µ01 MARCI TVLLI CICERONIS DE DIVINATIONE LIBER PRIOR I 1 Vetus opinio est iam usque ab heroicis ducta temporibus, eaque et populi Romani et omnium gentium firmata consensu, uersari quandam inter homines diuinationem, quam Graeci mantikh/n appellant, id est praesensionem et scientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaque proxime ad deorum uim natura mortalis possit accedere. Itaque ut alia nos melius multa quam Graeci, sic huic praestantissimae rei nomen nostri a diuis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt. 2 Gentem quidem nullam uideo neque tam humanam atque doctam neque tam immanem tamque barbaram, quae non significari futura et a quibusdam intellegi praedicique posse censeat. Principio Assyrii, ut ab ultimis auctoritatem repetam, propter planitiam magnitudinemque regionum quas incolebant, cum caelum ex omni parte patens atque apertum intuerentur, traiectiones motusque stellarum obseruitauerunt, quibus notati, quid cuique significaretur memoriae prodiderunt. Qua in natione Chaldaei, non ex artis sed ex gentis uocabulo nominati, diuturna obseruatione siderum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset, quid cuique euenturum et quo quisque fato natus esset. Eandem artem etiam Aegyptii longinquitate temporum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur Cilicum autem et Pisidarum gens et his finituma Pamphylia, quibus nationibus praefuimus ipsi, uolatibus auium cantibus que certissimis signis declarari res futuras putant. 3 Quam uero Graecia coloniam misit in Aeoliam, Ioniam, Asiam, Siciliam, Italiam sine Pythio aut Dodonaeo aut Hammonis oraculo? Aut quod bellum susceptum ab ea sine consilio deorum est? II Nec unum genus est diuinationis publice priuatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros populos, noster quam multa genera complexus est! Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato urbem condidisse, sed ipse etiam optumus augur fuisse traditur. Deinde auguribus et reliqui reges usi, et exactis regibus nihil publice sine auspiciis nec domi nec militiae gerebatur. Cumque magna uis uideretur esse et impetriendis consulendisque rebus et monstris interpretandis ac procurandis in haruspicum disciplina, omnem hanc ex Etruria scientiam adhibebant, ne genus esset ullum diuinationis quod neglectum ab iis uideretur. 4 Et cum duobus modis animi sine ratione et scientia motu ipsi suo soluto et libero incitarentur, uno furente, altero somniante, furoris diuinationem Sibyllinis maxime uersibus contineri arbitrati eorum decem interpretes delectos e ciuitate esse uoluerunt. Ex quo genere saepe hariolorum etiam et uatum furibundas praedictiones, ut Octauiano bello Corneli Culleoli, audiendas putauerunt. Nec uero somnia grauiora, si quae ad rem publicam pertinere uisa sunt, a summo consilio neglecta sunt. Quin etiam memoria nostra templum Iunonis Sospitae L. Iulius, qui cum P. Rutilio consul fuit, de senatus sententia refecit ex Caeciliae, Baliarici filiae, somnio. III 5 Atque haec, ut ego arbitror, ueteres rerum magis euentis moniti quam ratione docti probauerunt. Philosophorum uero exquisita quaedam argumenta, cur esset uera diuinatio, conlecta sunt; e quibus, ut de antiquissumis loquar, Colophonius Xenophanes unus, qui deos esse diceret, diuinationem funditus sustulit; reliqui uero omnes, praeter Epicurum balbutientem de natura deorum, diuinationem probauerunt, sed non uno modo. Nam cum Socrates omnesque Socratici Zenoque et ii qui ab eo essent profecti manerent in antiquorum philosophorum sententia uetere Academia et Peripateticis consentientibus, cumque huic rei magnam auctoritatem Pythagoras iam ante tribuisset, qui etiam ipse augur uellet esse, plurumisque locis grauis auctor Democritus praesensionem rerum futurarum comprobaret, Dicaearchus Peripateticus cetera diuinationis genera sustulit, somniorum et furoris reliquit, Cratippusque, familiaris noster, quem ego parem summis Peripateticis iudico, isdem rebus fidem tribuit, reliqua diuinationis genera reiecit. 6 Sed cum Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno in suis commentariis quasi semina quaedam sparsisset et ea Cleanthes paulo uberiora fecisset, accessit acerrumo uir ingenio, Chrysippus, qui totam de diuinatione duobus libris explicauit sententiam uno praeterea de oraclis, uno de somniis; quem subsequens unum librum Babylonius Diogenes edidit, eius auditor, duo Antipater, quinque noster Posidonius. Sed a Stoicis uel princeps eius disciplinae, Posidoni doctor, discipulus Antipatri, degenerauit Panaetius, nec tamen ausus est negare uim esse diuinandi, sed dubitare se dixit. Quod illi in aliqua re inuitissumis Stoicis Stoico facere licuit, nos ut in reliquis rebus faciamus a Stoicis non concedetur? praesertim cum id, de quo Panaetio non liquet, reliquis eiusdem disciplinae solis luce uideatur clarius. 7 Sed haec quidem laus Academiae praestantissumi philosophi iudicio et testimonio comprobata est. IV Etenim nobismet ipsis quaerentibus quid sit de diuinatione iudicandum, quod a Carneade multa acute et copiose contra Stoicos disputata sint, uerentibusque ne temere uel falsae rei uel non satis cognitae adsentiamur, faciendum uidetur ut diligenter etiam atque etiam argumenta cum argumentis comparemus, ut fecimus in iis tribus libris quos de natura deorum scripsimus. Nam cum omnibus in rebus temeritas in adsentiendo errorque turpis est, tum in eo loco maxime, in quo iudicandum est quantum auspiciis rebusque diuinis religionique tribuamus; est enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude aut susceptis anili superstitione obligemur. V 8 Quibus de rebus et alias saepe et paulo accuratius nuper, cum essem cum Q. fratre in Tusculano, disputatum est. Nam cum ambulandi causa in Lyceum uenissemus (id enim superiori gymnasio nomen est), "Perlegi," ille inquit, "tuum paulo ante tertium de natura deorum, in quo disputatio Cottae quamquam labefactauit sententiam meam, non funditus tamen sustulit." "Optime uero," inquam; "etenim ipse Cotta sic disputata ut Stoicorum magis argumenta confutet quam hominum deleat religionem." Tum Quintus: "Dicitur quidem istuc," inquit, "a Cotta, et uero saepius, credo, ne communia iura migrare uideatur; sed studio contra Stoicos disserendi deos mihi uidetur funditus tollere. 