[0] ORATOR.

[1] I. (1) Vtrum difficilius aut maius esset negare tibi saepius idem roganti an 
efficere id quod rogares diu multumque, Brute, dubitaui. Nam et negare ei quem 
unice diligerem cuique me carissimum esse sentirem, praesertim et iusta petenti 
et praeclara cupienti, durum admodum mihi uidebatur, et suscipere tantam rem, 
quantam non modo facultate consequi difficile esset sed etiam cogitatione 
complecti, uix arbitrabar esse eius qui uereretur reprehensionem doctorum atque 
prudentium. (2) Quid enim est maius quam, cum tanta sit inter oratores bonos 
dissimilitudo, iudicare quae sit optima species et quasi figura dicendi? Quod 
quoniam me saepius rogas, aggrediar non tam perficiendi spe quam experiendi 
uoluntate; malo enim, cum studio tuo sim obsecutus, desiderari a te prudentiam 
meam quam, si id non fecerim, beneuolentiam. 

(3) Quaeris igitur idque iam saepius quod eloquentiae genus probem maxime et 
quale mihi uideatur illud, quo nihil addi possit, quod ego summum et 
perfectissimum iudicem. In quo uereor ne, si id quod uis effecero eumque 
oratorem quem quaeris expressero, tardem studia multorum, qui desperatione 
debilitati experiri id nolent quod se assequi posse diffidant. (4) Sed par est 
omnis omnia experiri, qui res magnas et magno opere expetendas concupiuerunt. 
Quod si quem aut natura sua (aut) illa praestantis ingeni uis forte deficiet aut 
minus instructus erit magnarum artium disciplinis, teneat tamen eum cursum quem 
poterit; prima enim sequentem honestum est in secundis tertiisque consistere. 
Nam in poetis non Homero soli locus est, ut de Graecis loquar, aut Archilocho 
aut Sophocli aut Pindaro, sed horum uel secundis uel etiam infra secundos; (5) 
nec uero Aristotelem in philosophia deterruit a scribendo amplitudo Platonis, 
nec ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia ceterorum studia 
restinxit. 

[2] II. Nec solum ab optimis studiis excellentes uiri deterriti non sunt, sed ne 
opifices quidem se ab artibus suis remouerunt, qui aut Ialysi, quem Rhodi 
uidimus, non potuerunt aut Coae Veneris pulchritudinem imitari, nec simulacro 
Iouis Olympii aut doryphori statua deterriti reliqui minus experti sunt quid 
efficere aut quo progredi possent; quorum tanta multitudo fuit, tanta in suo 
cuiusque genere laus, ut, cum summa miraremur, inferiora tamen probaremus. (6) 
In oratoribus uero, Graecis quidem, admirabile est quantum inter omnis unus 
excellat; ac tamen, cum esset Demosthenes, multi oratores magni et clari fuerunt 
et antea fuerant nec postea defecerunt. Qua re non est cur eorum qui se studio 
eloquentiae dediderunt spes infringatur aut languescat industria; nam neque 
illud ipsum quod est optimum desperandum est et in praestantibus rebus magna 
sunt ea quae sunt optimis proxima. (7) Atque ego in summo oratore fingendo talem 
informabo qualis fortasse nemo fuit. Non enim quaero quis fuerit, sed quid sit 
illud, quo nihil esse possit praestantius, quod in perpetuitate dicendi non 
saepe atque haud scio an numquam, in aliqua autem parte eluceat aliquando, idem 
apud alios densius, apud alios fortasse rarius. (8) Sed ego sic statuo, nihil 
esse in ullo genere tam pulchrum, quo non pulchrius id sit unde illud ut ex ore 
aliquo quasi imago exprimatur; quod neque oculis neque auribus neque ullo sensu 
percipi potest, cogitatione tantum et mente complectimur. Itaque et Phidiae 
simulacris, quibus nihil in illo genere perfectius uidemus, et eis picturis quas 
nominaui cogitare tamen possumus pulchriora; (9) nec uero ille artifex cum 
faceret Iouis formam aut Mineruae, contemplabatur aliquem e quo similitudinem 
duceret, sed ipsius in mente insidebat species pulchritudinis eximia quaedam, 
quam intuens in eaque defixus ad illius similitudinem artem et manum dirigebat. 

[3] III. Vt igitur in formis et figuris est aliquid perfectum et excellens, cuius ad 
cogitatam speciem imitando referuntur eaque sub oculos ipsa (non) cadit, sic 
perfectae eloquentiae speciem animo uidemus, effigiem auribus quaerimus. (10) 
Has rerum formas appellat ideas ille non intellegendi solum sed etiam dicendi 
grauissimus auctor et magister Plato, easque gigni negat et ait semper esse ac 
ratione et intellegentia contineri; cetera nasci occidere fluere labi nec 
diutius esse uno et eodem statu. Quicquid est igitur de quo ratione et uia 
disputetur, id est ad ultimam sui generis formam speciemque redigendum. 
(11) Ac uideo hanc primam ingressionem meam non ex oratoriis disputationibus 
ductam sed e media philosophia repetitam, et eam quidem cum antiquam tum 
subobscuram aut reprehensionis aliquid aut certe admirationis habituram. Nam aut 
mirabuntur quid haec pertineant ad ea quae quaerimus - quibus satis faciet res 
ipsa cognita, ut non sine causa alte repetita uideatur - aut reprehendent, quod 
inusitatas uias indagemus, tritas relinquamus. (12) Ego autem et me saepe noua 
uideri dicere intellego, cum peruetera dicam sed inaudita plerisque, et fateor 
me oratorem, si modo sim aut etiam quicumque sim, non ex rhetorum officinis sed 
ex Academiae spatiis exstitisse; illa enim sunt curricula multiplicium 
uariorumque sermonum, in quibus Platonis primum sunt impressa uestigia. Sed et 
huius et aliorum philosophorum disputationibus et exagitatus maxime orator est 
et adiutus; omnis enim ubertas et quasi silua dicendi ducta ab illis est nec 
satis tamen instructa ad forensis causas, quas, ut illi ipsi dicere solebant, 
agrestioribus Musis reliquerunt. (13) Sic eloquentia haec forensis spreta a 
philosophis et repudiata multis quidem illa adiumentis magnisque caruit, sed 
tamen ornata uerbis atque sententiis iactationem habuit in populo nec paucorum 
iudicium reprehensionemque pertimuit: ita et doctis eloquentia popularis et 
disertis elegans doctrina defuit. 

[4] IV. (14) Positum sit igitur in primis, quod post magis intellegetur, sine 
philosophia non posse effici quem quaerimus eloquentem, non ut in ea tamen omnia 
sint, sed ut sic adiuuet ut palaestra histrionem; parua enim magnis saepe 
rectissime conferuntur. Nam nec latius atque copiosius de magnis uariisque rebus 
sine philosophia potest quisquam dicere; - (15) si quidem etiam in Phaedro 
Platonis hoc Periclem praestitisse ceteris dicit oratoribus Socrates, quod is 
Anaxagorae physici fuerit auditor; a quo censet eum, cum alia praeclara quaedam 
et magnifica didicisse tum uberem et fecundum fuisse gnarumque, quod est 
eloquentiae maximum, quibus orationis modis quaeque animorum partes pellerentur; 
quod idem de Demosthene existimari potest, cuius ex epistulis intellegi licet 
quam frequens fuerit Platonis auditor; - (16) nec uero sine philosophorum 
disciplina genus et speciem cuiusque rei cernere neque eam definiendo explicare 
nec tribuere in partis possumus nec iudicare quae uera quae falsa sint neque 
cernere consequentia, repugnantia uidere, ambigua distinguere. Quid dicam de 
natura rerum, cuius cognitio magnam orationi suppeditat copiam, de uita, de 
officiis, de uirtute, de moribus? Satisne sine multa earum ipsarum rerum 
disciplina aut dici aut intellegi potest? 

[5] V. (17) Ad has tot tantasque res adhibenda sunt ornamenta innumerabilia; quae 
sola tum quidem tradebantur ab eis qui dicendi numerabantur magistri; quo fit ut 
ueram illam et absolutam eloquentiam nemo consequatur, quod alia intellegendi 
alia dicendi disciplina est et ab aliis rerum ab aliis uerborum doctrina 
quaeritur. (18) Itaque  M- Antonius, cui uel primas eloquentiae patrum nostrorum 
tribuebat aetas, uir natura peracutus et prudens, in eo libro quem unum reliquit 
disertos ait se uidisse multos, eloquentem omnino neminem. Insidebat uidelicet 
in eius mente species eloquentiae, quam cernebat animo, re ipsa non uidebat. Vir 
autem acerrimo ingenio - sic enim fuit - multa et in se et in aliis desiderans 
neminem plane qui recte appellari eloquens posset uidebat; (19) quod si ille nec 
se nec L. Crassum eloquentem putauit, habuit profecto comprehensam animo quandam 
formam eloquentiae, cui quoniam nihil deerat, eos quibus aliquid aut plura 
deerant in eam formam non poterat includere. Inuestigemus hunc igitur, Brute, si 
possumus, quem numquam uidit Antonius aut qui omnino nullus umquam fuit; quem si 
imitari atque exprimere non possumus, quod idem ille uix deo concessum esse 
dicebat, at qualis esse debeat poterimus fortasse dicere. 

[6] VI. (20) Tria sunt omnino genera dicendi, quibus in singulis quidam floruerunt, 
peraeque autem, id quod uolumus, perpauci in omnibus. Nam et grandiloqui, ut ita 
dicam, fuerunt cum ampla et sententiarum grauitate et maiestate uerborum, 
uehementes uarii, copiosi graues, ad permouendos et conuertendos animos 
instructi et parati - quod ipsum alii aspera tristi horrida oratione neque 
perfecta atque conclusa consequebantur, alii leui et structa et terminata - , et 
contra tenues acuti, omnia docentes et dilucidiora, non ampliora facientes, 
subtili quadam et pressa oratione limati; in eodemque genere alii callidi, sed 
impoliti et consulto rudium similes et imperitorum, alii in eadem ieiunitate 
concinniores, id est faceti, florentes etiam et leuiter ornati. (21) Est autem 
quidam interiectus inter hos medius et quasi temperatus nec acumine posteriorum 
nec fulmine utens superiorum, uicinus amborum, in neutro excellens, utriusque 
particeps uel utriusque, si uerum quaerimus, potius expers; isque uno tenore, ut 
aiunt, in dicendo fluit nihil adferens praeter facilitatem et aequabilitatem aut 
addit aliquos ut in corona toros omnemque orationem ornamentis modicis uerborum 
sententiarumque distinguit. (22) Horum singulorum generum quicumque uim in 
singulis consecuti sunt, magnum in oratoribus nomen habuerunt. Sed quaerendum 
est satisne id quod uolumus effecerint. 

[7] VII. Videmus enim fuisse quosdam qui idem ornate et grauiter, idem uersute et 
subtiliter dicerent. Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperire 
possemus! Esset egregium non quaerere externa, domesticis esse contentos. (23) 
Sed ego idem, qui in illo sermone nostro qui est eitus in Bruto multum tribuerim 
Latinis, uel ut hortarer alios uel quod amarem meos, recordor longe omnibus unum 
me anteferre Demosthenem, quem uelim accommodare ad eam quam sentiam 
eloquentiam, non ad eam quam in aliquo ipse cognouerim. Hoc nec grauior exstitit 
quisquam nec callidior nec temperatior. Itaque nobis monendi sunt ei quorum 
sermo imperitus increbruit, qui aut dici se desiderant Atticos aut ipsi Attice 
uolunt dicere, ut mirentur hunc maxime, quo ne Athenas quidem ipsas magis credo 
fuisse Atticas; quid enim sit Atticum discant eloquentiamque ipsius uiribus, non 
imbecillitate sua metiantur. (24) Nunc enim tantum quisque laudat quantum se 
posse sperat imitari. Sed tamen eos studio optimo iudicio minus firmo praeditos 
docere quae sit propria laus Atticorum non alienum puto. 

[8] VIII. Semper oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes 
enim qui probari uolunt uoluntatem eorum qui audiunt intuentur ad eamque et ad 
eorum arbitrium et nutum totos se fingunt et accommodant. (25) Itaque Caria et 
Phrygia et Mysia, quod minime politae minimeque elegantes sunt, asciuerunt aptum 
suis auribus opimum quoddam et tamquam adipatae dictionis genus, quod eorum 
uicini non ita lato interiecto mari Rhodii numquam probauerunt (Graecia autem 
multo minus), Athenienses uero funditus repudiauerunt; quorum semper fuit 
prudens sincerumque iudicium, nihil ut possent nisi incorruptum audire et 
elegans. Eorum religioni cum seruiret orator, nullum uerbum insolens, nullum 
odiosum ponere audebat. (26) Itaque hic, quem praestitisse diximus ceteris, in 
illa pro Ctesiphonte oratione longe optima summissius a primo, deinde, dum de 
legibus disputat, pressius, post sensim incendens iudices, ut uidit ardentis, in 
reliquis exsultauit audacius. Ac tamen in hoc ipso diligenter examinante 
uerborum omnium pondera reprehendit Aeschines quaedam et exagitat inludensque 
dura odiosa intolerabilia esse dicit; quin etiam quaerit ab ipso, cum quidem eum 
beluam appellat, utrum illa uerba an portenta sint; ut Aeschini ne Demosthenes 
quidem uideatur Attice dicere. (27) Facile est enim uerbum aliquod ardens, ut 
ita dicam, notare idque restinctis iam animorum incendiis inridere. Itaque se 
purgans iocatur Demosthenes: negat in eo positas esse fortunas Graeciae, hocine 
an illo uerbo usus sit, hucine an illuc manum porrexerit. Quonam igitur modo 
audiretur Mysus aut Phryx Athenis, cum etiam Demosthenes exagitetur ut putidus? 
Cum uero inclinata ululantique uoce more Asiatico canere coepisset, quis eum 
ferret aut potius quis non iuberet auferri? 

[9] IX. (28) Ad Atticorum igitur auris teretes et religiosas qui se accommodant, ei 
sunt existimandi Attice dicere. Quorum genera plura sunt; hi unum modo quale sit 
suspicantur. Putant enim qui horride inculteque dicat, modo id eleganter 
enucleateque faciat, eum solum Attice dicere. Errant, quod solum; quod Attice, 
non falluntur. (29) Istorum enim iudicio, si solum illud est Atticum, ne 
Pericles quidem dixit Attice, cui primae sine controuersia deferebantur; qui si 
tenui genere uteretur, numquam ab Aristophane poeta fulgere tonare permiscere 
Graeciam dictus esset. Dicat igitur Attice uenustissimus ille scriptor ac 
politissimus Lysias - quis enim id possit negare? - , dum intellegamus hoc esse 
Atticum in Lysia, non quod tenuis sit atque inornatus, sed quod (non) nihil 
habeat insolens aut ineptum; ornate uero et grauiter et copiose dicere aut 
Atticorum sit aut ne sit Aeschines neue Demosthenes Atticus. (30) Ecce autem 
aliqui se Thucydidios esse profitentur: nouum quoddam imperitorum et inauditum 
genus. Nam qui Lysiam sequuntur, causidicum quendam sequuntur non illum quidem 
amplum atque grandem, subtilem et elegantem tamen et qui in forensibus causis 
possit praeclare consistere. Thucydides autem res gestas et bella narrat et 
proelia, grauiter sane et probe, sed nihil ab eo transferri potest ad forensem 
usum et publicum. Ipsae illae contiones ita multas habent obscuras abditasque 
sententias uix ut intellegantur; quod est in oratione ciuili uitium uel maximum. 
(31) Quae est autem in hominibus tanta peruersitas, ut inuentis frugibus glande 
uescantur? An uictus hominum Atheniensium beneficio excoli potuit, oratio non 
potuit? Quis Porro umquam Graecorum rhetorum a Thucydide quicquam duxit? "At 
laudatus est ab omnibus." Fateor; sed ita ut rerum explicator prudens seuerus 
grauis; non ut in iudiciis uersaret causas, sed ut in historiis bella narraret; 
(32) itaque numquam est numeratus orator, nec uero, si historiam non 
scripsisset, nomen eius exstaret, cum praesertim fuisset honoratus et nobilis. 
Huius tamen nemo neque uerborum neque sententiarum grauitatem imitatur, sed cum 
mutila quaedam et hiantia locuti sunt, quae uel sine magistro facere potuerunt, 
germanos se putant esse Thucydidas. Nactus sum etiam qui Xenophontis similem 
esse se cuperet, cuius sermo est ille quidem melle dulcior, sed a forensi 
strepitu remotissimus. 

(33) Referamus nos igitur ad eum quem uolumus incohandum et ea demum eloquentia 
informandum quam in nullo cognouit Antonius. 

[10] X. Magnum opus omnino et arduum, Brute, conamur; 
sed nihil difficile amanti puto. Amo autem et semper amaui ingenium studia mores tuos. 
Incendor porro cotidie magis non desiderio solum, 
quo quidem conficior, congressus nostros, consuetudinem uictus, doctissimos 
sermones requirens tuos, sed etiam incredibili fama uirtutum admirabilium, quae 
specie dispares prudentia coniunguntur. (34) Quid enim tam distans quam a 
seueritate comitas? Quis tamen umquam te aut sanctior est habitus aut dulcior? 
Quid tam difficile quam in plurimorum controuersiis diiudicandis ab omnibus 
diligi? Consequeris tamen ut eos ipsos quos contra statuas aequos placatosque 
dimittas. Itaque efficis ut, cum gratiae causa nihil facias, omnia tamen sint 
grata quae facis. Ergo omnibus ex terris una Gallia communi non ardet incendio; 
in qua frueris ipse te, cum in Italiae luce cognosceris uersarisque in optimorum 
ciuium uel flore uel robore. Iam quantum illud est, quod in maximis 
occupationibus numquam intermittis studia doctrinae, semper aut ipse scribis 
aliquid aut me uocas ad scribendum! (35) Itaque hoc sum adgressus statim Catone 
absoluto quem ipsum numquam attigissem tempora timens inimica uirtuti, nisi tibi 
hortanti et illius memoriam mihi caram excitanti non parere nefas esse 
duxissem - , sed testificor me a te rogatum et recusantem haec scribere esse 
ausum. Volo enim mihi tecum commune esse crimen, ut, si sustinere tantam 
quaestionem non potuero, iniusti oneris impositi tua culpa sit, mea recepti; in 
quo tamen iudici nostri errorem laus tibi dati muneris compensabit. 

