, ut diximus, lignum KALA uocabant. [7] Talares calcei socci sunt, qui 
inde nominati uidentur quod ea figura sint ut contingant talum; sicut 
subtolares, quod sub talo sint, quasi subtalares. [8] Obstrigilli sunt qui per 
plantas consuti sunt, et ex superiori parte corrigium trahitur ut 
constringantur; unde et nominantur. [9] Osas puto ab os primum factas, et 
quamuis nunc ex alio genere, nomen tamen pristinum retinent. [10] Mullei similes 
sunt coturnorum solo alto, superiori autem parte cum osseis uel aeneis 
malleolis, ad quos lora deligabantur. Dicti sunt autem a colore rubro, qualis 
est mulli piscis. [11] Soleae sunt quibus tantum pedum plantae teguntur, dictae 
a solo pedum. Item soleae materiales ex materia coreo intecta. [12] Socci, cuius 
diminutiuum socelli, appellati inde quod saccum habeant, in quo pars plantae 
inicitur. Calliculae. Caligae uel a callo pedum dictae, uel quia ligantur. Nam 
socci non ligantur, sed tantum intromittuntur. [13] Cernui socci sunt sine solo. 
Lingulati, quos nos foliatos uocamus. Clauati [quasi clauiati, eo quod minutis 
clauis, id est acutis, sola caligis uinciantur]. Perones et (s)culponeae rustica 
calciamenta sunt. Baxea calciamenta mulierum sunt. Corrigiae a coriis uocantur, 
uel a conligatione, quasi colligiae. 

LIBER XX.

I. DE MENSIS. [1] Primus Daedalus mensam et sellam fecit. Coquinae apparatum 
Apicius quidam primus conposuit, qui in eo absumptis bonis morte uoluntaria 
periit; et merito, quia is, qui gulae atque edacitati seruit, et animan et 
corpus interficit. Ab esu et comesu mensae factum uocabulum; nullum enim alium 
habet usum. [2] Torus dicitur a tortis herbis quae adcumbentium humeris 
subponuntur. Stibadium ab stipitibus dictum, quasi stipadium; sic enim prius 
coeptum est. Adcubitum a cibo uocatum, quasi ad cibatum epularum. [3] Conuiuium 
apud Graecos a conpotatione, APO TOU POTOU. Apud nos uero a conuictu rectius 
appellatur, uel quia uitae conlocutionem habet. Item conuiuium a multitudine 
conuescentium; nam priuata mensa uictus est, conuiuium non est. Conuiuii triplex 
est modus: discumbendi, edendi, et bibendi. Discumbendi, ut (Virg. Aen. 1,708): 
  Toris iussi discumbere pictis.
Edendi et bibendi, ut (Virg. Aen. 1,723): 
  Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,
  crateras magno statuunt et uina coronant.
II. DE ESCIS. [1] Cibus dictus quia capitur ore, sicuti esca quia eam os capit. 
Victus proprie uocatus quia uitam retinet; unde et ad cibum uocare inuitare 
dicitur. [2] Alimonia dicitur eo quod eius sumptu corpus alatur. Hanc iuuenes 
accipiunt ad incrementum, senes ad perseuerantiam; neque enim subsistere poterit 
caro nisi confortetur alimentis. Alimentum enim est, quo alimur; alimonium 
alendi cura. [3] Afluentia nuncupata quasi rei nimium exuberantis effusio ultra 
quam satis est, modusque non est. [4] Opulentia ab ope dicta est, quam si 
discutias, inuenies eam tenere modum. Nam quomodo opitulatur quod nimium est, 
quum incommodius sit saepe quam parum? [5] Epulae ab opulentia rerum dictae. 
Epulae autem simplices in duo necessaria diuiduntur, panem et uinum, et duo 
superflua, quae terra et mari uescendi causa exquirunt. [6] Dapes autem regum 
sunt, epulae priuatorum. Deliciae nuncupatae quod his delectentur homines, 
easque suauiter appetant. [7] Pulmentum uocatum a pulte; siue enim sola pultis, 
siue quid aliud eius permixtione sumatur, pulmentum proprie dicitur. [8] 
Satietas autem et saturitas sibi differunt: nam satietas ex uno cibo dici 
potest, pro eo quod satis sit; saturitas autem a satura nomen accepit, quod est 
uario alimentorum adparatu conpositum. [9] Crapula est inmoderata uoracitas, 
quasi cruda epula, cuius cruditate grauatur cor et stomachus indigestus 
efficitur. Inmoderata enim uoracitas uitium est, sed tantun id [est] salutis 
quantum sustentationi naturaeque sufficiat. [10] Iantaculum est primum cibum quo 
ieiunium soluitur; unde et nuncupatum. Nigidius (109): 'Nos ipsi ieiunia 
iantaculis leuibus polluimus.' [11] Prandium ab apparatu edendi dictum. Proprie 
autem ueteres prandium uocabant omnium militum cibum ante pugnam; unde est illud 
ducis adloquium: 'Prandeamus tamquam ad inferos cenaturi.' [12] Merenda est 
cibus qui declinante die sumitur, quasi postmeridie edenda et proximo cenae: 
unde et antecenia a quibusdam uocantur. [13] Item merendare quasi meridie edere. 
Annona tractum est a tempore quo Romani ueteres ad cibos aduocabantur. Sic 
Martialis (4,8,6): 
  Imperat excelsos frangere nona toros.
