{89} team fedirionem parari, autauditwn ali- quodaliquand o malum P. R.quacri: fcd infra cffe confilia vrbis inflammandae, ci- uium trucidandorum, nominis Rom. ex- tinauendi. Nullam dicebat efiè nationem, nullum regem , qui Po. Ro. heilum faccre pofiet, nullum efieexternum periculum. Intus elle infidias, intus peflem inclufam, intus equumTroianum, a quo nunquam fe confine dormientcs opprimcrentur: 1:oflem non eliè ad portas (quod grau iflii- mumeffet ) Led in vrbe, in fora, incu.ria. Expofiiit poflea remedia, quibus huic tan- to malo poiler mederi. Ad extremum monuitconiuratos, vt definerent furere, de)iflerentfibiinlidiari, caedes arque in- cendia et rapinas cogitare: in repubiica confines efiè vigilantes, egregios magi- flratus : elfe quosdam fortes arque aman- tifiitnos reipublicae viros, qui acrius in- cumberent ad falutem Reipubi. quam illi adpernitiem: defiflcrent fe confine, lo- cupletum caedes fperare. Nam cum omni- um confulum grauem in cufloiliendare- publica curam et diligentiam ciré debere, tarsien eorum maxime, qui non flatuis et imaginibus atque commendatione maio- rum, fcd P. R. beneficio Colt cirent fa$i. Eos nihil agere, nihilmoliri, nihil cogi- tare,quodipfurnlaterct: fcire fe, quem ad capienda arma in Etruriam mifiifent, quem in Apuliam, quem in agrumPice- num, quem in Gallicum. Errare cos ve- hementer, fi fiiam lenitatem perpctuam fperarent futuram. Se multa tacuiffe, multa pertuliflè. Seucritate modo opus efiè, ad id fe habere excmpla maiorum, qui perftepe privato confilio perniciofos ci- ucs interemiilènt. Addebat, fe muitum mirari, ti illi honefleviuerc nonpofrènt, cur turpiter potius perire vellent ? Poflre- mo non folum hommes dixit , fed etiam Deos otnnes vniuerfos huic tantae imma- nitati reflituros. CAP. X I I I. Tum Senatus, quanquam muid erant, qui ea, quae Conful deferret, propter magnitudinem fceleris non cre- derent, multi qui propter ilultitiam non putarent, multi qui propter improbita- tain fauerent: tamen de quorundam for- tiflimorum virorum fententia decreuit, vt darent operam confines, ne quid R. P. detri- menti caperet. Hoc imams confuitum nunquam fceri Tolet, nifi in perniciofis le- gibus, in feceflione populi, in maximis ciuifatis perturbationibus, et feditionuin metu. Arque hoc vno verficulo maxima magiflratui Ro permittitur poteflas, de- leaum habere, beilum gererc, domi mili- tiaeque lus fummum habere. Venir dies vi. Iran. Nouembr. Catilina, quod animo conceperat, diipofitis a confule circa pa- larium praefidiis, adimplere nequiuit. Cito aliud facinus venir in menteur. Prenefle oppidum efl ab vrbe non mul- tum diflans, ipfa natura ac loto faxis mu- nitum : id Catilina conflituit, propter plurimas belli opportunitates, Kat. No- ucmbrnoaurno impetu inuadere. Sed conful hoc animo profpiciens, iliam colo- ni am armatis hominibus compleuerar. Quamobrem Catilina id facinus fruflra fufcepit. Sedantca acciditres (credo id fa&um benignitate Deorum) quae Catili- nae animum uliquaritulum perturbauit. Nam Cn. Pifo (de quo fupra diximus) in quo Catilina fpem magnam viéloriae ha- bebat, a quibusdam Hifpat,is cquitibus, flue (vt quidam alii dixerunt) ab equiti- bus Pompeianis occifus fuit. Vtrum at- tulerit ipfius interitus plus coniuratis do- loris, quam bonis et laeritiae et volupta- tis, iudicare difficile effet. CAP. X I V. Haec dum aguntur, Man- lius in Etruria promiflis folicitabat ple- bem , Syllani temporis calamitate percus- fam, et nouarum rentrai cupidam. Omnes praeterea latrones , paflores , et cuiuscun- que generis hommes, quos Bello vfui fore credebat, in eandcmfpem rapinarum im- peliebat. Exercitum magnum compara- bat, confluence colonorum Aretinorum et Eefulanorum multitudine : qui memo- res Syllanae viaoriac, et affucti rapere, ciuile beilum exoptabant. Illi etiam, quos antea Catilina in diuerfa loca miferat, multa machinabantur. Nam cum no- aurno s agerent conuentus , arma et ferra- menta parurent, follicitarent feruitia, per- ditoshomines ad vina, ad caedem, ad di- reptionem incitarent, oportuna locaar- mata manu obfiderent: plus illi terroris hominibus, quam periculi afferebant. His rebus Romae auditis, ciuitas cunaa permuta, plena erat follicitudinis , plena timoris. Nihil erat mali, nihil aducrfi, quod non boni metuerent, improbi expc- aarent. Catilinaevoces, et eius minas ferebantur, dus afpeaus, concurfatio, ftipatio, greges hominum perditorum, metum vrbi feditionesque afferebant. Verfi.bantur ante omnium oculos fripe- riores omnes ciuiles dilfenfiones, miferae capitum obtruncatiores, bonorum dire- ptio , forum aceruis corporum et ciuium fanguine redundans , folicitam ciuitatem et fufp enfant metu harum rerum memoria faciebat.Augebant populi timorem ofren- ta arque prodigia. Relatum enim fuerat M. Herenniuu, municipem Pompcia- nam, fereno die fulmine percuflùm , ex- fpiraffe. Vifas cire in aëre noaurno tem- pore flammas, mirabilemque coeliardo- rem, itrcpitus armorum, fulminum iaaus, terraemotus horribiles, cum quibusdam muftis metuendisquc rebus cire fados. Nametdcfecifièlunam, etfolcmplus fo- lito flammato ardore fuifle : auttor eft M. Cicero in fecundo de Conihlatu. Appa- ruifle practerca corneras, et varias de no- F}e vifas elfe terribiles formas, arque prac- cipiti aftrortm motu , concurfitque graui ftcllarum , fignificatam elfe iflam coniura- tionem , idem in codem likro fcribit. Ea etiam magis mentes hominum permoue- bant arufpicurn refponfa. Nam cum L. Cotta, L. Torquato Coli: complures in Capitolio turres de coelo efiènt taaae, ftatuae Deorum immortalium, et and- quorum hominum, fulmine disicaae in terram ce cidiflènt : fignumedam Romuli cum altrice lupa de coelo effet percuflinn, et legum aera liquefai:}a cent: arufpices incendia, caedes, rapinas, templorum vaflationes, bellum inteftinum maxime cruentum, et acerbifflmum feruitutis iu- gum P. R. portendi refponderunt. Itaque ftatuam Iouis mira magnitudine lied, et illam in culmine arcis Capitolinae ad ori- entem verfns, vt forum et curiam fpe%ta- ret, collocarï iuflèrunt : quo figno collo- cato , fore fperabant, vtlupiter ille omnia circumfpiciens , perditorum h9minun7 conflua detegcret. Omncs igitur trepi- dantes , feftinantes , (vt plcrum que in pe- riculo fieri folet) orare Deos, numen co- 1ere, fupplices marres fàmilias ad aras con- fugere, vota facere, lamentari, infantes pueros miferari, quicquid increpuerit, Catilinam etManlium timere. Tumfa- étum ef F SC. vt fi quis coniurationem,quae contra remp. faéta effet, indicauiflèt: fi fcruus eflèt, libcrtatem haberet, etccn- tumfextertia : fi liber, impunitatcmcius rei, et ducenta millia fextertia. Decreuit item fenatus, vt per vrbem praefidia di- ftribuerentur, et per minores magiltratus haberentur vigiliae. Item Q Martium Fefitlas, Q. Metellum Crcticum inApu- liam, praetores Qu. Pompcium Capuam, Q Metellum Celcrem in agrum Picenum et Gallicum mittendos cenfuit. Hisque permiflitm efl, vt exercitum compararenr, et omnia alfa agercnt, quae Reip. forent vfui. CAP. X V. Cum igitur Q. Martius in Hetruriam veniffet , Manlius ad eum le- gatos mift, qui in hanc fcrc fententiam locuti finit : Tefari fi Deum atgrle bon;i- nur;; fldem, non iccirco arma firmpflfîe, et patrice bellum, et vt alicui initiriam face- rein ; fed vt praetoris etf9 eneratoruni crude- litaten; a corPori bus fins propalfircnt. Q71a- rumtan, fera efiin;manisquenatta a, vt clin; illi pulcherrima praedia, propr ias fedes , ac denigiie omnia boita, etvefltumipfilrn, quo tee Bramas, nobis ademerint, nec quicquamn nobis praeter calarnitatein et eoefatcm reli- eerint: tamen his mifriis non expiai , in fempiternis tenebiis, perpetuis vinculis et carceribus inclufos, vitam nos amittere vo- lant. Auaritiamgrie ffam, quai); ingenti- bus pecnniis fatiare non potuerunt, copiant nii/èriis ciuium et Taquine ;aplani. Rogare f f et orare, vt fi omnia fua , praeter animait:, tradiderint: necquicgiran; fibi paternamne nionusnenti quidem cairft refèruauerinr, vt as f(oliatis , honore, f ama , , fortunis , liceret vti praef dio legis , quae permittit, vt ameo. pa- trtmonio, liceat a tormentis liberum corpus babere : flue ne id fibi beneficium a praetorr eripiatur, S. P. 0 R.obteflari. Saepearua- ioribus nie* (dicebant) aes alienum ex pu- t lico clietitutn efl : faepe viri f iin ex aerario def1ributuen ange::tata: faepÇme plebs, vt honores , diuitias et potentiambaberet , a pa- tribus armata fèeesfit. Nos non diuitias , non potentiant vo/mus , erepta non r•epetintus. ILibeunt fibi alii honores , diuitias, provin« cires, i;nperia, trium t,bos: pr•aedia noflr•a, Irnper•ator,, foeneratores pot (dent , domus no- /Irae illis patent, nobis claufae font , finnilia no/1ra maxima vtuntur: nos /mutin nullum babernus, nudi, arque omnium rerum exper- tes fumai, ferendeernac patiendurn putieinus. ,Q id voltent amplius? Quid infequuntur? Qlid appugnant? Per Deos immortales, quae fi_e r`asrtla inhumana cr•udelitas efl. Calmi- t ef, mos boulines in lufIu et mïf riis perire non liment, vitam eripere volunt , in qua cum maximo creiciatu doloreque retinemur: quant, /i c, euld fiîei e ent , fiajientando laetitiana, Reeam adiraiendo caperent majores;;. Or anus, o Imperator, vt liceat nobis , amies fortunis, more rnaiorum, libertin.; corpus habere, vt foeneratores nofiris bonis conterai fit, vi- tam et fanguinern ne puant : vt cum ademe- tint nobis omnia, ne banc quoque lucem ( quae comniunis efl) eripere velint. Oaod fi hoc, Imperator, non patuerimus impetrare, tien muftis potius, quart f li perire decreuimus. Q. Martius legatis refpondit : Tcmer•e eos et arroganter fècee , quod privato confzlio contra loges moresque rnaiorum arma fatm- ple t: oporta/Jieos,fiquidvoluifènt,pe- tere a f ènatu , non ad ar ma concurrere , S. P. Qr R. f?super rnr fericordem fuie. 2' odfi nunc etiam aliquid petere voilent , arma prias deponerent, ne aliquid per vin; et mettent velle videantur. Deinde ad fenatum fiepplices cana, errati veniam pesant : fefe / cr•are, vt omnia quae a fenatu peterent, confègeerentur. rüod et iuflitia ac manftetudirte f natifs fepiper f iti Uè t, vt nernini vnq team inefia petenti, f:tunt denegauerit auxilium: curiamque fetlper•, coin omnium gentium , tune maxime mifero- rum arcem ac prof ùgium fie. Legati. his habitis refporfis ad Manlium redierunt. CAP. X V I. At ferox Catilina, quan- quam vrbem cuflodlis vigiliisque muni- tam elfe videz, confulem multum vigil are, adefle, prouidere, eadem parat et tentat, eadem faeuus animas agitas. Sed ille nihil agebat, nihil afiequebatur, nihil mo- liebatur,quo d M. Cicero ignoraret, et non iixipediret: ncque tamen ille conari et velle deliflebat. Tantus iam furor qui- dam, fcelcris et audaciae cornes, illius cf- frenatum animum, importunamque na- turam opprelerat, vt cum non metus, non ratio , non periculum, non res omnes aduerfae et contrariae, a cupiditate reuo- carent. Vbi igitur malta agitanti, nihil procedit, perditif iimus homo alia via, pa• lam iam et aperto Marte agendum puta- uit: quoniam ea, quae occulte parauerar, foede et afpere euenerant. Ad Manlium proficifci ilatuit, exercitum augerc, prius- quam copiae a praetoribus compararen- tur, arque ad vrbem infeflis fignis concur- fere. Itaque omnes coniurationis princi- pes noae intempefla in M.Leccae domum conuocat , vt cum illis belli faciendi cape- ret consilium. Haec nox omnium tein- porum acerrima fuit atque acerbislima. Tum totius Italiae partium diftributio, tum Catilinae ad exercitum dies exeundi,. tum ceteris manendi conditio, tum de- fcriptio totam per vrbem cacdis atque in- cendiorum confli tuta eft. Sed ea inter fe hoc modo diuiferant: Catilina vt cgrc- deretur ad exercitum, Antonius vt occu- paret He.truriam , Apuliam M. Ceparius, C. Marcellus Capuam: alios alium deni- que Italiac locum haberer, Lentulus in vrbe relinqueret-ir. Cassius et Statilius duodecim vrbis partes incenderent, Ce- thegus et cum co Gabinius cacdis procu- atïonem haberent. Nox autein,qua haec fieri placerent, haec confritutacft, vt cum Catilina ad vrbem cum cxercitu accede- ret, L. Beflia concionem haberet, et Cice- i onem in inuidiam vocaret, quod Catili- nain ad bellum irritaflèt: ac co figno , no- ae ea, quae fequeretur,vnusquisque fuum obiret negntium. His rebus sic conflitu- tis ac peraais , Catilinam vnum fibi obila- re dixit, quod Cicero viuerct : ac fe cum cupere , priusquam ad exercitum profici- fceretur, opprimere : quoniam eius con- filiis multum obllaret. Tum C Cornelius et L. Vargunteius equites Romani, banc fibi prouinciam depofcunt: arque cum prima lute confulem falutatum venirenr, intromiffi fuo aurore et dure amicitiae, cum in leétulo fe trucidaturos poliicen- tur. Sed conful cognitare perQ.Curinm, domu.in fuam maioribus praefidiis muni- uit arque firmauit : ianua exclufit cos, qui mane ad ipfum interficiendum venerant Ali.i non L.Vargunteium,fed C.Cetheguir couffins interficiendi curant cum C. Cor. nclio aflùmiiflè tradunt. Sed illos, ficus ir muftis aliis , fic in hoc errare au&ores film Crirfpus Saluflius et M. Cicero. Cum haec omnia a coniuratis ordinarentur, initue• rentur, pararentur; verfabantur in confit• lis animo multae et graues cogitationes quae fibi nullam partent neque diurnac neque no&urnae quietis impertiebant Primum cogitatio tuendac Reipublicae quae eo tempore erat ditEcilis et mage: ratio. Cum res fibi effet cum homine tai. acri, calüdo, tam in fcelere vigilante. De. Inde cura perfpiciendarum infidiarum quae quotidie ita fibi comparabantur, vi nullo pa&o vitari poilé vidercntur. Et. enim tacita magis