[11] XI. (36) Sed in omni re difficillimum est formam, qui charakter Graece dicitur, 
exponere optimi, quod aliud aliis uidetur optimum. Ennio delector, ait quispiam, 
quod non discedit a communi more uerborum; Pacuuio, inquit alius: omnes apud 
hunc ornati elaboratique sunt uersus, multo apud alterum neglegentius; fac alium 
Accio; uaria enim sunt iudicia, ut in Graecis, nec facilis explicatio quae forma 
maxime excellat. In picturis alios horrida inculta, abdita et opaca, contra 
alios nitida laeta conlustrata delectant. Quid est quo praescriptum aliquod aut 
formulam exprimas, cum in suo quidque genere praestet et genera plura sint? Hac 
ego religione non sum ab hoc conatu repulsus existimauique in omnibus rebus esse 
aliquid optimum, etiam si lateret, idque ab eo posse qui eius rei gnarus esset 
iudicari. (37) Sed quoniam plura sunt orationum genera eaque diuersa neque in 
unam formam cadunt omnia, laudationum (scriptionum) et historiarum et talium 
suasionum, qualem Isocrates fecit Panegyricum multique alii qui sunt nominati 
sophistae, reliquarumque scriptionum (rerum) formam, quae absunt a forensi 
contentione eiusque totius generis quod Graece epideiktikon nominatur, quia 
quasi ad inspiciendum delectationis causa comparatum est, non complectar hoc 
tempore; non quo neglegenda sit; est enim ilia quasi nutrix eius oratoris quem 
informare uolumus et de quo molimur aliquid exquisitius dicere. 

[12] XII. Ab hac et uerborum copia alitur et eorum constructio et numerus liberiore 
quadam fruitur licentia. (38) Datur etiam uenia concinnitati sententiarum et 
arguti certique et circumscripti uerborum ambitus conceduntur, de industriaque 
non ex insidiis sed aperte ac palam elaboratur, ut uerba uerbis quasi demensa et 
paria respondeant, ut crebro conferantur pugnantia comparenturque contraria et 
ut pariter extrema terminentur eundemque referant in cadendo sonum; quae in 
ueritate causarum et rarius multo facimus et certe occultius. In Panathenaico 
autem Isocrates ea se studiose consectatum fatetur; non enim ad iudiciorum 
certamen, sed ad uoluptatem aurium scripserat. (39) Haec tractasse Thrasymachum 
Calchedonium primum et Leontinum ferunt Gorgiam, Theodorum inde Byzantium 
multosque alios, quos logodaidalous appellat in Phaedro Socrates; quorum satis 
arguta multa, sed ut modo primumque nascentia minuta et uersiculorum similia 
quaedam nimiumque depicta. Quo magis sunt Herodotus Thucydidesque mirabiles; 
quorum aetas cum in eorum tempora quos nominaui incidisset, longissime tamen 
ipsi a talibus deliciis uel potius ineptiis afuerunt. Alter enim sine ullis 
salebris quasi sedatus amnis fluit, alter incitatior fertur et de bellicis rebus 
canit etiam quodam modo bellicum; primisque ab his, ut ait Theophrastus, 
historia commota est, ut auderet uberius quam superiores et ornatius dicere. 

[13] XIII. (40) Horum aetati successit Isocrates, qui praeter ceteros eiusdem generis 
laudatur semper a nobis, non numquam, Brute, leniter et erudite repugnante te; 
sed concedas mihi fortasse, si quid in eo laudem cognoueris. Nam cum concisus ei 
Thrasymachus minutis numeris uideretur et Gorgias, qui tamen primi traduntur 
arte quadam uerba iunxisse, Theodorus autem praefractior nec satis, ut ita 
dicam, rotundus, primus instituit dilatare uerbis et mollioribus numeris explere 
sententias; in quo cum doceret eos qui partim in dicendo partim in scribendo 
principes exstiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. 
(41) Itaque ut ego, cum a nostro Catone laudabar, uel reprehendi me a ceteris 
facile patiebar, sic Isocrates uidetur testimonio Platonis aliorum iudicia 
debere contemnere. Est enim, ut scis, quasi in extrema pagina Phaedri his ipsis 
uerbis loquens Socrates: Adulescens etiam nunc, o Phaedre, Isocrates est, sed 
quid de illo augurer libet dicere. Quid tandem? Inquit ille. Maiore mihi ingenio 
uidetur esse quam ut cum orationibus Lysiae comparetur, praeterea ad uirtutem 
maior indoles; ut minime mirum futurum sit si, cum aetate processerit, aut in 
hoc orationum genere cui nunc studet tantum quantum pueris reliquis praestet 
omnibus qui umquam orationes attigerunt aut, si contentus his non fuerit, diuino 
aliquo animi motu maiora concupiscat; inest enim natura philosophia in huius 
uiri mente quaedam. Haec de adulescente Socrates auguratur. (42) At ea de 
seniore scribit Plato et scribit aequalis et quidem exagitator omnium rhetorum 
hunc miratur unum; me autem qui Isocratem non diligunt una cum Socrate et cum 
Platone errare patiantur. Dulce igitur orationis genus et solutum et fluens, 
sententiis argutum, uerbis sonans est in illo epidictico genere quod diximus 
proprium sophistarum, pompae quam pugnae aptius, gymnasiis et palaestrae 
dicatum, spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia 
(est) ipsa se postea colorat et roborat, non alienum fuit de oratoris quasi 
incunabulis dicere. Verum haec ludorum atque pompae; nos autem iam in aciem 
dimicationemque ueniamus. 

[14] XIV. (43) Quoniam tria uidenda sunt oratori: quid dicat et quo quidque loco et 
quo modo, dicendum omnino est quid sit optimum in singulis, sed aliquanto secus 
atque in tradenda arte dici solet. Nulla praecepta ponemus, neque enim id 
suscepimus, sed excellentis eloquentiae speciem et formam adumbrabimus; nec 
quibus rebus ea paretur exponemus, sed qualis nobis esse uideatur. (44) Ac duo 
breuiter prima; sunt enim non tam insignia ad maximam laudem quam necessaria et 
tamen cum multis paene communia. Nam et inuenire et iudicare quid dicas magna 
illa quidem sunt et tamquam animi instar in corpore, sed propria magis 
prudentiae quam eloquentiae: qua tamen in causa est uacua prudentia? Nouerit 
igitur hic quidem orator, quem summum esse uolumus, argumentorum et rationum 
locos. (45) Nam quoniam, quicquid est quod in controuersia aut in contentione 
uersetur, in eo aut sitne aut quid sit aut quale sit quaeritur: - sitne, signis; 
quid sit, definitionibus; quale sit, recti prauique partibus; quibus ut uti 
possit orator, non ille uulgaris sed hic excellens, a propriis personis et 
temporibus semper, si potest, auocet controuersiam; latius enim de genere quam 
de parte disceptare licet, ut quod in uniuerso sit probatum id in parte sit 
probari necesse; - (46) haec igitur quaestio a propriis personis et temporibus ad 
uniuersi generis rationem traducta appellatur thesis. In hac Aristoteles 
adulescentis non ad philosophorum morem tenuiter disserendi, sed ad copiam 
rhetorum in utramque partem, ut ornatius et uberius dici posset, exercuit; 
idemque locos - sic enim appellat - quasi argumentorum notas tradidit unde omnis 
in utramque partem traheretur oratio. 

[15] XV. (47) Faciet igitur hic noster - non enim declamatorem aliquem de ludo aut 
rabulam de foro, sed doctissimum et perfectissimum quaerimus - , ut, quoniam loci 
certi traduntur, percurrat omnis, utatur aptis, generatim dicat; ex quo emanent 
etiam qui communes appellantur loci. Nec uero utetur imprudenter hac copia, sed 
omnia expendet et seliget; non enim semper nec in omnibus causis ex isdem locis 
eadem argumentorum momenta sunt. (48) Iudicium igitur adhibebit nec inueniet 
solum quid dicat sed etiam expendet. Nihil enim est feracius ingeniis, eis 
praesertim quae disciplinis exculta sunt. Sed ut segetes fecundae et uberes non 
solum fruges uerum herbas etiam effundunt inimicissimas frugibus, sic interdum 
ex illis locis aut leuia quaedam aut causis aliena aut non utilia gignuntur. 
(49) Quorum ab oratoris iudicio dilectus nisi magnus adhibebitur, quonam modo 
ille in bonis haerebit et habitabit suis aut molliet dura aut occultabit quae 
dilui non poterunt atque omnino opprimet, si licebit, aut abducet animos aut 
aliud adferet, quod oppositum probabilius sit quam illud quod obstabit? (50) Iam 
uero ea quae inuenerit qua diligentia conlocabit? Quoniam id secundum erat de 
tribus. Vestibula nimirum honesta aditusque ad causam faciet inlustris; cumque 
animos prima adgressione occupauerit, infirmabit excludetque contraria; de 
firmissimis alia prima ponet alia postrema inculcabitque leuiora. 

[16] XVI. (51) Atque in primis duabus dicendi partibus qualis esset summatim 
breuiterque descripsimus. Sed, ut ante dictum est, in his partibus, etsi graues 
atque magnae sunt, minus et artis est et laboris; cum autem et quid et quo loco 
dicat inuenerit, illud est longe maximum, uidere quonam modo; scitum est enim, 
quod Carneades noster dicere solebat, Clitomachum eadem dicere, Charmadam autem 
eodem etiam modo dicere. Quod si in philosophia tantum interest quem ad modum 
dicas, ubi res spectatur, non uerba penduntur, quid tandem in causis 
existimandum est quibus totis moderatur oratio? (52) Quod quidem ego, Brute, ex 
tuis litteris sentiebam, non te id sciscitari, qualem ego in inueniendo et in 
conlocando summum esse oratorem uellem, sed id mihi quaerere uidebare, quod 
genus ipsius orationis optimum iudicarem: rem difficilem, di immortales, atque 
omnium difficillimam. Nam cum est oratio mollis et tenera et ita flexibilis ut 
sequatur quocumque torqueas, tum et naturae uariae et uoluntates multum inter se 
distantia effecerunt genera dicendi: (53) flumen aliis uerborum uolubilitasque 
cordi est, qui ponunt in orationis celeritate eloquentiam; distincta alios et 
interpuncta interualla, morae respirationesque delectant: quid potest esse tam 
diuersum? Tamen est in utroque aliquid excellens. Elaborant alii in lenitate et 
aequabilitate et puro quasi quodam et candido genere dicendi; ecce aliqui 
duritatem et seueritatem quandam in uerbis et orationis quasi maestitiam 
sequuntur; quodque paulo ante diuisimus, ut alii graues alii tenues alii 
temperati uellent uideri, quot orationum genera esse diximus totidem oratorum 
reperiuntur. 

[17] XVII. (54) Et quoniam coepi iam cumulatius hoc munus augere quam a te postulatum 
est - tibi enim tantum de orationis genere quaerenti respondi etiam breuiter de 
inueniendo et conlocando - , ne nunc quidem solum de orationis modo dicam sed 
etiam de actionis: ita praetermissa pars nulla erit, quando quidem de memoria 
nihil est hoc loco dicendum, quae communis est multarum artium. (55) Quo modo 
autem dicatur, id est in duobus, in agendo et in eloquendo. Est enim actio quasi 
corporis quaedam eloquentia, cum constet e uoce atque motu. Vocis mutationes 
totidem sunt quot animorum, qui maxime uoce commouentur. Itaque ille perfectus, 
quem iam dudum nostra indicat oratio, utcumque se adfectum uideri et animum 
audientis moueri uolet, ita certum uocis admouebit sonum; de quo plura dicerem, 
si hoc praecipiendi tempus esset aut si tu hoc quaereres. Dicerem etiam de 
gestu, cum quo iunctus est uultus; quibus omnibus dici uix potest quantum 
intersit quem ad modum utatur orator. (56) Nam et infantes actionis dignitate 
eloquentiae saepe fructum tulerunt et diserti deformitate agendi multi infantes 
putati sunt; ut iam non sine causa Demosthenes tribuerit et primas et secundas 
et tertias actioni; si enim eloquentia nulla sine hac, haec autem sine 
eloquentia tanta est, certe plurimum in dicendo potest. Volet igitur ille qui 
eloquentiae principatum petet et contenta uoce atrociter dicere et summissa 
leniter et inclinata uideri grauis et inflexa miserabilis; (57) mira est enim 
quaedam natura uocis, cuius quidem e tribus omnino sonis, inflexo acuto graui, 
tanta sit et tam suauis uarietas perfecta in cantibus. 

[18] XVIII. Est autem etiam in dicendo quidam cantus obscurior, non hic e Phrygia et 
Caria rhetorum epilogus paene canticum, sed ille quem significat Demosthenes et Aeschines, 
cum alter alteri obicit uocis flexiones; dicit plorare etiam Demosthenes istum quem saepe 
dicat uoce dulci et clara fuisse. 

(58) In quo illud etiam notandum mihi uidetur ad studium persequendae suauitatis 
in uocibus: ipsa enim natura, quasi modularetur hominum orationem, in omni uerbo 
posuit acutam uocem nec una plus nec a postrema syllaba citra tertiam; quo magis 
naturam ducem ad aurium uoluptatem sequatur industria. (59) Ac uocis quidem 
bonitas optanda est; non est enim in nobis, sed tractatio atque usus in nobis. 
Ergo ille princeps uariabit et mutabit: omnis sonorum tum intendens tum 
remittens persequetur gradus. Idemque motu sic utetur, nihil ut supersit. In 
gestu status erectus et celsus; rarus incessus nec ita longus; excursio moderata 
eaque rara; nulla mollitia ceruicum, nullae argutiae digitorum, non ad numerum 
articulus cadens; trunco magis toto se ipse moderans et uirili laterum flexione, 
bracchii proiectione in contentionibus, contractione in remissis. (60) Vultus 
uero, qui secundum uocem plurimum potest, quantam adferet tum dignitatem tum 
uenustatem! In quo cum effeceris ne quid ineptum sit aut uultuosum, tum oculorum 
est quaedam magna moderatio. Nam ut imago est animi uultus, sic indices oculi; 
quorum et hilaritatis et uicissim tristitiae modum res ipsae de quibus agetur 
temperabunt. 

[19] XIX. (61) Sed iam illius perfecti oratoris et summae eloquentiae species 
exprimenda est. Quem hoc uno excellere (id est oratione), cetera in eo latere 
indicat nomen ipsum; non enim inuentor aut compositor aut actor qui haec 
complexus est omnia, sed et Graece ab eloquendo rhetor et Latine eloquens dictus 
est; ceterarum enim rerum quae sunt in oratore partem aliquam sibi quisque 
uindicat, dicendi autem, id est eloquendi, maxima uis soli huic conceditur. 
(62) Quamquam enim et philosophi quidam ornate locuti sunt - si quidem et 
Theophrastus a diuinitate loquendi nomen inuenit et Aristoteles Isocratem ipsum 
lacessiuit et Xenophontis uoce Musas quasi locutas ferunt et longe omnium 
quicumque scripserunt aut locuti sunt exstitit et suauitate et grauitate 
princeps Plato - , tamen horum oratio neque neruos neque aculeos oratorios ac 
forensis habet. (63) Loquuntur cum doctis, quorum sedare animos malunt quam 
incitare, et de rebus placatis ac minime turbulentis docendi causa non capiendi 
loquuntur, ut in eo ipso, quod delectationem aliquam dicendo aucupentur, plus 
non nullis quam necesse sit facere uideantur. Ergo ab hoc genere non difficile 
est hanc eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. (64) Mollis est enim oratio 
philosophorum et umbratilis nec sententiis nec uerbis instructa popularibus nec 
uincta numeris, sed soluta liberius; nihil iratum habet, nihil inuidum, nihil 
atrox, nihil miserabile, nihil astutum; casta, uerecunda, uirgo incorrupta 
quodam modo. Itaque sermo potius quam oratio dicitur. Quamquam enim omnis 
locutio oratio est, tamen unius oratoris locutio hoc proprio signata nomine est. 

(65) Sophistarum, de quibus supra dixi, magis distinguenda similitudo uidetur, 
qui omnes eosdem uolunt flores quos adhibet orator in causis persequi. Sed hoc 
differunt quod, cum sit his propositum non perturbare animos, sed placare potius 
nec tam persuadere quam delectare, et apertius id faciunt quam nos et crebrius, 
concinnas magis sententias exquirunt quam probabilis, a re saepe discedunt, 
intexunt fabulas, uerba altius transferunt eaque ita disponunt ut pictores 
uarietatem colorum, paria paribus referunt, aduersa contrariis, saepissimeque 
similiter extrema definiunt. 