[14] Quod et usque hodie Persae faciunt. Coenam uocari a communione uescentium: 
KOINON quippe Graeci commune dicunt: unde et communicantes quod communiter, id 
est pariter, conueniant. Apud ueteres enim solitum erat in propatulo uescere et 
communiter epulari, ne singularitas luxuriam gigneret. Est autem cena 
uespertinum cibum, quam uespernam antiqui dicebant; in usu enim non erant 
prandia. [15] Panis dictus quod cum omni cibo adponatur, uel quod omne animal 
eum adpetat; PAN enim Graece omne dicitur. Cibarius est qui ad cibum seruis 
datur, nec delicatus. Fermentacius fermentis confectus. Azymus non fermentatus; 
nam AZUMOS est sine fermento, sincerus. Acrozymus leuiter fermentatus, quasi 
acroazymus. Siligineus panis a frumenti genere nuncupatur; siligo enim genus est 
tritici. Rubidus, recoctus et rubefactus. Subcinericius, cinere coctus et 
reuersatus: ipse est et focacius. Clibanicius, in testo coctus. [16] Spungia 
panis aqua diutius malaxatus similam modicam accipit et fermentum modicum, et 
habet humectationis plus quam omnis panis; unde et spungiae nomen accepit. [17] 
Placentae sunt quae fiunt de farre. Quae alii liba dicunt, eo quod libeant et 
placeant. [18] Dulcia sunt genera pistorii operis, a sapore dicta; melle enim 
asparso sumuntur. Crusta superficies panis: ipsa et fragmenta, quia diuiditur, 
ut fracta. Fermentum a feruore nuncupatum, quod plus prima hora non potest 
contineri; crescendo enim excedit. Farina et furfures a farre dictae, cuius sunt 
purgamenta. [19] Amolum flos farinae, tenuissimum, prae leuitate de mola 
eiectum; unde et appellatum, quasi a mola. Simila. Pollines. [20] Carnes dictae 
quia caro sunt; siue a creando, unde et a Graecis KREAS uocantur. Crudum, quod 
sit cruentum; est enim cum sanguine. [21] Coctum [quasi coactum, id est ab igne 
uel aqua uiolenti modo actum usuque comestionis aptum]. Sed et multi temporis 
aliquid coctum uocatur. [22] Assum, quod ardeat, quasi arsum. Elixum, eo quod in 
aqua sola decoquitur. Lixa enim aqua dicitur ab eo quod sit soluta; unde et 
solutio libidinis luxus, et membra loco mota luxa dicuntur. [23] Frixum a sono 
dictum quando ardet in oleo. Salsum, quasi sale asparsum, demtis e medio 
syllabis [tribus]. Rancidum ex uitio nuncupatum, quod raucos efficiat. Succidia 
carnes in usum repositae, a succidendo dictae. [24] Lardum, eo quod in domo 
repositum conseruatur; nam antiqui domos lares dicebant. Taxea lardus est 
Gallice dictum. Vnde et Afranius in Rosa (284): 
  Gallum sagatum pingui pastum taxea.
[25] Axungia ab unctione uocata. Sebum a sue dictum, quasi suebum, quod plus 
pinguedinis hoc animal habeat. [26] Offa est proprie frustum dentium, cuius 
diminutiuum offellam facit. Vnde et offarii coqui, quia particulatim, id est 
offatim, excoquunt. Nunc 'offa latrantium', qua, si in os canis iacitur, 
satiatus ilico conpescitur et silescit. [27] Frustum uocatum quod capiatur a 
frumine; est enim frumen summa pars gulae. Pulpa dicta quod cum pulte olim mixta 
uescebatur. Vnde et pulmentarium et pulmentum dictum. [28] Lucanicae dictae quod 
prius in Lucania factae sunt. Farcimen caro concisa et minuta, quod ea 
intestinum farciatur, hoc est inpleatur, cum aliarum rerum conmixtione. [29] 
Minutal uocatum quod fiat de piscibus et isiciis oleribusque minutatim concisis. 
Aphratum, quod Latine spumeum uocatur; AFROS enim Graece spuma dicitur. Martisia 
in mortario ex pisce fiunt: inde et nominata. [30] Isocem piscem quendam dictum, 
ex quo primum isicia facta sunt; et quamuis ex alio genere piscium fiant, 
initium tamen piscis uocabulum dedit. [31] Galaticae a colore lacteo nominatae; 
Graeci enim GALA lac dicunt. Sphaeras a rotunditate Graeco uocabulo appellatas; 
quidquid enim in rotundum formatur, SFAIRA a Graecis dicitur. [32] Ius coquinae 
magistri a iure nuncupauerunt, quia [ea] est lex condimenti eius. Hanc Graeci 
zemam uocant. [33] Caseum uocari quod careat serum, quasi careum: nam serum ei 
omne deducitur ut ponderibus arguatur. Colostrum lac nouum; quod neutri generis 
est. [34] Lac a Graeco sermone deriuatum est pro candore; Graeci enim album 
LEUKON dicunt. Lac uero et sanguis, quod nutrit et quod nutritur; nam lacte 
nutrimur, uiuimus sanguine. [35] Quactum, quasi coactum, quasi coagulatum; 
accepta enim secum alia specie coagulat. [36] Mel Graecae appellationis est, 
quod ab apibus nomen habere probatur; nam apis Graece MELISSA dicitur. Antea 
autem mella de rore erant, inueniebanturque in arundinum foliis. Vnde et 
Vergilius (Georg. 4,1): 
  Hactenus aerii mellis caelestia dona.