odia et occulta pericu. lofa funt, quam indi&a et aperta. Nam is qui palam eft inimicus , facile cauendo vitaripoteft: inimicitiae auteni occultac plerumque opprimunt, antequam quid lit, perfpici pofiit. Itaque cum omnes coniuraticonfftlem appeterenr, fcire au- tem qui cirent coniurati, difficile effet: cueniebat, vt ne amicis quidem omnibus effet credendum. Suberat eriam illa cau- fa, quae optimi couffins mentem maxime commouebat : Catilinam nulla diligentia, nullo praefidio, nuila rationepermoueri. luis igitur tot tantisque difficuitati'bus conful vno arque eodem rempote acte&us, conflituit rem ad fenatum referre : vt quoniam nonnullis ea, quae ipfe defer- rer, propter magnirudinem fceleris incre- dibiliaviderentur, fiepius et plura ad Se- narum deferendo , maiorem fidem faceret ()ratio fua. C A P. XVII. Itaque poftridie cum do- rai fuae pene interfe&us eft, Senarum in aedemlouis Statoris vocar, rem omnem ad P. C. refert : quo cum Catilina, flue vi- tandae fufpieionis, flue fui expurgandi caufa veniffer, nemo eum falutauit. Quin eriam plurimi fenatores partem illam fub- felliorum, ad quam ille accefferar, nudam arque inanem reliquerunt. Tum M. Tullius optimum faau indicans, ci ora- tione(qua plurimum poterat) terrorem incutere, arque cum ex vrbe egredi iubere: hoc animo profpiciens, remoto Catilina,fi pinnes coniurati iimul exiilènt, eos foris facile opprimi poffc : aut ii qui remaniis- fenr, illos infirmos fine Catilina, ac dcbi- les fore. Catilina enim folus in vrbe ti- mendus erat. Omnia perfcrutabatur, omnia diligentiffime prouidebat, praeri- pere, fallere, infidiari, fimulare, tentare follicitare, perfuadere, permouere, vigi- lare, laborare, vrgere ad tempos, huc ar- que illuc torquere et fleéfere fciebat. Ex coniuratis vnumquemque ad certas tes conficiendas delegerat: neque vero cum aliquid mandauerar, confe&um putabat, omnia ipfe obibat, occurrebar, prouide- bat. Quodfi ilium Confül non ab vrbe depuliflèt, profcao respublica magnant accepiflèt calamitatem. Dicet aliquis: Cur igitur ilium non comprehendebat, curillum non interficiebat? Quia vtile non putabat. Nam praeter paucos bo- nos, Ciceronem omnes crudeliter, non egregie feciflè dixilfent : arque eriam mortuo illo, intelligebat coniurationem paulifper reprimi, non in perpctuum comprimi poiré : nain inuidia oppreliùs, reliquos coniuraros perfequi non potuis- fer. His igitur de cauiis Catilinam ex vr- be eiicere cupiens, furrexir, et hac pul- cherrima in L. Sergium Catilinam oratio- ne inueErus eft. CAP. X V I I I. [ Inferueret bic Fe/icius Orationem Ciceronis, quae efi inter Lins in Catilina, Prima. Pergit autem bis verbis] Conful pofteaquam dicendi fi- nem fecit, Catilina ita illius oratione con- fufus ac perturbatus en, vt non modo in- genium illud et dicendi exercitatio, qua Catilina plurimum femper valuit : fed impudentia, qua fuperabat omnes, fuhito ilium defecerit. Tanta Conful conten- tions animi, ingenii, vocis, laterum, et grauiffima corporis a&ione peroraucrat. Ira ardentes quasdam quafi verborum fa- ces, in Catilinam coniecerat, vt homo im- pudentifiimus, et ad dicendum paratifli- mus, non auderet aperire os, aut verbum vllum pro fe facere. Sed_ cuolat repente ex Senatu cum quibusdam frac is inan busque mirais. Quapropter Cicero i Bruto, fingularem illam fiiam dicendi f cultatem naodefrifüme landaus, et quia. dam enumerans cloduentiae finie crac claras aEtiones : ira et aria quid Catilina; fregerit, merito gloriatur. A eobis, in quit, homo audaceffamus Cei.'inn in finit accu fhtus, obmutte t. Alii aliter referunt et Catilinam confùli refpondiTe narrant Extatgne oratio làris puïchcr •ima, qua Lucii Catiiinae nomine fcripta fertur ii vulgus. Quam equidem orationem nui tain Catiiinae, quam aliéuiusmagni et an tiqui deciamatoris exiflimo. Cuius ego orationis exemplar iccirco hoc loco in ferui, vt cum meam et aliorum poliiiflcn fententiam, hoc aliis poflea iudicandur relinquerem. Catilina igitur ( vt illi di- xerunt) tametfi confiulis oratione mul• tum perterritus eft: tamen quia ipfe ac dicendum promtus erat, et ad diflimulan- da omnia p:aratus, confirmato animo in hune modum refpondit confulis ora- tioni. C A P. XIX. Omnes hommes, qui in naa- eirns principatib us vitam agunt, ertt qui de rebuspublicts eut privatis confrrltant, decet inpr•imis animeduertere, ne cuiquam velu- ptati temere afféntiant, neue liberum inge- nium furore eut iracundia peff endent. Sed vigilantius eniiendum efl, vt durent inuieW-s munie, vt:onrniune rationes arque circumffii- riant, nec in altereitram par•tem declinent, do- nec lace clariores, in apertum deduclae, et (titis peroratce videantur. Difficile efl enim, commets animes ac concitatis iugeniis,verum cttiquam;perfuadere. Tirette fit ple•r-umque vis 0etc f requentia orationis. H.aec fi firiffèt oobvifèurn P. C. animaduerjie, dam perperam denteis moribus confie! tante acerbitate lo- gttebatur-, cum perniciofà et infirlenti fltcun- dia in capta meum veflras concitabat anirnos, modulabatur orationem : confaderem proféélo, vtillius procacitas hodierna die innocentia noflra deleretur. Sed video iam ffigmef ione con fidis peelora vcfira rebus incumbere, vix meam perpeti orationem: credere zain il/Ms aatoritati, meae pudicitiae dfder•e.ram- obrern facile vereor, ne fera fit no(irae falutis defénfio. Nenlpaucorum inuidiaplerumque innocentes Lure eut intttr ie fitppeditantecr. Qete r es prit./ éc fo neque conflantiae virorurn i//rrflritem, neque Romance dif èrplmae, neque finetoriaedigtaitat;s officia videntur. Qua- re tuer Dia r ales vos P. C. arque huma- i nitatent vefiram appollo, vt in tantir rebus nort facile irrdicium excipitetir: deznu ffs ac de- ' uiniflos animes fie= dia Cicer•onis priflinae Ztlteyï itatt nefllt/lite : et ite reftttuite, vt ali- qualdo Romani amure Patricii Catiiinae ver- ba intelligatis. Si quia in patriem peccaui, Quirites, neque gratin/Ji neque oui èc cor diane implore. E ipite tum ab bac lute animant, trucidate bec cor pus, et membre baec impudi- ce diurLiite: note eo tendit oratio noflre, vt Catiiinae mifereamini. Srtnzma e jlrnim nai- f ricordre in p lrricidam fitbrrum f upplrcrum aninzadrter-tc; e. Sed banc eerbis clernentiam poflrtto P. C. ne o;nninoimaorentinm dif ratis, ne dum liber-tatem de f enditis, pe. eicoreom ini- quitate plerosgrte izirzoxios perditum ends. Oflendem vobis, arque elucidabo, acerbes in confis'enoflromecrtrninimicitiar, nonprofit- lute reipublinte fuiffe fe-d exagitandi imperii carrait, neit ma nie tenendee libertatis dtifiderio irrites cum5l as. Nam getantae primrrm ln fis- perioribus annis irmnoderatac in me ilium d: fiordiae agitauerint , quantisgeee arque quarta crebris poflea inuicem contunneliis ver- fiti f itir mus, non enfin-am: vobis enjeu omni- bus nota fient P. C. Sed ea rnalo d eere, quae pro:cimis coniitiis, po/leaauam confit/ def?g na- tus efl, impudente, et temere tandem euoinuit, fi nihilo mais, quam ercidio Catilinac confit- /atm petere. T fies fies bic duo viii clarisfmi, C. Antonins confit/nt C. Caef r: quorum au- eforitate internainatio il/a, eo tempo; e veluti par erre confrlta, reprobata efl. Item nunc P. C. talibus animes Imperia tribteite, qui curio- fius primais iniiivcitias , quam totius reipir- blic.ie firlutem perfequanter. Non cupit Ci- cero confulatum, vt opem re f rat m j èris, eut potentiam improborum aven/1', vt ciuitatem defendat, vt Reipeeblicae confie/nt, fèd vt ma- xime Cetilinant deler eet cir-ceemfcribere pos- fit. Haec flint officia vin:: confirlaris? bar gloriofa et fanclisfrni ciuis inftitutiones? Ta- les hommes in dandis magifiratibus nobilitati anteponite, getibus tentas et vaflus cfl ani- mus extinguendi nobilitatem. Nam quod mibi buius noce viii interminatum efl, diligen- titis in vos Aimes conuertettir•. Credite mibi P. C. credite, rare efi inter taret di,frmiles ani- naos bencuolentiae char•itatis q ue confia /m. Ille c.t municipio fer pinati matis hcrpes baie° urbi ir.!f tifs, CC17n veiut inlenitan; raine G:t.'iuc in- eidiam anirno voleta, grtam rouis et exteris ciuibus, non tantum mores, fid veteri confite- tzidine natura conrparauit. pridem illi in peti- tione confirlatus patrie exprobrata efi, (di- gitarrdo rrouitasgeneris chiche, aequo anima tan?-an; contunmeliarri toleraffe: tuile iiiepa- tieutenii:;ll hominem exlJlirlatis ? Incita- batin co tempore truculent ofpi ritu lacesfrtuin ingenisirn, et veluti viper. f; gens inflaJn- stiato ac venefco peclore f e; cx cita et enfile- lis animas tigitabatur. Hic qui fi panent pjitriuc mominat, qui dicere foutes efi, banc 1 einpubllcari; Ibo f plendore decoratam, qui vi- Orlanl omntum 111uFflr•ium ac praeflantiuj me- len familias non modo aequaff e, aut aliquan- do fais mordus, veruntamen omnium nlaie- 9'um virtutem ftper•alfe iaélitat : corn chie- e`larifibi nouitatem videret, quo putatis eurr; ingenio per fèrre pot;tiffe. Infi-emebat utile dentibus, atque in vos mines rabido rida con- ceptani latenter iram acuebat, quam nique le- mitais; adepttone con fialatns inpo/ger'u?r; pute- tis : cum; non vefiragr atia , let, fins maxinds cirtutibus, col fiqui tantam dignitatem debe- re arbitr•eteir. Nunc itaque priores illos im- petus exegiaitur', nunc bis artibus perturbare ciuitatem inflhait : nunc fi hie confiliis vl- cifèi, et nobilitntem eo deducere, vt nunquam ftbi nouitas ebiiciatur. I'aciet bec P. Con- fèripti, faciet, nifi v ifier pr tidentisjimt.s ami- mus aliquando nofirae omnium fulnti, et mi- tai-fie Reip;;bliçae confulat. Iam hoc prie mien initio ab hoc principe fcelerum, ab hoc flagitiorum artifice, ita ciuitcsnoflr•adraet peftilentilabe conf`erfa efi : ita perniciofinn JAmen di f irndit in patriam , vt fi aliquando conjitrtn: radiçib tus , paulamt altius conualue- rrit, delebitur peul) baec R. P. pulcherr•i- nimn bec a flirpe concidet imperium. Nihil entrn cfl tam periculoftm ciuitatibus, quais; cassa deleai cites inter fi disfident. Inimica rlamque efi remit maxirnaruml d f bo1'dia : Ce fila res fortes disfipat et demolitur• : cama qui- ,dein hic nunc• infiruit ne rae ciuitati. Hanc inter nos calamitatem ingesfit: quae fi non !mature proai;leatur, video la;;; fitlnmtani f ar- tunae coniunélam banc rernpublicamt, vide° tain arma ii: rnanibus vef ris, alteralu alteri ebfrflsre: hune pro i:ribi, alterum vero.traci. dari. usinant enrrr; terrien rnalarenn in no- cens, Catilina, finis c~ it, vti efi inttiwn: nu/- Item foret mibi gr•aue pro r'epubika pericaluga frabire, patriac equidem profiribi, patr•iaeab. di cari, emori pater•er. S'ed non fmper cun. élis mor tr,•iibus idem anirnus efi. Lait alter irr;patientior, qui vicrfei met, quam inspira. borum per peti iniuries. Tune nec elfe efi, vt ciuili bel./o res agitettir•, periclitabrteir tune patrie, et in ancipites ceifus, certumque V •bis excidium occidet repente,inter'ittira : tttnC in- genti laetitia eJfiretur, et optatis file rebut poliratloriabieur•. Cum banc videbit amis (plenderc patriam, et ifiam admotis ignibut vrvem latere; tune larrdabit faa confilia, et extollet rnciclien anlrutum, et pro fiai conta. meliis f tirs (C maioresque fil() s vit un; iii exifil. mabit. Nain piaedicare aliquando (obtus efi, or'igin_mr fé generis habuiJfe ex l'Ida Ho• flilii tèmsilia Volfbore' r•egis,ea quidem Poile. Intima slima : quai f lctprorfits nota efi occa- fi e, vt vniuerflm fit tibi nomes populi R. odio, finsperque abhorrent banc remipubiicam cuits ditione obfeurata efl maior•um fttorum f nmi- lia : et fiabac`fum cita ac demolitum imperi- Ç) unt. uae res quantae curae babentur humanis ingeniis , vos ipfi exif:uiate. Hoc ego tancan: de Cicerone exiijibunr•e poS- ftrn, vt praecedens illa maicrum fihoritm in- nielia, veteres illae inimicitiae inipatientis animai fis-ami; fermer ingenium agitent, mot- qua'', ab impetu aut a rabie grtirfèrntt. Inn- ta efi illius immodcr•ata euertendi buius impe. r•ii libido videlicet placette cuba orbe te•ra- rum, tot pr•ofligatis regibus, tot popairs, tot gentibus, tot exteris nationibus fiibaGits, ter- ras vndigtte et maria imperio nofir•o pal-ere, viillum fitperioreni boflem populi Romani, coi nofir'a virtus longe probata fit. Defluxit ita que illi fpes omnis extr•ir ficus Malus impe- rii dernoliendi. Tate nobis omrnia quie eunt, omises vitro obtemperant. Cura vire file ma- ioresque fuos vindreatum irr mails, nec posfit vnquam ab illa opinione dis-rus et crudchs ani- mus quiefcere : ad bas con. fugiittis it pertu,basic. aes, quibus privatis mecuim primo, pofcremo in vniuerfam rempublicam coq erre erre pratet. Accufatimpie iniruicum fibi Catili. nain et plerosquealios eiusdein confacios coii- iuratienis, relle rempublicam inuadere, euer- tere pats Min, vrbem de./nrnmre, domibus,tenz- plis, anis incendia parare : fluprare viegines, fines, plebein ac patricios , ug;u lai e, nusquam irae aut ferro parcere, donc pulcberrima if a omnium imperatriv a /lirpe i agirent. Sel per deos inimortales, neio quodim tendus nana bacc hominam exifrimatio, vt quis que mortaliumcredat,ab!Item e/,iète.mperditf(m, out tam prorfies ignai zen) rationna, vt cane non quandam intelligat infitani poitrine pietatem, quae fen fier quadam tacita ac vehementisfima vii naturae, beenaanis petioribus in f èmditur. sis itaque Romanos anienus tantale reip. calaunitatern a/jerre cupiat? .Q is enim tans acerrimus P. R. hofiis, 111e etiam Cart1 agi- atenjeuin dux Annibal, maioranobis,aictpr, ia excogitarepotu èt? Egone rnnpublicamin- rradere velirri, qui et pro republica ieegentia perice-tla firfcepi ? Egone finement: et vrbem defarmare, tot ampli.fmis beneficiis nofirae fh;iiiliacdecorataen audercm? Egone &ma- norum templa incendere, quae toi figea, toi tabulas enaiorum nojîrorum ofiendunt ? Ego- ne togatus patricios aut f natures iug ulare,qui inter dignitates modqhonore prae f éc7us fion. Egone candidates, requis fceleribais detur- pare ciuitatem, qui pleruntque ne quis dette - parez, furnnza ope propulfriui ? 