[20] XX. (66) Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate et regio 
saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam contiones et hortationes, sed 
in his tracta quaedam et fluens expetitur, non haec contorta et acris oratio. Ab 
his non multo secus quam a poetis haec eloquentia quam quaerimus seuocanda est. 
Nam etiam poetae quaestionem attulerunt, quidnam esset illud quo ipsi differrent 
ab oratoribus: numero maxime uidebantur antea et uersu, nunc apud oratores iam 
ipse numerus increbruit. (67) Quicquid est enim quod sub aurium mensuram aliquam 
cadit, etiam si abest a uersu - nam id quidem orationis est uitium - numerus 
uocatur, qui Graece rhythmos dicitur. Itaque uideo uisum esse non nullis 
Platonis et Democriti locutionem, etsi absit a uersu, tamen quod incitatius 
feratur et clarissimis uerborum luminibus utatur, potius poema putandum quam 
comicorum poetarum; apud quos, nisi quod uersiculi sunt, nihil est aliud 
cotidiani dissimile sermonis. Nec tamen id est poetae maximum, etsi est eo 
laudabilior quod uirtutes oratoris persequitur, cum uersu sit astrictior. (68) 
Ego autem, etiam si quorundam grandis et ornata uox est poetarum, tamen in ea 
cum licentiam statuo maiorem esse quam in nobis faciendorum iungendorumque 
uerborum, tum etiam non nulli eorum uoluntati uocibus magis quam rebus 
inseruiunt; nec uero, si quid est unum inter eos simile - id autem est iudicium 
electioque uerborum - , propterea ceterarum rerum dissimilitudo intellegi non 
potest; sed id nec dubium est et, si quid habet quaestionis, hoc tamen ipsum ad 
id quod propositum est non est necessarium. Seiunctus igitur orator a 
philosophorum eloquentia, a sophistarum, ab historicorum, a poetarum explicandus 
est nobis qualis futurus sit. 

[21] XXI. (69) Erit igitur eloquens - hunc enim auctore Antonio quaerimus - is qui in 
foro causisque ciuilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. Probare 
necessitatis est, delectare suauitatis, flectere uictoriae: nam id unum ex 
omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia oratoris, tot 
sunt genera dicendi: subtile in probando, modicum in delectando, uehemens in 
flectendo; in quo uno uis omnis oratoris est. (70) Magni igitur iudici, summae 
etiam facultatis esse debebit moderator ille et quasi temperator huius 
tripertitae uarietatis; nam et iudicabit quid cuique opus sit et poterit 
quocumque modo postulabit causa dicere. Sed est eloquentiae sicut reliquarum 
rerum fundamentum sapientia. Vt enim in uita sic in oratione nihil est 
difficilius quam quid deceat uidere. Prepon appellant hoc Graeci, nos dicamus 
sane decorum; de quo praeclare et multa praecipiuntur et res est cognitione 
dignissima; huius ignoratione non modo in uita sed saepissime et in poematis et 
in oratione peccatur. (71) Est autem quid deceat oratori uidendum non in 
sententiis solum sed etiam in uerbis. Non enim omnis fortuna, non omnis honos, 
non omnis auctoritas, non omnis aetas nec uero locus aut tempus aut auditor 
omnis eodem aut uerborum genere tractandus est aut sententiarum semperque in 
omni parte orationis ut uitae quid deceat est considerandum; quod et in re de 
qua agitur positum est et in personis et eorum qui dicunt et eorum qui audiunt. 
(72) Itaque hunc locum longe et late patentem philosophi solent in officiis 
tractare - non cum de recto ipso disputant, nam id quidem unum est - , grammatici 
in poetis, eloquentes in omni et genere et parte causarum. Quam enim indecorum 
est, de stillicidiis cum apud unum iudicem dicas, amplissimis uerbis et locis 
uti communibus, de maiestate populi Romani summisse et subtiliter! 

[22] XXII. Hic genere toto, at persona alii peccant aut sua aut iudicum aut etiam 
aduersariorum, nec re solum sed saepe uerbo; etsi sine re nulla uis uerbi est, 
tamen eadem res saepe aut probatur aut reicitur alio atque alio elata uerbo. 
(73) In omnibusque rebus uidendum est quatenus; etsi enim suus cuique modus est, 
tamen magis offendit nimium quam parum; in quo Apelles pictores quoque eos 
peccare dicebat qui non sentirent quid esset satis. Magnus est locus hic, Brute, 
quod te non fugit, et magnum uolumen aliud desiderat; sed ad id quod agitur 
illud satis. Cum hoc decere - quod semper usurpamus in omnibus dictis et factis, 
minimis et maximi - cum hoc, inquam, decere dicimus, illud non decere, et id 
usquequaque quantum sit appareat in alioque ponatur aliudque totum sit, utrum 
decere an oportere dicas; (74) oportere enim perfectionem declarat offici, quo 
et semper utendum est et omnibus, decere quasi aptum esse consentaneumque 
tempori et personae; quod cum in factis saepissime tum in dictis ualet, in uultu 
denique et gestu et incessu, contraque item dedecere; quod si poeta fugit ut 
maximum uitium, qui peccat etiam, cum probi orationem adfingit improbo stultoue 
sapientis; si denique pictor ille uidit, cum in immolanda Iphigenia tristis 
Calchas esset, tristior Vlixes, maereret Menelaus, obuoluendum caput Agamemnonis 
esse, quoniam summum illum luctum penicillo non posset imitari; si denique 
histrio quid deceat quaerit, quid faciendum oratori putemus? - Sed cum hoc tantum 
sit, quid in causis earumque quasi membris faciat orator uiderit: illud quidem 
perspicuum est, non modo partis orationis sed etiam causas totas alias alia 
forma dicendi esse tractandas. 

[23] XXIII. (75) Sequitur ut cuiusque generis nota quaeratur et formula: magnum opus 
et arduum, ut saepe iam diximus; sed ingredientibus considerandum fuit quid 
ageremus, nunc quidem iam quocumque feremur danda nimirum uela sunt. Ac primum 
informandus est ille nobis quem solum quidem uocant Atticum. (76) Summissus est 
et humilis, consuetudinem imitans, ab indisertis re plus quam opinione 
differens. Itaque eum qui audiunt, quamuis ipsi infantes sint, tamen illo modo 
confidunt se posse dicere. Nam orationis subtilitas imitabilis illa quidem 
uidetur esse existimanti, sed nihil est experienti minus. Etsi enim non plurimi 
sanguinis est, habeat tamen sucum aliquem oportet, ut, etiam si illis maximis 
uiribus careat, sit, ut ita dicam, integra ualetudine. (77) Primum igitur eum 
tamquam e uinculis numerorum eximamus. Sunt enim quidam, ut scis, oratorii 
numeri, de quibus mox agemus, obseruandi ratione quadam, sed alio in genere 
orationis, in hoc omnino relinquendi. Solutum quiddam sit nec uagum tamen, ut 
ingredi libere, non ut licenter uideatur errare. Verba etiam uerbis quasi 
coagmentare neglegat. Habet enim ille tamquam hiatus et concursus uocalium molle 
quiddam et quod indicet non ingratam neglegentiam de re hominis magis quam de 
uerbis laborantis. (78) Sed erit uidendum de reliquis, cum haec duo ei liberiora 
fuerint, circuitus conglutinatioque uerborum. Illa enim ipsa contracta et minuta 
non neglegenter tractanda sunt, sed quaedam etiam neglegentia est diligens. Nam 
ut mulieres esse dicuntur non nullae inornatae, quas id ipsum deceat, sic haec 
subtilis oratio etiam incompta delectat; fit enim quiddam in utroque, quo sit 
uenustius, sed non ut appareat. Tum remouebitur omnis insignis ornatus quasi 
margaritarum, ne calamistri quidem adhibebuntur; (79) fucati uero medicamenta 
candoris et ruboris omnia repellentur; elegantia modo et munditia remanebit. 
Sermo purus erit et Latinus, dilucide planeque dicetur, quid deceat 
circumspicietur; 

[24] XXIV. unum aberit, quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus: 
ornatum illud, suaue et adfluens. Acutae crebraeque sententiae ponentur et nescio unde ex 
abdito erutae; ac - quod in hoc oratore dominabitur uerecundus erit usus oratoriae quasi 
supellectilis. 
(80) Supellex est enim quodam modo nostra, quae est in ornamentis, alia rerum 
alia uerborum. Ornatus autem uerborum duplex: unus simplicium alter 
conlocatorum. Simplex probatur in propriis usitatisque uerbis, quod aut optime 
sonat aut rem maxime explanat; in alienis aut translatum et factum aliunde ut 
mutuo, aut factum ab ipso ac nouum aut priscum et inusitatum; sed etiam 
inusitata ac prisca sunt in propriis, nisi quod raro utimur. (81) Conlocata 
autem uerba habent ornatum, si aliquid concinnitatis efficiunt, quod uerbis 
mutatis non maneat manente sententia; nam sententiarum ornamenta quae permanent, 
etiam si uerba mutaueris, sunt illa quidem permulta, sed quae emineant pauciora. 
Ergo ille tenuis orator, modo sit elegans, nec in faciendis uerbis erit audax et 
in transferendis uerecundus et parcus et in priscis in reliquisque ornamentis et 
uerborum et sententiarum demissior; ea translatione fortasse crebrior, qua 
frequentissime sermo omnis utitur non modo urbanorum, sed etiam rusticorum: si 
quidem est eorum gemmare uitis, sitire agros, laetas esse segetes, luxuriosa 
frumenta. (82) Nihil horum parum audacter, sed aut simile est illi unde 
transferas, aut si res suum nullum habet nomen, docendi causa sumptum, non 
ludendi uidetur. Hoc ornamento liberius paulo quam ceteris utetur hic summissus, 
nec tam licenter tamen quam si genere dicendi uteretur amplissimo; 

[25] XXV. itaque illud indecorum, quod quale sit ex decoro debet intellegi, hic quoque 
apparet, cum uerbum aliquod altius transfertur idque in oratione humili ponitur quod idem 
in alia deceret. 
(83) Illam autem concinnitatem, quae uerborum conlocationem inluminat eis 
luminibus quae Graeci quasi aliquos gestus orationis schemata appellant, quod 
idem uerbum ab eis etiam in sententiarum ornamenta transfertur, adhibet hic 
quidem subtilis, quem nisi quod solum ceteroqui recte quidam uocant Atticum, sed 
paulo parcius; nam sic ut in epularum apparatu a magnificentia recedens non se 
parcum solum sed etiam elegantem uideri uolet, et eliget quibus utatur; (84) 
sunt enim pleraque apta huius ipsius oratoris de quo loquor parsimoniae. Nam 
illa de quibus ante dixi huic acuto fugienda sunt: paria paribus relata et 
similiter conclusa eodemque pacto cadentia et immutatione litterae quasi 
quaesitae uenustates, ne elaborata concinnitas et quoddam aucupium delectationis 
manifesto deprehensum appareat; (85) itemque si quae uerborum iterationes 
contentionem aliquam et clamorem requirent, erunt ab hac summissione orationis 
alienae; ceteris promiscue poterit uti, continuationem uerborum modo relaxet et 
diuidat utaturque uerbis quam usitatissimis, translationibus quam mollissimis; 
etiam illa sententiarum lumina adsumet, quae non erunt uehementer inlustria. Non 
faciet rem publicam loquentem nec ab inferis mortuos excitabit nec aceruatim 
multa frequentans una complexione deuinciet. Valentiorum haec laterum sunt nec 
ab hoc, quem informamus, aut exspectanda aut postulanda; erit enim ut uoce sic 
etiam oratione suppressior. (86) Sed pleraque ex illis conuenient etiam huic 
tenuitati, quamquam isdem ornamentis utetur horridius; talem enim inducimus. 
Accedet actio non tragica nec scaenae, sed modica iactatione corporis, uultu 
tamen multa conficiens; non hoc quo dicuntur os ducere, sed illo quo significant 
ingenue quo sensu quidque pronuntient. 

[26] XXVI. (87) Huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium 
quantum ualent; quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis. 
Vtetur utroque; sed altero in narrando aliquid uenuste, altero in iaciendo 
mittendoque ridiculo, cuius genera plura sunt; sed nunc aliud agimus. (88) Illud 
admonemus tamen ridiculo sic usurum oratorem ut nec nimis frequenti ne scurrile 
sit, nec subobsceno ne mimicum, nec petulanti ne improbum, nec in calamitatem ne 
inhumanum, nec in facinus ne odii locum risus occupet, neque aut sua persona aut 
iudicum aut tempore alienum. haec enim ad illud indecorum referuntur. (89) 
Vitabit etiam quaesita nec ex tempore ficta, sed domo adlata, quae plerumque 
sunt frigida. Parcet et amicitiis et dignitatibus, uitabit insanabilis 
contumelias, tantum modo aduersarios figet nec eos tamen semper nec omnis nec 
omni modo. Quibus exceptis sic utetur sale et facetiis, ut ego ex istis nouis 
Atticis talem cognouerim neminem, cum id certe sit uel maxime Atticum. (90) Hanc 
ego iudico formam summissi oratoris, sed magni tamen et germani Attici; quoniam 
quicquid est salsum aut salubre in oratione, id proprium Atticorum est. E quibus 
tamen non omnes faceti: Lysias satis et Hyperides, Demades praeter ceteros 
fertur, Demosthenes minus habetur; quo quidem mihi nihil uidetur urbanius, sed 
non tam dicax fuit quam facetus; est autem illud acrioris ingeni, hoc maioris 
artis. 
(91) Vberius est aliud aliquantoque robustius quam hoc humile de quo dictum est, 
summissius autem quam illud de quo iam dicetur amplissimum. Hoc in genere 
neruorum uel minimum, suauitatis autem est uel plurimum. Est enim plenius quam 
hoc enucleatum, quam autem illud ornatum copiosumque summissius. 

[27] XXVII. (92) Huic omnia dicendi ornamenta conueniunt plurimumque est in hac 
orationis forma suauitatis. In qua multi floruerunt apud Graecos, sed Phalereus 
Demetrius meo iudicio praestitit ceteris, cuius oratio cum sedate placideque 
liquitur, tum inlustrant eam quasi stellae quaedam translata uerba atque 
immutata. Translata dico, ut saepe iam, quae per similitudinem ab alia re aut 
suauitatis aut inopiae causa transferuntur; immutata, in quibus pro uerbo 
proprio subicitur aliud quod idem significet sumptum ex re aliqua consequenti. 
(93) Quod quamquam transferendo fit, tamen alio modo transtulit cum dixit Ennius 
arce et urbe orba sum, alio modo, (si pro patria arcem dixisset; et) horridam 
Africam terribili tremere tumultu (cum dicit pro Afris immutate Africam): hanc 
hypallagen rhetores, quia quasi summutantur uerba pro uerbis, metonymian 
grammatici uocant, quod nomina transferuntur; (94) Aristoteles autem 
translationi et haec ipsa subiungit et abusionem nem, quam katachresin uocat, ut 
cum minutum dicimus animum pro paruo; et abutimur uerbis propinquis, si opus est 
uel quod delectat uel quod decet. Iam cum fluxerunt continuo plures 
translationes, alia plane fit oratio; itaque genus hoc Graeci appellant 
allegorian: nomine recte, genere melius ille qui ista omnia translationes uocat. 
Haec frequentat Phalereus maxime suntque dulcissima; et quamquam translatio est 
apud eum multa, tamen immutationes nusquam crebriores. (95) In idem genus 
orationis - loquor enim de illa modica ac temperata - uerborum cadunt lumina 
omnia, multa etiam sententiarum; latae eruditaeque disputationes ab eodem 
explicabuntur et loci communes sine contentione dicentur. Quid multa? E 
philosophorum scholis tales fere euadunt; et nisi coram erit comparatus ille 
fortior, per se hic quem dico probabitur. (96) Est enim quoddam etiam insigne et 
florens orationis pictum et expolitum genus, in quo omnes uerborum, omnes 
sententiarum inligantur lepores. Hoc totum e sophistarum fontibus defluxit in 
forum, sed spretum a subtilibus, repulsum a grauibus in ea de qua loquor 
mediocritate consedit. 

[28] XXVIII. (97) Tertius est ille amplus copiosus, grauis ornatus, in quo profecto 
uis maxima est. Hic est enim, cuius ornatum dicendi et copiam admiratae gentes 
eloquentiam in ciuitatibus plurimum ualere passae sunt, sed hanc eloquentiam, 
quae cursu magno sonituque ferretur, quam suspicerent omnes, quam admirarentur, 
quam se adsequi posse diffiderent. Huius eloquentiae est tractare animos, huius 
omni modo permouere. Haec modo perfringit, modo inrepit in sensus; inserit nouas 
opiniones, euellit insitas. (98) Sed multum interest inter hoc dicendi genus et 
superiora. Qui in illo subtili et acuto elaborauit ut callide arguteque diceret, 
nec quicquam altius cogitauit, hoc uno perfecto magnus orator est, et si non 
maximus; minimeque in lubrico uersabitur et, si semel constiterit, numquam 
cadet. Medius ille autem, quem modicum et temperatum uoco, si modo suum illud 
satis instruxerit, non extimescet ancipites dicendi incertosque casus; etiam si 
quando minus succedit, ut saepe fit, magnum tamen periculum non adibit: alte 
enim cadere non potest. (99) At uero hic noster, quem principem ponimus, grauis 
acer ardens, si ad hoc unum est natus aut in hoc solo se exercuit aut huic 
generi studuit uni nec suam copiam cum illis duobus generibus temperauit, maxime 
est contemnendus. Ille enim summissus, quod acute et ueteratorie dicit, sapiens 
iam, medius suauis, hic autem copiosissimus, si nihil aliud est, uix satis sanus 
uideri solet. Qui enim nihil potest tranquille, nihil leniter, nihil partite 
definite distincte facete dicere, praesertim cum causae partim totae sint eo 
modo partim aliqua ex parte tractandae si is non praeparatis auribus inflammare 
rem coepit, furere apud sanos et quasi inter sobrios bacchari uinulentus uidetur. 

(100) Tenemus igitur, Brute, quem quaerimus, sed animo; nam manu si 
prehendissem, ne ipse quidem sua tanta eloquentia mihi persuasisset ut se 
dimitterem. 