9 Eius orationi non sane desidero quid respondeam; satis enim defensa religio est in secundo libro a Lucilio, cuius disputatio tibi ipsi, ut in extremo tertio scribis, ad ueritatem est uisa propensior. Sed, quod praetermissum est in illis libris (credo, quia commodius arbitratus es separatim id quaeri deque eo disseri), id est de diuinatione, quae est earum rerum quae fortuitae putantur praedictio atque praesensio, id, si placet, uideamus quam habeat uim et quale sit. Ego enim sic existimo, si sint ea genera diuinandi uera de quibus accepimus quaeque colimus, esse deos, uicissimque, si di sint, esse qui diuinent." VI 10 "Arcem tu quidem Stoicorum," inquam, "Quinte, defendis, siquidem ista sic reciprocantur, ut et, si diuinatio sit, di sint et, si di sint, sit diuinatio. Quorum neutrum tam facile quam tu arbitraria conceditur. Nam et natura significari futura sine deo possunt et, ut sint di, potest fieri ut nulla ab iis diuinatio generi humano tributa sit." Atque ille: "Mihi uero," inquit, "satis est argomenti et esse deos et eos consulere rebus humanis, quod esse clara et perspicua diuinationis genera iudico. De quibus quid ipse sentiam, si placet, exponam, ita tamen, si uacas animo neque habes aliquid quod huic sermoni praeuertendum putes." 11 "Ego uero," inquam, "philosophiae, Quinte, semper uaco; hoc autem tempore, cum sit nihil aliud quod lubenter agere possim, multo magis aueo audire de diuinatione quid sentias." "Nihil," inquit, "equidem noui, nec quod praeter ceteros ipse sentiam; nam cum antiquissimam sententiam, tum omnium populorum et gentium consensu comprobatam sequor. Duo sunt enim diuinandi genera, quorum alterum artis est, alterum naturae. 12 Quae est autem gens aut quae ciuitas, quae non aut extispicum aut monstra aut fulgora interpretantium aut augurum aut astrologorum aut sortium (ea enim fere artis sunt) aut somniorum aut uatìcinationum (haec enim duo naturale putantur) praedictione moueatur? Quarum quidem rerum euenta magis arbitror quam causas quaeri oportere. Est enim uis et natura quaedam, quae tum obseruatis longo tempore significationibus, tum aliquo instinctu inflatuque diuino futura praenuntiat. VII Quare omittat urguere Carneades, quod faciebat etiam Panaetius, requirens Iuppiterne cornicem a laeua, coruum ab dextera canere iussisset. Obseruata sunt haec tempore immenso et [in significatione euentus] animaduersa et notata. Nihil est autem quod non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi possit. 13 Mirari licet quae sint animaduersa a medicis herbarum genera, quae radicum ad morsus bestiarum, ad oculorum morbos, ad uulnera, quorum uini atque naturam ratio numquam explicauit, utilitate et ars est et inuentor probatus. Age ea, quae quamquam ex alio genere sunt, tamen diuinationi sunt similiora, uideamus: "Atque etiam uentos praemonstrat saepe futuros inflatum mare, cum subito penitusque tumescit, saxaque cana salis niueo spumata liquore tristificas certant Neptuno reddere uoces, aut densus stridor cum celso e uertice montis ortus adaugescit scopulorum saepe repulsus." VIII Atque his rerum praesensionibus Prognostica tua referta sunt. Quis igitur elicere causas praesensionum potest? Etsi uideo Boëthum Stoicum esse conatum, qui hactenus aliquid egit, ut earum rationem rerum explicaret, quae in mari caeloue fierent. 14 Illa uero cur eueniant, quis probabiliter dixerit? "Cana fulix itidem fugiens e gurgite ponti nuntiat horribilis clamans instare procellas haud modicos tremulo fundens e guttere cantus. Saepe etiam pertriste canit de pectore carmen et matutinis acredula uocibus instat, uocibus instat et adsiduas iacit ore querellas, cum primum gelidos rores aurora remittit; fuscaque non numquam cursans per litora cornix demersit caput et fluctum ceruice recepit." IX 15 Videmus haec signa numquam fere ementientia nec tamen cur ita fiat uidemus. "Vos quoque signa uidetis, aquai dulcis alumnae, cum clamore paratis inanis fundere uoces absurdoque sono fontis et stagna cietis." Quis est, qui ranunculos hoc uidere suspicari possit? Sed inest in ranunculis uis et natura quaedam significans aliquid, per se ipsa satis certa, cognitioni autem hominum obscurior. "Mollipedesque boues, spectantes lumina caeli, naribus umiferum duxere ex aëre sucum." Non quaero cur, quoniam quid eueniat intellego. "lam uero semper uiridis semperque grauata lentiscus, triplici solita grandescere fetu, ter fruges fundens tria tempora monstrat arandi." 