9uae efies ? 9 is avines ? .fie ocenfio me natale faci- nus impellunt? Nam cav fa farte, geea,n pave b ante Cicero d èruit, libido dominandi? Nonne quiete dignitatem omnium adeptus fum? Nonne in e e mibi` agendi tales relu quiae parantur, quales cuigirazn nzortalivars fris eji optare ? Neque teint patriciatus,neque fenatoria dignitas defaiit: neque impoflcrum confi latus out didatura deep potes ante 3uae tantac et hales fins, vt non modo in bac praefiantisfim avrbe, fèd in ornai orbe terra= ravin omnium gentiam, (minium peria et principatus antecellant. Q eid igie‘ sur opus erat, vit diffciii in Bello queereretur, quod mibi in puce vitro parabatur ? Ac forte iemidia me concitauit, €quod pariter Cicero do- eebat,grandeaes alienztm, anga f iarei. fami- liaris et immoderata potiendarum reruen au- dada? fiel de temerario out ve ino humble froc ex f imandum effet, aut plerisque qui pro pctinadis opibus inconfi#lte ;ante; parare pofÎét populo Romano f ditiouem: non prare f rtne in vivo pat; •icio, et in tain opulentisfima ciaitate, coi he fient opes, quid dubitas deef,Jè po,'i? Tot vitro f fie fibi quaefus ojjer.rnt, et ex publico aerario p•o- uentus,quodje quis paululu tilabefiednre Prurit, neque omuiino pare; e boneflati, incren di bile eft, geumi is facile immen/is opibas tif- fleuve pet. Vt reliquapraeteream, tu met î aperture cxemploem es Cicero, ei prid;c pene banc vrbem iuigre e s, omnium i 'ereem egens : sain te ad enageratmn cantulifli, tantarn con. glutinafli repente diuitiarum molem,vt ovines buie s vrbis coloniae vix emtoribus tais firperp effè videantur. Temere igitur mibi obiicis auaritiam, paupertu te,n, Milans onces nerfs alieni. ,,Qztae citizen teitioni via fedare po- tuient , quasi renrpioblicani inquieta- re, incerta pro sertis capeye, paruo coma modo ingentia pericula fiebire. &d neque quibeis arguor privatarurn irrimicitiarum caufa, tandm / {sinus initia/m. Nemo efi in bac reps blica, queue ieimicum bic habeani, Cicero tantrem mibi nzoleflns cf!, quod eius flan gifla, quae,: n occulto babet, n-anquam reticere posai: cuits; ineptias tandem a me propula lare maluiffim, fine difcriniine publico mufti indri advltionent aditus patebant. Non craie opus ad perniciem reiprblicere confia gere, ne- que metus mibi, neque pericula obfiabant z' c'en, fi ex hominum vitadele'retirr, non modo ad vindicand im, fèd nec ad lugendum fin/eue quisgaam fupere flet. Sed dii probibeant, ne banc inirnum illius tem 'itate debonefiem% N llam enim ilit firibus viras in abieéiis bo-~ minibus vltio laudeni atterre pote : illam {amen, f cafù rnaleafèm non efi putarzdum, .Quirites , fi eu tempore fu fèeper im , oppora tarentin es minimum , mibi vero plurirtum adeffè poterat. Porno fi q-tribus armato6 rem copiis domum meam circuni/èpf , fôd clos induxi, permif vigiles (neque borain ceint quicgnam infrcior) feci Patres Con-- fèripti, non vt cuiquam j j217nm'Z ope in hfitilC die%ii pr'gZtGi.kT. ~"ha- fit in tanin ne; ion ~1erti~fi Jat./~F'e,îr'£~'nC p.7 teto, ne me omnes venin fuirent, pelle tr•anjie. Nunc cm,' Pb/ minas opus erat, Ci- cero, praeter['; n in finatrein veni: et pan- mihi fiais vidcbatur, minora nuacdarn ffceler•a chicidrini: ex euditrt ifuor rim ii i in ov- feuro ;ts)ditiJjés, quanti ipfzs taro encra mibus èeler ibus vieille ded je: nahil toorum facino- rum expaui : non tune oratto tua , non vitro coniegfi motus territaucrunt. Onis enim terror in tant,' f natorum f s equentia, in tan- te _(tdlendidorun; ci:hum coettt, inf stem cu- iusgnamanimtt turlutte patio? Huleoigi- turdieni que;; maxime cupiui, querra vero mi- nime exifliural cs. Nabi«) f nutum, qui inno- centiam ment;; intelligat, apud quel)/ fagitia tua in aperto habeantur. Optima initier pe- riculo aneispericulis pro lnexi, fi quand)ar•- matoruin copia f ürorem tuuin propul fierai: f quando intrepidus in republica pet f iti f u- gam dam ,uiiii omnium obtent:i per firadebas, inflaremihi contra finit animas. Sed o Dii immortales, vbina i; furnus? Quis potentem calumniarn non videt? Ad quid aliud tif vt f uger•em, tata tua oratio pertinuit ? Sed fi (vt ais) on;nia mea tibi j 'aga illufirantur , fi Ince clariorafient mea Conjura: quid nunc mihi f tgam per fsades ? Hic fiana, ntdlis amis prae- fidiis circumuentus : :fie: fenntus, qui tibi vim prohibebit. Oflende haie f hcinora : elu- cida feditionena : a f f r• fitppliciuna. Non de- cet in tarais periculis m3(èricordem videri. Cunc`latio quidem onanis obeffè potefi, nullum vero praefdiuna a; f êr•re : fi babes principe;?; coniurationis, f in;peratureni hoflïttn; tenes, quid remoraris ? Ztid eiicere cupis? Vtilius efl enim vt duce canent exercitus : fient illico ad bellum fegniores. Sed video ( vtque fieri filet ) in mediis malis, tibi nmlarum caufà ti- more animais f •igefcit. Cafttm enim, grient mihi aut reipubucae parabas, in te con ferri vides Res praeter opinionem tuam nunc agitur, titi capitis periculo. Dubitas nunc de fort unis tuis non obieciiururn me tibi ? In fenatum venire exiflimabas? Ideo ceint veni, illico trepidus fucus es. Putes minitando nunc mihi terrorsm incutere? Ignoras,quam iher•,quant va flue fit innocens anima? Vis 't fïigiam, Cicero? nique non jugiam, _Rd Serf flar~z acrius petielentiana tnain oppu- r;;Inde. !e±ee. ffe fi nt omnium c&rtfûtormn rtorti>;s fligitia r jellam. Veinant in hune ccci tt tefi:s, quo; tint tibi taratat copiatn fit- eru fe dieis, vt ni1 tibi iv euruna operuin te item cuit accula uene fî e. uos pl oduces? Q#. Cari mn hominem quidem fitnae opinions, in- ,eg,a•iecvitae : nuit, ver, qui fris flietiis cele- rien me banc ordtnern deuaflauit. Pro- btereaprnlr;i g enel•ealdcatz:s ef1? Aut CiuL triamprr;duces titis conf rtem Iibidinis, quae un/lins vn.gttana caedis confia fuit: nullius (lupri aut incefli alumna concubitus : out ve- ro ita vixit, vt ve/ut quoddam fèeleris eue in- pion; , ormes nieretr•icum actes e?renia fila ipfa.f upereeueuit ? Ili jirat hamines clarirn), quibus mine ivquietudo cittitatis /irf/uiia rf1' quorum ,'dater film me te flimonia par•antur. Sed per deus irntnortales tute iamGicero mori- bus tuis oflendis, firrore tua paulum non puderrtius abutere : non erat ex apertis conin- rationibus pet enda fades populo Romano, fi me delerecupiAct- . Èsteligeredebuifli,quoi utn obfeuiorvita, etparumper•occultioralatr•o- cinia fitiffènt. Illultimor•tales eaderu pecunia vtilius ambitioni ttsae obtemper4int.11loruns auteur maledi da ne:no bonus cuis timere de- ber. Facile r ef elli point, vtpote cran firtetna eorumetfadcs et fada fatisvulgata fiut: qui mihi fi fiacre debeant, aduerfàrios malle' ej iniurios, ne vitam meam eor•um fnmiliari- tas aeque in conternpturn deduceret. Nunc itaque, Patr•esConfcripti, ornnia vobis .f rida confiilis et cogitats illtafir•aui, nunc etiam vo- bis innocentia mea patere pote fi. .Qj, ae mes ilium r'mpuler•it ad Catilinae inter•istarr , ad pentu; •bandamrempublicamvidetis. Nlecttm privatis inimicitits agitatur. Obicélu vero nouitatis, vniuerjm odit nobilitatern, more maior eem fitoruna. !Vain banc patriam ab- bonnet, enipropter feditiones parat, Prit dis- cordiers : nunquam ad pernicien; noflrana im- patiens eius animus quiefcit. Facit inprimis reum parricidii me patio cium Romanum, fè- natorean : cuiras tot sesgeflae, tot imper ia, toi man?flratus, tot mator•um s;eor•um beneficia amplisfima fplendore Rcipublicae lucef lent. Obiicit egeflatem, quae in opulent' rma ciici- tate minoribus aime niai fit atibrts «nanan; obef e potuit. Obietiat inirnicitias, vraie mi- bi ad perturbandam retnpublicant non vtique fatis eiT viderentur. Telles quos producit, vid tis: qui tales flint, vt omnium fcelerato rusa exfitperent ingenia. ,Quae tentata, pofleaquam fibi pr•aeter fjem euentibus non re fjiondent, floque in fenatu f jerat, timore il- lico frsppres efl. Fugan; mihi imperat, gundofi deliquiffem, ad vindicandum tan- tom nef as nulla magnitude fiippliciis fatis ef polit. Si ego P. C. innocentiam meam vi- detis,fi illiusanirni fèrocitatem intelligitis, fi per•icula reipublicae ingeniis veflris aperta font: expergifcimini igitur aliquando, et im- perii Romani vitae inifir•emini. Habetis la- bentent colubrum in vifceribus veflris, babe- tis in hoc ordine inclufam reipublicae calami- tatem, quae vigile ad perniciem P. Romani. Vos ilium in fummo honore pofuiflis. Caue- te, ne quattdo per licentiam ça pars peflis to- ton; corpus ambiat, ac veluti contagio quae dam in vobis adolefoat. Erpedite ocyus, et euacuate banc fentinant fèelerum: abdicate hune hominem confulatu, ne clarain et am- pliffntam dignitatem foeda illius flagitia de- turpent: eripite hune ab bac republica, ne quando eum ad axaidium rzoflr ae ciuitatis an- helantenr haec frtnélma intra rnoenia con- fjiciant. Si chara finit vobis huitts vrbis ntonumenta: fi periuctendi liberoruru con- »relus : figrata efi veflrarum virginum pu- dicitia : fi templ,a , potentatus, facerdotia, do- mus, open, f amiliae,clientclac, f ôrtunae muni- u,rt, et vniuer far patriae commoda vobis acce- pta flint : iamiant ab bac republica femen hoc malor•um omnium eradicate, hune a conffreélu ciuium eripite, qui vos et omnia ho na veflra e,vtinguer•e cogitat, qui imperii claritudinem Romani in /imultatibus arque drfèordiis per- turbare roll Luit. Succurrite bis periculis, obuiate huit calamitati : tune munis fieicio f èdabitur : tune doues if e a cohortibus tort f è- fiirrt di/fipabitnr. In hoc vno homine omnis /jeseorie;n lita efl. ,Quis enim alites liait maxime imp cria, huit capiti orbis terrar•um, paucorunt fceleratorunr amnios erigere aut concitare potuit ? Quis ciuis in bac republica tain atroxJacinusexcogitar•e? Hic hic tan- tuQn nouas Cicero Arpinas, ex Tulliorum fa- ntilia, filait clam mollie capiti infidias. Cet- tilinae coniurationes infimialat, quo liberior fibi ad confilium opportunitas paiera po t. Nos plerosque in quaeflionem deducit, vt no- mine nolisa comparatis coptes facrltor fibi pa- teat aditus ad inuadendutn rempublicam Vos P. C. nonne veflra pericula videtis? Capte rempublicam mifiram et nutanterrt: fŸrbue- nite patriac, parentum et fuma faluti omnium mtfercamint : frtegtte patricinm ciacm, et p0. pulum Ro. a faucibus iniutici amies eripite. Supplicem atquc infbntem priflinae claritttdi• ni, omnium ciuuim gratine etc beneuolentiae reflituite. CAP. XX. Vix Catilina dicendi finem fecerar, cum picrique fenatores obÜrepe- re coeperunt, eum hoftem ac parricidam vocare. Tum ille furibundus, quoniant circumuentus ab inimicis, praeceps agor, in- cendium meum non ara, fèd ruina vi flra ex- tinguam. Deinde exfanguis arque acf -u- ans, ex curia repente fe domum proripuir, cum quibusdam magnis immanibusque minis. Ibi malta voluens animo, conf}i- tuit in Manliana eafira proficifci : timens, fi amplius cun&aretur, ne confulis oratio- ne concitati animi in fe impetum face- rent. .entulo igirur arque Cethego et alüs conuocatis coniurarionis principi- bus, confilium fuum exponit: eos horta- tur , vti femper parato ac fGrti cirent animo, noue labori ac periculo vilo terre- rentur, vt quae fuperiori no&e paraue- rant, exequi curarent, ac quamplurimos poflënt, fibi adbeilum adiungerent focios. Interea monet cos, vt per vrbem voces fpargerent, eum innocentem Maflîliam in exilium ire : vt exea re aliqua in Cicero- ncm redundaret inuidia: et quo c iuita- tern improuifius aggredi poire. Cum haec et alla eiusd em generis dixifhet, no- intempefta cum paucis, vel (vr aliqui dicunt) cum rrecentorum fatellitum co- mitans, ex vrbe exceffit : non Plaminia( vt anonnuilis falfo fcribitur) fcd Aurelia via profe&us. Pofiridie quam Catilina ex vrbe pro-fugir, M. Cicero orationem ha- huit ad populum : quae quia in orationi- bus Ciceroxis defcripta cfr, praetermir tare hic, quae nunc a confule di&a funr. CAP. XXI At Catilina ex itinere li- teras plerisque confularibus et optimo euiquemifit, quibus fe dicebat ftlfis cri- minibus circumuentum, et a fenatu alie- natum, quoniam confulis furori refiftere non potuifièt, tempori cedere, in exilium Mafliliam ire : non quod alicuius fceleris fibi confcius effet animus, fed vti R. P. quieta foret : neue Conf nobilitatem ex- tinguere cupiens, Catilinae coniurationes fimulando, plerosque bonos ac innoxios perditum irez, malle fe patria carere,quam vt aliqua belli ciuilis diflènfio oriretur propter fe. Haec res magnam Ciceroni conflauit inuidiam. Etenim plures erant qui Catilinam non obftupefa&um ac per- territum Confulis diligentia, non de fpe conatuque depulfurn, fed indemnatum, innocentem, in exilium deie&urn a Con- fule vi et minis efiè dicebant : nec ilium improbum, fed timidum : Ciceronem non diligentiflimum confulem, fed crudeliffi- mum tyrannum vocabant. At Catilina vbi in agrum Fefulanum cum fafcibus et imperatorio ornatu peruenit,et exercitum accepit a Manlio, ftatuit non prius bel- lum gerere, quam exercitum auxiflèt, et quam pauciffimis diebus milites maiorum difciplina, labori ac militiae affuetos red- didiflèt. Catilina igitur vigilando, labo- rando,ordinesinftituendo, milites appel- lando, monendo,hortando, magis magis- que indics ad militarem difeiplinam fuos reuocabat. Dum his