[29] XXIX. Sed inuentus profecto est ille eloquens, quem numquam uidit 
Antonius. Quis est igitur is? Complectar breui, disseram pluribus. Is est enim 
eloquens, qui et humilia subtiliter et alta grauiter et mediocria temperate 
potest dicere. Nemo is, inquies, umquam fuit. Ne fuerit. (101) Ego enim quid 
desiderem, non quid uiderim disputo redeoque ad illam Platonis de qua dixeram 
rei formam et speciem, quam etsi non cernimus, tamen animo tenere possumus. Non 
enim eloquentem quaero neque quicquam mortale et caducum, sed illud ipsum, cuius 
qui sit compos, sit eloquens; quod nihil est aliud nisi eloquentia ipsa, quam 
nullis nisi mentis oculis uidere possumus. Is erit igitur eloquens, ut idem 
illud iteremus, qui poterit parua summisse, modica temperate, magna grauiter 
dicere. (102) Tota mihi causa pro Caecina de uerbis interdicti fuit: res 
inuolutas definiendo explicauimus, mus, ius ciuile laudauimus, uerba ambigua 
distinximus. Fuit ornandus in Manilia lege Pompeius: temperata oratione ornandi 
copiam persecuti sumus. Ius omne retinendae maiestatis Rabiri causa 
continebatur: ergo in ea omni genere amplificationis exarsimus. (103) At haec 
interdum temperanda et uarianda sunt. Quod igitur in accusationis septem libris 
non reperitur gentis? Quod in Habiti? Quod in Corneli? Quod in plurimis nostris 
defensionibus? Quae exempla selegissem, nisi uel nota esse arbitrarer uel ipsi 
possent legere qui quaererent. Nulla est enim ullo in genere laus (oratoris) 
cuius in nostris orationibus non sit aliqua si non perfectio, at conatus tamen 
atque adumbratio. (104) Non adsequimur; at quid sequi deceat uidemus. Nec enim 
nunc de nobis, sed de re dicimus; in quo tantum abest ut nostra miremur, et 
usque eo difficiles ac morosi sumus, ut nobis non satis faciat ipse Demosthenes; 
qui quamquam unus eminet inter omnis in omni genere dicendi, tamen non semper 
implet auris meas; ita sunt auidae et capaces et saepe aliquid immensum 
infinitumque desiderant. 

[30] XXX. (105) Sed tamen, quoniam et hunc tu oratorem cum eius studiosissimo 
Pammene, cum esses Athenis, totum diligentissime cognouisti nec eum dimittis e 
manibus et tamen nostra etiam lectitas, uides profecto illum multa perficere, 
nos multa conari, illum posse, nos uelle quocumque modo causa postulet dicere. 
Nam ille magnus et successit ipse magnis et maximos oratores habuit aequalis; 
nos minus. 
Magnum fecissemus, si quidem potuissemus quo contendimus peruenire in ea urbe in 
qua, ut ait Antonius, auditus eloquens nemo erat. (106) Atqui si Antonio Crassus 
eloquens uisus non est aut sibi ipse, numquam Cotta uisus esset, numquam 
Sulpicius, numquam Hortensius; nihil enim ample Cotta, nihil leniter Sulpicius, 
non multa grauiter Hortensius; superiores magis ad omne genus apti, Crassum dico 
et Antonium. Ieiunas igitur huius multiplicis et aequabiliter in omnia genera 
fusae orationis auris ciuitatis accepimus, easque nos primi, quicumque eramus et 
quantulumcumque dicebamus, ad huius generis (dicendi) audiendi incredibilia 
studia conuertimus. (107) Quantis illa clamoribus adulescentuli diximus (de 
supplicio parricidarum), quae nequaquam satis deferuisse post aliquanto sentire 
coepimus: Quid enim tam commune quam spiritus uiuis, terra mortuis, mare 
fluctuantibus, litus eiectis? Ita uiuunt, dum possunt, ut ducere animam de caelo 
non queant; ita moriuntur ut eorum ossa terram non tangant; ita iactantur 
fluctibus ut numquam adluantur; ita postremo eiciuntur ut ne ad saxa quidem 
mortui conquiescant, et quae sequuntur; sunt enim omnia sic ut adulescentis non 
tam re et maturitate quam spe et exspectatione laudati. Ab hac etiam indole iam 
illa matura: "Vxor generi, nouerca filii, filiae paelex." (108) Nec uero hic 
erat unus ardor in nobis ut hoc modo omnia diceremus. Ipsa enim illa (pro 
Roscio) iuuenilis redundantia multa habet attenuata, quaedam etiam paulo 
hilariora, ut pro Habito, pro Cornelio compluresque atiae. Nemo enim orator tam 
multa ne in Graeco quidem otio scripsit quam multa sunt nostra, eaque hanc ipsam 
habent quam probo uarietatem. 

[31] XXXI. (109) An ego Homero, Ennio, reliquis poetis et maxime tragicis concederem 
ut ne omnibus locis eadem contentione uterentur crebroque mutarent, non numquam 
etiam ad cotidianum genus sermonis accederent: ipse numquam ab illa acerrima 
contentione discederem? Sed quid poetas diuino ingenio profero? Histriones eos 
uidimus quibus nihil posset in suo genere esse praestantius, qui non solum in 
dissimillimis personis satis faciebant, cum tamen in suis uersarentur, sed et 
comoedum in tragoediis et tragoedum in comoediis admodum placere uidimus: ego 
non elaborem? (110) Cum dico me, te, Brute, dico; nam in me quidem iam pridem 
effectum est quod futurum fuit; tu autem eodem modo omnis causas ages? Aut 
aliquod causarum genus repudiabis? Aut in isdem causis perpetuum et eundem 
spiritum sine ulla commutatione obtinebis? Demosthenes quidem, cuius nuper inter 
imagines tuas ac tuorum, quod eum credo amares, cum ad te in Tusculanum 
uenissem, imaginem ex aere uidi, nil Lysiae subtilitate cedit, nihil argutiis et 
acumine Hyperidi, nil leuitate Aeschini et splendore uerborum. (111) Multae sunt 
eius totae orationes subtiles, ut contra Leptinem; multae totae graues, ut 
quaedam Philippicae; multae uariae, ut contra Aeschinem falsae legationis, ut 
contra eundem pro causa Ctesiphontis. Iam illud medium quotiens uult arripit et 
a grauissimo discedens eo potissimum delabitur. Clamores tamen tum mouet et tum 
in dicendo plurimum efficit, cum grauitatis locis utitur. (112) Sed ab hoc 
parumper abeamus, quando quidem de genere, non de homine quaerimus: rei potius, 
id est eloquentiae uim et naturam explicemus. Illud tamen quod iam ante diximus 
meminerimus, nihil nos praecipiendi causa esse dicturos atque ita potius acturos 
ut existimatores uideamur loqui, non magistri. In quo tamen longius saepe 
progredimur, quod uidemus non te haec solum esse lecturum, qui ea multo quam nos 
qui quasi docere uidemur habeas notiora, sed hunc librum etiam si minus nostra 
commendatione, tuo tamen nomine diuulgari necesse est. 

[32] XXXII. (113) Esse igitur perfecte eloquentis puto non eam tantum facultatem 
habere quae sit eius propria, fuse lateque dicendi, sed etiam uicinam eius ac 
finitimam dialecticorum scientiam adsumere. Quamquam aliud uidetur oratio esse 
aliud disputatio, nec idem loqui esse quod dicere, ac tamen utrumque in 
disserendo est: disputandi ratio et loquendi dialecticorum sit, oratorum autem 
dicendi et ornandi. Zeno quidem ille, a quo disciplina Stoicorum est, manu 
demonstrare solebat quid inter has artis interesset; nam cum compresserat 
digitos pugnumque fecerat, dialecticam aiebat eius modi esse; cum autem 
deduxerat et manum dilatauerat, palmae illius similem eloquentiam esse dicebat. 
(114) Atque etiam ante hunc Aristoteles principio artis rhetoricae dicit illam 
artem quasi ex altera parte respondere dialecticae, ut hoc uidelicet differant 
inter se quod haec ratio dicendi latior sit, illa loquendi contractior. Volo 
igitur huic summo omnem quae ad dicendum trahi possit loquendi rationem esse 
notam; quae quidem res, quod te his artibus eruditum minime fallit, duplicem 
habuit docendi uiam. Nam et ipse Aristoteles tradidit praecepta plurima 
disserendi et postea qui dialectici dicuntur spinosiora multa pepererunt. (115) 
Ego eum censeo qui eloquentiae laude ducatur non esse earum rerum omnino rudem, 
sed uel illa antiqua uel hac Chrysippi disciplina institutum. Nouerit primum 
uim, naturam, genera uerborum et simplicium et copulatorum; deinde quot modis 
quidque dicatur; qua ratione uerum falsumne sit iudicetur; quid efficiatur e 
quoque, quid cuique consequens sit quidue contrarium; cumque ambigue multa 
dicantur, quo modo quidque eorum diuidi explanarique oporteat. Haec tenenda sunt 
oratori  - saepe enim occurrunt - , sed quia sua sponte squalidiora sunt, 
adhibendus erit in his explicandis quidam orationis nitor. 

[33] XXXIII. (116) Et quoniam in omnibus quae ratione docentur et uia primum 
constituendum est quid quidque sit - nisi enim inter eos qui disceptant conuenit 
quid sit illud quod ambigitur, nec recte disseri umquam nec ad exitum perueniri 
potest - , explicanda est saepe uerbis mens nostra de quaque re atque inuoluta 
rei notitia definiendo aperienda est, si quidem est definitio oratio, quae quid 
sit id de quo agitur ostendit quam breuissime; tum, ut scis, explicato genere 
cuiusque rei uidendum est quae sint eius generis siue formae siue partes, ut in 
eas tribuatur omnis oratio. (117) Erit igitur haec facultas in eo quem uolumus 
esse eloquentem, ut definire rem possit nec id faciat tam presse et anguste quam 
in illis eruditissimis disputationibus fieri solet, sed cum explanatius tum 
etiam uberius et ad commune iudicium popularemque intellegentiam accommodatius; 
idemque etiam, cum res postulabit, genus uniuersum in species certas, ut nulla 
neque praetermittatur neque redundet, partietur ac diuidet. Quando autem id 
faciat aut quo modo, nihil ad hoc tempus, quoniam, ut supra dixi, iudicem esse 
me, non doctorem uolo. (118) Nec uero a dialecticis modo sit instructus et 
habeat omnis philosophiae notos ac tractatos locos. Nihil enim de religione, 
nihil de morte, nihil de pietate, nihil de caritate patriae, nihil de bonis 
rebus aut malis, nihil de uirtutibus aut uitiis, nihil de officio, nihil de 
dolore, nihil de uoluptate, nihil de perturbationibus animi et erroribus, quae 
saepe cadunt in causas et ieiunius aguntur, nihil, inquam, sine ea scientia quam 
dixi grauiter ample copiose dici et explicari potest. 

[34] XXXIV. (119) De materia loquor orationis etiam nunc, non de ipso genere dicendi. 
Volo enim prius habeat orator rem de qua dicat, dignam auribus eruditis, quam 
cogitet quibus uerbis quidque dicat (aut quo modo) - quem etiam, quo grandior sit 
et quodam modo excelsior, ut de Pericle dixi supra, ne physicorum quidem esse 
ignarum uolo. Omnia profecto, cum se a caelestibus rebus referet ad humanas, 
excelsius magnificentiusque et dicet et sentiet. (120) Cum illa diuina 
cognouerit, nolo ignoret ne haec quidem humana. Ius ciuile teneat, quo egent 
causae forenses cotidie. Quid est enim turpius quam legitimarum et ciuilium 
controuersiarum patrocinia suscipere, cum sis legum et ciuilis iuris ignarus? 
Cognoscat etiam rerum gestarum et memoriae ueteris ordinem, maxime scilicet 
nostrae ciuitatis, sed etiam imperiosorum populorum et regum inlustrium; quem 
laborem nobis Attici nostri leuauit labor, qui conseruatis notatisque 
temporibus, nihil cum inlustre praetermitteret, annorum septingentorum memoriam 
uno libro conligauit. Nescire autem quid ante quam natus sis acciderit, id est 
semper esse puerum. Quid enim est aetas hominis, nisi ea memoria rerum ueterum 
cum superiorum aetate contexitur? Commemoratio autem antiquitatis exemplorumque 
prolatio summa cum delectatione et auctoritatem orationi adfert et fidem. (121) 
Sic igitur instructus ueniet ad causas, quarum habebit genera primum ipsa 
cognita. Erit enim ei perspectum nihil ambigi posse in quo non aut res 
controuersiam faciat aut uerba: res aut de uero aut de recto aut de nomine, 
uerba aut de ambiguo aut de contrario. Nam si quando aliud in sententia uidetur 
esse aliud in uerbis, genus est quoddam ambigui quod ex praeterito uerbo fieri 
solet, in quo quod est ambiguorum proprium res duas significari uidemus. 

[35] XXXV. (122) Cum tam pauca sint genera causarum, etiam argumentorum praecepta 
pauca sunt. Traditi sunt e quibus ea ducantur duplices loci: uni e rebus ipsis, 
alteri adsumpti. Tractatio igitur rerum efficit admirabilem orationem; nam ipsae 
quidem res in perfacili cognitione uersantur. Quid enim iam sequitur, quod 
quidem artis sit, nisi ordiri orationem, in quo aut concilietur auditor aut 
erigatur aut paret se ad discendum; rem breuiter exponere et probabiliter et 
aperte, ut quid agatur intellegi possit; sua confirmare, aduersaria euertere, 
eaque efficere non perturbate, sed singulis argumentationibus ita concludendis, 
ut efficiatur quod sit consequens eis quae sumentur ad quamque rem confirmandam; 
post omnia peroratione inflammantem restinguentemue concludere? Has partis quem 
ad modum tractet singulas difficile dictu est hoc loco; nec enim semper 
tractantur uno modo. (123) Quoniam autem non quem doceam quaero, sed quem 
probem, probabo primum eum qui quid deceat uiderit. Haec enim sapientia maxime 
adhibenda eloquenti est, ut sit temporum personarumque moderator. Nam nec semper 
nec apud omnis nec contra omnis nec pro omnibus nec cum omnibus eodem modo 
dicendum arbitror. 

[36] XXXVI. Is erit ergo eloquens qui ad id quodcumque decebit 
poterit accommodare orationem. Quod cum statuerit, tum ut quidque erit dicendum 
ita dicet, nec satura ieiune nec grandia minute nec item contra, sed erit rebus 
ipsis par et aequalis oratio. 
(124) Principia uerecunda, nondum elatis incensa uerbis, sed acuta sententiis 
uel ad offensionem aduersarii uel ad commendationem sui. Narrationes credibiles 
nec historico sed prope cotidiano sermone explicatae dilucide. Dein si tenuis 
causa est, tum etiam argumentandi tenue filum et in docendo et in refellendo, 
idque ita tenebitur, ut quanta ad rem tanta ad orationem fiat accessio. (125) 
Cum uero causa ea inciderit in qua uis eloquentiae possit expromi, tum se latius 
fundet orator, tum reget et flectet animos et sic adficiet ut uolet, id est ut 
causae natura et ratio temporis postulabit. Sed erit duplex eius omnis ornatus 
ille admirabilis, propter quem ascendit in tantum honorem eloquentia. Nam cum 
omnis pars orationis esse debet laudabilis, sic ut uerbum nullum nisi aut graue 
aut elegans excidat, tum sunt maxime luminosae et quasi actuosae partes duae: 
quarum alteram in uniuersi generis quaestione pono, quam, ut supra dixi, Graeci 
appellant thesin, alteram in augendis amplificandisque rebus, quae ab isdem 
auxesis est nominata. (126) Quae etsi aequabiliter toto corpore orationis fusa 
esse debet, tamen in communibus locis maxime excellet; qui communes sunt 
appellati eo quod uidentur multarum idem esse causarum, sed proprii singularum 
esse debebunt. At uero illa pars orationis, quae est de genere uniuerso, totas 
causas saepe continet. Quicquid est enim illud in quo quasi certamen est 
controuersiae, quod Graece krinomenon dicitur, id ita dici placet, ut traducatur 
ad perpetuam quaestionem atque uti de uniuerso genere dicatur, nisi cum de uero 
ambigitur, quod quaeri coniectura solet. (127) Dicetur autem non Peripateticorum 
more - est enim illorum exercitatio elegans iam inde ab Aristotele constituta - , 
sed aliquanto neruosius et ita de re communia dicentur, ut et pro reis multa 
leniter dicantur et in aduersarios aspere. Augendis uero rebus et contra 
abiciendis nihil est quod non perficere possit oratio; quod (et) inter media 
argumenta faciendum est quotiescumque dabitur uel amplificandi uel minuendi 
locus, et paene infinite in perorando. 

[37] XXXVII. (128) Duo restant enim, quae bene tractata ab oratore admirabilem 
eloquentiam faciunt. Quorum alterum est, quod Graeci ethikon uocant, ad naturas 
et ad mores et ad omnem uitae consuetudinem accommodatum; alterum, quod idem 
pathetikon nominant, quo perturbantur animi et concitantur, in quo uno regnat 
oratio. Illud superius come iucundum, ad beneuolentiam conciliandam paratum; hoc 
uehemens incensum incitatum, quo causae eripiuntur: quod cum rapide fertur, 
sustineri nullo pacto potest. (129) Quo genere nos mediocres aut multo etiam 
minus, sed magno semper usi impetu saepe aduersarios de statu omni deiecimus. 
Nobis pro familiari reo summus orator non respondit Hortensius; a nobis homo 
audacissimus Catilina in senatu accusatus obmutuit; nobis priuata in causa magna 
et graui cum coepisset Curio pater respondere, subito adsedit, cum sibi uenenis 
ereptam memoriam diceret. (130) Quid ego de miserationibus loquar? Quibus eo sum 
usus pluribus quod, etiam si plures dicebamus, perorationem mihi tamen omnes 
relinquebant; in quo ut uiderer excellere non ingenio sed dolore adsequebar. 
Quae qualiacumque in me sunt - me (enim) ipsum paenitet quanta sint - , sed 
apparent in orationibus, etsi carent libri spiritu illo, propter quem maiora 
eadem illa cum aguntur quam cum leguntur uideri solent. 