Siquidem hucusque in India et Arabia conligatum reperitur ramis inhaerens in 
similitudinem salis. Omne autem mel dulce: Sardum amarum est absinthii causa, 
cuius copia eius regionis apes nutriuntur. [37] Fauum uocari quia comeditur 
magis quam bibitur; FAGEIN enim Graeci comedere appellant. Aiunt autem medici, 
et qui de humanorum corporum scripsere naturis, praecipueque Gal[i]enus in 
libris quorum titulus est �PERSIE in quo�, puerorum et iuuenum ac perfectae 
aetatis uirorum mulierumque corpora insito calore feruere, et noxios esse his 
aetatibus cibos qui calorem augeant, sanitatique conducere frigida quaeque in 
esum sumere; sicut [e] contrario senibus, qui pituita laborant et frigore, 
calidos cibos et uina uetera prodesse. 
III. DE POTV. [1] Potio a Graeca deriuatione uocata; hanc enim illi POTOS 
dicunt. Aqua generaliter uocata, quod superficies eius aequalis sit: hinc et 
aequora. Quam inde recentem dicimus quia non est utilis uetusta, ut uinum, sed 
statim sublata de flumine et fonte uel puteo; fetescit enim uetusta. [2] Vinum 
inde dictum quod eius potus uenas sanguine cito repleat. Hoc alii, quod nos cura 
soluat, Lyaeum appellant. Veteres uinum uenenum uocabant; sed postquam inuentus 
est uirus letiferi sucus, hoc uinum uocatum, illud uenenum. Vnde et Hieronymus 
in libro quem de uirginitate seruanda scripsit: 'Adolescentulas' inquit 'ita 
uinum debere fugere ut uenenum, ne pro aetatis calore feruenti bibant et 
pereant.' Inde est quod apud ueteres Romanos feminae non utebantur uinum, nisi 
sacrorum causa certis diebus. [3] Merum dicimus cum uinum purum significamus; 
nam merum dicimus quidquid purum atque sincerum est, sicut et aquam meram, nulli 
utique rei mixtam. Hinc et merenda, quod antiquitus id temporis pueris operariis 
quibus panis merus dabatur; aut quod meridient eo tempore, id est soli ac 
separatim, non, ut in prandio aut in cena, ad unam mensam. Inde credimus etiam 
illud tempus, quod post medium diem est, meridiem appellari, quod purum sit. [4] 
Mustum est uinum e lacu statim sublatum. Dictum autem creditur mustum quod in se 
limum et terram habeat mixtam; nam mus terra, unde et humus. Cuius tanta uis 
feruoris est ut uasa quamuis grandia ex eo repleta absque spiramine ilico 
disrunipat. [5] Roseum uinum, id est cum rubore; rosa enim rubet. Amineum uero 
quasi sine mineo, id est sine rubore; nam album est. Sucinacium sucinae gemmae 
simile est, id est fului coloris. [6] Limpidum uinum, id est perspicuum, ab 
aquae specie dictum, quasi lymphidum; lympha enim aqua est. Turbidum, quasi 
terbidum, id est terra commixtum, quod est faece. Falernum uinum uocatum a 
Falerna regione Campaniae, ubi optima uitia nascuntur. [7] Colatum uas proprium 
nuncupauit in quo deportatur: Gazeum uero regio, unde defertur; Gaza enim 
oppidum est Palaestinae. Infertum uinum dicitur quod altario libatur atque 
offertur. Spurcum, quod offerri non licet, aut cui aqua admixta est, quasi 
spurium, hoc est inmundum. [8] Honorarium uinum, quod regibus et potentibus 
honoris gratia offertur. Cato de innocentia sua (1): 'Quum essem in prouincia 
legatus, quamplures ad praetores et consules uinum honorarium dabant: numquam 
accepi, ne priuatus quidem.' [9] Crucium uinum est insuaue quod serui potant. 
Acetum, uel quia acutum, uel quia aquatum; uinum enim aqua mixtum cito in hunc 
saporem redigitur. Vnde et acidum, quasi aquidum. Conditum uocatum, quod non sit 
simplex, et commixtione pigmentorum conpositum. [10] Lactatum est potio e lacte. 
Mulsum ex melle mixtum; est enim potio ex aqua et melle, quod Graeci MELIKRATON 
uocant. [11] Oenomelum mustum melle admixtum uehementerque agitatum atque 
commotum. Hydromelum, quod fiat ex aqua et malis Matianis. Saccatum liquor est 
aquae faece uini admixtus et sacco expressus. Lorea. [12] Oxymeli appellatum 
quod aceti et mellis permixta conficiatur materia, unde et dulcedinem retinet et 
acorem. Rhodomelum dicitur eo quod in suco rosae mel admisceatur. [13] 
Melicratum uinum melle mixtum. Medus, quasi melus, quia ex melle fit; sicut 
calamitas pro cadamitas. Faecula uua pinguis, decocta usque ad crassitudinem 
mellis ac refrigerata, utilis stomacho. [14] Passum, quidquid ex uua passa 
conpressum effluxerit. Dicitur autem passum a patiendo: nam percutitur uua 
siccior et decoquitur, et inde fit passum. Defrutum dictum est quod defrudatur, 
et quasi fraudem patiatur. [15] Carenum, eo quod feruendo partem careat; tertia 
enim parte musti amissa quod remanserit carenum est. Cui contraria sapa est, 
quae feruendo ad tertiam redacta descenderit. [16] Sicera est omnis potio quae 
extra uinum inebriare potest. Cuius licet nomen Hebraeum est, tamen Latinum 
sonat pro eo quod ex suco frumenti uel pomorum conficiatur, aut palmarun fructus 
in liquorem exprimantur, coctisque frugibus aqua pinguior, quasi sucus, colatur, 
et ipsa potio sicera nuncupatur. [17] Ceruisia a Cerere, id est fruge uocata; 
est enim potio ex seminibus frumenti uario modo confecta. [18] Caelia a 
calefaciendo appellata; est enim potio ex suco tritici per artem confecta. 