16 Ne hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter fioreat aut cur arandi maturitatem ad signum floris accommodet; hoc sum contentus, quod, etiamsi cur quidque fiat ignorem, quid fiat intellego. Pro omni igitur diuinatione idem quod pro rebus iis quas commemoraui respondebo. X Quid scammoneae radix ad purgandum, quid aristolochia ad morsus serpentium possit, quae nomen ex inuentore repperit, rem ipsam inuentor ex somnio - posse uideo, quod satis est; cur possit, nescio. Sic uentorum et imbrium signa, quae dixi, rationem quam habeant non satis perspicio; uim et euentum agnosco, scio, adprobo. Similiter, quid fissum in extis, quid fibra ualeat, accipio; quae causa sit, nescio. Atque horum quidem plena uita est; extis enim omnes fere utuntur. Quid? de fulgurum ui dubitare num possumus? Nonne cum multa alia mirabilia, tum illud in primis: cum Summanus in fastigio Iouis optumi maxumi, qui tum erat fictilis, e caelo ictus esset nec usquam eius simulacri caput inueniretur, haruspices in Tiberim id depulsum esse dixerunt, idque inuentum est eo loco, qui est ab haruspicibus demonstratus. XI 17 Sed quo potius utar aut auctore aut teste quam te? Cuius edidici etiam uersus, et lubenter quidem, quos in secundo [de] consulatu Urania Musa pronuntiat: "Principio aetherio flammatus Iuppiter igni uertitur et totum conlustrat lumine mundum menteque diuina caelum terrasque petessit, quae penitus sensus hominum uitasque retentat, aetheris aeterni saepta atque inclusa cauernis. Et, si stellarum motus cursusque uagantis nosse uelis, quae sint signorum in sede locatae, quae uerbo et falsis Graiorum uocibus errant, re uera certo lapsu spatioque feruntur, omnia iam cernes diuina mente notata. 18 Nam primum astrorum uolucris te consule motus concursusque grauis stellarum ardore micantis tu quoque, cum tumulos Albano in monte niualis lustrasti et laeto mactasti laete Latinas, uidisti et claro tremulos ardore cometas, multaque misceri nocturna strage putasti, quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae, cum claram speciem concreto lumine luna abdidit et subito stellanti nocte perempta est. Quid uero Phoebi fax, tristis nuntia belli quae magnum ad columen flammato ardore uolabat, praecipitis caeli partis obitusque petessens? aut cum terribili perculsus fulmine ciuis luce serenanti uitalia lumina liquit, aut cum se grauido tremefecit corpore tellus? Iam uero uariae nocturno tempore uisae terribiles formae bellum motusque monebant, multaque per terras uates oracla furenti pectore fundebant tristis minitantia casus, 19 atque ea, quae lapsu tandem cecidere, uetusto, haec fore perpetuis signis clarisque frequentans ipse deum genitor caelo terrisque canebat. XII Nunc ea, Torquato quae quondam et consule Cotta Lydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex, omnia fixa tuus glomerans determinat annus. Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo ipse suos quondam tumulos ac templa petiuit et Capitolinis iniecit sedibus ignis. Tum species ex aere uetus uenerataque Nattae concidit, elapsaeque uetusto numine leges, et diuom simulacra peremit fulminis ardor. 20 Hic siluestris erat Romani nominis altrix Martia, quae paruos Mauortis semine natos uberibus grauidis uitali rore rigabat; quae tum cum pueris flammato fulminis ictu concidit atque auolsa pedum uestigia liquit. Tum quis non artis scripta ac monumenta uolutans uoces tristificas chartis promebat Etruscis? Omnes ciuilem generosa stirpe profectam uoluier ingentem cladem pestemque monebant; tum legum exitium constanti uoce ferebant, templa deumque adeo fiammis urbemque iubebant eripere et stragem horribilem caedemque uereri; atque haec fixa graui fato ac fundata teneri, ni prius excelsum ad columen formata decore sancta Iouis species claros spectaret in ortus: tum fore ut occultos populus sanctusque senatus cernere conatus posset, si solis ad ortum conuersa inde patrum sedes populique uideret. 21 Haec tardata diu species multumque morata consule te tandem celsa est in sede locata atque una fixi ac signati temporis hora Iuppiter excelsa clarabat sceptra columna, et clades patriae flamma ferroque parata uocibus Allobrogum patribus populoque patebat. XIII Rite igitur ueteres, quorum monumenta tenetis qui populos urbisque modo ac uirtute regebant, rite etiam uestri, quorum pietasque fidesque praestitit et longe uicit sapientia cunctos, praecipue colucre uigeiiti numine diuos. Haec adeo penitus cura uidere sagaci, otia qui studiis laeti tenuere decoris, 22 inque Academia umbrifera nitidoque Lyceo fuderunt claras fecundi pectoris artis. E quibus ereptum primo iam a flore iuuentae te patria in media uirtutum mole locauit. Tu tamen anxiferas curas requiete relaxans, quod patriae uacat, his studiis nobisque sacrasti." Tu igitur animum poteris inducere contra ea quae a me disputantur de diuinatione, dicere, qui et gesseris ea, quae gessisti, et ea quae pronuntiaui, accuratissume scripseris? 23 Quid quaeris, Carneades, cur haec ita fiant aut qua arte perspici possint? Nescire me fateor, euenire autem ipsum dico uidere. "Casu," inquis. Itane uero? Quicquam potest casu esse factum, quod omnes habet in se numeros ueritatis? Quattuor tali iacti casu Venerium efficiunt; num etiam centum Venerios, si quadringentos talos ieceris, casu futuros putas? Adspersa temere pigmenta in tabula oris liniamenta efficere possunt; num etiam Veneris Coae pulchritudinem effici posse adspersione fortuita putas? Sus rostro si humi A litteram impresserit, num propterea suspicari poteris Andromacham Enni ab ea posse describi? Fingebat Carneades in Chiorum lapicidinis saxo diffisso caput exstitisse Panisci; credo, aliquam non dissimilem figuram, sed certe non talem, ut eam factam a Scopa diceres. Sic enim se profecto res habet, ut numquam perfecte ueritatem casus imitetur. XIV 24 "At non numquam ea, quae praedicta sunt, minus eueniunt." Quae tandem id ars non habet? Earum dico artium, quae coniectura continentur et sunt opinabiles. An medicina ars non putanda est? Quam tamen multa fallunt. Quid? Gubernatores nonne falluntur? An Achiuorum exercitus et tot nauium rectores non ita profecti sunt ab Ilio, ut "profectione laeti piscium lasciuiam intuerentur," ut ait Pacuuius, "nec tuendi satietas capere posset"? "Interea prope iam occidente sole inhorrescit mare, tenebrae conduplicantur noctisque et nimbum occaecat nigror." Num igitur tot clarissimorum ducum regumque naufragium sustulit artem gubernandi? Aut num imperatorum scientia nihil est, quia summus imperator nuper fugit amisso exercitu? Aut num propterea nulla est rei publicae gerendae ratio atque prudente, quia multa Cn. Pompeium, quaedam M. Catonem, non nulla etiam te ipsum fefellerunt? Similis est haruspicum responsio omnisque opinabilis diuinatio; coniectura enim nititur, ultra quam progredi non potest. 