[38] XXXVIII. (131) Nec uero miseratione solum mens iudicum permouenda est - qua nos 
ita dolenter uti solemus ut puerum infantem in manibus perorantes tenuerimus, ut 
alia in causa excitato reo nobili, sublato etiam filio paruo, plangore et 
lamentatione complerimus forum - , sed est faciendum etiam ut irascatur iudex 
mitigetur, inuideat faueat, contemnat admiretur, oderit diligat, cupiat 
fastidiat, speret metuat, laetetur doleat; qua in uarietate duriorum accusatio 
suppeditabit exempla, mitiorum defensiones meae. (132) Nullo enim modo animus 
audientis aut incitari aut leniri potest, qui modus a me non temptatus 
sit, - dicerem perfectum, si ita iudicarem, nec in ueritate crimen arrogantiae 
extimescerem; sed, ut supra dixi, nulla me ingeni sed magna uis animi inflammat, 
ut me ipse non teneam; nec umquam is qui audiret incenderetur, nisi ardens ad 
eum perueniret oratio. Vterer exemplis domesticis, nisi ea legisses, uterer 
alienis uel Latinis, si ulla reperirem, uel Graecis, si deceret. Sed Crassi 
perpauca sunt nec ea iudiciorum, nihil Antoni, nihil Cottae, nihil Sulpici; 
dicebat melius quam scripsit, Hortensius. (133) Verum haec uis, quam quaerimus, 
quanta sit suspicemur, quoniam exemplum non habemus, aut si exempla sequimur, a 
Demosthene sumamus et quidem perpetuae dictionis ex eo loco unde in Ctesiphontis 
iudicio de suis factis, consiliis, meritis in rem publicam adgressus est dicere. 
Ea profecto oratio in eam formam quae est insita in mentibus nostris includi sic 
potest, ut maior eloquentia ne requiratur quidem. 

[39] XXXIX. (134) Sed iam forma (ipsa) restat et charakter ille qui dicitur; qui 
qualis esse debeat ex his quae supra dicta sunt intellegi potest. Nam et 
singulorum uerborum et conlocatorum lumina attigimus; quibus sic abundabit, ex 
ore nullum nisi aut elegans aut graue exeat, ex omnique genere frequentissimae 
translationes erunt, quod eae propter similitudinem transferunt animos et 
referunt ac mouent huc et illuc, qui motus cogitationis celeriter agitatus per 
se ipse delectat. Et reliqua ex conlocatione uerborum quae sumuntur quasi lumina 
magnum adferunt ornatum orationi; sunt enim similia illis quae in amplo ornatu 
scaenae aut fori appellantur insignia, non quia sola ornent, sed quod excellant. 
(135) Eadem ratio est horum quae sunt orationis lumina et quodam modo insignia: 
cum aut duplicantur iteranturque uerba aut leuiter commutata ponuntur, aut ab 
eodem uerbo ducitur saepius oratio aut in idem conicitur aut utrumque, aut 
adiungitur idem iteratum aut idem ad extremum refertur aut continenter unum 
uerbum non in eadem sententia ponitur; aut cum similiter uel cadunt uerba uel 
desinunt; aut cum sunt contrariis relata contraria; aut cum gradatim sursum 
uersus reditur; aut cum demptis coniunctionibus dissolute plura dicuntur; aut 
cum aliquid praetereuntes cur id faciamus ostendimus; aut cum corrigimus nosmet 
ipsos quasi reprehendentes; aut si est aliqua exclamatio uel admirationis uel 
questionis; aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur. 
(136) Sed sententiarum ornamenta maiora sunt; quibus quia frequentissime 
Demosthenes utitur, sunt qui putent idcirco eius eloquentiam maxime esse 
laudabilem. Et uero nullus fere ab eo locus sine quadam conformatione sententiae 
dicitur; nec quicquam est aliud dicere nisi omnis aut certe plerasque aliqua 
specie inluminare sententias: quas cum tu optime, Brute, teneas, quid attinet 
nominibus uti aut exemplis? Tantum modo notetur locus. 

[40] XL. (137) Sic igitur dicet ille, quem expetimus, ut uerset saepe multis modis 
eadem et una in re haereat in eademque commoretur sententia; saepe etiam ut 
extenuet aliquid, saepe ut inrideat; ut declinet a proposito deflectatque 
sententiam; ut proponat quid dicturus sit; ut, cum transegerit iam aliquid, 
definiat; ut se ipse reuocet; ut quod dixit iteret; ut argumentum ratione 
concludat; ut interrogando urgeat; ut rursus quasi ad interrogata sibi ipse 
respondeat; ut contra ac dicat accipi et sentiri uelit; ut addubitet ecquid 
potius aut quo modo dicat; ut diuidat in partis; ut aliquid relinquat ac 
neglegat; ut ante praemuniat; ut in eo ipso in quo reprehendatur culpam in 
aduersarium conferat; (138) ut saepe cum eis qui audiunt, non numquam etiam cum 
aduersario quasi deliberet; ut hominum sermones moresque describat; ut muta 
quaedam loquentia inducat; ut ab eo quod agitur auertat animos; ut saepe in 
hilaritatem risumue conuertat; ut ante occupet quod uideatur opponi; ut comparet 
similitudines; ut utatur exemplis; ut aliud alii tribuens dispertiat; ut 
interpellatorem coerceat; ut aliquid reticere se dicat; ut denuntiet quid 
caueant; ut liberius quid audeat; ut irascatur etiam, ut obiurget aliquando; ut 
deprecetur, ut supplicet, ut medeatur; ut a proposito declinet aliquantum; ut 
optet, ut exsecretur; ut fiat eis apud quos dicet familiaris. (139) Atque alias 
etiam dicendi quasi uirtutes sequetur: breuitatem, si res petet; saepe etiam rem 
dicendo subiciet oculis; saepe supra feret quam fieri possit; significatio saepe 
erit maior quam oratio: saepe hilaritas, saepe uitae naturarumque imitatio. 

[41] XLI. Hoc in genere - nam quasi siluam uides - omnis eluceat oportet eloquentiae 
magnitudo. 
(140) Sed haec nisi conlocata et quasi structa et nexa uerbis ad eam laudem quam 
uolumus aspirare non possunt. De quo cum mihi deinceps uiderem esse dicendum, 
etsi mouebant iam me illa quae supra dixeram tamen eis quae sequuntur 
perturbabar magis. Occurrebat enim posse reperiri non inuidos solum, quibus 
referta sunt omnia, sed fautores etiam laudum mearum, qui non censerent eius 
uiri esse, de cuius meritis senatus tanta iudicia fecisset comprobante populo 
Romano quanta de nullo, de artificio dicendi litteris tam multa mandare. Quibus 
si nihil aliud responderem nisi me  M- Bruto negare roganti noluisse, iusta esset 
excusatio, cum et amicissimo et praestantissimo uiro et recta et honesta petenti 
satis facere uoluissem. (141) Sed si profiterer - quod utinam possem! - Me 
studiosis dicendi praecepta et quasi uias quae ad eloquentiam ferrent 
traditurum, quis tandem id iustus rerum existimator reprehenderet? Nam quis 
umquam dubitauit quin in re publica nostra primas eloquentia tenuerit semper 
urbanis pacatisque rebus, secundas iuris scientia? Cum in altera gratiae, 
gloriae, praesidi plurimum esset, in altera praescriptionum cautionumque 
praeceptio, quae quidem ipsa auxilium ab eloquentia saepe peteret, ea uero 
repugnante uix suas regiones finisque defenderet. (142) Cur igitur ius ciuile 
docere semper pulchrum fuit hominumque clarissimorum discipulis floruerunt 
domus: ad dicendum si quis acuat aut adiuuet in eo iuuentutem, uituperetur? Nam 
si uitiosum est dicere ornate, pellatur omnino e ciuitate eloquentia; sin ea non 
modo eos ornat penes quos est, sed etiam iuuat uniuersam rem publicam, cur aut 
discere turpe est quod scire honestum est aut quod posse pulcherrimum est id non 
gloriosum est docere? 

[42] XLII. (143) "At alterum factitatum est, alterum nouum." Fateor; sed utriusque 
rei causa est. Alteros enim respondentes audire sat erat, ut ei qui docerent 
nullum sibi ad eam rem tempus ipsi seponerent, sed eodem tempore et discentibus 
satis facerent et consulentibus; alteri, cum domesticum tempus in cognoscendis 
componendisque causis, forense in agendis, reliquum in sese ipsis reficiendis 
omne consumerent, quem habebant instituendi aut docendi locum? Atque haud scio 
an plerique nostrorum oratorum (contra atque nos) ingenio plus ualuerint quam 
doctrina; itaque illi dicere melius quam praecipere, nos contra fortasse 
possumus. (144) "At dignitatem docere non habet." Certe, si quasi in ludo; sed 
si monendo, si cohortando, si percontando, si communicando, si interdum etiam 
una legendo, audiendo, nescio (cur) cum docendo etiam aliquid aliquando (si) 
possis meliores facere, cur nolis? An quibus uerbis sacrorum alienatio fiat 
docere honestum est, (ut est): quibus ipsa sacra retineri defendique possint non 
honestum est? (145) "At ius profitentur etiam qui nesciunt; eloquentiam autem 
illi ipsi qui consecuti sunt tamen ea se ualere dissimulant." Propterea quod 
prudentia hominibus grata est, lingua suspecta. Num igitur aut latere eloquentia 
potest aut id quod dissimulat effugit aut est periculum ne quis putet in magna 
arte et gloriosa turpe esse docere alios id quod ipsi fuerit honestissimum 
discere? (146) Ac fortasse ceteri tectiores; ego semper me didicisse prae me 
tuli. Qui enim possem, cum (et) afuissem domo adulescens et horum studiorum 
causa maria transissem et doctissimis hominibus referta domus esset et aliquae 
fortasse inessent in sermone nostro doctrinarum notae cumque uulgo scripta 
nostra legerentur, dissimulare me didicisse? Quid (erat cur) probarem nisi quod 
parum fortasse profeceram? 

[43] XLIII. Quod cum ita sit, tamen ea quae supra dicta sunt plus in disputando quam 
ea de quibus dicendum est dignitatis habuerunt. (147) De uerbis enim componendis 
et de syllabis prope modum dinumerandis et dimetiendis loquemur; quae etiam si 
sunt, sicuti mihi uidentur, necessaria, tamen fiunt magnificentius quam 
docentur. Est id omnino uerum, at proprie in hoc dicitur. Nam omnium magnarum 
artium sicut arborum altitudo nos delectat, radices stirpesque non item; sed 
esse illa sine his non potest. Me autem siue peruulgatissimus ille uersus, qui 
uetat artem pudere proloqui quam factites, dissimulare non sinit qui delecter, 
siue tuum studium a me hoc uolumen expressit, tamen eis quos aliquid 
reprehensuros suspicabar respondendum fuit. (148) Quod si ea quae dixi non ita 
essent, quis tamen se tam durum agrestemque praeberet qui hanc mihi non daret 
ueniam, ut cum meae forenses artes et actiones publicae concidissent, non me aut 
desidiae, quod facere non possum, aut maestitiae, cui resisto, potius quam 
litteris dederem? Quae quidem me antea in iudicia atque in curiam deducebant, 
nunc oblectant domi; nec uero talibus modo rebus qualis hic liber continet, sed 
multo etiam grauioribus et maioribus; quae si erunt perfectae, profecto maximis 
rebus forensibus nostris (et externis) inclusae (et domesticae) litterae 
respondebunt. Sed ad institutam disputationem reuertamur. 

[44] XLIV. (149) Conlocabuntur igitur uerba, aut ut inter se quam aptissime 
cohaereant extrema cum primis eaque sint quam suauissimis uocibus, aut ut forma 
ipsa concinnitasque uerborum conficiat orbem suum, aut ut comprehensio numerose 
et apte cadat. Atque illud primum uideamus quale sit, quod uel maxime desiderat 
diligentiam, ut fiat quasi structura quaedam nec tamen fiat operose; nam esset 
cum infinitus tum puerilis labor; quod apud Lucilium scite exagitat in Albucio 
Scaeuola: 
        quam lepide lexis compostae ut tesserulae omnes
        arte pauimento atque emblemate uermiculato! 
(150) Nolo haec tam minuta constructio appareat; sed tamen stilus exercitatus 
efficiet facile formulam componendi. Nam ut in legendo oculus sic animus in 
dicendo prospiciet quid sequatur, ne extremorum uerborum cum insequentibus 
primis concursus aut hiulcas uoces efficiat aut asperas. Quamuis enim suaues 
grauesque sententiae tamen, si in condite positis uerbis efferuntur, offendent 
auris, quarum est iudicium superbissimum. Quod quidem Latina lingua sic 
obseruat, nemo ut tam rusticus sit qui uocalis nolit coniungere. (151) In quo 
quidam etiam Theopompum reprehendunt, quod eas litteras tanto opere fugerit, 
etsi idem magister eius Isocrates fecerat; at non Thucydides, ne ille quidem 
haud paulo maior scriptor Plato nec solum in eis sermonibus qui dialogoi 
dicuntur, ubi etiam de industria id faciendum fuit sed in populari oratione, qua 
mos est Athenis laudari in contione eos qui sint in proeliis interfecti; quae 
sic probata est, ut eam quotannis, ut scis, illo die recitari necesse sit. In ea 
est crebra ista uocalium concursio, quam magna ex parte ut uitiosam fugit 
Demosthenes. 

[45] XLV. (152) Sed Graeci uiderint; nobis ne si cupiamus quidem distrahere uoces 
conceditur. Indicant orationes illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes 
poetae praeter eos qui, ut uersum facerent, saepe hiabant, ut Naeuius: 
        uos, qui accolitis Histrum  fluuium atque algidam
         et ibidem: 
         quam numquam uobis Grai atque barbari.
        At Ennius saepe
        Scipio inuicte,
        et semel quidem nos:
         hoc motu radiantis etesiae in uada ponti. 
(153) Hoc idem nostri saepius non tulissent, quod Graeci laudare etiam solent. 
Sed quid ego uocalis? Sine uocalibus saepe breuitatis causa contrahebant, ut ita 
dicerent: multi' modis, in uas' argenteis, palmi' crinibus, tecti' fractis. Quid 
uero licentius quam quod hominum etiam nomina contrahebant, quo essent aptiora? 
Nam ut duellum bellum, (et) duis bis, sic Duellium cum qui Poenos classe deuicit 
Bellium nominauerunt, cum superiores appellati essent semper Duellii. Quin etiam 
uerba saepe contrahuntur non usus causa sed aurium. Quo modo enim uester Axilla 
Ala factus est nisi fuga litterae uastioris? Quam litteram etiam e maxillis et 
taxillis et paxillo et uexillo consuetudo elegans Latini sermonis euellit. (154) 
Libenter etiam copulando uerba iungebant, ut sodes pro si audes, sis pro si uis. 
Iam in uno capsis tria uerba sunt. Ain pro aisne, nequire pro non quire, malle 
pro magis uelle, nolle pro non uelle, dein etiam saepe et exin pro deinde et pro 
exinde dicimus. Quid, illud non olet unde sit, quod dicitur cum illis, cum autem 
nobis non dicitur, sed nobiscum? Quia si ita diceretur, obscaenius concurrerent 
litterae, ut etiam modo, nisi autem interposuissem, concurrissent. Ex eo est 
mecum et tecum, non cum me et cum te, ut esset simile illis nobiscum atque 
uobiscum. 

[46] XLVI. (155) Atque etiam a quibusdam sero iam emendatur antiquitas, qui haec 
reprehendunt. Nam pro deum atque hominum fidem deorum aiunt. Ita credo hoc illi 
nesciebant: an dabat hanc consuetudo licentiam? Itaque idem poeta qui 
inusitatius contraxerat: 
        patris mei meum factum pudet
        pro meorum factorum, et
        texitur, exitium examen rapit 
pro exitiorum, non dicit liberum, ut plerique loquimur, cum cupidos liberum aut 
in liberum loco dicimus, sed ut isti uolunt: 
        neque tuom umquam in gremium extollas liberorum ex te genus, 
et idem: 
        namque Aesculapi liberorum. 
At ille alter in Chryse non solum: 
         ciues, antiqui amici maiorum meum, 
quod erat usitatum, sed durius etiam: 
        consilium socii, augurium atque extum interpretes; 
idemque pergit: 
        postquam prodigium horriferum, portentum pauos; 
quae non sane sunt in omnibus neutris usitata. Nec enim dixerim tam libenter 
armum iudicium, - etsi est apud eundem: 
        nihilne ad te de iudicio armum accidit? 
(156) quam centuriam fabrum et procum, ut censoriae tabulae loquuntur, audeo 
dicere, non fabrorum aut procorum; planeque duorum uirorum iudicium aut trium 
uirorum capitalium aut decem uirorum stlitibus iudicandis dico numquam. Et quid 
dixit Accius? 
        uideo sepulcra duo duorum corporum; 
idemque 
        mulier una duum uirum. 
Quid uerum sit intellego; sed alias ita loquor ut concessum est, ut hoc (uel) 
pro deum dico uel pro deorum, alias ut necesse est, cum trium uirum, non 
uirorum, et sestertium nummum, non sestertiorum nummorum, quod in his consuetudo 
uaria non est. 