Suscitatur enim igne illa uis germinis madefactae frugis ac deinde siccatur et 
post in farinam redacta molli suco admiscitur, quo fermentato sapor austeritatis 
et calor ebrietatis adicitur. Quae fit in his partibus Hispaniae cuius ferax 
uini locus non est. Fex dicta, quod sese uasis emergendo adfigat. [19] Garum est 
liquor piscium salsus, qui olim conficiebatur ex pisce quem Graeci GARON 
uocabant; et quamuis nunc ex infinito genere piscium fiat, nomen tamen pristinum 
retinet a quo initium sumpsit. [20] Liquamen dictum eo quod soluti in salsamento 
pisciculi eundem humorem liquant. Cuius liquor appellatur salsugo uel muria. 
Proprie autem muria dicitur aqua sale commixta, effectaque gustu in modum maris. 
[21] Sucus dicti quod sacco exprimantur, ut ptisanae. Ptisana, zema, apozema 
Graeca uocabula sunt. 
IV. DE VASIS ESCARIIS. [1] Vasa dicta a uescendo, quad in ea escae adponantur. 
Cuius diminutiuum uascula, quasi uescula. [2] Fictilia dicta quod fiant et 
fingantur ex terra. Fingere enim est facere, formare et plasmare, unde et figuli 
dicuntur. Et uas fictile dicitur non fictum [in] illud quod mendacium est, sed 
quod formatur, ut sit et habeat aliquam formam. Vnde et Apostolus dicit (Rom. 
9,20): 'Numquid dicit figmentun ei qui se finxit: Quare me sic fecisti?' [3] 
Fictilia uasa in Samo insula prius inuenta traduntur, facta ex creta et indurata 
igni; unde et Samia uasa: postea inuentum et rubricam addere et ex rubra creta 
fingere. Antiquiorem autem fuisse usum fictilium uasorum quam fundendi aeris aut 
argenti; apud ueteres enim nec aurea nec argentea, sed fictilia uasa habebantur; 
sicut ad uina doliis excogitatis, ad aquas amphoris, hydriis ad balneas, ac 
reliquis quae in usibus hominum aut rota fiunt aut manu aptantur. [4] Argilla 
autem excocta testae uocabulum suscipit quia, dum mollis esset, efficitur tosta, 
nec communicat cum uocabulo pristini generis, quia quod fuit non est. [5] 
Arretina uasa ex Arretio municipio Italiae dicuntur, ubi fiunt; sunt enim rubra. 
De quibus Sedulius (prol.): 
  Rubra quod adpositum testa ministrat olus.
[6] Samia uasa quidam putant ab oppido Samo Graeciae habere nomen. Alii dicunt 
cretam esse Italiae, quae non longe a Roma nascitur, quae samia appellatur. [7] 
Caelata uasa argentea uel aurea sunt, signis eminentioribus intus extraue 
expressa, a caelo uocata, quod est genus ferramenti, quem uulgo cilionen uocant. 
[8] Chrysendeta uasa deaurata; Graecum est. Anaglypha, quod superius sint 
sculpta; Graeci enim ANO sursum, GLUFE sculpturam dicunt, id est sursum sculpta. 
[9] Discus antea scus ab specie scuti; unde et scutella. Postea discus uocatus 
quod det escas, id est adponat; a quo et discumbentes dicti: siue APO TOU 
DISKIN, id est quod iaciant. [10] Messorium uocatum a mensa per deriuationem, 
quasi mensorium. Parapsis quadriangulum et quadrilaterum uas, id est paribus 
absidis. Patena, quod dispansis patentibusque sit oris. [11] Lancis. Gauata, 
quia cauata, G pro C littera posita. Hinc et conca; sed illa cauata, ista 
concaua: sic et Graeci haec nuncupant. Scutella ab scuto per diminutionem; est 
enim eiusdem similis. [12] Apophoreta a Graecis a ferendo poma uel [aliud] 
aliquid nominata; est enim plana. Salinum uas aptum salibus. Idem et sulzica, 
quasi salzica. Acitabulum quasi acetaforum, quod acetum ferat. [13] Coclear ab 
usu prius coclearum dictum. Hinc est illud ueterum distichon (Mart. 14,121): 
  Sum cocleis habilis et nec minus utilis ouis.
  Numquid scis potius quur cocleare dicor?
[14] Trisceles Graeco nomine, Latine tripedes: qui autem quattuor pedibus 
insistunt abusiue dicuntur. [15] In uasculis autem tria quaeruntur quae 
placeant: manus artificis, pondus argenti, splendor metalli. 
V. DE VASIS POTATORIIS. [1] Poculum a potando nominatum; est enim omne uas in 
quo bibendi est consuetudo. Phialae dictae quod ex uitro fiant; uitrum enim 
Graece VALOS dicitur. [2] Paterae phialae sunt dictae uel quod in ipsis potare 
solemus, uel quod patentes sunt dispansisque labris. [3] Cratera calix est duas 
habens ansas, et est Graecum nomen. Declinatur autem apud eos hic crater; nam 
Latine haec cratera dicitur. Vnde Persius (2,51): 
  Si tibi crateras argenti;
Vergilius (Aen. 1,724): 
  Crateras magno statuunt et uina coronant.
Fiebant autem primum a conexionibus uirgularum; unde et dictae craterae APO TOU 
KRATEIN, id est quod se inuicem teneant. [4] Cyathi quoque, scyphi, cymbia, et 
ipsa poculorum sunt genera. Ex quibus cymbia pocula dicta sunt ex similitudine 
cymbae nauis. Amystis species poculi qua ductim, id est uno spiritu, bibitur. 