25 Ea fallit fortasse non numquam, sed tamen ad ueritatem saepissime dirigit; est enim ab omni aeternitate repetita, in qua, cum paene innumerabiliter res eodem modo euenirent isdem signis antegressis, ars est effecta eadem saepe animaduertendo ac notando. XV Auspicia uero uestra quam constant! Quae quidem nunc a Romanis auguribus ignorantur (bona hoc tua uenia dixerim), a Cilicibus, Pamphyliis, Pisidis, Lyciis tenentur. 26 Nam quid ego hospitem nostrum, clarissumum atque optumum uirum, Deiotarum regem, commemorem? Qui nihil umquam nisi auspicato gerit. Qui cum ex itinere quodam proposito et constituto reuertisset aquilae admonitus uolatu, conclaue illud, ubi erat mansurus, si ire perrexisset, proxima nocte corruit. 27 Itaque, ut ex ipso audiebam, persaepe reuertit ex itinere, cum iam progressus esset multorum dierum uiam. Quoius quidem hoc praeclarissimum est, quod, posteaquam a Caesare tetrarchia et regno pecuniaque multatus est, negat se tamen eorum auspiciorum, quac sibi ad Pompeium proficiscenti secunda euenerint, paenitere; senatus enim auctoritatem et populi Romani libertatem atque imperii dignitatem suis armis esse defensam, sibique eas aues, quibus auctoribus officium et fidem secutus esset, bene consuluisse; antiquiorem enim sibi fuisse possessionibus suis gloriari. Ille mihi uidetur igitur uere augurari. Nam nostri quidem magistratus auspiciis utuntur coactis; necesse est enim offa obiecta cadere frustum ex pulli ore, cum pascitur; 28 quod autem scriptum habetis, [aut] tripudium fieri, si ex ea quid in solidum ceciderit, hoc quoque, quod dixi, coactum tripudium solistimum dicitis. Itaque multa auguria, multa auspicia, quod Cato ille sapiens queritur, neglegentia collegii amissa plane et deserta sunt. XVI Nihil fere quondam maioris rei nisi auspicato ne priuatim quidem gerebatur, quod etiam nunc nuptiarum auspices declarant, qui re omissa nomen tantum tenent. Nam ut nunc extis (quamquam id ipsum aliquanto minus quam olim), sic tum auibus magnae res impetriri solebant. Itaque, sinistra dum non exquirimus, in dira et in uitiosa incurrimus. 29 Ut P. Claudius, Appi Caeci filius, eiusque collega L. Iunius classis maxumas perdiderunt, cum uitio nauigassent. Quod eodem modo euenit Agamemnoni; qui,cum Achiui coepissent "inter sese strepere aperteque artem obterere extispicum soluere imperat secundo rumore aduersaque aui." Sed quid uetera? M. Crasso quid acciderit uidemus, dirarum obnuntiatione neglecta. In quo Appius, collega tuus, bonus augur, ut ex te audire soleo, non satis scienter uirum bonum e ciuem egregium censor C. Ateium notauit, quod ementitu auspicia subscriberet. Esto; fuerit hoc censoris, si iudicabat ementitum; at illud minime auguris, quod adscripsit ob ea causam populum Romanum calamitatem maxumam cepisse. Si enim ea causa calamitatis fuit, non in eo est culpa, qui obnuntiauit, sed in eo, qui non paruit. Veram enim fuisse obnuntiationem, ut ait idem augur et censor, exitus adprobauit; quae si falsa fuisset, nullam adferre potuisset causam calamitatis. Etenim dirae, sicut cetera auspicia, ut omina, ut signa, non causas adferunt, cur quid eueniat, sed nuntiant euentura, nisi prouideris. 30 Non igitur obnuntiatio Atei causam finxit calamitatis, sed signo obiecto monuit Crassum quid euenturum esset, nisi cauisset. Ita aut illa obnuntiatio nihil ualuit aut, si, ut Appius iudicat, ualuit, id ualuit, ut peccatum haereat non in eo qui monuerit, sed in eo qui non obtemperarit. XVII Quid? Lituus iste uester, quod clarissumum est insigne auguratus, unde uobis est traditus? Nempe eo Romulus regiones direxìt tum, cum urbem condidit. Qui quidem Romuli lituus, id est incuruum et leuiter a summo inflexu bacillum, quod ab eius litui, quo canitur, similitudine nomen inuenit, cum situs esset in curia Saliorum, quae est in Palatio eaque defiagrauisset, inuentus est integer. 31 Quid? Multis annis post Romulum, Prisco regnante Tarquinio, quis ueterum scriptorum non loquitur quae sit ab Atto Nauio per lituum regionum facta discriptio? Qui cum propter paupertatem sues puer pasceret, una ex iis amissa, uouisse dicitur, si recuperasset, uuam se deo daturum, quae maxima esset in uinea; itaque, sue inuenta, ad meridiem spectans in uinea media dicitur constitisse, cumque in quattuor partis uineam diuisisset trisque partis aues abdixissent, quarta parte, quae erat reliqua, in regiones distributa, mirabili magnitudine uuam, ut scriptum uidemus, inuenit. Qua re celebrata, cum uicini omnes ad eum de rebus suis referrent, erat in magno nomine et gloria. 32 Ex quo factum est, ut eum ad se rex Priscus arcesseret. Cuius cum temptaret scientiam auguratus, dixit ei cogitare se quiddam; id possetne fieri, consuluit. Ille augurio acto posse respondit. Tarquinius autem dixit se cogitasse cotem nouacula posse praecidi; tum Attum iussisse experiri. Ita cotem in comitium allatam inspectante et rege et populo nouacula esse discissam. Ex eo euenit ut et Tarquinius augure Atto Nauio uteretur et populus de suis rebus ad eum referret. 