[47] XLVII. (157) Quid quod sic loqui, nosse, iudicasse uetant, nouisse iubent et 
iudicauisse? Quasi uero nesciamus in hoc genere et plenum uerbum recte dici et 
imminutum usitate. Itaque utrumque Terentius: 
eho tu, cognatum tuom non noras? 
Post idem 
Stilponem inquam noueras. 
Sient plenum est, sint imminutum; licet utare utroque. 
Ergo ibidem: 
quae quam sint cara post carendo intellegunt, 
quamque attinendi magni dominatus sient. 
Nec uero reprehenderim 
scripsere alii rem 
et scripserunt esse uerius sentio, sed consuetudini auribus indulgenti libenter 
obsequor. 
isdem campus habet 
inquit Ennius; et in templis: EIDEM PROBAVIT; at isdem erat uerius, nec tamen 
eisdem ut opimius; male sonabat isdem: impetratum est a consuetudine ut peccare 
suauitatis causa liceret. Et posmeridianas quadrigas quam postmeridianas 
quadriiugas libentius dixerim et me hercule quam me hercules. Non scire quidem 
barbarum iam uidetur, nescire dulcius. Ipsum meridiem cur non medidiem? Credo, 
quod erat insuauius. (158) Vna praepositio est af, quae nunc tantum in accepti 
tabulis manet ac ne his quidem omnium, in reliquo sermone mutata est; nam amouit 
dicimus et abegit et abstulit, ut iam nescias a'ne uerum sit an ab an abs. Quid 
si etiam abfugit turpe uisum est et abfer noluerunt, aufugit et aufer maluerunt? 
Quae praepositio praeter haec duo uerba nullo alio in uerbo reperietur. Noti 
erant et naui et nari, quibus cum IN praeponi oporteret, dulcius uisum est 
ignotos, ignauos, ignaros dicere quam ut ueritas postulabat. Ex usu dicunt et e 
re publica, quod in altero uocalis excipiebat, in altero esset asperitas, nisi 
litteram sustulisses, ut exegit, edixit; refecit, rettulit, reddidit: adiuncti 
uerbi prima littera praepositionem commutauit, ut subegit, summouit, sustulit. 

[48] XLVIII. (159) Quid in uerbis iunctis? Quam scite insipientem non insapientem, 
iniquum non inaequum, tricipitem non tricapitem, concisum non concaesum! Ex quo 
quidam pertisum etiam uolunt, quod eadem consuetudo non probauit. Quid uero hoc 
elegantius, quod non fit natura, sed quodam instituto? Indoctus dicimus breui 
prima littera, insatius producta, inhumanus breui, infelix longa. Et, ne multis, 
quibus in uerbis eae primae litterae sunt quae in sapiente atque felice, 
producte dicitur, in ceteris omnibus breuiter; itemque composuit, consueuit, 
concrepuit, confecit. Consule ueritatem: reprehendet; refer ad auris: probabunt. 
Quaere cur ita sit: dicent iuuare. Voluptati autem aurium morigerari debet 
oratio. (160) Quin ego ipse, cum scirem ita maiores locutos esse, ut nusquam 
nisi in uocali aspiratione uterentur, loquebar sic, ut pulcros, Cetegos, 
triumpos, Cartaginem dicerem; aliquando, idque sero, conuicio aurium cum extorta 
mihi ueritas esset, usum loquendi populo concessi, scientiam mihi reseruaui. 
Orciuios tamen et Matones, Otones, Caepiones, sepulcra, coronas, lacrimas 
dicimus, quia per aurium iudicium licet. Burrum semper Ennius, numquam Pyrrhum; 
ui patefecerunt Bruges, 
non Phryges, ipsius antiqui declarant libri. Nec enim Graecam litteram 
adhibebant, nunc autem etiam duas, et cum Phrygum et Phrygibus dicendum esset, 
absurdum erat aut etiam in barbaris casibus Graecam litteram adhibere aut recto 
casu solum Graece loqui; tamen et Phryges, et Pyrrhum aurium causa dicimus. 
(161) Quin etiam, quod iam subrusticum uidetur, olim autem politius, eorum 
uerborum, quorum eaedem erant postremae duae litterae, quae sunt in optimus, 
postremam litteram detrahebant, nisi uocalis insequebatur. Ita non erat ea 
offensio in uersibus quam nunc fugiunt poetae noui. Sic enim loquebamur: 
qui est omnibu' princeps 
non omnibus princeps, et: 
uita illa dignu' locoque 
non dignus. Quod si indocta consuetudo tam est artifex suauitatis, quid ab ipsa 
tandem arte et doctrina postulari putamus? (162) Haec dixi breuius quam si haec 
de re una disputarem - est enim locus hic late patens de natura usuque 
uerborum - longius autem quam instituta ratio postulabat. 

[49] XLIX. Sed quia rerum uerborumque iudicium in prudentia est, uocum autem et 
numerorum aures sunt iudices, et quod illa ad intellegentiam referuntur, haec ad 
uoluptatem, in illis ratio inuenit, in his sensus artem. Aut enim neglegenda 
fuit nobis uoluntas aurium, quibus probari nitebamur, aut ars eius conciliandae 
reperienda. (163) Duae sunt igitur res quae permulceant auris, sonus et numerus. 
De numero mox, nunc de sono quaerimus. Verba, ut supra diximus, legenda sunt 
potissimum bene sonantia, sed ea non ut poetae exquisita ad sonum, sed sumpta de 
medio. 
Qua pontus Helles, (supera Tmolum ac Tauricos: locorum splendidis nominibus 
inluminatus est uersus, sed proximus inquinatus insuauissima littera: 
finis frugifera et efferta arua Asiae tenet. 
(164) Qua re bonitate potius nostrorum uerborum utamur quam splendore Graecorum, 
nisi forte sic loqui paenitet: 
qua tempestate Helenam Paris 
et quae sequuntur. Immo uero ista sequamur asperitatemque fugiamus: 
habeo istanc ego perterricrepam 
itemque: 
uersutiloquas malitias. 
Nec solum componentur uerba ratione, sed etiam finientur, quoniam id iudicium 
esse alterum aurium diximus. Et finiuntur aut ipsa compositione et quasi sua 
sponte, aut quodam genere uerborum, in quibus ipsis concinnitas inest; quae siue 
casus habent in exitu similis siue paribus paria redduntur siue opponuntur 
contraria, suapte natura numerosa sunt, etiam si nihil est factum de industria. 
(165) In huius concinnitatis consectatione Gorgiam fuisse principem accepimus; 
quo de genere illa nostra sunt in Miloniana: Est enim, iudices, haec non 
scripta, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus, uerum ex natura 
ipsa arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non 
instituti, sed imbuti sumus. Haec enim talia sunt, ut, quia referuntur eo quo 
debent referri, intellegamus non quaesitum esse numerum, sed secutum. (166) Quod 
fit item in contrariis referendis, ut illa sunt quibus non modo numerosa oratio 
sed etiam uersus efficitur: 
eam quam nihil accusas damnas 
condemnas dixisset qui uersum effugere uellet - , 
bene quam meritam esse autumas (dicis) 
male merere? Id quod scis prodest nihil; 
id quod nescis obest? 
Versum efficit ipsa relatio contrariorum. Idem esset in oratione numerosum: Quod 
scis nihil prodest; quod nescis multum obest. 

[50] L. Semper haec, quae Graeci antitheta nominant, cum contrariis opponuntur 
contraria, numerum oratorium necessitate ipsa efficiunt etiam sine industria. 
(167) Hoc genere antiqui iam ante Isocratem delectabantur et maxime Gorgias, 
cuius in oratione plerumque efficit numerum ipsa concinnitas. Nos etiam in hoc 
genere frequentes, ut illa sunt in quarto accusationis: Conferte hanc pacem cum 
illo bello, huius praetoris aduentum cum illius imperatoris uictoria, huius 
cohortem impuram cum illius exercitu inuicto, huius libidines cum illius 
continentia: ab illo qui cepit conditas, ab hoc qui constitutas accepit captas 
dicetis Syracusas. 
(168) Ergo et hi numeri sint cogniti et genus illud tertium explicetur quale 
sit, numerosae et aptae orationis. Quod qui non sentiunt, quas auris habeant aut 
quid in his hominis simile sit nescio. Meae quidem et perfecto completoque 
uerborum ambitu gaudent et curta sentiunt nec amant redundantia. Quid dico meas? 
Contiones saepe exclamare uidi, cum apte uerba cecidissent. Id enim exspectant 
aures, ut uerbis conligetur sententia. "Non erat hoc apud antiquos." Et quidem 
nihil aliud fere non erat; nam et uerba eligebant et sententias grauis et suauis 
reperiebant, sed eas aut uinciebant aut explebant parum. (169) "Hoc me ipsum 
delectat" inquiunt. Quid si antiquissima illa pictura paucorum colorum magis 
quam haec iam perfecta delectet, illa nobis sit credo repetenda, haec scilicet 
repudianda! Nominibus ueterum gloriantur. Habet autem ut in aetatibus 
auctoritatem senectus, sic in exemplis antiquitas, quae quidem apud me ipsum 
ualet plurimum. Nec ego id quod deest antiquitati flagito potius quam laudo quod 
est; praesertim cum (ea) maiora iudicem quae sunt quam illa quae desunt. Plus 
est enim in uerbis et in sententiis boni, quibus illi excellunt, quam in 
conclusione sententiarum, quam non habent. 

[51] LI. Post inuenta conclusio est, qua credo usuros ueteres illos fuisse, si iam 
nota atque usurpata res esset; qua inuenta omnis usos magnos oratores uidemus. 
(170) Sed habet nomen inuidiam, cum in oratione iudiciali et forensi numerus 
(Latine, Graece rhythmos) inesse dicitur. Nimis enim insidiarum ad capiendas 
auris adhiberi uidetur, si etiam in dicendo numeri ab oratore quaeruntur. Hoc 
freti isti et ipsi infracta et amputata loquuntur et eos uituperant qui apta et 
finita pronuntiant; si inanibus uerbis leuibusque sententiis, iure; sin probae 
res, lecta uerba, quid est cur claudere aut insistere orationem malint quam cum 
sententia pariter excurrere? Hic enim inuidiosus numerus nihil adfert aliud nisi 
ut sit apte uerbis comprehensa sententia; quod fit etiam ab antiquis, sed 
plerumque casu saepe natura; et quae ualde laudantur apud illos, ea fere quia 
sunt conclusa laudantur. (171) Et apud Graecos quidem iam anni prope 
quadringenti sunt cum hoc probatur; nos nuper agnouimus. Ergo Ennio licuit 
uetera contemnenti dicere: 
uersibus, quos olim Fauni uatesque canebant, 
mihi de antiquis eodem modo non licebit? Praesertim cum dicturus non sim ante 
hunc, ut ille, nec quae sequuntur: Nos ausi reserare; - legi enim audiuique non 
nullos, quorum prope modum absolute concluderetur oratio. Quod qui non possunt, 
non est eis satis non contemni, laudari etiam uolunt. Ego autem illos ipsos 
laudo idque merito, quorum se isti imitatores esse dicunt, etsi in eis aliquid 
desidero, hos uero minime, qui nihil illorum nisi uitium sequuntur, cum a bonis 
absint longissime. 
(172) Quod si auris tam inhumanas tamque agrestis habent, ne doctissimorum 
quidem uirorum eos mouebit auctoritas? Omitto Isocratem discipulosque eius 
Ephorum et Naucratem, quamquam orationis faciendae et ornandae auctores 
locupletissimi summi ipsi oratores esse debebant. Sed quis omnium doctior, quis 
acutior, quis in rebus uel inueniendis uel iudicandis acrior Aristotele fuit? 
Quis porro Isocrati est aduersatus infensius? Is igitur uersum in oratione uetat 
esse, numerum iubet. Eius auditor Theodectes in primis, ut Aristoteles saepe 
significat, politus scriptor atque artifex hoc idem et sentit et praecipit; 
Theophrastus uero eisdem de rebus etiam accuratius. Quis ergo istos ferat, qui 
hos auctores non probent? Nisi omnino haec esse ab eis praecepta nesciunt. (173) 
Quod si ita est - nec uero aliter existimo - quid, ipsi suis sensibus non 
mouentur? Nihilne eis inane uidetur, nihil inconditum, nihil curtum, nihil 
claudicans, nihil redundans? In uersu quidem theatra tota exclamant, si fuit una 
syllaba aut breuior aut longior; nec uero multitudo pedes nouit nec ullos 
numeros tenet nec illud quod offendit aut curat aut in quo offendit intellegit; 
et tamen omnium longitudinum et breuitatum in sonis sicut acutarum grauiumque 
uocum iudicium ipsa natura in auribus nostris conlocauit. 

[52] LII. (174) Visne igitur, Brute, totum hunc locum accuratius etiam explicemus 
quam illi ipsi, qui et haec et alia nobis tradiderunt, an his contenti esse quae 
ab illis dicta sunt possumus? Sed quid quaero uelisne, cum litteris tuis 
eruditissime scriptis te id uel maxime uelle perspexerim? Primum ergo origo, 
deinde causa, post natura, tum ad extremum usus ipse explicetur orationis aptae 
atque numerosae. 
Nam qui Isocratem maxime mirantur, hoc in eius summis laudibus ferunt, quod 
uerbis solutis numeros primum adiunxerit. Cum enim uideret oratores cum 
seueritate audiri, poetas autem cum uoluptate, tum dicitur numeros secutus, 
quibus etiam in oratione uteretur, cum iucunditatis causa tum ut uarietas 
occurreret satietati. (175) Quod ab eis uere quadam ex parte, non totum dicitur. 
Nam neminem in eo genere scientius uersatum Isocrate confitendum est, sed 
princeps inueniendi fuit Thrasymachus, cuius omnia nimis etiam exstant scripta 
numerose. Nam, ut paulo ante dixi, paria paribus adiuncta et similiter definita 
itemque contrariis relata contraria, quae sua sponte, etiam si id non agas, 
cadunt plerumque numerose, Gorgias primum inuenit, sed eis est usus 
intemperatius. Id autem est genus, ut ante dictum est, ex tribus partibus 
conlocationis alterum. (176) Horum uterque Isocratem aetate praecurrit, ut eos 
ille moderatione, non inuentione uicerit. Est enim, ut in transferendis 
faciendisque uerbis tranquillior sic in ipsis numeris sedatior. Gorgias autem 
auidior est generis eius et his festiuitatibus sic enim ipse censet - insolentius 
abutitur; quas Isocrates tamen, cum audiuisset adulescens in Thessalia senem iam 
Gorgiam, moderatius temperauit. Quin etiam se ipse tantum quantum aetate 
procedebat - prope enim centum confecit annos - relaxabat a nimia necessitate 
numerorum, quod declarat in eo libro quem ad Philippum Macedonem scripsit, cum 
iam admodum esset senex; in quo dicit sese minus iam seruire numeris quam 
solitus esset. Ita non modo superiores sed etiam se ipse correxerat. 

[53] LIII. (177) Quoniam igitur habemus aptae orationis eos principes auctoresque 
quos diximus et origo inuenta est, causa quaeratur. Quae sic aperta est, ut 
mirer ueteres non esse commotos, praesertim cum, ut fit, fortuito saepe aliquid 
concluse apteque dicerent. Quod cum animos hominum aurisque pepulisset, ut 
intellegi posset id quod casus effudisset cecidisse iucunde, notandum certe 
genus atque ipsi sibi imitandi fuerunt. Ipsae enim aures uel animus aurium 
nuntio naturalem quandam in se continet uocum omnium mensionem. (178) Itaque et 
longiora et breuiora iudicat et perfecta ac moderata semper exspectat; mutila 
sentit quaedam et quasi decurtata, quibus tamquam debito fraudetur offenditur, 
productiora alia et quasi immoderatius excurrentia, quae magis etiam aspernantur 
aures; quod cum in plerisque tum in hoc genere nimium quod est offendit 
uehementius quam id quod uidetur parum. Vt igitur poeticae uersus inuentus est 
terminatione aurium, obseruatione prudentium, sic in oratione animaduersum est, 
multo illud quidem serius, sed eadem natura admonente, esse quosdam certos 
cursus conclusionesque uerborum. 
(179) Quoniam igitur causam quoque ostendimus, naturam nunc - id enim erat 
tertium - si placet explicemus; quae disputatio non huius instituti sermonis est, 
sed artis intimae. Quaeri enim potest, qui sit orationis numerus et ubi sit 
positus et natus ex quo, et is unusne sit an duo an plures quaque ratione 
componatur et ad quam rem et quando et quo loco et quem ad modum adhibitus 
aliquid uoluptatis adferat. (180) Sed ut in plerisque rebus sic in hac duplex 
est considerandi uia quarum altera est longior, breuior altera, eadem etiam 
planior. 

[54] LIV. Est autem longioris prima illa quaestio sitne omnino ulla numerosa oratio; 
quibusdam enim non uidetur, quia nihil insit in ea certi ut in uersibus, et quod 
ipsi, qui adfirment esse eos numeros, rationem cur sint non queant reddere. 
Deinde, si sit numerus in oratione, qualis sit aut quales, et e poeticisne 
numeris an ex alio genere quodam et, si e poeticis, quis eorum sit aut qui; 
namque aliis unus modo aliis plures aliis omnes idem uidentur. Deinde, quicumque 
sunt siue unus siue plures, communesne sint omni generi orationis - quoniam aliud 
genus est narrandi aliud persuadendi aliud docendi an dispares numeri cuique 
orationis generi accommodentur; si communes, qui sint; si dispares, quid 
intersit, et cur non aeque in oratione atque in uersu numerus appareat. (181) 
Deinde, quod dicitur in oratione numerosum, id utrum numero solum efficiatur, an 
etiam uel compositione quadam uel genere uerborum; an sit suum cuiusque, ut 
numerus interuallis, compositio uocibus, genus ipsum uerborum quasi quadam forma 
et lumine orationis appareat, sitque omnium fons compositio ex eaque et numerus 
efficiatur et ea quae dicuntur orationis quasi formae et lumina, quae, ut dixi, 
Graeci uocant schemata. (182) At non est unum nec idem quod uoce iucundum est et 
quod moderatione absolutum et quod inluminatum genere uerborum; quamquam id 
quidem finitimum est numero, quia per se plerumque perfectum est; compositio 
autem ab utroque differt, quae tota seruit grauitati uocum aut suauitati. Haec 
igitur fere sunt in quibus rei natura quaerenda sit. 