Baccea primum a Baccho, quod est uinum, nominata, postea in usibus aquariis 
transiit. [5] Calices et calathi et scalae poculorum genera, antea ex ligno 
facta, inde et uocata; Graeci enim omne lignum KALA dicebant. Ampulla quasi 
ampla bulla: similis est enim rotunditate bullis quae ex spumis aquarum fiunt 
atque ita inflantur uento. 
VI. DE VASIS VINARIIS ET AQVARIIS. [1] Oenophorum uas ferens uinum; OINOS enim 
uinum est. De quo est illud (Lucil. 139): 
  Vertitur oenophori fundus, sententia nobis.
[2] Flascae ex Graeco uocabulo dictae. Haec pro uehendis ac recondendis fialis 
primum factae sunt, unde et nuncupatae; postea in usum uini transierunt, manente 
Graeco uocabulo unde sumpserunt initium. [3] Lagoena et Sicula Graeca nomina 
sunt, inflexa ex parte ut fierent Latina. Illi enin LAGENOS, nos lagoena; illi 
SIKELE, nos Siculam dicimus. [4] Cantharus. Hydria genus uasis aquatilis per 
deriuationem uocata; UDOR enim Graeci aquam dicunt. Situla, quod sitientibus 
apta sit ad bibendum; quod uas Graeci KADON uocant. [5] Catinum uas fictile, 
quod melius neutro dicitur quam masculino; sicut et salinum dicitur uas aptum 
salibus. Orca est amphorae species, cuius minore uocabulo urceus diminutiuo 
urceolus est. Scyphus, in quo manus lauamus. [6] Seriola est orcarum ordo 
directus uel uas fictile uini apud Syriam primum excogitatum; sicut Cilicises a 
Cilicia nuncupati, unde [et] primum aduectae sunt. [7] Dolium. Cupos et cupas a 
capiendo, id est accipiendo, aquas uel uinum uocatas; unde et caupones. Vtres ab 
utero. Mulgarium uas in quo mulguntur pecora: idem et mulctrum, ab eo quod in eo 
mulgitur lac. [8] Labrum uocatum eo quod in eo labationem fieri solitum est 
infantium, cuius diminutiuum labellum. Idem et albeum, quod in eo ablutionem 
fieri solitum est. Pelues uocatae quod pedes ibi lauentur. [9] Sifon uas 
appellatum quod aquas sufflando fundat; utuntur enim hos [in] oriente. Nam ubi 
senserint domum ardere, currunt cum sifonibus plenis aquis et extingunt 
incendia, sed et camaras expressis ad superiora aquis emundant. 
VII. DE VASIS OLEARIIS. [1] Hemicadium, uas olearium. Scortia, uas olearium eo 
quod sit ex corio dictum. [2] Alabastrum uas unguentarium e lapide sui generis 
cognominatum, quem alabastriten uocant, qui incorrupta unguenta conseruat. [3] 
Pyxides uascula unguentaria ex buxo facta; nam quod nos buxum, Graeci PUKSON 
uocant. [4] Lenticula uasculum olearium, ex aere aut argento factum, a liniendo 
dictum: his enim reges et sacerdotes liniebantur. 
VIII. DE VASIS COQVINARIIS. [1] Omnia uasa coquendi causa parata cocula 
dicuntur. Plautus (frag. 181): 
  Aeneis coculis mihi excocta est omnis misericordia.
[2] Olla dicta pro eo quod ebulliat in ea aqua igni subiecto, ut altius uapor 
emittitur. Vnde et bulla dicitur, quae in aqua uenti intus spiritu sustentatur. 
Patella quasi patula; olla est enim oris patentioribus. [3] Caccabus et cucuma a 
sono feruoris cognominantur. Haec in Graecis et Latinis communia nomina habent; 
sed utrum Latini a Graecis an Graeci a Latinis haec uocabula mutuassent incertum 
est. [4] Lebetae aeneae sunt Graeco sermone uocatae; sunt enim ollae minores in 
usum coquendi paratae. [5] Sartago ab strepitu sonus uocata quando ardet in ea 
oleum. Tripedes appellatae quod tribus pedibus constent: has Graeci tripodas 
uacant. [6] Mola a sui rotunditate uocata, ut mala pomorum: sic et Graeci. 
Cribrum, quod ibi currat frumentum, quasi currifrum. Rutabulum dictum a 
proruendo stercora, siue ignem panis coquendi gratia. 
IX. DE VASIS REPOSITORIIS. [1] Gazophylacium arca est ubi colliguntur in templo 
ea quae ad indigentiam pauperum mittuntur. Compositum est autem nomen de lingua 
Persa et Graeca; gaza enim lingua Persarum thesaurum, FULAKION Graece custodia 
interpretatur. [2] Arca dicta quod arceat uisum atque prohibeat. Hinc et 
arciuum, hinc et arcanum, id est secretum, unde ceteri arcentur. [3] Cibutum 
Graecum nomen est, quod nos arcam dicimus. Loculus ad aliquid ponendum in terra 
factus locus, seu ad uestes uel pecuniam custodiendam; unde et per diminutionem 
dicitur. [4] Mozicia, quasi modicia, unde et modicum; Z pro D, sicut solent 
Itali dicere ozie pro hodie. Scrinia. [5] Saccus a sago dictus, quod eo consuto 
efficiatur quasi sagus. Marsuppium sacculus nummorum, quem Graeci MARSIPION 
appellant. Quaedam enim Graeca nomina in Latinum paulo inflectuntur propter 
Romanum eloquium. [6] Sitarciae nautarum sunt, ab eo quod sutae sunt. Inuolucrum 
dictum quod aliquid in se teneat inuolutum. [7] Fiscus sacculus est publicus, 
unde et fiscellae et fiscinae dicuntur: hunc habent exactores, et in eo mittunt 
debitum publicum quod redditur regibus. Fiscus autem primae positionis est, 
deriuatiuum fiscina, diminutiuum fiscella. [8] Canistrum fissis cannis 
contexitur, unde et nuncupatum: alii Graecum adserunt. Cistella a costis ex 
canna uel ligno, quibus contexitur, nominata. [9] Cophinus est uas ex uirgulis, 
aptum mundare stercora et terram portare. De quo dicit Psalmista pro Israel 
(81,7) 'Manus eius in cophino seruierunt.' Dictus autem couinus quasi couus, 
quasi cauus. Corues dicti, quia curuatis uirgis contexuntur. [10] Sporta uel 
quod ab sparto fieri solet, uel quod exportet aliquid. [Sporta ab sparto dicta, 
non ab exportando sicut quidam uolunt: prius enim de sparto fiebant.] 