33 Cotem autem illam et nouaculam defossam in comitio supraque impositum puteal accepimus. Negemus omnia, comburamus annales, fiera haec esse dicamus, quiduis denique potius quam deos res humanas curare fateamur; quid quod scriptum apud te est de Ti. Graccho, nonne et augurum et haruspicum comprobat disciplinam? Qui cum tabernaculum uitio cepisset inprudens, quod inauspicato pomerium transgressus esset, comitia consulibus rogandis habuit. Nota res est et a te ipso mandata monumentis. Sed et ipse augur Ti. Gracchus auspiciorum auctoritatem confessione errati sui comprobauit, et haruspicum disciplinae magna accessit auctoritas, qui recentibus comitiis in senatum introducti negauerunt iustum comitiorum rogatorem fuisse. XVIII 34 Iis igitur adsentior, qui duo genera diuinationum esse dixerunt, unum, quod particeps esset artis, alterum, quod arte careret. Est enim ars in iis, qui nouas res coniectura persequuntur, ueteres obseruatione didicerunt. Carent autem arte ii qui non ratione aut coniectura obseruatis ac notatis signis, sed concitatione quadam animi aut soluto liberoque motu futura praesentiunt, quod et somniantibus saepe contingit et non numquam uaticinantibus per furorem, ut Bacis Boeotius, ut Epimenides Cres, ut Sibylla Erythrea. Cuius generis oracla etiam habenda sunt, non ea quae aequatis sortibus ducuntur, sed illa quae instinctu diuino adflatuque funduntur; etsi ipsa sors contemnenda non est, si et auctoritatem habet uetustatis, ut eae sunt sortes, quas e terra editas accepimus; quae tamen ductae ut in rem apte cadant fieri credo posse diuinitus. Quorum omnium interpretes, ut grammatici poetarum, proxime ad eorum, quos interpretantur, diuinationem uidentur accedere. 35 Quae est igitur ista calliditas, res uetustate robustas calumniando uelle peruertere? "Non reperio causam." Latet fortasse obscuritate inuoluta naturae; non enim me deus ista scire, sed his tantum modo uti uoluit. Utar igitur nec adducar aut in extis totam Etruriam delirare aut eandem gentem in fulgoribus errare aut fallaciter portenta interpretari, cum terrae saepe fremitus, saepe mugitus, saepe motus multa nostrae rei publicae, multa ceteris ciuitatibus grauia et uera praedixerint. 36 Quid? qui inridetur partus hic mulae nonne, quia fetus exstitit in sterilitate naturae, praedictus est ab haruspicibus incredibilis partus malorum? Quid? Ti. Gracchus Publi filius, qui bis consul et censor fuit, idemque et summus augur et uir sapiens ciuisque praestans, nonne, ut C. Gracchus, filius eius, scriptum reliquit, duobus anguibus domi comprehensis haruspices conuocauit? Qui cum respondissent, si marem emisisset, uxori breui tempore esse moriendum, si feminam, ipsi, aequius esse censuit se maturam oppetere mortem quam P. Africani filia adulescentem; feminam emisit, ipse paucis post diebus est mortuus. XIX Inrideamus haruspices, uanos, futtiles esse dicamus quorumque disciplinam et sapientissimus uir et euentus ac re comprobauit contemnamus; [condemnemus] etiam Babylonem et eos qui e Caucaso caeli signa seruantes numeris motibus stellarum cursus persequuntur; condemnemus, in quam, hos aut stultitiae aut uanitatis aut impudentiae, qui quadringenta septuaginta milia annorum, ut ipsi dicunt, monumentis comprehensa continenti et mentiri iudicemus ne saeculorum reliquorum iudicium, quod de ipsis futurum sit pertimescere. 37 Age, barbari uani atque fallaces; num etiam Graiorum historia mentita est? quae Croeso Pythius Apollo, ut de naturali diuinatione dicam, quae Atheniensibu quae Lacedaemoniis, quae Tegeatis, quae Argiuis, quae Corinthiis responderit, quis ignorat? Conlegit innumerabilia oracula Chrysippus nec ullum sine locuplete auctore atque teste; quae, quia nota tibi sunt, relinquo; defendo unum hoc numquam illud oraclum Delphis tam celebre et tam clarum fuisset neque tantis donis refertum omnium populorum atque regum, nisi omnis aetas oraclorum illorum ueritatem esse experta. 38 "Idem iam diu non facit." Ut igitur nunc minore gloria est, quia minus oraculorum ueritas excellit, sic tum, nisi summa ueritate, in tanta gloria non fuisset. Potest autem uis illa terrae, quae mentem Pythiae diuino adflatu concitabat, euanuisse uetustate, ut quosdam euanuisse et exaruisse amnes aut in alium cursum contortos et deflexos uidemus. Sed ut uis acciderit (magna enim quaestio est), modo maneat id quod negari non potest nisi omnem historiam peruerterimus: multis saeclis uerax fuisse id oraculum. XX 39 Sed omittamus oracula, ueniamus ad somnia. De quibus disputans Chrysippus, multis et minutis somniis configendis, facit idem quod Antipater, ea conquirens quae, Antiphontis interpretatione esplicata, declarant illa quidem acumen interpretis, sed exemplis grandioribus decuit uti. Dionysi mater, eius qui Syracosiorum tyrannus fuit, ut scriptum apud Philistum est, et doctum hominem et diligentem et aequalem temporum illorum, cum praegnans hunc ipsum Dionysium aluo contineret, somniauit se peperisse Satyriscum. Huic interpretes portentorum, qui Galeotae tum in Sicilia nominabantur, responderunt, ut ait Philistus, eum, quem illa peperisset, clarissimum Graeciae diuturna cum fortuna fore. 40 Num te ad fabulas reuoco uel nostrorum uel Graecorum poetarum? Narrat enim et apud Ennium Vestalis illa: "Et cita cum tremulis anus attulit artubus lumen, talia tum memorat lacrimans, exterrita somno. Eurydica prognata, pater quam noster amauit, uires uitaque corpus meum nunc deserit omne. Nam me uisus homo pulcher per amoena salicta et ripas raptare locosque nouos. Ita sola postilla, germana soror, errare uidebar tardaque uestigare et quaerere te, neque posse corde capessere: semita nulla pedem stabilitat. 