[55] LV. (183) Esse ergo in oratione numerum quendam non est difficile cognoscere. 
Iudicat enim sensus; in quo est iniquum quod accidit non agnoscere, si cur id 
accidat reperire nequeamus. Neque enim ipse uersus ratione est cognitus, sed 
natura atque sensu, quem dimensa ratio docuit quid accideret. Ita notatio 
naturae et animaduersio peperit artem. Sed in uersibus res est apertior, 
quamquam etiam a modis quibusdam cantu remoto soluta esse uidetur oratio 
maximeque id in optimo quoque eorum poetarum qui lyricoi a Graecis nominantur, 
quos cum cantu spoliaueris, nuda paene remanet oratio. (184) Quorum similia sunt 
quaedam etiam apud nostros, uelut illa in Thyeste: 
quemnam te esse dicam? Qui tarda in senecta 
et quae sequuntur; quae, nisi cum tibicen accessit, orationis sunt solutae 
simillima. At comicorum senarii propter similitudinem sermonis sic saepe sunt 
abiecti, ut non numquam uix in eis numerus et uersus intellegi possit. Quo est 
ad inueniendum difficilior in oratione numerus quam in uersibus. (185) Omnino 
duo sunt quae condiant orationem, uerborum numerorumque iucunditas. In uerbis 
inest quasi materia quaedam, in numero autem expolitio. Sed ut ceteris in rebus 
necessitatis inuenta antiquiora sunt quam uoluptatis. (186) (Itaque et Herodotus 
et eadem superiorque aetas numero caruit nisi quando temere ac fortuito, et 
scriptores perueteres de numero nihil omnino, de oratione praecepta multa nobis 
reliquerunt.) - Nam quod et facilius est et magis necessarium, id semper ante 
cognoscitur 

[56] LVI. ita translata aut facta aut coniuncta uerba facile sunt cognita, quia 
sumebantur e consuetudine cotidianoque sermone. Numerus autem non domo 
depromebatur neque habebat aliquam necessitudinem aut cognationem cum oratione. 
Itaque serius aliquanto notatus et cognitus quasi quandam palaestram et extrema 
liniamenta orationi attulit. (187) Quod si et angusta quaedam atque concisa et 
alia est dilatata et fusa oratio, necesse est id non litterarum accidere natura, 
sed interuallorum longorum et breuium uarietate; quibus implicata atque permixta 
oratio quoniam tum stabilis est tum uolubilis, necesse est eius modi ui naturam 
numeri contineri. Nam circuitus ille, quem saepe iam diximus, incitatior numero 
ipso fertur et labitur, quoad perueniat ad finem et insistat. Perspicuum est 
igitur numeris astrictam orationem esse debere, carere uersibus. 
(188) Sed hi numeri poeticine sint an ex alio genere quodam deinceps est 
uidendum. Nullus est igitur numerus extra poeticos, propterea quod definita sunt 
genera numerorum. Nam omnis talis est, ut unus sit e tribus. Pes enim, qui 
adhibetur ad numeros, partitur in tria, ut necesse sit partem pedis aut aequalem 
esse alteri parti aut altero tanto aut sesqui esse maiorem. Ita fit aequalis 
dactylus, duplex iambus, sesquiplex paean; qui pedes in orationem non cadere qui 
possunt? Quibus ordine locatis quod efficitur numerosum sit necesse est. (189) 
Sed quaeritur quo numero aut quibus potissimum sit utendum. Incidere uero omnis 
in orationem etiam ex hoc intellegi potest, quod uersus saepe in oratione per 
imprudentiam dicimus. Est id uehementer uitiosum, sed non attendimus neque 
exaudimus nosmet ipsos; senarios uero et Hipponacteos effugere uix possumus; 
magnam enim partem ex iambis nostra constat oratio. Sed tamen eos uersus facile 
agnoscit auditor; sunt enim usitatissimi; inculcamus autem per imprudentiam 
saepe etiam minus usitatos, sed tamen uersus: uitiosum genus et longa animi 
prouisione fugiendum. (190) Elegit ex multis Isocrati libris triginta fortasse 
uersus Hieronymus Peripateticus in primis nobilis, plerosque senarios, sed etiam 
anapaestos; quo quid potest esse turpius? Etsi in legendo fecit malitiose; prima 
enim syllaba dempta ex primo uerbo sententiae postremum ad uerbum primam rursus 
syllabam adiunxit insequentis sententiae; ita factus est anapaestus is qui 
Aristophaneus nominatur; quod ne accidat obseruari nec potest nec necesse est. 
Sed tamen hic corrector in eo ipso loco quo reprehendit, ut a me animum aduersum 
est studiose inquirente in eum, immittit imprudens ipse senarium. Sit igitur hoc 
cognitum in solutis etiam uerbis inesse numeros eosdemque esse oratorios qui 
sint poetici. 

[57] LVII. (191) Sequitur ergo ut qui maxime cadant in orationem aptam numeri 
uidendum sit. Sunt enim qui iambicum putent, quod sit orationis simillimus, qua 
de causa fieri ut is potissimum propter similitudinem ueritatis adhibeatur in 
fabulis, quod ille dactylicus numerus hexametrorum magniloquentiae sit 
accommodatior. Ephorus autem, leuis ipse orator et profectus ex optima 
disciplina, paeana sequitur aut dactylum, fugit autem spondeum et trochaeum. 
Quod enim paean habebat tris breuis, dactylus autem duas, breuitate et 
celeritate syllabarum labi putat uerba procliuius contraque accidere in spondeo 
et trochaeo; quorum quod alter e longis constet alter e breuibus, fieri alteram 
nimis incitatam alteram nimis tardam orationem, neutram temperatam. (192) Sed et 
illi priores errant et Ephorus in culpa est. Nam et qui paeana praetereunt, non 
uident mollissimum a sese numerum eundemque amplissimum praeteriri. Quod longe 
Aristoteli uidetur secus, qui iudicat heroum numerum grandiorem quam desideret 
soluta oratio, iambum autem nimis e uulgari esse sermone. Ita neque humilem et 
abiectam orationem nec nimis altam et exaggeratam probat, plenam tamen eam uult 
esse grauitatis, ut eos qui audient ad maiorem admirationem possit traducere. 
(193) Trochaeum autem, qui est eodem spatio quo choreus, cordacem appellat, quia 
contractio et breuitas dignitatem non habeat. Ita paeana probat eoque ait uti 
omnis, sed ipsos non sentire cum utantur; esse autem tertium ac medium inter 
illos, et ita factos eos pedes esse, ut in eis singulis modus insit aut 
sesquiplex aut duplex aut par. Itaque illi de quibus ante dixi tantum modo 
commoditatis habuerunt rationem, nullam dignitatis. (194) Iambus enim et 
dactylus in uersum cadunt maxime; itaque ut uersum fugimus in oratione, sic hi 
sunt euitandi continuati pedes; aliud enim quiddam est oratio nec quicquam 
inimicius quam illa uersibus; paean autem minime est aptus ad uersum, quo 
libentius eum recepit oratio. Ephorus uero ne spondeum quidem, quem fugit, 
intellegit esse aequalem dactylo, quem probat. Syllabis enim metiendos pedes, 
non interuallis existimat; quod idem facit in trochaeo, qui temporibus et 
interuallis est par iambo, sed eo uitiosus in oratione, si ponatur extremus, 
quod uerba melius in syllabas longiores cadunt. Atque haec, quae sunt apud 
Aristotelem, eadem a Theophrasto Theodecteque de paeane dicuntur. (195) Ego 
autem sentio omnis in oratione esse quasi permixtos et confusos pedes, nec enim 
effugere possemus animaduersionem, si semper isdem uteremur, quia nec numerosa 
esse, ut poema, neque extra numerum, ut sermo uulgi, esse debet oratio - alterum 
nimis est uinctum, ut de industria factum appareat, alterum nimis dissolutum, ut 
peruagatum ac uulgare uideatur; ut ab altero non delectere, alterum oderis - ; 
(196) sit igitur, ut supra dixi, permixta et temperata numeris nec dissoluta nec 
tota numerosa, paeane maxime, quoniam optimus auctor ita censet, sed reliquis 
etiam numeris, quos ille praeterit, temperata. 

[58] LVIII. Quos autem numeros cum quibus tamquam purpuram misceri oporteat nunc 
dicendum est atque etiam quibus orationis generibus sint quique 
accommodatissimi. Iambus enim frequentissimus est in eis quae demisso atque 
humili sermone dicuntur; (197) paean autem in amplioribus, in utroque dactylus. 
Itaque in uaria et perpetua oratione hi sunt inter se miscendi et temperandi. 
Sic minime animaduertetur delectationis aucupium et quadrandae orationis 
industria; quae latebit eo magis, si et uerborum et sententiarum ponderibus 
utemur. Nam qui audiunt haec duo animaduertunt et iucunda sibi censent, uerba 
dico, et sententias, eaque dum animis attentis admirantes excipiunt, fugit eos 
et praeteruolat numerus; qui tamen si abesset, illa ipsa delectarent minus. 
(198) Nec uero is cursus est numerorum - orationis dico, nam est longe aliter in 
uersibus - , nihil ut fiat extra modum; nam id quidem esset poema; sed omnis nec 
claudicans nec quasi fluctuans sed aequabiliter constanterque ingrediens 
numerosa habetur oratio. Atque id in dicendo numerosum putatur, non quod totum 
constat e numeris, sed quod ad numeros proxime accedit; quo etiam difficilius 
est oratione uti quam uersibus, quod in illis certa quaedam et definita lex est, 
quam sequi sit necesse; in dicendo autem nihil est propositum, nisi ut ne 
immoderata aut angusta aut dissoluta aut fluens sit oratio. Itaque non sunt in 
ea tamquam tibicini percussionum modi, sed uniuersa comprehensio et species 
orationis clausa et terminata est, quod uoluptate aurium iudicatur. 

[59] LIX. (199) Solet autem quaeri totone in ambitu uerborum numeri tenendi sint an 
in primis partibus atque in extremis; plerique enim censent cadere tantum 
numerose oportere terminarique sententiam. Est autem, ut id maxime deceat? non 
ut solum; ponendus est enim ille ambitus, non abiciendus. Qua re cum aures 
extremum semper exspectent in eoque acquiescant, id uacare numero non oportet, 
sed ad hunc exitum iam a principio ferri debet uerborum illa comprehensio et 
tota a capite ita fluere, ut ad extremum ueniens ipsa consistat. (200) Id autem 
bona disciplina exercitatis, qui et multa scripserint et quaecumque etiam sine 
scripto dicent similia scriptorum effecerint, non erit difficillimum. Ante enim 
circumscribitur mente sententia confestimque uerba concurrunt, quae mens eadem, 
qua nihil est celerius, statim dimittit, ut suo quodque loco respondeant; quorum 
discriptus ordo alias alia terminatione concluditur. Atque omnia illa et prima 
et media uerba spectare debent ad ultimum. (201) Interdum enim cursus est in 
oratione incitatior, interdum moderata ingressio, ut iam a principio uidendum 
sit quem ad modum uelis uenire ad extremum. Nec in numeris magis quam in 
reliquis ornamentis orationis, eadem cum faciamus quae poetae, effugimus tamen 
in oratione poematis similitudinem. Est enim in utroque et materia et tractatio: 
materia in uerbis, tractatio in conlocatione uerborum. 

[60] LX. Ternae autem sunt utriusque partes: uerborum translatum, nouum, priscum .- 
nam de propriis nihil hoc loco dicimus - ; conlocationis autem eae quas diximus, 
compositio, concinnitas, numerus. (202) Sed in utroque frequentiores sunt et 
liberiores poetae; nam et transferunt uerba cum crebrius tum etiam audacius et 
priscis libentius utuntur et liberius nouis. Quod idem fit in numeris, in quibus 
quasi necessitati parere coguntur. Sed tamen haec nec nimis esse diuersa eque 
nullo modo coniuncta intellegi licet. Ita fit ut non item in oratione ut in 
uersu numerus exstet idque quod numerosum in oratione dicitur non semper numero 
fiat, sed non numquam aut concinnitate aut constructione uerborum. (203) Ita si 
numerus orationis quaeritur qui sit, omnis est, sed alius alio melior atque 
aptior; si locus, in omni parte uerborum; si unde ortus sit, ex aurium 
uoluptate; si componendorum ratio, dicetur alio loco, quia pertinet ad usum, 
quae pars quarta et extrema nobis in diuidendo fuit; si ad quam rem adhibeatur, 
ad delectationem; si quando, semper; si quo loco, in tota continuatione 
uerborum; si quae res efficiat uoluptatem, eadem quae in uersibus, quorum modum 
notat ars, sed aures ipsae tacito eum sensu sine arte definiunt. 

[61] LXI. (204) Satis multa de natura; sequitur usus, de quo est accuratius 
disputandum. In quo quaesitum est in totone circuitu illo orationis, quem Graeci 
periodon, nos tum ambitum, tum circuitum, tum comprehensionem aut continuationem 
aut circumscriptionem dicimus, an in principiis solum an in extremis an in 
utraque parte numerus tenendus sit; deinde cum aliud uideatur esse numerus aliud 
numerosum, quid intersit. (205) Tum autem in omnibusne numeris aequaliter 
particulas deceat incidere an facere alias breuiores alias longiores, idque 
quando aut cur; quibusque partibus, pluribusne an singulis, imparibus an 
aequalibus, et quando aut istis aut illis sit utendum; quaeque inter se 
aptissime conlocentur et quo modo, an omnino nulla sit in eo genere distinctio; 
quodque ad rem maxime pertinet, qua ratione numerosa fiat oratio. (206) 
Explicandum etiam est unde orta sit forma uerborum dicendumque quantos circuitus 
facere deceat deque eorum particulis et tamquam incisionibus disserendum est 
quaerendumque utrum una species et longitudo sit earum anne plures et, si 
plures, quo loco aut quando quoque genere uti oporteat. Postremo totius generis 
utilitas explicanda est, quae quidem patet latius; non ad unam enim rem aliquam, 
sed ad pluris accommodatur. 
(207) Ac licet non ad singula respondentem de uniuerso genere sic dicere, ut 
etiam singulis satis responsum esse uideatur. Remotis igitur reliquis generibus 
unum selegimus hoc, quod in causis foroque uersatur, de quo diceremus. Ergo in 
aliis, id est in historia et in eo quod appellamus epideiktikon placet omnia 
dici Isocrateo Theopompeoque more illa circumscriptione ambituque, ut tamquam in 
orbe inclusa currat oratio, quoad insistat in singulis perfectis absolutisque 
sententiis. (208) Itaque postea quam est nata haec uel circumscriptio uel 
comprehensio uel continuatio uel ambitus, si ita licet dicere, nemo, qui aliquo 
esset in numero, scripsit orationem generis eius quod esset ad delectationem 
comparatum remotumque a iudiciis forensique certamine, quin redigeret omnis fere 
in quadrum numerumque sententias. Nam cum is est auditor qui non uereatur ne 
compositae orationis insidiis sua fides attemptetur, gratiam quoque habet 
oratori uoluptati aurium seruienti. 

[62]  LXII. (209) Genus autem hoc orationis neque totum adsumendum est ad causas 
forensis neque omnino repudiandum, si enim semper utare, cum satietatem adfert 
tum quale sit etiam ab imperitis agnoscitur; detrahit praeterea actionis 
dolorem, aufert humanum sensum auditoris, tollit funditus ueritatem et fidem. 
Sed quoniam adhibenda non numquam est, primum uidendum est quo loco, deinde quam 
diu retinenda sit, tum quot modis commutanda. (210) Adhibenda est igitur 
numerosa oratio, si aut laudandum est aliquid ornatius, ut nos in accusationis 
secundo de Siciliae laude diximus, ut in senatu de consulatu meo, aut exponenda 
narratio, quae plus dignitatis desiderat quam doloris, ut in quarto accusationis 
de Hennensi Cerere, de Segestana Diana, de Syracusarum situ diximus. Saepe etiam 
in amplificanda re concessu omnium funditur numerose et uolubiliter oratio. Id 
nos fortasse non perfecimus, conati quidem saepissime sumus; quod plurimis locis 
perorationes nostrae uoluisse nos atque animo contendisse declarant. Id autem 
tum ualet cum is qui audit ab oratore iam obsessus est ac tenetur. Non enim id 
agit ut insidietur et obseruet, sed iam fauet processumque uult dicendique uim 
admirans non anquirit quid reprehendat. (211) Haec autem forma retinenda non diu 
est, nec dico in peroratione, quam ipsam includit, sed in orationis reliquis 
partibus. Nam cum sis eis locis usus quibus ostendi licere, transferenda tota 
dictio est ad illa quae nescio cur, cum Graeci kommata et kola nominent, nos non 
recte incisa et membra dicamus. Neque enim esse possunt rebus ignotis nota 
nomina, sed cum uerba aut suauitatis aut inopiae causa transferre soleamus, in 
omnibus hoc fit artibus, ut, cum id appellandum sit quod propter rerum 
ignorationem ipsarum nullum habuerit ante nomen, necessitas cogat aut nouum 
facere uerbum aut a simili mutuari. 