X. DE VASIS LVMINARIORVM. [1] Ab igne colendo et ligna antiqui appellauerunt 
focum: FOS enim Graece, Latine ignis est, unde et iuxta philosophos quosdam 
cuncta procreantur. Et reuera sine calore nihil nascitur, adeo ut de 
septentrione [poeta] dicat (Lucan. 4,108): 
  Sterili non quidquam frigore gignit.
Varro autem focos ait dictos quod foueant ignes; nam ignis ipsa flamma est; 
quidquid autem ignem fouet, focus uocatur, seu ara sit, siue quid aliud in quo 
ignis fouetur. [2] Lucerna a lychno dicta est; unde et breuis est lu, ut Persius 
(5,181): 
  Dispositae pinguem nebulam uomuere lucernae.
Si enim a luce diceretur, non staret uersus. Licinius autem quasi lucinius; est 
enim cicindela lucernae. [3] Candelabrum a candelis dictum, quasi candelaforum, 
quod candelam ferat. Cereus per deriuationem a cera nomen habet ex qua formatur. 
De quo quidam (Mart. 14,42): 
  Hic tibi nocturnos praestabo cereus ignis:
  [nam] subducta luce altera lux tibi sum.
[4] Lacunaria pendentia [sunt] lumina, quasi lucanaria, id est in aere lucentia. 
[5] Funalia dicuntur quae intra ceram sunt, dicta a funibus quos ante usum 
papyri cera circumdatos habuere maiores; unde et funera dicuntur. Funalia autem 
Graeci scolaces dicunt, quod sint scoliae, hoc est intorti. Hos Romani funes et 
funalia nominabant. Funalia candelabra apud ueteres extantes stimulos habuerunt 
obuncos, quibus funiculi cera uel huiuscemodi alimento luminis obliti 
figebantur. Idem itaque et stimuli praeacuti funalia dicebantur. [6] Lampas 
flamma est in uertice lucens, dicta quod lambentis motum ostendere uideatur. Fax 
dicta quod focos faciat: cuius diminutiuum facula. [7] Lanterna inde uocatur 
quod lucem interius habeat clausam. Fit enim ex uitro, recluso intus lumine ut 
uenti flatus adire non possit, et ad praebendum lumen facile ubique 
circumferatur. [8] Lucubrum uocatum quod luceat in umbra; est enim modicus ignis 
qui solet ex tenui stuppa ceraque formari. [9] Pyra est quae in modum arae ex 
lignis construi solet ut ardeat; PUR enim ignis dicitur. Sed pyra est ipsa 
lignorum congeries quum nondum ardet; rogus est, quum ardere coeperit; bustum 
uero iam exustum uocatur. [10] Farum turris est maxima, quam Graeci ac Latini in 
commune ex ipsius rei usu farum appellarunt eo quod flamnarum indicio longe 
uideatur a nauigantibus, sicut supra (15,2,37) praediximus, qualem Ptolomeus 
iuxta Alexandriam construxisse octingentis talentis traditur. Vsus eius est 
nocturno nauium cursu ignes ostendere ad pronuntianda uada portusque introitus, 
ne decepti tenebris nauigantes in scopulos incidant: nam Alexandria fallacibus 
uadis insidiosos accessus habet. Hinc igitur in portibus machinas ad praelucendi 
ministerium fabricatas pharos dicunt; nam FOS lux est, OROS uisio dicitur. Vnde 
et Lucifer Graece FOSFOROS appellatur. 
XI. DE LECTICIS ET SELLIS. [1] Lecticae a lectis herbis uocatae. Stratus ab 
sternendo dictus, quasi storiatus. In his solis antiqui ad dormiendum 
adcubabant, nondum laneis stramentis repertis. Storia, quod sit terra strata. 
[2] Cama est breuis et circa terram; Graeci enim CHAMAI breue dicunt. Cubile est 
cubandi locus. Grabatum Graecum est. Baianula est lectus qui in itinere 
baiolatur, a baiolando, id est deportando. [3] Puluinar lectus diuitum est: inde 
et puluillus. Spingae sunt in quibus sunt spingatae effigies, quos nos gryphos 
dicimus. Punicani lecti parui et humiles primum a Cartagine aduecti, et inde 
nominati. [4] Lecticae, siue plutei lecti. De quo Rutilius Rufus de uita sua 
(13): 'Primum,' inquit, 'contra consuetudinem imperatorum ipse pro lectis 
lecticis utebatur.' [5] Sponda autem exterior pars lecti, pluteus interior. 