artibus Catilina in- ftruit exercitum, Q Catulus fummo fplen- dore et au&oritate vir, qui quondam Ca- tilinae familiaris fuerat, literas in fenatu recitauit, quas libi a Catilina datas efiè di- cebat. Quarum exemplum infra fcri- ptum eft. [ vide Cat. cap. xxxv. ] CAP. XXII. Sed cum ex multis alio- rum literis crebrisque nunciis Romae compertum effet , Catilinam exercitui praeeffe, patriae belluminferre : permul- ti erant, qui vehementer infimulabant confulem, quod hoftem. quod tam capita- 1em R. P. non comprehenderit,quodprin- cipem coniurationis emiferit. Etenim fi c tum ratiocinabantur homines, et inter fe Ioquebantur:Ad mortem Catilinam du- ciiufüi confulis, et grauiflimo fupplicio affeaum elfe iam pridem oportebat. In ilium conferri peftem iftam,quam nunc in nos machinatur. Nam fi ilium conful(vt meritus era.t) morte mul&affet, bellum nullum haberemus, caftra non oient in Hetruriae faucibus collocata, respublica nunc quieta foret. Non erat opus eo tempore mifericordia, de hofte acerbifli- mum fupplicium fumere, et vnius impro- bi poena vniuerfam rempublicam confer- uare. Exemplum alii vfurpantes Sp. Melium regnum appetentem a P. Seruilio Hala, Tiberium Gracchum a P. Scipions interfe&os commemorabant:a C.Mario L. Sarurninum tribunum plebis,et C.Seruili- um Glauciam praetorem occifos clic, pro- pter quasdam feditionum fufpiciones. Ci- ceronem veto eum, quem acerbiflimum hoftem fcyoat, quem exfpe&ari ducem et Imp era_r f cm in caftris hoftium videbat, ad caftra proficifèi iuf ulfc, vt patriae bel- lum inferret. O conditionem miferam adminiftrandae reipublicae, in qua dili- gens morofus, negligens turpis, vbi feue- rus crudelis et inhumanus : mifericors timidus ac diffolutus vocatur: vbi crran- ti nulla venia, rc&e facienti exigua laus proponitur. Cum antea L. Catilina in exilium profe&us diceretur, non Mc a Ci- cerone fpoliarus armis audaciae, non Ci- ceronis confiiis arque laboribus circum- clufus ac debilitatus : non quod illc per- timuerir, fententiam mutauerit : fed in- demnatus, innocens, in exilium deie&us a confule verbis etimperio dicebatur Non file improbus, fed timidus : non diligens conful, fed crudelis vocabitur. Scd cum citent tune homines, qui haec loqueren- tut, iidem fi Catilina interfe&us fuiflèt, quid dixiffent ? Nunc vero quod Catilina viuit, quod fupplicio maaatus non el}, Ciceronem nullius confilii, inertem, timi- dum ac diffôlutum votant. Nihil eft profe&o inertius vulgo : non dele&u ali- quo aut fapientia iudicat, fed confilia cuentisponderat: et cui bene quid euc- nerit, ilium multum prouidiflé : cui fe- eus,nihilfenfiffe dicit. Sed haec omit- tamus. CAP. XXIII. Cum igitur Romae com- pertum effet, Catilinam excrcituipraeeffe, patriae bellum inferre, fit S. C. quo Catili- na et Manlius hottes iudicati font. Cac- teris ftatuta dies, qua omnibus praeter re- foin capiralium condemnatis, impune li- ceret ab armis dilèedere. Et fi quis poft- haec ad Catilinam profe&us f uillèt, fena- tum exiftimare, cum contra rempublicam et fàlutem omnium fecifre. llecreuit item fenatus, vti Golf dele&um haberent. Et vt C. Antonius cum ïis copiis, quas colli- gere poiler, Catilinam terra manque per- fequeretur, Ciccro vrbem ab inlidiis de- fenderet. Neque tamen hoc graui S. C. perditorum hominum mentes fanatae flint. Non nemo ex tanta coniuratorum manu, nifi aut fpeculandi caufa, aut inli- diandi, a Catilina difcefrerat : contraque permulti ex agris, permulti ex vrbe ad il- lum confluebant. Sed ex his Ille feruos repudiabat, quorum numerofa ad eum multi.tudo irruebat : indignum elfe exi- ftimans, caufam ciuium cum fugitiuis communicare : et limul cogitans id, quod pro`e&o eueniffet, fi Romae focii conata perfecifiènt, ingentem ad eum vndique ex Italia perditorum hominum. futurum concurfum. Etenim non folum Cati- linam vincere cupiebant, qui Brant coniu- rationis participes : fed quicunque acre alieno premebantur, quicunque patrimo- nio naufragus, quiconque antea profcri- ptusfuerat: mufti edam honores fibi et imperia turbata republica expe&antes, alii ex tumultu et diflènfionibus aflueti con- fequi potentiam , bellum exoptabant. Praeterea in magna ciuitate femper mufti flint improbi, facinoroli, perditi , audaces, turbulenti, fa&ioti, egenres : qui nutu ad perturbandum ciuitatis otium impellun- tue. Sed praeçipue delicata iuuentus, i1- libarbatuliiuuenes, aut imberbes Catili- nae gregales: qui vnguentis obliti, coin- pofito capillo, velis amiai non togis ince- dehant, Catilinae confilia probabant. Et ex his complures fe ad illa catira confere- haut. Ex horum numero fuit quidam Fuluius , Auli fenatoris filius : qui fi Ca- tilinae amicitiam vitare potui.ffet, nihil a maiorum flirpe degeneraflèt. Erat lite- ris Graecis et latinis optime infiitutus, in- cratque ingenium fatis acre : forma prae- terea corporis, et fumma virtutis indoles. Sed is Catilinae amicitia fa&us fui difiimi- l is, temerario impetu ad illa catira irrue- bat: quem feuerus parens ex itinere re- trae`tum, cum verborum contumeliis la- ceraflèt, necari poflea iuffit. Fuit etiam opinio P.ClodiumAppium filium,ea men- te ex vrbe difceflîflè, vt ad Catilinam fret. lleinde commutato contilio in vrbcna rediifle. Itaque Cicero ci multis in locis obiicit, quod fuerit focius coniurationis : quod crimen, etli ab inimico obie&um, non falfum crediderim. Nam Clodium nihil non aufurum fuitlè, eius vira et mo- res conuincunt. Nonnulli item C. An- tonium confulem, in Catilinae coniura- tione efre dicebant : confirmabaturque illorum opinio hoc vno argumente, quod Antonius nunquam illain fufpicionem cum Catilina focietatis, quam de fe tain homines habebant, aut inficiando tollere, aut ditgimulando fedare curabat. Neque folum vrbem iflius furoris morbus, fed totam perse Italiam, et obfcure ferpens multas iam prouincias peruaferat.Quodni fuiflèt in vrbe patefa&a, coniuratio, profe- &o Catilina breui tempore infinitum ex- erçitum collegifret, et ingentes fa&i cirent vndique motus : in Apulia, in Brutiis, in Pelignis, Capuae, in agro Piceno, pracfer- tim Pifauri, et Camerti, in Hetrutia, in Gallia citeriore et viteriore : partira titi- fcure, partim aperte volitabat armata con- iuratorum manas. CAP. XXIV. Sed motus ingens huilas exfecratae coniurationis a Marcellis patre etfilio excitatus, indicanteL. Ve&io, per Bibulum in Pelignis, per Cicer. in Brutiis fedatus arque compreffus en:: et de vtro- que per eosdem vfndicatum.In Gallia au- tem transalpina C. Murena legatus, frater Murenae, confulis defignati: in agro Pi- ceno Gallicanoque Q. Metellus praetor egregius,omncs coniuratorum impetus et conatus prohibebant. Et ex his complu- tes Metellus in vincula coniecerat. Quan- quam librariorum culpa (vtopinor) in Saluflio mendofe legatur, hune C. Mure- nam citeriore Gaillac legatum praefuiffe. Nain ilium hac teinpefiate transalpinae Galliae corn imperio af£uillè traditCicero. Eodem au&ore Q. Metellum Celerem fu- pra narrauimus in agrum Picenum et Gal- Iicanum a fenatu fuiffe miflizm. Ad haec Cicero cenful omnes colonias iufferat ac municipia , vt eorum oppida munirent, in armis haberent praefidia, atque corum fi- nes ac vrbcs a Catilinae excurtione defen- derent. Item P. Seflium quaeflorem cum exercitu Capuam mifit, quod eam vrbem a coniuratis tentari audierat. Is igitur vt Capuam venir, C. Meulanum, hominem perditum,confiilemque Marcellum vrbem illam vi occupare conantem, atque feruile bellumexcitantem, et malta ibi nefarie molientem Capua exterminauit, canaque ciuitatem periculo maximo liberauirQua de causa Capuae dama r'sones, propter iâlu- tem illius vrbis conferuatam, inaurata fta- tua M. l'uilium deeorauerunt, et in patro- nuru fibum afciuerunt. P. Seftio publice maxi .mas egerunt gratias. C•A P. XXV. Iisdem temporibus reli- ai in vrbe a Catilina dures, ciues arque peregrinos, nobiles, medios, infimos, et cuiuscunque generis homines ad bellum incitabant: quos ipti videbant nouarum rerum cupidos et ad bellum vtiles fore. Malleolos praeterea ad incendendam vr- bem parabant, Catilinae arma atque pecu- niam clam fubminiflrabant. Erant tune Romae legati Allobrogum, ex ciuitate male pacata, a fenatu petentes, vt magno acre alieno corum liberarent ciuitatem. Hos igitur Lentulus exiflimans ad belli focietatem facile poire impelli, propterea, quod gens Gallica natura pugnacifiîma eft,etnouis rebus femper intenta, prae- fentemque populi R. {fatum odio habebat. lnhacconiunètione malta inerant com- moda: primusn,quod Gallia equitatu ma- xime abundat, cuius fe videbant coniurati multum indigere. Deinde, quod Allo- broges finibus Itaiiae proximi funt, arque tumultu Gallico excitato, neminem arbi- trabantur coniurationi poffe obiiftere.lta- que Publie Vmbreno ( quod is Gal lis no- tus crat) negotium dedit, vt Allobroges ad focietatem requirat : qua ratione id lie- ri poft, oftendit. Vmbrenus Allobro- ges acceriiuir, et rem diligenter transegit. CAP. XXVI. Sed M. Cicero femper vigilabat, et prouidebat, vt quid agerent coniurati, quid molirentur, fentiret ac vi- deret. Et quo melius omnia inueniret, L. Torquati, P. Lentuli Spintheris, Q Ca- tuli, M. :Luculli, P. Seruilii , M. Catonis, Q Sangae, multorumque aliorum clarifli- morum virorum opera et contilio vteha- tur. Hi optima de Republica fendantes, odorabant omnia, et perueftigabant: et quicquid inueniebant, itatim ad confinem referebant. Voluit igitur fortune P. R. vt legati de his rebus loquerentur cum Q. Fabio Sanga clariffimo viro, cuius patroci- nio Galli vtebantur. Is Ciceronis omni- umconfiliorumfocius, rem confuli pro- pere nunciat. Tum Confitl,putans obla- tam fibi facultatem, vt quod femper opta- ucrat, coniuratos manifefte conuincere poflét, legatos ad fe occulte venire iuflit: monet cos, ne fine caufa hoftes Po. R. ficri venant: noue corum res florerres cum Catilinae, Lentuli, ceterorumque mifero- rum perdiris coniungerent: non debcre cos incerta pro sertis captarc, eut paruo commodo ingentia pericula fubire : omne bellum incipi facile polie, non in eiusdem eflè poteftate, eidem imponere finem. Ca- tilinam dicit eius confiliis, laboribus mul- tis, firmisque praetidiis circumclufum ac debilitatum fore, vt cum Antonins colle- ga exercitu facile opprimas. In vrbe ab- unde confulta ac prouifa eflè omnia, ne quis contra rempublicam fe commoucre pofiit. Quodfialiquid eorum non mo- do fatum, fed incoeptum vllum cona- tumue contra R. P. effet deprehenfum, S. P.QR. pro fua confuetudine fcuerc vin- dicaturum : proinde fibi et eorum ciuita- ti confülerent. Quodli ea facere vellent, quae ipfe oftenderet, cos habere faculta- tem, vt omnia quae a P. R. petetent,confe- qui poilent. Legati ad haec benigne te- fponderunt: varum efl'e, fe a P. Lcntulo adbellum focios eflè requilitos: fed eos non elle tam fortuna miferos , eut volun- tate perditos, vt.P. R. multis laboribus colleétam amicitiam fubito elfunderent: cupere eos omnia facere, quae ipfe impe- raret. Tum conful ois praecepit, vt fiu- dium coniurationis vehementer fimula- rent, optai-am darent, vt a coniuratis lite- ras eorum manu fcriptas,et vniuscuiusque fignum extorqueront, ac eorum conflua omnia diligenter explorarent. Allobro- ges operam fuam polliciti, rem non pro- craflinant, per Gabinium ( nain ad cum primum Vmbrenus Gallos perduxerat) Lentulum, Cethegum, Statilium, item Cafiium conueniunt : ab Ulis literas et ius. iurandum et figna poflulant, vt aliquod indicium ad fuam gentem perferant : de- monfirant, aliter ad tantum facinus eo- rum ciues non polie impelli. Tum illi nihil füfpicantes , dant ad fenatuni Allo- brogum populumque iusiurandum , et li- teras corum fcriptas. Nihil efl profeao tain periculofüm, quam quod quis vellet cire occultuin, literis commitrere. Ad haec mandant, vt cum equefiribus copiis quamprimum in Italiam venirent , militi- bus fefe abundare dixerunt. At Caflius, vt facilius barbaros l'ouailles ad bellum impelieret, cum fciret exteras nationes maxime nobilitate moueri, nonnuilos nobiles nominauit, et fecum illos facere dixie. CAP. X X V I I: Lentulus etiam ad in- citandos Allobrogum animos dixie , ex li- bris Sibyllinis arufpicumque refponfis, re- gnum Romae dari tribus Corneliis : Cin- nam ante er Syllam regalein habuiffe po- tefiatem,fe tertium ilium fore Cornelium, ad quem fiimma imperii deciderer. Idem- que dixie, fatalem ilium efre annum ad oc- cafum obitumque R. P. Cum effet ab in- cenfo capitolio vigefimus anus, decimus ab virginumVefialium abfolutione.Quem annum fore arufpiecs Populo Romano in- fauflum infelicemque faepe refpondis- fent. Deinde coniurati totius belli ratio- nem feriemque Galiïs defcripfcrunt. Sed ea quae Romae facere conflituerant , ira pollua compertum efl inter coniuratos di- uifa ac diftributa fiiifie, vt cum L. Sergius Catilina in agrum Fefulanum cum exerci- tu veniflèt, L. Beflia tribunes plebis con- cionem haberet, et Ciceronem in inui- diam vocaret, quod Catilinam irritando bellum ciuile excitaffet.. Ac eo figno x~otie ea quae fe queretur, L. Caflius, P. Sta- tilius duodecim vrbis partes incenderent. Id autem eo confilio, vt hoc tumultu ex- citato , facilior efièt aditus ad ciuium in- ternecionem. Quanquam anaor efi qui- dam, illos centum delegifi'e viros, toti+ dem vrbis iota inflammaturos : quosdam auteur alios diffribuiffe , qui aquarum du+ &uum feptos aditus tenerent , intenti eod rumiugulationi, qui ad cxtinguendain- cendia occurrerent. Item elegiffè alios, qui Cn. Pompeii domum obfiderent, et eius filios viuos caperent, arque obfides feruarent, ad Cn. Pompeii coniunFiionem amicitiamque conciliandam,qui