41 Exim compellare pater me uoce uidetur his uerbis: 0 gnata, tibi sunt ante gerendae aerumnae, post ex fluuio fortuna resistet. Haec ecfatus pater, germana, repente recessit nec sese dedit in conspectum corde cupitus, quamquam multa manus ad caeli caerula templa tendebam lacrumans et blanda uoce uocabam. Vix aegro cum corde meo me somnus reliquit." XXI 42 Haec, etiamsi ficta sunt a poeta, non absunt tamen a consuetudine somniorum. Sit sane etiam illud commenticium, quo Priamus est conturbatus, quia "mater grauida parere se ardentem facem uisa est in somnis Hecuba; quo facto pater rex ipse Priamus somnio, mentis metu perculsus, curis sumptus suspirantibus, exsacrificabat hostiis balantibus. Tum coniecturam postulat pacem petens, ut se edoceret obsecrans Apollinem quo sese uertant tantae sortes somnium. Ibi ex oraclo uoce diuina edidit Apollo: puerum, primus Priamo qui foret postilla natus, temperaret tollere: eum esse exitium Troiae, pestem Pergamo." 43 Sint haec, ut dixi, somnia fabularum, hisque adiungatur etiam Aeneae somnium, quod nimirum in Fabi Pictoris Graecis annalibus eius modi est, ut omnia quae ab Aenea gesta sunt quaeque illi acciderunt, ea fuerint quae ei secundum quietem uisa sunt. XXII Sed propiora uideamus. Cuiusnam modi est Superbi Tarquini somnium, de quo in Bruto Acci loquitur ipse? 44 "Quoniam quieti corpus nocturno impetu dedi, sopore placans artus languidos, uisust in somnis pastor ad me appellere pecus lanigerum eximia pulchritudine; duos consanguineos arietes inde eligi praeclarioremque alterum immolare me; deinde eius germanum cornibus conitier, in me arietare, eoque ictu me ad casum dari; exim prostratum terra, grauiter saucium, resupinum in caelo contueri maxumum ac mirificum facinus: dextrorsum orbem flammeum radiatum solis liquier cursu nouo." 45 Eius igitur somnii a coniectoribus quae sit interpretatio facta uideamus: "Rex, quae in uita usurpant homines, cogitant curant uident, quaeque agunt uigilantes agitantque, ea si cui in somno accidunt, minus mirandum est; sed in re tanta haud temere uisa se offerunt. Proin uide ne, quem tu esse hebetem deputes aeque ac pecus, is sapientia munitum pectus egregium gerat teque regno expellat; nam id, quod de sole ostentum est tibi, populo commutationem rerum portendit fore perpropinquam. Haec bene uerruncent populo! Nam quod ad dexteram cepit cursum ab laeua signum praepotens, pulcherrume auguratum est rem Romanam publicam summam fore." XXIV 46 Age nunc ad externa redeamus. Matrem Phalaridis scribit Ponticus Heraclides, doctus uir, auditor et discipulus Platonis, uisam esse uidere in somnis simulacra deorum, quae ipsa domi consecrauisset; ex iis Mercurium e patera, quam dextera manu teneret, sanguinem uisum esse fundere; qui cum terram attigisset, referuescere uideretur sic, ut tota domus sanguine redundaret. Quod matris somnium immanis filii crudelitas comprobauit. Quid ego, quae magi Cyro illi principi interpretati sint, ex Dinonis Persicis fibris proferam? Nam cum dormienti ei sol ad pedes uisus esset, ter eum scribit frustra adpetiuisse manibus, cum se conuoluens sol elaberetur et abiret; ei magos dixisse, quod genus sapientium et doctorum habebatur in Persis, ex triplici adpetitione solis triginta annos Cyrum regnaturum esse portendi. Quod ita contigit; nam ad septuagesimum peruenit, cum quadraginta natus annos regnare coepisset. 47 Est profecto quiddam etiam in barbaris gentibus praesentiens atque diuinans, siquidem ad mortem proficiscens Cafianus Indus, cum inscenderet in rogum ardentem, "O praeclarum discessum," inquit, "e uita, cum, ut Herculi contigit, mortali corpore cremato, in lucem animus excesserit! " Cumque Alexander eum rogaret, si quid uellet, ut diceret, " Optume, " inquit; " propediem te uidebo. " Quod ita contigit; nam Babylone paucis post diebus Alexander est mortuus. Discedo parumper a somniis, ad quae mox reuertar. Qua nocte templum Ephesiae Dianae deflagrauit, eadem, constat ex Olympiade natum esse Alexandrum, atque, ubi lucere coepisset, clamitasse magos pestem ac perniciem Asiae proxuma nocte natam. XXIV 48 Haec de Indis et magis; redeamus ad somnia. Hannibalem Coelius scribit, cum columnam auream, quae esset in fano Iunonis Laciniae, auferre uellet dubitaretque utrum ea solida esset an extrinsecus inaurata, perterebrauisse, cumque solidam inuenisset, statuisse tollere. Ei secundum quietem uisam esse Iunonem praedicere ne id faceret, minarique, si fecisset, se curaturam ut eum quoque oculum, quo bene uideret, amitteret; idque ab homine acuto non esso neglectum; itaque ex eo auro, quod exterebratum esset, buculam curasse faciendam et eam in summa columna conlocauisse. 49 Hoc item in Sileni, quem Coelius sequitur, Graeca historia est (is autem diligentissume res Hannibalis persecutus est): Hannibalem, cum cepisset Saguntum, uisum esse in somnis a Ioue in deorum concilium uocari; quo cum uenisset, Iouem imperauisse, ut Italiae bellum inferret, ducemque ei unum e concilio datum, quo illum utentem cum exercitu progredi coepisse; tum ei ducem illum praecepisse ne respiceret; illum autem id diutius facere non potuisse elatumque cupiditate respexisse; tum uisam beluam uastam et immanem circumplicatam serpentibus, quacumque incederet, omnia arbusta, uirgulta, tecta peruertere, et eum admiratum quaesisse de deo quodnam illud esset tale monstrum, et deum respondisse uastitatem esse Italiae praecepisseque ut pergeret protinus, quid retro atque a tergo fieret ne laboraret. 50 Apud Agathoclem scriptum in historia est Hamilcarem Karthaginiensem, cum oppugnaret Syracusas, uisum esse audire uocem se postridie cenaturum Syracusis; cum autem is dies inluxisset, magnam seditionem in castris eius inter Poenos et Siculos milites esse factam; quod cum sensissent Syracusani, improuiso eos in castra inrupisse Hamilcaremque ab iis uiuum esse sublatum: ita res somnium comprobauit. Plena exemplorum est historia, tum referta uita communis. 