Geniales lecti proprie sunt qui sternuntur puellis nubentibus; dicti autem a 
generandis liberis. [6] Cunabula sunt lectuli in quibus infantes iacere 
consuerunt, dicta quod partui adhibeantur, quasi cynabula; nam KUEIN est Graece 
eniti. [7] Feretrum dicitur eo quod in eo mortui deferantur; et est Graecum 
nomen; nam FERETRON dicitur APO TOU FEREIN, id est a ferendo. Nam Latine capulus 
dicitur, quod super capita hominum feratur. Sic Plautus ait (Mil. 628): 
'capularis senex,' id est uicinus capulo. [8] Scamna sunt quae lectis altioribus 
adponuntur; dicta autem ab scandendo [id est ascendendo]. Hinc et scabilli, qui 
lectis paruis uel sellis ob ascensum adponuntur. Scabillum autem et subpedaneum 
dicitur; nam quod dicunt Graeci UPOPODION, dixerunt Latini scabillum, et alii 
[dixerunt] suppedaneum, quod sub pedibus sit. Scansilia gradus sunt ubi honorati 
in sedibus sedent. [9] Sedes dictae quoniam apud ueteres Romanos non erat usus 
adcumbendi; unde et considere dicebantur. Postea, ut ait Varro de Vita populi 
Romani, uiri discumbere coeperunt, mulieres sedere, quia turpis uisus est in 
muliere adcubitus. Sedis singulari numero proprie regni est, qui Graece THRONOS 
dicitur. Item thronum Graeci dicunt; nos solium. Subsellia uero ceterorum, 
cathedrae doctorum. [10] Solium, in quo reges sedent propter tutelam corporis 
sui, secundum quosdam a soliditate dictum, quasi solidum; secundum alios per 
antistichon, quasi sodium, a sedendo. Vnde et sella quasi sedda dicta est, et 
subsellia quasi subseddia. [11] Sella curulis erat in quibus magistrati sedentes 
iura reddebant. Dictae autem curules, quia apud ueteres praetores et consules 
propter itineris longinquitatem curru forum prouehebantur; sellae autem, quae 
post eos uehebantur, quibus sedentes dicere iura solebant, a curru curules 
sellae sunt nominatae. [12] Tripodes scamelli sunt, habentes tres pedes. Sed et 
candelabra tripoda sunt, quia similiter tres habent pedes. 
XII. DE VEHICVLIS. [1] Carrum a cardine rotarum dictum; unde et currus dicti, 
quod rotas habere uidentur. Rota autem dicta quod ruat; et rotundum a rota 
uocatum. [2] Reda genus uehiculi quattuor rotarum. Has antiqui retas dicebant, 
propter quod haberent rotas. [3] Carpentum pompaticum uehiculi genus [est], 
quasi carrum pompaticum. Plaustrum uehiculum duarum rotarum quo onera 
deferuntur: et dictum plaustrum, quia uoluitur, quasi diceret pilastrum. 
Caracutium uehiculum altissimarum rotarum, quasi carrum acutum. Capsus carruca 
undique contecta, quasi capsa. [4] Pilentum uel petorritum contecta quattuor 
rotarum uehicula, quibus matronae olim utebantur. Vergilius (Aen. 8,666): 
Pilentis matres [in] mollibus. Horatius (Sat. 1,6,104): 
  Plures calones atque caballi
  pascendi, ducenda petorrita.
Erant autem antea pilenta ueneti coloris, non, ut nunc sunt, russati; quibus 
nisi castae matronae uti non poterant, sicut nec uittis. [5] Basterna uehiculum 
[itineris, quasi uiae sternax, mollibus stramentis conposita, a duobus 
animalibus deportata]. 
XIII. DE RELIQVIS QVAE IN VSV HABENTVR. [1] Baculus a Bacco repertore uitis 
fertur inuentus, quo homines moti uino inniterentur. Sicut autem a Bacco 
baculus, ita a baculo bacillum per diminutionem. [2] Fustes, quod praefixi in 
terram stent, quos palos rustici uocant; quibus iuuenes pro criminibus 
feriuntur. Vectes dicti quod manibus uectentur, unde ostia saxaque uelluntur. 
[3] Forfices: secundum etymologiam, si a filio dicuntur, F ponitur, ut forfices 
quae sunt sartorum; si a pilo, P, ut forpices quae sunt tonsorum; si ab 
accipiendo, C, ut forcipes, eo quod formum capiant, quae sunt fabrorum. [4] 
Formum enim dixerunt antiqui calidum; unde et formosus. Nouacula [eo quod 
innouet faciem]. Pectines dici eo quod pexos capillos faciant atque conpositos. 
Calamistrum acus est quae calefacta et adhibita calefacit et intorquet capillos. 
[5] Vnde et calamistrati appellantur qui comam torquent. Clauis dicta quod 
claudat et aperiat. Catenatum, quod capiendo teneat. Horologia, quod ibi horas 
legamus, id est colligamus; est enim in solariis positum, ubi a clauo per lineas 
currit umbra, ut quamcumque diei horam ostendat. 
XIV. DE INSTRVMENTIS RVSTICIS. [1] Vomer dictus quod ui humum eruat, seu ab 
euomendo terram. De quo Lucretius (1,314): 
  Vncus aratri
  ferreus, occulto decrescit uomer in aruis.
[2] Sumitque per detrimenta fulgorem Aratrum ab arando terram uocatum, quasi 
araterrium. Buris est curuamentum aratri, dictum quasi BOOS OURA, quod sit in 
similitudinem caudae bouis. Dentale est aratri pars prima; in quo uomer 
inducitur quasi dens. [3] Cultelli a cultura dicti, eo quod ex ipsis putationem 
ueteres in arbore utebantur et uite, priusquam falces essent repertae. [4] 
Falcis est qua arbores putantur et uites; dicta autem falcis quod his primum 
milites herbam filicem solebant abscidere. Vnde est illud (Mart. 14,34):
  Pax me certa ducis placidos curuauit in usus:
  agriculae nunc sum, militis ante fui.