rune per- magnum in Ana exercitum. ducebat : et couffins iam fama erat, ilium plurimis et maximis iam confeilis bel lis, breui in Ita- liam rediturum. Ad haec infiitutum erar, vt C. Cethegus Ciceronis confulis domum ferro et facibus oppugnaret, illiusque truc cidandi curam haberet : quo necato, duos alios fibi viros confulares,et quatuor prao- torios occidendos elfe. Caeteros ciues manus iuuentutis duce Gabinio interfice ret. Arque inter eos etiam partitum erar, qui forum, qui Capitolium, qui hoflia, qui vrbis portas occuparenr. Statuifiè prao• teraa id ( quod in expugnata hoflium ciui- tare contingere foret ) vrbem diripere, de- lubra deorum inamortalium incendere, marres familias, pueros ingenuos, virgi- nes et facerdotes etiam deae Vefiae rape- re, et omnia luau, cadaueribus, cruore complere. Arque cum per totam vrbem caedes,rapinae arque incendia faaa eflènt, Catilina cum exercitu pracfio effet, vt fu- gientes caperct, et fe cum bis vrbanis du- cibus coniungeret. Miror hoc loco,cum haec Cicero ira difiributa dixerit, curSa- luflius ea alitera coniuratis diuifa narra- ret. Nam et Gabinium afifumfide fibi par- tes incendii, et Cafiium in Galliam iturum fuifle fcribit : cum contra Gabinius caedi, Caffius incendiis effet praepofirus. In hoc tamen eo magis Ciccroni, qui coniuratio- nem patefecit, quam Salufiio, arbirror credendum. Sed iam redeo ad illoruna fermonem. CAP. X X V I I I. Tum dixerunt Galli s Sunt haec omnia Lentule, fumma cum rations prouifa. Sed quando erit illa nox optata? quando noflerBeilia ilium exile- atam habebit concionem? Modicum (inquit Lentulus) transibit tempus, Sa-M turnalibus hast fieri oporter.' -Tum Cc- thegus : Quae mihi , Lentule , Saturnalia narras ? Quod modicum tempus ? Hora nul''' aefl:interpoIlcnda. Minimismomen- tis fiunt iâepe maximae rerum perturba- xiones. Cum in omni re , tum maxime in bello, praefertim ciuili, celeritate opus ei . Tarditas auteur et procraflinatio commodum nullum, damnum cette af- ferre poteft. Quare vide Lentule, ne iitud tuum modicum tempus nimium fit, et piusquam nimium longum Tunc cum cannes alü refpondiilént, Saturnalibus haec field oportere, Cethegus ira inflam- matus, ita hoc et illuc ferebatur, vt fine vlla dubitatione infanire ac furere videre- tur : frontcm percutiebat, loco confiftere non poterat , faepemanum ad gladium ap- ponens : Quid moror inquit ? Vultus erat ipii plenus furoris,fermo arrogantiac, ipu- mas agebat in ore, ardebant oculi, ex aipe- tu crudeliras eminebat. Tum Casfius : Cur Cethegc noflra gaudia perturbas? Cur tu ( ait Ille ) noftra gaudia moraris ? Arque iureiurandoaffirmat, fefe, fi pauci ilium fequantur, cunaantibus alüs, impetum in curiam faaurum. Poflhaec fecutum cil modicum filentium. Tum ira Lentu- lus Allobroges alloquitur: Quid Cethe- gum noftrum exiftimatis illa no&e faau- rum? cum fibi nunc videretur veniflè ad manus ; putatisne confulem, fi exercitum circa fehaberet, hunc fortisfimumvirum poffe vitare ? Reac (aiunt) narras : for- tiorem enim virus nunquam vidimus. Deinde Lenrulus fibi placcre dixir, vt Galli codeur itinere, priusquam ad fuam gentem pergerent , ad Catilinam irent, vt cum illo t'occlus aç focieratem confirma- rent. Arque eis comitem adiungit Titum Vulturcium quendam , qui illos ad Catili- natn perducat. Huic autem Vulturcio ipfe dat ad Catilinam literas, fine nomine feriptas : fed ira : fini, ex eo , quem ad te mifi , cognofces. Cura, vt vir fis : et cogi- ta, quem in locum fis progrefjus : et vide, quid itou tibi fit neceffe. Cura, vt omnium tibi auxilium adiungas , etiam inflmorum : Vile. Verbis praeterea mandat , vt cum hoftis a fenatu iudicatus effet, feruorum auxilio vteretur , et ad vrbem ne cunaaretur cum exercitu accedere : in vrbe diligenter,quae .oni}ituiflent, prouifa ac parata efte o- nnia. Poftremo cum ftatuifli nt, vt legati Ulobrogum in. Non.11lecembris ex vrbe trofcifcercntur, vnaque Vulturcius, Gal- os a fe dimittunt. Iisdem fcre tempori- ,us M.Craflùs nottu ad Ciceronis domum tenir cum ]iteris L. Catilinac, in quibus llum Catilina, veluti coniurationis con- cium, ad confirmandas coniurationis )pes hortabatur. Agit Cicero homini ;ratias, eiusquc erga patriamcharitatem ,eneuolentiamque colIaudar. Quo au- :em conlilio Craflùs id feeerit, flue ne :oniurationis focius exiftimaretur, fi cafu ietegeretur coniuratio: feue quod reae "entiret, non fatis exploratum habemus. 'diacre, tamen in quidam oratione, quam poil Crasfi mortem fcripram edidit, M. Crailùm coniurationis focium f ùi11c féri- pfit. At Cethegus femper incufabat lô, cios , quod illi Saturnalia expeaando, ma- gnas viétoriae occafionem omitterent, fine vlla mora et confeftim rem gerendam dicebat: cunaando interim coniuratio, acm poilé illuftrari, CAP. X X l X. Sed M. Cicero cognira noire, qua legati proficifci deberent, vna- que Vulturcius, L Flacco et C. Prompti- nio praetoribus, amiciilimo animo prae- cepit, vt cum aducfperaféeret, cum arma- tis ho minibus quam occulte pontem Mil- uium ab vtraque parte obfiderent, arque ad id conficiendum, permittit illis Me- «os quosdam adolefccntes Rhearinos, quibus iple crcbro ad cuflodiarn fui capi- tis vtebatur. Rem omnem aperit, et eo- rum fidei falutem vrbis commendat. 1111 autem rem diligenter (ftcut a confule praeceptum erat) conficiunr. Ecce plus dimidia no&e exaaa, legati Allobrogum, et cum eis Vulturcius magno coniiratu ad pontem Miluium perueniunt. Cum fu- bito ex vna parte pontis L. Flaccus , ex al- tera C. Promptinius cum gladiis illos ad- oriuntur, maous afferunt. Allobroges primo gladios educunt: deinde cogniro conlilio, cito fefe praetoribus tradunt: At Vulturcius cum diu fe ferro defcndis- fet, poflea exfanguis et crebro pro falote fuaPromptinium orans, fefe illis dedidit. Tunc praetores literas a Gallis et Vultur- cio accipiunt, atque celeri nuncio ad con- fulem miffo , cum iam lucere inciperet, illos captos ad confulem perducunt. CAP. X X X. At conful Gabinium , Lentulum, Cethegum, Statilium, ac M. Ceparium flatim ad fe venire iuffit , non dubitans pro falute R.P. tot nobiliffimo. rutn hominum inimicitias fufcipere. Cae- teri omnes nihil fufpicantes , fine mora veniunt. Ceparius audita re , ex vrbe pro- fugit. Sed is paulo pot} in itinere captus fuit, et C. Terentio in cuflodiam datus. At Caflîus paulo antelegatos , quati breui rediturus , ex vrbe difceflèrat. Cultiver() Allobroges confuli dixiflènt, Cethegi do- mumplenamferramentorum elfe, mifrus eft ab eo P. Sulpitius praetor, qui ex aedi- bus Cethegi ingentem attulit arrnorum numerum. Cum autem conful quaeliuis- fet a Cethego, num in prouinciam cum exercitu effet iturus , quod tantam armo rum multitudinem collegiffet ? Minime, inquit: fed bonorum armorum femper fui ffudiofus. Poftea auteur fenatu cele- riter coa&o, coniuratos et indices cum magna equitum Romanorum manu, prae- fidii caufa, venire iusfit. Atque introdu- &o in fenatum Vulturcio , conflituit fena- tores C. Cofconium practorem , M. Mes- falam, P. Nigidium , Appium Claudium : Qui omnium indicum di&a, interrogata, refponfa perfcriberent: quos viros non folum virtute et fide , fed quos etiam fcie- batmemoria, fcientia, et celeritate fcri- bendi facillime ea quae dicerentur , perfe- qui poffe. A Vulturcio quaefiuit)»quid -flet cum Gallis ? quo pergeret ? ad quem? a quo datae cirent literae illae,quae apud ipfum fuiflènt deprehenfae. Vul- turcius primum de itinere arque'literis multa fingere ac disfimularecoepit: poft- ea autem ei iuffu fenatus fide publica a Confule data, dixit, a P. Lentulo fe habere mandata ac literas, fe paucis diebus ante focium a Gabinio et Cepario in coniura- tione afcitumelfe , atque ita fe audiuifl"e, P. Antronium , Seruium Syliam , C. Cor- nelium, L. Vargunteium , compluresque alios in eadem coniuratione efhe, eosdem- que vrbem inflammare, ciues trucidare, vaftare Italiarn, delere rempubiicam, con- fenfiffe. Introdu&i autem Galli, iusiu. randum fibi, et literas ad fuam gentem da tas effe dixerunt: atque ita fe a L. Casfio audiuifiè omnes, quos antea Vulturcius nominauerar, cum illis facere. Eadem fere, quae Vulturcius dixerat, de flamma, de ferro, de caede ciuium narraucrunt. Atque magnam inter Cethegum et alios contentionem fuiflè dixerunt, quod Len- tulus et alii Saturnalibus haec facere vo- lebant; Cethegus id belïum celeritatis indigere dicebat. Item omnia quae Len- tulus de fatisSibyllinis aliisque rebus cum illis locutus fuerat, per quem ad eum, quovienscunque veniflènt, dixerunt. Tura M. Tullius fubito proferri literas , et ape- riri iuffit. Primum of'rendit Cethego, cognouit manum et fignum fuum. Re- citatae funt literae. Erant in banc fenten- tiam fcriptae : Sefe , quae eorum legatis confirmafiet , eflè fa&urum : orare , vt illi facerent, quae fibi legati connu recepis- fent. Leguntur Statiliiliterae , eiusdem fere exempli. Poftea conful Lentulo li- teras oftendit, dicens: Cognofcisne hoc fignum Lentule ? Annuit Me. Efc haec, inquit confiil , imago aui tui, claristimi vi- ri , qui vnice amauit patriam et ciues fuos. Quae quidem te a tanto fcelere etiam mu- ta reuocare debuit. Ac ilium interroga- uit , effetne nihil cum Gallis de fatis Sibyl- linis locutus? Et repente ille praeter o- mnium opinionem confeffus eft. l)einde ei poteftatem fecit, vt fi quid veliet, ad fui defeniionem, diceret. Sed Lentulus quanquam bonus orator effet, tamen con- fcientia conuiaus, vecors repente fine fuo vultu, fine colore , fine voce conftitit. Quid multa? Rei confesfi funt. Gabi- nius etiam cum primum vehementer ne- gare coepifièt, ad extremum nihil inficia- tus eii. Sed illos praeter literas, figna, manus , et vniuscuiusque confesfioncm, illa etiam coarguerunt, timor eorum, per- turbatio, fufpenfus incertusque vultus, çrebra coloris mutatio. CAP. X X X I. Conful indiciis expofi- tis atque editis , fenatum confulit de fum- ma falute R. P. quid fieri placerez. Tum fenatus primum eigratias egit amplisfi- mas, quod eius virtute, confiliis, labori- bus, eius capitis periculis arque diligentia, fine tumultu,fine fanguine,fine exercitu,fia ne dimicatione, quatuor hominibus com- prehcniis , incenfione vrbs , internecione ciues, vafiitateltalia, interitu refpublica effet liberata. Ac eum ira laudibus orna- uit, vt confi-et, neminem vllo vnquam tempore tot et tain fingularibus verbis in fenatu fuiflè laudatum. Qu. Catulus prin- ceps mus ordinis , et M. Cato vir fortisft- mus, arque Reipublicae amantislixnus, frequentislimo fenatu patrem patriae ap- pellauerunt. L. Gellius vir amplisfimus, ciuicarn coronam illi a R. P. deberi dixit. Confulares denique omnes ac praetorii, fic eum laudauerunt, vt nemoeffet , qui non illi vt parenti gratias ageret, qui non alla R. P. f nen ve fis mu efl, Patres Con/èripti , vt `aciti de omnibus, quoi coniuraffe cognitu7n rfl, etiamfa a nobis narnusdicatur , cogitetis. [ntelligetis en =m, vnumqucmque illorum prias a fila vita, quam noftra fie f f,icone eff damna- mm. In hune tu igitur, 7arquini, grcgeun, ex bac familiaritatum dignitate , in hune int- aiorum ac parricedarum numerum, Crafum 'tis indiciis transfo érre credidifli ? Nonne iam Tperte P. C', crinzina fingi? Nonne quod in- /ex de Crie dixcrit, aut pretia corruptun:, lut. fq e aut 7iletu de pranatum, abat ab inimici- siis proie!!aanz videtis? lrianaobrena nolise ianc patere inimicitiis viem, vt quem quisque rdit , eum per indicem atiquem in f alfas crin: i- nibus appellation posfit e media talera. Sinite in maximis crinzinibus vniuscuiusque vitam e è tel/cm. Retinete ci item egregium , f iu•tis- (imum vitam, huius ondinis u,nantisfimum, et ad otnnia quae prouidenda finit in republu. ça aniino et confilio paratum. Poflremo pro- fjricite, ne qua acerbitate veflra vir cla7•isf:- mus ac patentisfttuas violatus efe videatur. CAP. X X X VI. Senatus igitur cum hoc alios incredibile videretur, nonnulli alii, etfi verum exifi'imarent, tamen cum hominem , tantis opibus fortunisque mu- nitum, tala tempore omni oflicio magis retinendum, quam exafperandum ccnfe- rent: decreuit, Tarquinii indicium elle falfum eum in vinculis retinendum, nc- que amplius illi poteflatem loquendi eflè faciendam: nifivtindicaret, quo impul- fore banc tantam rem effet ementitus. Fuere eo tempore, qui cxiflimarcnt, in- dicem hunc a P. Antronio fuifie fuborna- tum , quo Creus coniuratos , propter pe- riculi focietatem, fuis opibus iuuarct. Fueruntitem , et in his etiam ipfe Crafliis, qui hune a Cicerone immifium crcderent: ne Crafliis illorum, qui in cuftodiis erant, propter iflam fufpicionem patrocinium fufcipere poflèt. Quapropter ingens in- ter Craflùm et Ciceronem ef} odium infe. cutum. Quod autem Creus Ciceronem palam non infe&taretur, impedimento illi erat P. Crafius adolefcens , Ciceronis lau- dator, imitator, amator. Nos auteur cu- isis confilio Tarquinius fuerit emiaùs, ad- huc compertum non habemus. Illud non credimus, hoc Ciccronem fuiiÎ' machi- natum. Confit enim Qu. Catulum et C. Pifonem, Caefaris inimicos, nulla huma- na gratia ab ilio potuiflè impetrare , vt C. Caefar per legatos Allobrogum, vel per aliquem alium indicem , in Catilinae con- iuratione nominaretur. Et ego in hoc Ciceronem multum integre cafleque ver- fatum comperio. Neminem ille , nifi de quo clare compertum habuit, huius fce- lerisinlimulauit: neminem ille, de quo clare compertum habuit, aut arnicitia oc- cultauit, aut pretio texit. CAP. X X X V I I. Dum haec aguntur, Lcntuii omnes , item Cethegi , ferui ac li- berti, circum tabernas concurfabant, pre- tio follicitantes animos egentium arque improborum. Et magna opificum manu comparata, praetorum domos diuerfo iti- nere inuadere parabant. At conful his rebus cognitis, quid de comprehenfis con- iuratis flciundum effet, multa animo vol- uebar: fi in illos animaduerteret, coniu- rationcm reltingui. Sed in omni vira mi- tis et mifericors, crudelitatis nomen vcre- batur : et magnum praeterea fibi ex hac re impendere in futurum inuidiae pericu- lum profpicicbat. Haec dum fecum men- te agitaret, oftentum huiusmodi quidam illi fatum referont. Nam cum eius do- mi facrificium pro populo fieret, in ara, in qua ignis prope exitin&us erat, ex cinere et fomentorum reliquiis fubito Tonga et pura quaedam flamma emicuit: refpon- fumque eft a conieaoribus,vt Cicero quae mente de Reip. fumma cogitaret , perfice- re non dubitaret: quod magnum illi ex hoc, a diis immortalibus eius nominis lu- men atque gloria portenderetur. Haec an vera tint, aftirmare non audco : pro- pterea quod facrificium pro populo non in confùlis , fcd in pontificis maximi do- mo femper ficri folitum legimus. Dein- de M. Cicero minime his o,ftentis arque prodigiis mouebatur. CAP. X X X V III. Igitur conful dis- politis per vrbem praefidiis, fenatum fre- quenrem celeriter coegit, et retulit ad eum , quid fieri placeret de his, qui in cu- ftodiis tenebantur? Tum D. lunius Syl lanus conful dclignatus, primus fenten- tiam rogatus, cos qui in cuftodiiserant, item L. Cafiium, qui iibi procurationem incendendae vrbis popofcerat, P. Furium, Manlium Chilonem, Qu. Annium, P.Vm- brenum, quifemper in hacfoliicitatione Allobrogum verfati crant,( li comprehenfi forent) vltimo fupplicio aficiendos cen- fuit. Huic aflènli reliqui confitlares, et praecipue Qu.Catulus oratione plenif?