51 At uero P. Decius ille Quinti filius, qui primus e Deciis consul fuit, cum esset tribunus militum M. Valerio A. Cornelio, consulibus, a Samnitibusque premeretur noster exercitus, cum pericula proeliorum iniret audacius monereturque, ut cautior esset, dixit, quod exstat in annalibus, sibi in somnis uisum esse, cum in mediis hostibus uersaretur, occidere cum maxuma gloria. Et tum quidem incolumis exercitum obsidione liberauit; post triennium autem, cum consul esset, deuouit se et in aciem Latinorum inrupit armatus. Quo eius facto superati sunt et deleti Latini. Cuius mors ita gloriosa fuit, ut eandem concupisceret filius. XXV 52 Sed, ueniamus nunc, si placet, ad somnia philosophorum. Est apud Platonem Socrates, cum esset in custodia publica, dicens Critoni, suo familiari, sibi post tertium die esse moriendum; uidisse se in somnis pulchritudine eximia feminam, quae se nomine appellans diceret Homericum quendam eius modi uersum: "Tertia te Phthiae tempestas laeta locabit." quod, ut est dictum, sic scribitur contigisse. Xenophon Socraticus (qui uir et quantus!) in ea militia qua cum Cyro minor perfunctus est sua scribit somnia, quorum euentus mirabile exstiterunt. 53 Mentiri Xenophontem an delirare dicemus? Quid, singolari uir ingenio Aristoteles et paene diuino ipsene errat an alios uult errare, cum scribit Eudemum Cyprium familiarem suum, iter in Macedoniam facientem Pheras uenis se, quae erat urbs in Thessalia tum admodum nobilis, ab Alexandro autem tyranno crudeli dominatu tenebatur; in igitur oppido ita grauiter aegrum Eudemum fuisse, ut omne medici diffiderent; ei uisum in quiete egregia facie iuuenem dicere fore ut perbreui conualesceret, paucisque diebus interiturum Alexandrum tyrannum, ipsum autem Eudemum quinquennio post domum esse rediturum. Atque ita quidem prima statim scribit Aristoteles consecuta: et conualuisse Eudemum et ab uxoris fratribus interfectum tyrannum; quinto autem anno exeunte, cum esset spes ex illo somnio in Cyprum illum ex Sicilia esse rediturum, proeliantem eum ad Syracusas occidisse; ex quo ita illud somnium esse interpretatum, ut, cum animus Eudemi e corpore excesserit, tum domum reuertisse uideatur. 54 Adiungamus philosophis doctissimum hominem, poëtam quidem diuinum, Sophoclem; qui, cum aede Herculis patera aurea grauis subrepta esset, in somni uidit ipsum deum dicentem qui id fecisset. Quod semel ille iterumque neglexit. Ubi idem saepius, ascendit in Ariu pagum, detulit rem; Areopagitae comprehendi iubent eum, qui a Sophocle erat nominatus; is quaestione adhibita confessus est pateramque rettulit. Quo facto fanum illud Indicis Herculis nominatum est. XXVI 55 Sed quid ego Graecorum? Nescio quo modo me magis nostra delectant. Omnes hoc historici, Fabii, Gellii, se proxume Coelius: cum bello Latino ludi uotiui maxumi primum fierent, ciuitas ad arma repente est excitata, itaque ludis intermissis instauratiui constituti sunt. Qui ante quam fierent, cumque iam populus consedisset, seruus per circum cum uirgis caederetur, furcam ferens ductus est. Exin cuidam rustico Romano dormienti uisus est uenire qui diceret praesulem sibi non placuisse ludis, idque ab eodem iussum esse eum senatui nuntiare; illum non esse ausum. Iterum esse idem iussum et monitum, ne uim suam experiri uellet; ne tu quidem esse ausum. Exin filium eius esse mortuum, eandem in somnis admonitionem fuisse tertiam. Tum illum etiam debilem factum rem ad amicos detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam esse delatum, cumque senatui somnium enarrauisset, pedibus suis saluum domum reuertisse. Itaque somnio comprobato a senatu ludos illos iterum instauratos memoriae proditum est. 56 Gaius uero Gracchus multi dixit, ut scriptum apud eundem Coelium est, sibi in somnis quaesturam petenti Tiberium fratrem uisum esse dicere, quam uellet cunctaretur, tamen eodem sibi leto, quo ipse interesse esse pereundum. Hoc, ante quam tribunus plebi C. Gracchus factus esset, et se audisse scribit Coelius et dixisse multis. Quo somnio quid inueniri potest certius? XXVII Quid? illa duo somnia, quae creberrume commemorantur a Stoicis, quis tandem potest contemnere? Unum de Simonide: qui, cum ignotum quendam proiectum mortuum uidisset eumque humauisset haberetque in animo naue conscendere, moneri uisus est, ne id faceret, ab eo quem sepultura adfecerat; si nauigauisset, eum naufragio esse periturum; itaque Simonidem redisse, perisse ceteros, qui tum nauigassent. 57 Alterum ita traditum clarum admodum somnium: cum duo quidam Arcades familiares iter una facerent et Megaram uenissent, alterum ad cauponem deuertisse, ad hospitem alterum. Qui ut cenati quiescerent, concubia nocte uisum esse in somnis ei qui erat in hospitio illum alterum orare ut subueniret, quod sibi a caupone interitus pararetur; eum primo, perterritum somnio, surrexisse; dein, cum se conlegisset idque uisum pro nihilo habendum esse duxisset, recubuisse; tum ei dormienti eundem illum uisum esse rogare, ut, quoniam sibi uiuo non subuenisset, mortem suam ne inultam esse pateretur; se interfectum in plaustrum a caupone esse coniectum et supra stercus iniectum; petere, ut mane ad portam adesset, prius quam plaustrum ex oppido exiret. Hoc uero eum somnio commotum mane bubulco praesto ad portam fuisse, quaesisse ex eo, quid esset in plaustro; illum perterritum fugisse, mortuum erutum esse, cauponem re patefacta, poenas dedisse. Quid hoc somnio dici potest diuinius? XXVIII 58 Sed quid aut plura aut uetera quaerimus? Saepe tibi meum narraui, saepe ex te audiui tuum somnium: me, cum Asiae pro consule praeessem, uidisse in quiete, cum tu, equo aduectus ad quandam magni fluminis ripam, prouectus subito atque delapsus in flumen nusquam apparuisses, me contremuisse timore perterritum; tum te repente laetum exstitisse eodemque equo aduersam ascendisse ripam, nosque inter nos esse complexos. Facilis coniectura huius somnii, mihique a peritis in Asia praedictum est fore eos euentus rerum qui acciderunt. 