[63]  LXIII. (212) Quo autem pacto deceat incise membratimue dici iam uidebimus; nunc 
quot modis mutentur comprehensiones conclusionesque dicendum est. Fluit omnino 
numerus a primo tum incitatius breuitate pedum, tum proceritate tardius. Cursum 
contentiones magis requirunt, eitiones rerum tarditatem. Insistit autem ambitus 
modis pluribus, e quibus unum est secuta Asia maxime, qui dichoreus uocatur, cum 
duo extremi chorei sunt, id est e singulis longis et breuibus. Explanandum est 
enim, quod ab aliis eidem pedes aliis uocabulis nominantur. (213) Dichoreus non 
est ille quidem sua sponte uitiosus in clausulis, sed in orationis numero nihil 
est tam uitiosum quam si semper est idem. Cadit autem per se ille ipse 
praeclare, quo etiam satietas formidanda est magis. Me stante C. Carbo C. F. 
tribunus plebis in contione dixit his uerbis: O Marce Druse, patrem 
appello - haec quidem duo binis pedibus incisim; dein membratim: Tu dicere 
solebas sacram esse rem publicam; - haec item membra ternis; (214) post ambitus: 
"Quicumque eam uiolauissent, ab omnibus esse ei poenas persolutas" - dichoreus; 
nihil enim ad rem, extrema illa longa sit an breuis; deinde: Patris dictum 
sapiens temeritas fili comprobauit - hoc dichoreo tantus clamor contionis 
excitatus est, ut admirabile esset. Quaero nonne id numerus effecerit? Verborum 
ordinem immuta, fac sic: "Comprobauit fili temeritas, iam nihil erit, etsi 
temeritas ex tribus breuibus et longa est, quem Aristoteles ut optimum probat, a 
quo dissentio." (215) "At eadem uerba, eadem sententia." Animo istuc satis est, 
auribus non satis. Sed id crebrius fieri non oportet; primum enim numerus 
agnoscitur, deinde satiat, postea cognita facilitate contemnitur. 

[64]  LXIV. Sed sunt clausulae plures, quae numerose et iucunde cadant. Nam et 
creticus, qui est e longa et breui et longa, et eius aequalis paean, qui spatio 
par est, syllaba longior, quam commodissime putatur in solutam orationem 
inligari, cum sit duplex. Nam aut e longa est et tribus breuibus, qui numerus in 
primo uiget, iacet in extremo, aut e totidem breuibus et longa, (in) quem optime 
cadere censent ueteres; ego non plane reicio, sed alios antepono. (216) Ne 
spondeus quidem funditus est repudiandus, etsi, quod est e longis duabus, 
hebetior uidetur et tardior; habet tamen stabilem quendam et non expertem 
dignitatis gradum, in incisionibus uero multo magis et in membris; paucitatem 
enim pedum grauitate sua et tarditate compensat. Sed hos cum in clausulis pedes 
nomino, non loquor de uno pede extremo: adiungo, quod minimum sit, proximum 
superiorem, saepe etiam tertium. (217) Ne iambus quidem, qui est e breui et 
longa, aut par choreo qui habet tris breuis trochaeus, sed spatio par, non 
syllabis, aut etiam dactylus, qui est e longa et duabus breuibus, si est 
proximus a postremo, parum uolubiliter peruenit ad extremum, si est extremus 
choreus aut spondeus; numquam enim interest uter sit eorum in pede extremo. Sed 
idem hi tres pedes male concludunt, si quis eorum in extremo locatus est, nisi 
cum pro cretico postremus est dactylus; nihil enim interest dactylus sit 
extremus an creticus, quia postrema syllaba breuis an longa sit ne in uersu 
quidem refert. (218) Qua re etiam paeana qui dixit aptiorem, in quo esset longa 
postrema, uidit parum, quoniam nihil ad rem est, postrema quam longa sit. Iam 
paean, quod pluris habeat syllabas quam tris, numerus a quibusdam, non pes 
habetur. Est quidem, ut inter omnis constat antiquos, Aristotelem, Theophrastum, 
Theodectem, Ephorum, unus aptissimus orationi uel orienti uel mediae; putant 
illi etiam cadenti, quo loco mihi uidetur aptior creticus. Dochmius autem e 
quinque syllabis, breui, duabus longis, breui, longa, ut est hoc: amicos tenes, 
quouis loco aptus est, dum semel ponatur: iteratus aut continuatus numerum 
apertum et nimis insignem facit. 

[65]  LXV. (219) His igitur tot commutationibus tamque uariis si utemur, nec 
deprehendetur manifesto quid a nobis de industria fiat et occurretur satietati. 
Et quia non numero solum numerosa oratio sed et compositione fit et genere, quod 
ante dictum est, concinnitatis - compositione potest intellegi, cum ita structa 
uerba sunt, ut numerus non quaesitus sed ipse secutus esse uideatur, ut apud 
Crassum: Nam ubi libido dominatur, innocentiae leue praesidium est; ordo enim 
uerborum efficit numerum sine ulla aperta oratoris industria - ; itaque si quae 
ueteres illi, Herodotum dico et Thucydidem totamque eam aetatem, apte 
numeroseque dixerunt, ea non numero quaesito, sed uerborum conlocatione 
ceciderunt. (220) Formae uero quaedam sunt orationis, in quibus ea concinnitas 
est ut sequatur numerus necessario. Nam cum aut par pari refertur aut contrarium 
contrario opponitur aut quae similiter cadunt uerba uerbis comparantur, quidquid 
ita concluditur, plerumque fit ut numerose cadat, quo de genere cum exemplis 
supra diximus; ut haec quoque copia facultatem adferat non semper eodem modo 
desinendi. Nec tamen haec ita sunt arta et astricta, ut ea, cum uelimus, laxare 
nequeamus. Multum interest utrum numerosa sit, id est similis numerorum, an 
plane e numeris constet oratio; alterum si fit, intolerabile uitium est, alterum 
nisi fit, dissipata et inculta et fluens est oratio. 

[66]  LXVI. (221) Sed quoniam non modo non frequenter uerum etiam raro in ueris causis 
aut forensibus circumscripte numeroseque dicendum est, sequi uidetur, ut 
uideamus quae sint illa quae supra dixi incisa, quae membra. Haec enim in ueris 
causis maximam partem orationis obtinent. Constat enim ille ambitus et plena 
comprehensio e quattuor fere partibus, quae membra dicimus, ut et auris impleat 
et neque breuior sit quam satis sit neque longior. Quamquam utrumque non numquam 
uel potius saepe accidit, ut aut citius insistendum sit aut longius procedendum, 
ne breuitas defrudasse auris uideatur neue longitudo obtudisse. Sed habeo 
mediocritatis rationem; nec enim loquor de uersu et est liberior aliquanto 
oratio. (222) (E quattuor igitur quasi hexametrorum instar uersuum quod sit 
constat fere plena comprehensio.) His igitur singulis uersibus quasi nodi 
apparent continuationis, quos in ambitu coniungimus. Sin membratim uolumus 
dicere, insistimus atque, cum opus est, ab isto cursu inuidioso facile nos et 
saepe diiungimus. Sed nihil tam debet esse numerosum quam hoc, quod minime 
apparet et ualet plurimum. Ex hoc genere illud est Crassi: "Missos faciant 
patronos; ipsi prodeant"; - nisi interuallo dixisset "ipsi prodeant", sensisset 
profecto se fudisse senarium; omnino melius caderet prodeant ipsi; sed de genere 
nunc disputo; (223) - "cur clandestinis consiliis nos oppugnant? Cur de perfugis 
nostris copias comparant contra nos?" Prima sunt illa duo, quae kommata Graeci 
uocant, nos incisa dicimus; deinde tertium kolon illi, nos membrum; sequitur non 
longa - ex duobus enim uersibus, id est membris, perfecta comprehensio est et in 
spondeos cadit; et Crassus quidem sic plerumque dicebat, idque ipse genus 
dicendi maxime probo. 

[67]  LXVII. Sed quae incisim aut membratim efferuntur, ea uel aptissime cadere 
debent, ut est apud me: "Domus tibi deerat? At habebas. 
Pecunia superabat? At egebas"; haec incise dicta sunt quattuor; (224) at 
membratim quae sequuntur duo: "Incurristi amens in columnas, in alienos insanus 
insanisti". Deinde omnia tamquam crepidine quadam comprehensione longiore 
sustinentur: "Depressam, caecam, iacentem domum pluris quam te et quam fortunas 
tuas aestimasti". Dichoreo finitur. At spondeis proximum illud. Nam in his, 
quibus ut pugiunculis uti oportet, breuitas faciet ipsa liberiores pedes; saepe 
enim singulis utendum est, plerumque binis, et utrisque addi pedis potest, non 
fere ternis amplius. (225) Incisim autem et membratim tractata oratio in ueris 
causis plurimum ualet, maximeque eis locis, cum aut arguas aut refellas, ut nos 
in Corneliana secunda: "O callidos homines, o rem excogitatam, o ingenia 
metuenda!" Membratim adhuc; deinde caesim: Diximus, rursus membratim: "Testis 
dare uolumus". Extrema sequitur comprehensio, sed ex duobus membris, qua non 
potest esse breuior: "Quem, quaeso, nostrum fefellit ita uos esse facturos?" 
(226) Nec ullum genus est dicendi aut melius aut fortius quam binis aut ternis 
ferire uerbis, non numquam singulis, paulo alias pluribus, inter quae uariis 
clausulis interponit se raro numerosa comprehensio; quam peruerse fugiens 
Hegesias, dum ille quoque imitari Lysiam uult alterum paene Demosthenem, saltat 
incidens particulas. Et is quidem non minus sententiis peccat quam uerbis, ut 
non quaerat quem appellet ineptum qui illum cognouerit. Sed ego illa Crassi et 
nostra posui, ut qui uellet auribus ipsis quid numerosum etiam in minimis 
particulis orationis esset iudicaret. Et quoniam plura de numerosa oratione 
diximus quam quisquam ante nos, nunc de eius generis utilitate dicemus. 

[68]  LXVIII. (227) Nihil enim est aliud, Brute, quod quidem tu minime omnium ignoras, 
pulchre et oratorie dicere nisi optimis sententiis uerbisque lectissimis dicere. 
Et nec sententia ulla est quae fructum oratori ferat, nisi apte eita atque 
absolute, nec uerborum lumen apparet nisi diligenter conlocatorum, et horum 
utrumque numerus inlustrat; numerus autem - saepe enim hoc testandum est - non 
modo non poetice uinctus uerum etiam fugiens illum eique omnium dissimillimus; 
non quin idem sint numeri non modo oratorum et poetarum uerum omnino loquentium, 
denique etiam sonantium omnium quae metiri auribus possumus, sed ordo pedum 
facit, ut id quod pronuntiatur aut orationis aut poematis simile uideatur. (228) 
Hanc igitur, siue compositionem siue perfectionem siue numerum uocari placet, 
(et) adhibere necesse est, si ornate uelis dicere, non solum, quod ait 
Aristoteles et Theophrastus, ne infinite feratur ut flumen oratio, quae non aut 
spiritu pronuntiantis aut interductu librari, sed numero coacta debet insistere, 
uerum etiam quod multo maiorem habent apta uim quam soluta. Vt enim athletas nec 
multo secus gladiatores uidemus nihil nec uitando facere caute nec petendo 
uehementer, in quo non motus hic habeat palaestram quandam, ut quicquid in his 
rebus fiat utiliter ad pugnam idem ad aspectum etiam sit uenustum, sic orator 
nec plagam grauem facit, nisi petitio fuit apta, nec satis tecte declinat 
impetum, nisi etiam in cedendo quid deceat intellegit. (229) Itaque qualis eorum 
motus quos apalaistrous Graeci uocant, talis horum mihi uidetur oratio qui non 
claudunt numeris sententias, tantumque abest ut quod ei qui hoc aut magistrorum 
inopia aut ingeni tarditate aut laboris fuga non sunt adsecuti solent 
dicere - eneruetur oratio compositione uerborum, ut aliter in ea nec impetus 
ullus nec uis esse possit. 

[69]  LXIX. Sed magnam exercitationem res flagitat, ne quid eorum qui genus hoc secuti 
non tenuerunt simile faciamus, ne aut uerba traiciamus aperte, quo melius aut 
cadat aut uoluatur oratio; (230) quod se L. Caelius Antipater in prooemio belli 
Punici nisi necessario facturum negat. O uirum simplicem qui nos nihil celet, 
sapientem qui seruiendum necessitati putet! Sed hic omnino rudis; nobis autem in 
scribendo atque in dicendo necessitatis excusatio non probatur; nihil est enim 
necesse et, si quid esset, id necesse tamen non erat confiteri. Et hic quidem, 
qui hanc a Laelio, ad quem scripsit, cui se purgat, ueniam petit, et utitur ea 
traiectione uerborum et nihilo tamen aptius explet concluditque sententias. Apud 
alios autem et Asiaticos maxime numero seruientes inculcata reperias inania 
quaedam uerba quasi complementa numerorum. Sunt etiam qui illo uitio, quod ab 
Hegesia maxime fluxit, infringendis concidendisque numeris in quoddam genus 
abiectum incidant uersiculorum simillimum. (231) Tertium est, in quo fuerunt 
fratres illi Asiaticorum rhetorum principes Hierocles et Menecles minime mea 
sententia contemnendi. Etsi enim a forma ueritatis et ab Atticorum regula 
absunt, tamen hoc uitium compensant uel facultate uel copia. Sed apud eos 
uarietas non erat, quod omnia fere concludebantur uno modo. Quae uitia qui 
fugerit, ut neque uerbum ita traiciat ut id de industria factum intellegatur, 
neque inferciens uerba quasi rimas expleat, nec minutos numeros sequens concidat 
delumbetque sententias, nec sine ulla commutatione in eodem semper uersetur 
genere numerorum, is omnia fere uitia uitauerit. Nam de laudibus multa diximus, 
quibus sunt illa perspicue uitia contraria. 

[70]  LXX. (232) Quantum autem sit apte dicere, experiri licet, si aut compositi 
oratoris bene structam conlocationem dissoluas permutatione 
uerborum; - corrumpatur enim tota res, ut (et) haec nostra in Corneliana et 
deinceps omnia: "Neque me diuitiae mouent, quibus omnis Africanos et Laelios 
multi uenalicii mercatoresque superarunt": immuta paululum, ut sit multi 
superarunt mercatores uenaliciique, perierit tota res; et quae sequuntur: "Neque 
uestis aut caelatum aurum et argentum, quo nostros ueteres Marcellos Maximosque 
multi eunuchi e Syria Aegyptoque uicerunt"; uerba permuta sic, ut sit "uicerunt 
eunuchi e Syria Aegyptoque": adde tertium: "Neque uero ornamenta ista uillarum, 
quibus L. Paullum et L. Mummium, qui rebus his urbem Italiamque omnem 
referserunt, ab aliquo uideo perfacile Deliaco aut Syro potuisse superari"; fac 
ita: "potuisse superari ab aliquo Syro aut Deliaco"; (233) uidesne, ut ordine 
uerborum paululum commutato, isdem tamen uerbis stante sententia, ad nihilum 
omnia recidant, cum sint ex aptis dissoluta? Aut si alicuius inconditi arripias 
dissipatam aliquam sententiam eamque ordine uerborum paululum commutato in 
quadrum redigas, efficiatur aptum illud, quod fuerit antea diffluens ac solutum. 
Age sume de Gracchi apud censores illud: "Abesse non potest quin eiusdem hominis 
sit probos improbare qui improbos probet"; quanto aptius, si ita dixisset: "Quin 
eiusdem hominis sit qui improbos probet probos improbare!" (234) Hoc modo dicere 
nemo umquam noluit nemoque potuit quin dixerit; qui autem aliter dixerunt, hoc 
adsequi non potuerunt. Ita facti sunt repente Attici; quasi uero Trallianus 
fuerit Demosthenes! Cuius non tam uibrarent fulmina illa, nisi numeris contorta 
ferrentur. 

[71] LXXI. Sed si quem magis delectant soluta, sequatur ea sane, modo sic ut, si quis 
Phidiae clipeum dissoluerit, conlocationis uniuersam speciem sustulerit, non 
singulorum operum uenustatem; ut in Thucydide orbem modo orationis desidero, 
ornamenta comparent. (235) Isti autem cum dissoluunt orationem, in qua nec res 
nec uerbum ullum est nisi abiectum, non clipeum, sed, ut in prouerbio est - etsi 
humilius dictum est (tamen simile est) - , scopas (ut ita dicam) mihi uidentur 
dissoluere. Atque ut plane genus hoc, quod ego laudo, contempsisse uideantur, 
aut scribant aliquid uel Isocrateo more uel quo Aeschines aut Demosthenes 
utitur, tum illos existimabo non desperatione reformidauisse genus hoc, sed 
iudicio refugisse; aut reperiam ipse eadem condicione qui uti uelit, ut aut 
dicat aut scribat utra uoles lingua eo genere quo illi uolunt; facilius est enim 
apta dissoluere quam dissipata conectere. (236) Res se autem sic habet, ut 
breuissime dicam quod sentio: composite et apte sine sententiis dicere insania 
est, sententiose autem sine uerborum et ordine et modo infantia, sed eius modi 
tamen infantia, ut ea qui utantur non stulti homines haberi possint, etiam 
plerumque prudentes; quo qui est contentus utatur. Eloquens uero, qui non 
approbationes solum sed admirationes, clamores, plausus, si liceat, mouere 
debet, omnibus oportet ita rebus excellat, ut ei turpe sit quicquam aut 
exspectari aut audiri libentius. 
(237) Habes meum de oratore, Brute, iudicium; quod aut sequere, si probaueris, 
aut tuo stabis, si aliud quoddam est tuum. In quo neque pugnabo tecum neque hoc 
meum, de quo tanto opere hoc libro adseueraui, umquam adfirmabo esse uerius quam 
tuum. Potest enim non solum aliud mihi ac tibi, sed mihimet ipsi aliud alias 
uideri. Nec in hac is modo re quae ad uulgi adsensum spectet et ad aurium 
uoluptatem, quae duo sunt ad iudicandum leuissima, sed ne in maximis quidem 
rebus quicquam adhuc inueni firmius, quod tenerem aut quo iudicium meum 
derigerem, quam id quodcumque mihi quam simillimum ueri uideretur, cum ipsum 
illud uerum tamen in occulto lateret. (238) Tu autem uelim, si tibi ea quae 
disputata sunt minus probabuntur, ut aut maius opus institutum putes quam effici 
potuerit, aut, dum tibi roganti uoluerim obsequi, uerecundia negandi scribendi 
me impudentiam suscepisse.