ïma feueritatis, coniuratos punao temporis frui vita, et huius lucis vfura non oporte- re dixit. Sed vt ad C. Caefarem et T. Ne- ronem ventum eft: contra illi difputare coeperunt, et cos non elfe (quoniam id leges prohibebant) vira privandos aie- bant: fed coniuratos, donec Catilina bel- Io deleretur , publicatis bonis , municipa- tim diuidcndos, cul}odiendosque cenfè- bant. Et Caefarem fuper hac re in hunc modum locutum, tradit Salluflius. CAP. XXXIX. [()ratio C. CaJar•is, ex S'aliaJio tr•ansfcr•ipta. J CAP. X L. Hac Caefaris oratione tan- ta repente voluntatum mutatio fa&a eft, tantusque fubito calumniae et crudelira- tis timor dit omnibus inic&us, vt D. lu- nium Syllanum maxime poenite.ret, tic il- lius fentcntiae, quae coniuratis mot-rem decernebar, füiflè principem: nec eum piguerit, poftea fententiam fuam ( quia mutare turpc erat) interpretatione lenire, arque in Tiberii Neronis fententiam fe iturum. Ft vt nonnulli alii, qui fortio- res in decernendo videri malebant, nihil de fuis periculis cogitare dicerent: fed veriti , ne fatis praelidii ad ea, quae itatuis- fent, conful haberet. Sed maxime huius oratione commoti flint confulis necefl'arii acfamiliares. Hiquanta inpofterumco- gitantes e plebe Romana in Ciccronem in- uidia emanare pofiet , fi fenatus fublata le- ge Porcia, nobilifiimos ciues iniuflù po- puli necaret', in Caefaris omnes fenten- tiam inciinabant, vtque faluti fuae pro- fpiceret, confulem orabant: neque inter- dum lacrymastenerepoterant: obtinuis fetque Caefar, traduis adeo ad fe multis : et in his Q Cicerone : nifi labentem ordi- nem prudentif.Tma confirrnaf?ct Coufiilis et Catonis Oratio. Erat autem Confùl natura mitis ac mifèricors : fèd niai feue. riras tune fufciperetur, in maximum vide. bat rempublicam adduci periculum. Et. enim fi mollius agerent, maiores arbitra. batur coniuratis animos ac maiores fpiri• tus futuros : et aliquos intcrim in vrbr pofiè oriel motus. Sin autem in illos qui capti erant, fuiffent vehementes, fore profpiciebat ,vt omnes coniuratorum co- piae , omnes fpes , omnes opes , his depul- lis vrbis periculis, fubito conciderent Etfr iflud rnagis cum periculo capitis fui fieri inteiligeret, tan-tan ita fibi refpublica cintra erat, vt communem falutem vitae fuae anteponeret. Cura igitur fenatum in Caefaris fententiam inclinantcm vide. ret, cupiens labentem ordinem fulcire furrexit, et huiusmodi orationem habuit. C A P. X L I. [ Qaartam in Catilinan, transfcrip iratAuétor.] Conful pofleaquam dicendi fi nain fecit, vertens fe adM.Ca- tonem , quem amantifiimum patriae , ma- ximi animi, f rmmi confilü , lingularis conflantiae cognoucrat, rogat, vt fenten- tiam diceret. Tum Marcus Cato confùr- gens in hunc modum diflèruit. C A P. X L I I. [ Oratio M. Catonis, ex Salluffio defumta. ] CAP. X L I I I. Pofleaquam Caro ailè- dit, Senatores perle omnes, alü alios timi- dos vocantes, fententiam eius approbant, eiusmagnitudinem animi, eius confian- tiam, forritudinem, in coelum laudibus efferunt. Denique fit SC. in Catonis fen- tentiam. Sed Caefar ne eo quidem rein impedire deflitit, quoad diutiusilli in fen- tentia perfeueranti, magna equitumRo- manorum manas, quae pracfdii caufa ar- mata circum aedem concordiae Rabat: flue quod ilium, quia coniuratis mords poenam remoueret, participera coniura- tionis crederet: flue commota periculo reipublicae flridis occurreret gladiis. Tum Curio complexu, togaquc obieda, cum protexif'etraditur. Ad haec Cicero quoque illos increpans, a Caefaris noce dererruit. Ferunt cuira inter Caefarem et Catonem de reorum potina effet con- tentio,euenifferemauditufeedazzt, Ser- uilia namque Catonis foror,Caefaris âmo- re facuo faucia, quasdam literas amatorie fcriptas, s:uidam parum prudenti ad ilium perferendas ledit: huic ad Caefaris do- mum venienti, cum ianiror Caefarem in Senatueffe dixiffet, eonfefhm ille homo rudis in fenatum vent, Caefarique epiflo- làm tradidir. Quam cum Cato vidiflèr, clamare coepit, coniuratorum illas ellh literas, casque palam recitari deberc con- tendebat. Tum Caefar veritus , ne publi- ce legerentur, cas Catoni porrexit. Quas coin Cato legiflèr, in Caefaremreiecit, et ilium natura fobrium, ebrium in fenatu vocauit. Habent hoc amures , et lac quae deliciae vocantur, vt virum faepe clarif i- mumftciant in aliquam turpitudinis in- currere maculam. CAP. XL I V. Sed paulo poil accidit res, quae Caefarismente,n magis pertur- bauit. Nam apud Nouium quacilorem a L. Ve&io faftus cil rcus coniurationis, et magnum illi Qu. Cu dus conflauerat in- uidiam, quod ilium in f:naru participera coniurationis nomina ct. Vcihus Ca- tilinae chirographum polficeb n,r, Cu- rius id fe a Catilina comperiilc diccbat. Caefargrauiterferons, fe hac rama rurpi- tudinis labo afpergi, fui expurgandi caufa in fenatum venit. Diutius auteur 1blito fedente fenatu, fit ad curiam ingens mac plebis concurfits atque impetus. Ho- mines enim turbulenti , qui de Caclarc fe- natum aliquid durius decerncrc arbitra- rentue, incenfi illius amore, periculo commoti, clamores attollere coeperunr, Caefarcmque vt dimittcret , fenatum fedi- tiofe flagitare. Tum M. Cato , vt Cacfari - materiam feditionis fuhtrahcret, fènatui perfivafit, vt magnum plebi Romano fru- menti numerum diuidcret. Qua quidem largitione perfedum cil, vt tenuiorum animi mirifice Catoni et vniuerfb fènatui reconciliarentur. Odit parcos vulgus, largos liberaiesque diligit: amas munifi- centiam, ducitur cpufis: moucturludis, fleditur donis : et largitione caecantur mentes hominum. Caefar deinde concio- nem habuit, in qua condom docuit, non modo feinter coniuratos nonfuiflè, fed quaedam etiam de couiuratione confuli indicaf e. Cumque ad hoc Ciceronis t flimonium implorait-et, Cicero eum hac fceleris fufpicione purgerait. Conf hoc ira fecit, hue quod de Caefare nil compertutn haberet, flue quod potii conniuendum putabat. Nam in Caef rem et Craflùm, etfi manifefle conuin potuiffent, tamen animaduerti non pot( rat : cum eorum alter ingentibus opibu alterpopui.ari fauore munitus effet. P polka Caefar vchementcr in L. Vcaiu. inue&us, cum ilium in concione ai-perle mis verbis laccrafler, eum poftea, dirept fupelleaili, et pignoribus captis , grauite rnulilauit: et Nouium Quaeflorem de tra(it in carcerem, quod practorem paflù citer apud fe poflulari, maiori imperih praeditum. Nain magiflratus fuperio res non poffunt per inferiores, aut quipa ri irnperio funt, coai. Nec his contentu Caefar, perfecit, ne Curio praemia daren tur, quae ei (quoniam primus coniuratio• nem detexerat) decrera erant ampliflîma Sed co re err.ar, vnde difcedcre mihi propter Cadi ris mentionem , necefii fuit. CAP. XLV. Erant tune Nonae De. cembres, iatnque aduefperafcere incipie- bat: cum poil longam confitltationem in fenatu habitant, tandem ex C .tonis fèn- tentia fenatus, (vt diximus) fupplicium de rein famendun? flarL211fet. Conful igitur optimum faûlu iudicans, noaem, quae in- ilabat, antecapere: ne quid dirum aut foedum eo fpacio ab ïis ageretur, qui per vimillos eriperc cogitabant: Caria egre- ditur, comitante fenatu, equiribus Roma- nis et iuuentute nobilium arrnata. Et rode ad aedes eorum profeflus, a quibus rei feruabantur: primo Lentulum, qui in Lentuli Spintheris cuflodia crar,ex palatio per via:n facram, ac per medium forum,ad carcerem duxit, et carnifici tradidit, iu- bens vt flatim ei laqueo gûiam frangeret. Sed ne qua iediri.o oriretur, conful illos equites Romanos cum fcutis, eduais gla- diis, in cliuo Capitolino collocauerat. Hoc idem de Statilio, Cethego, Gabinio ac Cepario fatum elle Nam ad carcerem per praetores edufFi, omnes flrangulati l'ont, Pofleaquam omnes necati fuerunr, confulemvtconatus ae eorum fpem, qui b pernoélem aliquid moliri parabant, debi- zl litaret ac praccideret, ad multitudinem il conuerfus, magna voce, vt omncs exaudi- s re poilent, Vixerunt, inquit: hoc leuiore verbo illos interiiffe lignificans. ;i CAP. XLVI. Haec coin dixifl-et, nox iam adcrat. Tum conful domum verfus ;, iter cepit, mirifico hominum comitatu, t fummaquc cum gratulatione P. R. qua- i cunquciter faciebat,per omnes vrbis via cos lampades, lychni, taedae arque faces t lucebant: e fencflris, ex ofliis effufi vira arque mulieres, Ciceronem vrbis confer- • uatorem, cuflodem libertatis, patrem par triae appellabant, quod ciues-elfent, quod liberi, quod viuerent, eius virtuti acte- ptum ferentes. Ilaec fi•equentia et pom- pa domum vsque ilium celebrauit.Omitto hic ego polka tonus Italiac laetitiam at- que gratulationem, honeflifiimas praecla- riiiimasque municipiorum et coloniarum laudationes relinquo: gracias praeterco, quae cum M. Tullio, quae L. Flacco et C. Promptinio abonis viras funt aElae. In- terea Cicero P. Seflium Capua literis ac- cerlitum, cum illo exercitu, quem tum fe- cum habebat, Antonium fumma celerita- te confequi iulir. His rebus geflis ciui- tas, quae omnis antea trepida crac, metu liberata dl: et valde reliqui coniuratio- -nis impetus font retardati. Et eximiatn quandaon et immortalem togatus Cicero, iunaam inuidiae, ac multorum inimici- tüs implicatam, gloriarn ell confecutus. Totius enirn libidinofae ac delicatae iu- ucntutis, improborumque omnium in fe edia contraxerat. Qui Ciceronem non folum iccirco oderant, quod eorum impe- tus horribil_es, conatusque nefarios re- prefferat: fed edam, quod nihil huius- mcdi eo viuo vnquam iè perficere poflè fperarent. Raque permulti, in quibus edam C. Caeflr, fed maxime L. Beflia, et Qu. (Metellus Nepos, Ciceronis res geflas reprchendere ac vexare coeperunt. CAP. XLVII. Cum igitur pridie KaL Ian. Cicero abiens confulatu, vellet res, quas in magiflratu gefièrat (vtrnos erat) in concione dicere,Qu. Metellus tribunus plebis illi, ne diceret, prohibuit: indi- gnum elfe, dicens, facinus, el , qui in alios r anirnaduertifièt indiaa caufi, ad dicen- c dom poreffatem:ieri oportere. Quae c res tamen Ciceroni longe honorificcntior fuit, quam fi illi concionem ltabere per- miifet. Nam cum Metellus ei tantum- modo, vt iuraret, permitteret : Cicero iu- rauit, rempublicam arque illam vrbem fua vnius opera cilè faluam. Cuirs ius- iurandum tale arque tantum, vniuerfus r P. R. vna vote et confenfu approbauit, et ilium vete iural%, iurauit. CAP. XLVIII. Hanc eius gloriam P. R. alia gloria cumulauit. Nam illo et co- dem die populus cum maximo honore, fumma laetitia arque frequentia, e foro domumreduxit. Kal.veroIanu. ea ma- gnitudine animi de republica locutus eft, vt omnes intelfigerent, ea, quae in confu- latu gef erat, virtute, non cafu elle gefta. Et Qu. Metellum, fecum de republica dis- putantem, fregir in fenatu orarione ple- niflima grauitatis: ofenditque ci Cicéro, fibi cum viro fortiffmo, et ad dicendum paratiflitno futurum elfe certamen. Ex hoceius aduerf hrii magis irritati, quod il- lum in fenatu principem videbant, ad pie- bem conf ugerunt_. Tiim Metellus focio adiutore C. Caefa- re ad populum rogationem tulit, vtPom- peius ad vrbem cum exercitu reuocare- tur, tique R. P. cotnrnitteretur: vt vide- ret,nequid derrimenti caperet. Et ver- bo quidem Pompeius ad vrbem vocaba- tur,vt Catilinam debellarct: rc aurem ve- ra id agebatur,vt in Pompeii ditionem im- periumque reppublica decideret : et vt M.Tullir confularis auioritas, et fenato- ria illa ex ea re infringeretur potentia, tantique hominis fuccefiione conferuatae R. P. gloria minuererur. C A P. XLIX. Huius nefariac promul- gationis cu:n in feu= mentio farta cd t, furrexit M. Caro, pctiit a Metello pro fua vide ac dignitatepluribus verbis, vt ab in- coepto defifaeret : obf crans iiium per fui parvis morrui cinerem, per Numidi- cum ilium Metellum, qui maluit de ciui- tate dimoueri, quam turpiter iurare : per omnes Metellus, pracfantiflimos dues, qui feditiofis hominibus femper reftite- unt, qui fenatus auéloritatem, bonorum onfenf im omnibus in rebus femper fe- uti fuerunt. Oflendebat