[5] Falcastrum a similitudine falcis uocatum: est autem ferramentum curuum cum 
manubrio longo, ad densitatem ueprium succidendam. Hi et runcones dicti, quibus 
uepres secantur, a runcando dicti. [6] Serrula est praetenuis lammina ferri 
dentium mordacitate resecans arbores seu ramos. Rastra quoque aut a radendo 
terram aut a raritate dentium dicta. Ligones, quod terram leuent, quasi leuones. 
[7] Scudicia dicta eo, quod circa codicem terram aperiat; et quamuis eius usus 
in reliquis operibus habeatur, nomen tamen ex codice retinet. Hanc alii 
generaliter fossorium uocant, quod foueam faciat, quasi fouessorium. [8] 
Sarculus. Sunt autem uel simplices uel bicornes. Pastinatum uocant agriculae 
ferramentum bifurcum quo semina panguntur. Vnde etiam repastinari dictae sunt 
uineae ueteres quae refodiuntur. [9] Cylindrus lapis est teretis in modum 
columnae qui a uolubilitate nomen accepit. De quo Vergilius (Georg. 1,178):
  Area cum primis ingenti aequanda cylindro,
  et uertenda manu.
[10] Tribula genus uehiculi unde teruntur frumenta, et ob hoc ita uocatum. Pala, 
quae uentilabrum uulgo dicitur, a uentilandis paleis nominata. [11] Furcillae 
dictae eo quod his frumenta celluntur, id est mouentur. Vnde et oscilla dicta ab 
eo quod cillantur, hoc est moueantur, ora. Nam cillere est mouere. [12] Tesserae 
sunt quibus frumentorum numerus designatur. Trapetum mola oliuarum. Prelum 
trabes quo uua calcata premitur, a premendo uocatum, quasi pressorium. Prelum, 
quo premitur oleum. Lacus, quo liquatus profluat, quo ab uuis uel oliuis 
torquendo oleum uinumque exigitur. [13] Verennes a uehere, id est exportare, 
nominatae. Qualos corbes colaque prelorum per quos mustum fluit, a colando 
dictos. Fisclum quasi fiscolum, a colando oleum dictum, uel quasi fiscella olei. 

XV. DE INSTRVMENTIS HORTORVM. [1] Rota dicta quod quasi ruat: est enim machina 
de qua e flumine aqua extrahitur. Lucretius (5,517): 
  In fluuio uersare rotas atque austra uidemus.
[2] Austra autem, id est rota, ab auriendo aquam dicta. Girgillus, quod in giro 
uertatur: est enim lignum in transuersa pertica mobile ex quo funis cum situla 
uel utre in puteum dimittitur auriendae aquae causa. [3] Telonem hortulani 
uocant lignum longum quo auriunt aquas. Et dictum telonem a longitudine; TELON 
enim dicitur iuxta Graecos quidquid longum est; unde et mustelam uocant quasi 
mus longus. Hoc instrumentum Hispani ciconiam dicunt, propter quod imitetur 
eiusdem nominis auem, leuantes aqua ac deponentes rostrum, dum clangit. Ama. [4] 
Lupus, qui et canicula, ferreus arpax, quia, si quid in puteum decidit, rapit et 
extrahit; unde et nomen accepit. Arpax autem dictus quia arripit; arpe enim 
[est] Graece rapere. Sarculus. 
XVI. DE INSTRVMENTIS EQVORVM. [1] Phalerae ornamenta equorum sunt; et est sermo 
Graecus. Frena dicta quod equos fremere cogant, uel quod haec equi frendant [id 
est inprimant] dentibus et obmordeant. Vnde et nefrendes dicti adhuc lactantes 
porculi, quod nondum aliquid frendant, id est comminuant dentibus. Hinc et faba 
fresa, quae molita est. [2] Lupati sunt freni asperrimi: dicti autem lupati a 
lupinis dentibus, qui inaequales sunt, unde etiam eorum morsus uehementer obest. 
Camus. [3] Habenas ab habendo dictas, quod his equos habeamus, hoc est teneamus; 
unde [et] equi habiles dicti. Haec et retinacula a retinendo. Lora. [4] Capistri 
a capite iumentorum dicti. Sella a sedendo, quasi sedda. Antela quasi antesella, 
sicut et postela quasi postsella Cingulum hominum generis neutri est; nam 
animalium genere feminino dicimus has cingulas. [5] Sagma, quae corrupte uulgo 
salma dicitur, ab stratu sagorum uocatur: unde et caballus sagmarius, mula 
sagmaria. Capulum funis a capiendo, quod eo indomita iumenta conprehendantur. 
[6] Calcaria dicta quia in calce hominis ligantur, id est in pedis posteriori 
parte, ad stimulandos equos, quibus aut pugnandum est aut currendum, propter 
pigritiam animalium aut timorem. Nam ex timore stimuli nuncupati, licet sint et 
libidinis stimuli. [7] Strigiles nuncupati a tergendo, quod his equi tergantur. 
Character est ferrum caloratum quo notae pecudibus inuruntur: CHARAKTER autem 
Graece, Latine forma dicitur. [8] Cauterium dictum quasi cauturium, quod urat et 
prouida sit in eum seueraque cautio ut, dum uidetur, cuius sit, auaritia 
refrenetur. Quod interdum pro signo, interdum pro cura adhibetur, ut uis morbi 
ignis ardore siccetur.