autcm , nihil opus edë vtPon peius ad vrbem cum ex- ercitu vocaretur: propterea quod ma- gnum exercitum Caïus Antonins , ma- gnas etiam copias Q. Metellus Cefer,iliius frater, contra Catilinam comparaflènt, at- que opprefiis domeflicis (a quibus fuerat nagis cauendum) ira coniuratio effet de- bilitata, vt nul lam calamitatem ab illo im- portuno giadiatoreR.P.acciperepoflèt. Sed cum Metellus neque acquitate ora- tionis, neque auE orirate M. Catonis mo- uerctur : cumque eum caeteri fenatores acque rogando, neque monendo,de ad- Eau. fententia moucre pofl'enr, fed omnia illevi et armis fe a&urum minitaretur: confeftim Cato mutara orarione, conui- tium cimirificum fecit, etillum tanquam reum accufauit, cum oratione pleniflima grauitatis, tom laudatione atque approba- donc cun€ai fenatus : et ad extremum ad- dit, nunquam fe viuo pafliarum, vt ad vr- bem cum exercitu Pompeius rcucrrcre- tur. Sed adueniente rogationis die, cum Metellus et Caefar praetor, templum Ca- ftoris de noise armatis hominibus occu- paflènt, valde diffidere boni cocperunt, ne lex ferretur. Amati enim hommes fo- rum et conciones tencbant. Et plebs •vrbana ( quac noua femper videri cupit ) Metello ad legem promulgandam faim- bat. Itaque permulti Catonem mone- bant, vt faluris fuac rationem haberct. Scd ille incredibili quadam arque inaudira ma- gnitudineanimi, grauitatc, virtuteprae- ditus (qui non fed fe patriac natum putabat) peri_culofe hicerc maluit, quam praecipitantiRcip non fnbuenire. Itaque non modo fine vllis copiis ac manu, ve- rum etiam cum paucis amicis malle de- fcendit in forum, cunPris adeo de vira clos viri timenribus, vt nonnulli Catonis fami- liares lacrymas non rentrent. Cumque ilium neque fleurs afliduus vxoris fuac, fordesque lugubres , neque fororum la- crymae , et firorum omnium moeror et fqualor incredibilis, domi rerinere uoruis- fent : C A P. L. Cato gitur animo fortiflimo, folum cum Munatio Thermo collegs (nain caeter.i ab iis prohibebantur, qui adi- tus templi tenebant) venit intemplum, Sedebat in roflris Metellus, Metello pro- xinius Caefar : tum Cato, vt mutuum il- lorum interrumperet fermonem, medi- um fefe inter cos coniecir, multis plau- dentibus, & illius magnitudinem animi admirantibus. Iniignis tum fuit opera Catonis, praeciara Thermi eius collegae. Nain cum librarius Mctelli rogarionem a Catone legere prohiberetur,Metellus eam ipfe in manus aflitmens legere coepit. Sed confeflim Cato legem manibus cri- puit. Metello deinde verba logis fine fcripto referenti, (ëm enim memoriter compleaebatur) Thermus ad illius os minus opponens, vocempraeclulit. Haec cum Metellus graniter ferret, op crac gla- diatoresque illius, figno dato, clamorem fatis magnum fuflulerunt, impetumque facere coeperunt. Eo metu inic co, re- pente magna querimonia omnis muiriru- do de foro difcefiit. Eieaus Cato de ro- flris, et pene folus in foro refi ±us, adhuc vote et clamore pugnans, cum a multis ferro etlapidibus appeteretur, fubfidio L. Murenae couffins feruatus efl. Tum Metellus fe Catonemviciflé putans, arma- tos difcedere iubet: et iterum ad roflra reuerfus, legem promulgare coepit. Sed hi qui profugerant redeuntes, murata vo- luntate, Metellum clamoribus et conui- eus, et libilis confeaabantur : reuerfoque Catoni plaudebant ac fauebanr. Qua- propter Metellus valdeperturbatus debi- litatusque, cum fuis eforo difceffit. Caro autem cum populi Romani iludium mul- tisverbis laudaffct, hortatusque effet il- ium, vt legi refifteret, incumbenti ad per- niciem Reipublicae, et ciuile bellum exci- tanti, mirifica hominum laetitia. fumma cum gloria fe domum recepit. CA P. LI. Deindecumin fenatu mul- ta verba fada cirent de hac Mctelli arma- torum excurfone, de lapidationibus ar- que fuga bonorum, nonnullique aculei fuiffentin C. Caefarem conieai, nonnuI- lac contumeliae in Metellum Senatus decreuir, vt Metellus tribunatu, Caefar autem fe praetura abdicaret ambo que fe ab adminii}ratione reipublicae abfline- rent. Nec his poenis contentus fenatus, cum etiam Metello ignominiae notam in- urere vellet, contradixit M. Cato : et ne id fâceret, fenatum diflirafit. Vaide cum aPopulo Romano laudara efl illius man- fuetudo, et confilium approbatum : quod ea quae faciebat, quaeque gercbat, non odio alicuius, fed addu&us amore reipu- blicae faciebat. Ita Metellus privatus adminiflratione reipublicae et a plebe re- liaus, in Afiam proficifci flatuir, quafi haec omnia ad Caium Pompeium delatu- rus. Sed prius conciones habuit, in qui- bus ille fenatum contumeliofe laedebat aiebat, fe regnum Ciceronis, tyrannidem Catonis perferrc non poilé : venturum tempos, quo P. R. vehementer poeniteret, quod Cneium Pompeium clariflimum vi- rum tot iniuriis afFecilTet. Sed poflea Pornpeius Catoni et M. Tullio non modo nonfuccenfbit, fed vtrique gracias egit. Quin imo (vt Cicero in fecunda Philippi- ca, et libro primo officiorum referr) vt Pompeius primum decedens ex Syria, Ci- ceronem vidit, ilium complexus et gratu- lans, multis audientibus dixit, f uflra fe terrium triumphum reporraturum fuiffe, nui Ciceronis in R. P. beneficio, vbi tri- urnpharer,effet habiturus. Ac poflea in concione quadam dixitTe fertur, rompu-- blicam Romanam iuffiflimas municipio Arpinati gracias agere debere, quod ex eo duo fui conferuatores, C. Marius et iM.Ci- cero quorum alter eam a domeflicis,alter eam ab externis liberaffet periculis. CAP. LII. Sed iam ad Caefarem re- uerror qui contemto fenatus grauiflimo decreto, cum diurius in magiftratu perte- ueraret,fenatus quibusdam negotiurn de- dit, vt ilium ptrvim prohiberenr. Ve- 11em tum Caefar mutauit, inlignibusque praetoriis abieEiis, moeflus fe domi in- clulit, rempeflati cefiitrus. Hac re pate- faaa biduo poil, cum ingens multitudo ad Caefarem conueniflet, tique in reflituen- da illius dignitate, operam fuarn feditiofe poliiceretur: Caefar laudato approbato- que illius fludia, plebem valde inciratam in patres, oratione ( qua ipfe clarus habe- barur)fedauit. Quae quidcrn modeflia fcnatui (cuius iudicium femper fuit, ho- mines ab improbis conatibus motu vel poena deterrere, ad reae fà&a praemiis allicere) adeo placuit, vt Caefari per prin- cipes ciuitatis gratias egerit, illumque in curiam accitum, Bique reftituta praetura, laudibus ampliflimis af_iecerit. CAP. LIII. Piura me dicere parantem, Catilina, a quo iam multum digrefii fia- mus, ad f reuocat. Qui dum ea Romae gerebantur (vt aliqui dixerunt) circiter iam viginti millia hominum collegerat. Mea autem fententia maiorem ille impio- rum manum aggregauerat. Sud ex his omnibus erat pars quarta militaribus ar- mis inflru&a, reliqui veto, non pro mili- tari difciplina arma : fed illa fore, quibus homines itinere vti iàlent, portabant. Is igitur Catilina copias per montes afperos iter faccre, ftepe mouere caftra, et cadmia vallo foffaque fortifüme cingere, modo vrbem, modo Galliam petere : hos obfi- dere montes, paulo poil ad illos transgre- di: nunc equo, nunc pedibus iter facere: item crebras' vigilias ponere , cas ipfe cumprimis circumire , in operibus, in agmine multus adeffe,milites on-mes béni- gne appeliare, rnonere, hortari : faepius ipfe Fiumi rcquicfcere, quo libentius la- borem alii toler tirent. Poftremo nun- cquam Antonio pugnandi poteftatem fa- cure, quod exercitum prolatando, copias- que augerer, magna quotidie ad ilium continente multitudine vndique ex Italia perditorumhominum latronumque: qui fpe praedandi, ftudioque bellandi, agni- culturam et quaeftum quotidianum reli- querant. Et fimul, quod tutius Catilina elle arbitrabatur, expe&arc tempus, quo focii Romae incoepta perfeciffent, et ad vrbem aceedere, quam fortunam belli tentare. Iamque patriae ligna inferre properabat, cum nùncius ad cum pente- nit, qui illi Romae patcfa&am elfe coniu- rationem, et de illis (quos fupra comme- morauimus) fumtum fuppiicium nun- ciat Hoc igitur nuncio commotus Ca- tilina, iter vrbc (commutato confilio) ad Gall iam transalpinam vertit, fperans Gal- lorum gentem nomini Romano infeftif3i- tnam, et nouis imperiis feinperftudentem, ad belli focietatem facile polie impelli: cogitauit exteras nationes armatas ad vr- bem adducere, et exercitus conficerc ma- ximos. Augebatur eius fpcs, quod Allo- broges, qui finibus Italiae proximieres fiant, a quibusdam coniuratis magnis pro- miflis follicitabantur, et Galli non inuiti illos audiebant. C A P. LIV. Metellus praetor, qui in agro Piceno cum tribus legionibus prae- fidebat, de Catilinac itinere ex perfugis certior faaus, caftra celeriter promouir, et fub infimis montis radicibus, per quem Catilina iter in Galli am fa&urus erat, ca- ftratriumlegionum fecit, et cum magno equitatu , leuique aP natura infidiaturus, locis idoneis confedit. Quod vbi Catili- na, cum iam in agrum Pifloricnfem perue- niffet, cognouit, muftis de caufis non cun- iandum amplius cxiflimauit: quin cum Antonio quamprimum pugnadecertarer. Quarum caufa illa fuit iuftifiîma, quod cumviderct, afronte cum tribus legioni- bus hoftemMeteilumadeffe, a tcrgo An- tonium cum magno exercitu, qui iiium in fuga perfequebatur : a lateribus montes, a quibus fuga Palus perd prohiberetur,per- facile faciu arbitrabatur, pole aduerfarios, vils commeatuinterclufb, fine vllo vulne- re potin vi&oria, fi expcaaret, vt duo illi exercitus in medio ilium clauderent. Et fimul veritus, ne cunEtando exercitus di- laberetur. Nam multi ab illo poil nun- cium rei Romae male galbe, perfugerant plures etiam ad ilium ire feflinantes, retro domum redierant. Accedebat huc,quod indics hoftium numerus augebatur. Sol- licitabatur etiam inopia rei frumcntariae, quod vils vndique claufis, commeatus non facile f apportari poterat. His igitur eau- fis Catilina, et cum nuflam nequc fugae, nuque praeiidii nui in praclio, fpem vide- ret, fortunam tentare, et extremum auxi- liuin experiri decreuit. Quapropter ad- uocato confilio, omniumque ordinum ad id confilium adbibitis militibus, habuit orationem: quae quamuis in Saluflio in- ferta reperiatur, tamen quia illa non tam propria Saluftii, quam Catilinac eifè pos- fet, iccirco eius excmpium infra feripfi. Nam tradit Iuftinus, quod Pompeius Ter) gus, magnus hii}oriarum fcriptor, Li- uium & Saluftium reprehendit,quod mul- tis in lotis conciones direltas, pro fuis orationibus, eorum libris interpofuerint. Itaque illas orationes, quas Salufiius in Catilinario pofuit, in perfona Caefaris & Catonis, de çoniuratorum poena, inui- cem inter fe altercantium (quas nos quo- que huit noftro operi interferuirnus) cas ad verbutn fui& Caefaris & Catonis , au- &ore etiam Plutarcho, minime dubitan- dum eft : qui fcribit invita Catonis , M. Ciccronem in fenatu quo sdam adhibuiflè fcriptores,quicel.critatefcribend.fi facilli- me fenatorum fententias perfequeban- tur : coque modo illam Catonis oratio- nem fuiflè feruatam. Sed ifta , fiue Salu- ftiï ( quod ego magis credo) flue Catilinac fuerit, iuftis de caufis illam hic potius, quam meam ponere volui. Nunc igitur Catilinam ad pugnaur milites hortantem, audiamus. CAP. LV. [ORATIO L. CATILI- NAE ad fisos milites, ex Salhfio. J CAP. L V I. Haec cum dixiffèt , ex ca. 41ris copias omnes educit, ac primum fu. um, deinde omnium e confpe&u remo- uit equos : quo milites aequato omnium periculo,firmiori animo inpraelium pro- dirent, et ne qua fpes in fuga relinquere- tus. Deinde aciem hoc modo inftruxit; conflituit infronte cohortes oao, et in his unumquemque ex centurionibus et militibus gregariis ele&um, et optime ar- matumdifponit. In media acieSyllanos milites : qui etfi erant pauci, propter vir- tutem tamen, magnam in cis Catilina fpem viaoriae habebat. Illos vero qui- bus ad pugrrain, aut propter imperitiam rei bellicae , aut propter quod minus commode armati erant,nonmultum con- fidebat, in fubfidio collocat ; vt fpeciern opinionemque pugnantium praebentes, hoftibus terrori eflent. Atque in tiniftro cornu Fefulano quonam, in dextro C. Manlio praepofito,ipfe in media acie pro- pe Aquilam aftitit, quam fatalem R. P. fore putabat. Tali inftruéta acie Catili- na paulo longius progreditur a fuis muni- tionibus, vt fi vellet Antonius praelio contendere,ei poteftas non deeflèt. Quod vbi Antonii exercitus confpexit, clamant occafionem negotii bene gerendi omit- =dam non effe, ad certamen defcendi oportere. At Caius Antonius, etfi pro. pter multitudinem fuorum , hoftiumque paucitatem, et veterem belli gloriam, multis partibus fe fuperiorem exiftimaret; tamen nimium metuens commun= Martem, incertosque belli euentus, prao• lio decertare nolebat. Dubitante igitur Antonio, arque eorum cupidtati refis fiente, fibique pugnare non piacerç clami- tante, fubito ilium quàcftor fuus, P. Se. fous vis fortis,orare arque obfecrare coe. pit, ne dubitaret fignum dace: interdum edam ilium incufâre, quod magnas op- portunitates prolatando corrumperet. Vi``toria (inquit) nobis a diis immortali. bus portenditur. Sicut enim femper de- pofcimus, animo funt milites ad dimi. candum parati, non facile occafionem poftea reperiemus. Quod fi fe Catilina in Galliam recipere poterit, non fine mul- to fanguine, et tonus Italiaevaftitate, vi. &oriam adepti crimus. Multa alla eius- ana generis addens, tandem Antonium in eam fententiam , vt cum Catilina con- fiigeret , traduxit. Quapropter Antonins permiffo exercitu M. Petreio , viro 'prao- Rand animo et virtute, fummaque apud milites auE}oritate, et mirifico in re mili- tari vfu: ipfe quoniam valetudine minus çommoda vtebatur, in çaftris permanfit. Tune M. Petreius ex caftris produéto ex- ercitu, quanquam milites fiudio pugnae ardentes viderez, eos tamen adhortari optimum fa&u judicans, concionem ad- vocat, et milites his verbis cohortatus eft, CAP. L V I I. Etfi minime oportere in- te iigebam , milites, vti vos in bac caufa ad laudem adhortarer : propterea quod nemo efi tam ignarus rerum, aut tam fiultus, qui non intelligat,f hoc tempos? (quod dii omnes auertant) Catilina vicerit , non modo crude. lem frtperbamque nabis dominationenr , fed ignominio_fism et flagitiofam elle firendans: nec vilius fupplicii acerbitatem recufandam, No flic Catilinac immanitatem : feins in eo nibil praeter audaciam, fuperbiam, libidi. nem, petulantiam, contumaciam. Noflis ami- Cos, noflis genus eius totum, vniverfum alea• Sortira, ebriorum, pariicidaruni fgitiofoo- rumque omnium. Urbem illelatronibus fris diripiendam fè daturum promifit, fortunas noflras, villas atque domos, jean ftbi diffini- unt , et inter fi difpertiunt. Neque folum illi fbrtunas noflrae, fèd irati etiam fanguinem concupifcunt. Nulles efl ejus ludus jucun- dior, quam fanguinis effisfio, quam cruces, quam verbera,quam ante oculos tor menta ci- Et qui fanguinem humanum folatii calife; biberunt: cujus nunc fanguinem eos in tante titi , etque bonorum odio , non balafre cenfetis? ,Qjiem igitur bae res tara atroces, immanes non excitarunt, apud hune cuius- quam perficiet eut valebit oratio ? Faciale tamen ego, milites, vt fatmmi gubernatores fuient ,qui nauem fecundis ventis celerem cur- fien tenenteni, remis tamen impellunt. Et vt boni aurigae fâciunt,qui quanquam equos currentes vident, eos tamen vote et calcari- bus vrgent. Sic ego vos ardentes , et bis re- bus vebenzenter excitatos, ad libertatem de- fendeudam cobortabur, et (utdicitur ) cur- rentes incitabo. Qieare percipite gitaefb di- ligenter quae dicam, et ea peaitus animas veflris mentibusque mandate. Agitur nunc milites, non quam laie, eut quam magnifici Populi R. fines f iituri far. t : fèd vt gruge muf- u s maiorum noflroruni laboribus , vidoriis, muftis annis parla funt =bodierno diegladiis nofiris retineamus. Non eflis nunc de glo- ria, de veéligalibus, out pro f cioruin iaziu- rik ( pro quibus f imper Populi R. exercitus certare confireuit) fèd pro veflra republica dimicaturi, pro deorum immortolium tem- plis, pro fbrtunis omnium, pro cris aire f bcis, pro coniugum veflrarum cc liberorum anima, prolibertate, pro /blute denique to- nus orbes terrarum. Efl nobis eertamen cura immani tetraque bc&':r.., quae quoniam in j u- ijeani incidit , obruatur. A tergo , a fonte, a lateribus tenetur, preniitur, vrgetur. Si enim elapf cric de ruanibus noflris, aduolabit re- pente ifla peflts immanis in agros fzrburba- nos: vaflabuntur rima ahri,diripieirtur vil- lae, te5a z rbis ardebunt,matres familias,pne- ri ingenui arripientirr, et milittbus traden- tur. Verfabitur in caria timon , in fbro con- iuratio, in campo exercitus: in man datent fede cc loco f éarum atque flamma dominabi- tter. Si vaquant R. P. militum virtutem, au- xilium, fortitudinem implor auit,boc, inquam. tempore implorai: quae facibus et teks im- piae con"iuratienis oibfèffe,vobisctrm fic agit,et quodammodo lognitur: Malta, queue in libera ciuitate ferenda non efjent,pei peffa fum.Quod enim tempus vnquaun fuit, qui dies,quae nox, cum non fit per ifios 'Celas aliquod contra nie adnz uru ? Quae caedes per hofce annos fine Ois fefl?,Quod farinus,quod flagitium non per iflos? Superiora alla, quanquam in- tolerabilia frerunt, tamen, vt potui, tuli. Nunc vero me rotant effiinmetu, et innia- ximunt difcrimen addudlam propter banc vnuan, qui ferue paf t ? Itaque vos nunc, o forteimi milites, gogo arque oro , ne me diui- no coirfiiio, et confirlis prudentia , a Lentini ceterorumque inteflinoremu hoflium infidiis ereptam , ab buires nefario latrocinio opprimi patianuini. Vubis ergo praeterea arcem , et Capitolium , vobis muros , penates , aras , fi- pu/clam maiorum, leges , cure libertatem com- mendo. Maiores veflri non fohun vt liberi effent , fed , vt imperarent , certabant. Vos ve- ro , vt bains impuri lai ruais deterrimum cru- de! i imetmquedominatam firgiatis,quidtan- dem fâcereoportebit? hiapropter,o frrtis- firni milites , queniani res efl in difcrinien ad- duéfa, eut libertatem propriam Roman?ge- neris et nomiuis aeflri arrois bodierno die re- tineatis, eut fèruiteti mortem anteponatis. Illi enfin, f•elerati , quoi in vifioria ceci- deritis, etiam apud in feros parricidii puenas dabunt. Vejlrum vero fi qui extremum On- r itum in acie e f f ùderint , piorum eritis fède m et /arum con./ ècuturi. Huer vobiscum patria. mea nunc attendite. Cztm malta et varia milites, impendent hominibus genera rnortis: gaudendurn potins nobis , quant dolendum vi- deretur, fi id genets, quod efl pulcberrimum, pro patrie vitam prof iule, nobis obtig f t : atque retenta morte noflra fuitt riuitatis libertas. Nain vitabreuis efl, cmfis vero glorias fempiternus. Clinique omnibus fit de- finita mors, optandum effet, vt pro peina potisfimum reddita ef t. Etenim fi non //ri- ritu , at gloria fempiterna vineremus. Nui» vero quia/ morte et repellendum, id nos fine cuites que noflrum fanguine vitare pentus. ,Q.iiod, quo melius intelligi posfït, exponam vobis, milites , ex quitus homiruim generibut iflae praeclarae Catilinae copiae coniparatae font. Atque eas ex tribus bominurn generi bus confiera. eff audio. Primant genus eo- rum efi ex bis colonis, quos Fefïalis Sylla con fiituit, Hi /auras fuo vf, nouas tabulas Catilina et locupletum profcriptiones expe étant. Merninerunt cairn Syllanis tempori bus, ex modicis repente feri direites. Hofèe ego quanquam fortes viros ef j'è audio, cos ta- men minime pertimefcendos prao , quodaut robur illud prifiinurn otio et voluptatibus erit fopitum, aut fa adhuc permanebit, vir- tute vobis et numero pares e f] non poterunt. Secundum genus efi cornas ciuirtrn (fi cirses flint potins quant pecudes) qui dura bo~za no- flra f/ erant, e f frtderunt tua. Hi obruti vi- no,cibo conf 1Zi,debilitatiiupris,Confules f, aut Praetores, aut T•ibturos expectant f uturos. In hoc gencre font i lli , quibus Ca- tilina flipatus Ronaae f mper incedebat, quoi a complexu fi«) nunquam dimittebat. ,Qui non equitando, non iaculando, aut bene ar- mis vtcndo, non vigilando, non militarem la- horent tolerando, eorum iuuentutem exercue- re : fèd pro bis amure tique amen i , pfitllere, cantare, conuiuia f~tcere, et alla /fibre di- dicerunt. Quapropter hi valde contemnendi font, propterea quod nobis n'agis mals pre. caturi fient ,*quant contra nos arma laturi, Tertium genus efi variuns, et ex mulet ho. minas jeneribus ?aluns'. In hoc envi flint ovines aleatores , adulteri, gladiatores, pafio- res, latrenes, parricidae. facinorofidenique omises , atque toti us Italiae pelles. Hof ce ego ovines bac conuenif e arbitror , vt hodie fce- lerum illortam punas iarn a ntultisannisde- bites , quant. Atque ex omni bac copia vix pars quarta efl militaribus arntisinflreCa. Multitudo reliqua non fritta, non galeas, non pila, non sssilitaria arma : fiai pro bis (taros, lanceas, aut praeacutas fidesbabet. O praelium magnopere pertisnefcenduzn,cum inermes boraines cuit: arnaatisJînt pugnaturi, fultisfin'i cum prndentisfmis, ebrii cum fo- briis, inertes cum forcis/iritis, dormientes cum vigilantibus. Cum denique iniquitar,fce- lus, luxuria, egefias, ignauia , temeritas, vitra omnia certauerint cum æequitate,curn probi.. rate, cum temperantia, cum copia, curai forti. tudine, cana prudentia, cum virtutibus omni. bus: in bniusmodi etiam pugna Duos ipf s in:. morelles nobis faufios propitiosque fberare - debemus. Qtaprepter n fi fruire snalunzus, vidé ria nobis certa e fi. Qaae cum ita fat ,mi- lites, vos pro reipublicae caufa, qua niella res a calquant potioreè debet,moneo,pro;neafilm- ma et 'oubli cogrztta in re militari diligentia bortor,pro rnagnitudine periculi obtefior, vt omnia reipubiicae fubtidia, totum Ratant ci- uitatis, fe lutem omnium ciuiu.n et liberta- tem, in vefiris gladiis, in hoc vno certamine depofitam elfe' etddixam putetis. Aliae na- tiones feretitutem pesté poffunt, Romani fer- re non poffisnt. Aut vincamtts igitur opor- tet, aut nos principes orbis terrarum genti a'mque omnium cum gloria poilus moriamur, quam cum ignominia /éruiamus. CAP. L V I I I. Hac habita oratione mirum in modum accenfi funt militum animi, tantaque alacritas cupiditasque pugnandi omnibus innata eft, vt vix fi- gnum expeLtarent. Petreius duplici acie inftruéta, veteranis cohortibus in fronte, poil cas reliquo exercitu in praefidiis col- locato, arque rebus omnibus diligenter exploratis,expofeentibus militibus,bc ftu- diopugnae ardentibus, tubafignum de- dit. Signo dato ita acriter vtrinque in hottes impetum fecerunt, ita repente ce- leriterque proçurrerunt, vt fpatium pila in hottes coniiciendi non daretur : reie ais phis, cominus gladiis pugnant. Catilinarii in extrema fpe falutis conftituti, acriter inftant : Veterani Petreii di&is incenfi, et veteri belli gloria impulli, hoflium im- petumfortiter excipiunt. Pugnaturdiu vtrinque fortiffime et acerrime : vehe- mens fit clamor, crepitusque gladiorum cum gemitu intermixtus. Indignatio hos et belli gloria, illos necesfitas et defpera- tio impellit. C A P. L X I X. Catilina interim fuis la- borantibus auxilia mittere,fauciis ac defa- tigatis integros reccntioribusque viribus milites fubminiflrare : faepe tertre ho. item, adpraelium fegniores hortari,fu- gientes reuocare, huc arque illuc trans- currens, ita omnia diligentisfime proui- dere : vt iudicari difficile effet, an iire- nuus miles potins, an optimus irnperator effet. Sed vno arque eodem tempore, vtriusque partibus fungebatur. Vtinam in L. Catilina mens taus fuiiret ad gubar- rtandam rempublicam, quale corpus ad bellandum fuit : vtinamque fummam il- lius vim ingenii non in fcelere confum- fifiet profeao pauci ciues melius, quam ille rempublicam adminif}raflent. Sed cum ilium immoderatus dominandi ae- Ilus abforbuifièt, omnia illa ornamenta, quae in eo maxima fuerunt, hoc fcelere obfcurata funt. Et dum L. Syllae et Cai. Marii fimilis effe cupit, fuorum maiorum inuentus eft difïimillimus. Fuit enim Catilina (vt patrem et avum omittam ) pronepos illius M. Sergii, cuius virtutem tot bellicae laudes tcilantur. Quanquam ego nuper quosdam legi, qui Catilinam ex Scipionum familia duxiflè genus dieu- x-eut. Quo nihil poteft dici imperitius. Sed iam ad pugnam dimicationemque reuertamur. Catilinae igitur virtute illata fpe militibus, rcdiritcgrato animo, cum vehementiuspugnarent, Antonii milites paulum ceflire. Quod vbi Perdus anim- aduertit, fecundam aciem laborantibus fubfidio mifit : ita cum recentes atque in- tegri defeffts ac vulneratis fuccefiifiènt, fuilinere Catilinarii impetum non parue- runt, Tum Fefulanus dum circumeu.ndo militibus fubuenit, interficitur. Manlius cum magna multitudine hoflium preme- retur, fortiffime pugnans occiditur, cum maxima parte militum. Catilina vbi rem effe in angufo videt, neque vllum eflè fûbfidium , quod fubmitti poffet, memor fui generis et fimul cogitans, quod mors honefta vitam faepe turpem exornat , de- fperata falute in confertiffimas hof}ium copias proceflit: ibimultis interfcais,re- liquos a fepaulum propellit, dum cupi- dius inf}at, ad hune fe poflea omnis mul- titude conueatit: illic vero pugnat ami- , corn inusque rein gerit. Tandem cum multitudine hoftium premeretur, multis grauibusque vulneribus acceptis, vt vix fe fuftinere poflèt, ingenti circum fe edita f}rage , futnma cum lande (fi fi c pro repu- blica cecidiflèr) occifus e<.l. At ceteri h o- ftes in extrema fpe faiutis, tantam virtu- tenz praeûiterunt, vt cum priori eorum ce- cidifTent, proximi iacentibus infiferent arque eorum quem quisque viuus locum obtinuerat, mortuus tegebat : perpauci fuga falutem periere , quos nemo infecu- tus, facile euaferunt. CAP. L X. Eisdem tcmporibus qui- dam coniurati magnis promiffis Allobro- ges ad bellum contra populum R. excita- uerant : quod ego a Salui}io ( qui banc coniurationem fcripf t) pr ttermifliim elfe miror. Ad horum igitur impetus repri- n'endos, miffus cf} cum exercitu C. Pond- nius is, qui praetor eum L. Flacco coniu- rationis indicia coepit: a quo faepe cum illis profpere pugnatum eft. Et cum Allo- broges magnis praeliis fregiflèt, refpubli- ca motu liberataquieuit, nec vlterius pro- grediendum exif}imauit, Nam fcmper Romani imperatores,vsque ad id tempos, Gallos Bello refutandospotius quam la- ceffendo.s exif}imabant : neque vlla alia gens reftabat, quae bellum Populo Roma- no facere poffe viderctur. Cetera omnia magna ex parte vnius Cnei Pompeii virtu- te terra marique tuta et pacata erant. CA.P. LXI.AtRornaefaaaflint pMi- ca multa etgrauia iudicia. Damnatus cf} L. Vargunteius lènator, P. Antronius, Seruius Sylla, Caius Cornelius, M. Lecca, M. Fuluius Nobilior, compluresque alii : permulti tamen coniurationis participes euaferunt. Nam cum vrbs perle Iota et Italia hoc fcelere infeaa cilèt, Senatus paucorum poena reliquorum mentes fa- nari poffe arbitratus elt. Sed illud filentio praetereundum non exiflimaui, quod quamuis loges in caput Domini feruos torqueri prohiberent: tamen de hac fce- lerata coniuratione, in Dominos de feruis quaefitum eft, neque iniuria. Statuerant enim prudentisümi homines, vt qui fe tanto fcelere obf}rinxifiènt, omni homi- num atque legum auxilio nudos elfe ac de- flitutos opor:ere. Sic bellum Catilina- rium, poil hominum memoriam deterri- mum et periculofisfirnum, Cicerone to- gato,Anronio armato,ducibus atque con- fulibus, fedatum atque reftinaum elt. FINIS.