59 Venio nunc ad tuum. Audiui equidem ex te ipso, sed mihi saepius noster Sallustius narrauit, cum in illa fuga nobis gloriosa, patriae calamitosa in uilla quadam campi Atinatis maneres magnamque partem noctis uigilasses, ad lucem denique arte [te] et grauiter dormitare coepisse; itaque, quamquam iter instaret, tamen silentium fieri iussisse [se] neque esse passum te excitari; cum autem experrectus esses hora secunda fere, te sibi somnium narrauisse: uisum tibi esse, cum in locis solis maestus errares, C. Marium cum fascibus laureatis quaerere ex te quid tristis esses, cumque te tu patria ui pulsum esse dixisses, prehendisse eum dextram tuam et bono animo te iussisse esse lictorique proxumo tradidisse ut te in monumentum suum deduceret, et dixisse in eo tibi salutem fore. Tum et se exclamasse Sallustius narrat reditum tibi celerem et gloriosum paratum, et te ipsum uisum somnio delectari. Nam illud mihi ipsi celeriter nuntiatum est, ut audiuisses in monumento Mari de tuo reditu magnificentissumum illud senatus consultum esse factum, referente optumo et clarissumo uiro consule, idque frequentissimo theatro incredibili clamore et plausu comprobatum, dixisse te nihil illo Atinati somnio fieri posse diuinius. XXIX 60 "At multa falsa," Immo obscura fortasse nobis. Sed sint falsa quaedam; contra uera quid dicimus? Quae quidem multo plura euenirent, si ad quietem integrì iremus. Nunc onusti cibo et uino perturbata et confusa cernimus. Vide quid Socrates in Platonis Politia loquatur. Dicit enim cum dormientibus ea pars animi quae mentis et rationis sit particeps sopita langueat, illa autem in qua feritas quaedam sit atque agrestis immanitas cum sit immoderato obstupefacta potu atque pastu, exsultare eam in somno immoderateque iactari. "Itaque huic omnia uisa obiciuntur a mente ac ratione uacua, ut aut cum matre corpus miscere uideatur aut cum quouis alio uel nomine uel deo, saepe belua, atque etiam trucidare aliquem et impie cruentari multaque facere impure atque taetre cum temeritate et impudentia. 61 At qui salubri et moderato cultu atque uictu quieti se tradiderit ea parte animi quae mentis et consilii est agitàta et erecta saturataque bonarum cogitationum epulis, eaque parte animi quae uoluptate alitur nec inopia eneeta nec satietate adfluenti (quorum utrumque praestringere aciem mentis solet, siue deest naturae quippiam, siue abundat atque adfluit), illa etiam tertia parte animi, in qua irarum exsistit ardor, sedata atque restincta, tum eueniet, duabus animi temerariis partibus compressis, ut illa tertia pars rationis et mentis eluceat et se uegetam ad somniandum acremque praebeat: tum ei uisa quietis occurrent tranquilla atque ueracia." Haec uerba ipsa Platonis expressi. XXX 62 Epicurum igitur audiemus potius? Namque Carneades concertationis studio modo ait hoc, modo illud; at ille quod sentit: sentit autem nihil umquam elegans, nihil decorum. Hunc ergo antepones Platoni et Socrati? Qui ut rationem non redderent, auctoritate tamen hos minutos philosophos uincerent. Iubet igitur Plato sic ad somnum proficisci corporibus adfectis, ut nihil sit, quod errorem animis perturbationemque adferat. Ex quo etiam Pythagoreis interdictum putatur, ne faba uescerentur, quod habet infiationem magnam is cibus tranquillitati mentis quaerenti uera contrariam. 63 Cum ergo est somno seuocatus animus a societate et a contagione corporis, tum meminit praeteritorum, praesentia cernit, futura prouidet; iacet enim corpus dormientis ut mortui, uiget autem et uiuit animus. Quod multo magis faciet post mortem, cum omnino corpore excesserit. Itaque adpropinquante morte multo est diuinior. Nam et id ipsum uident, qui sunt morbo graui et mortifero adfecti, instare mortem; itaque iis occurrunt plerumque imagines mortuorum, tumque uel maxume laudi student, eosque, qui secus quam decuit uixerunt, peccatorum suorum tum maxume paenitet. 64 Diuinare autem morientes illo etiam exemplo confirmat Posidonius, quod adfert, Rhodium quendam morientem sex aequales nominasse et dixisse, qui primus eorum, qui secundus, qui deinde deinceps moriturus esset. Sed tribus modis censet deorum adpulsu homines somniare: uno, quod prouideat animus ipse per sese, quippe qui deorum cognatione teneatur; altero, quod plenus aer sit immortalium animorum, in quibus tamquam insignitae notae ueritatis appareant; tertio, quod ipsi di cum dormientibus conloquantur. ldque, ut modo dixi, facilius euenit adpropinquante morte, ut animi futura augurentur. 65 Ex quo et illud est Calliani, de quo ante dixi, et Homerici Hectoris, qui moriens propinquam Achilli mortem denuntiat. XXXI Neque enim illud uerbum temere consuetudo adprobauisset, si ea res nulla esset omnino: "praesagibat animus frustra me ire, cum exirem domo." Sagire enim sentire acute est; ex quo sagae anus, quia multa scire uolunt, et sagaces dicti canes. Is igitur qui ante sagit quam oblata res est, dicitur praesagire, id est futura ante sentire. 66Inest igitur in animis praesagatio extrinsecus iniecta atque inclusa diuinitus. Ea si exarsit acrius, furor appellatur, cum a corpore animus abstractus diuino instinctu concitatur: H, "Sed quid oculis rabere uisa es derepente ardentibus? ubi illa paululo ante sapiens uirginalis modestia?" C. "Mater, optumatum multo mulier melior mulierum, missa sum superstitiosis hariolationibus, meque Apollo fatis fandis dementem inuitam ciet. Virgines uereor aequalis; patris mei meum factum pudet, optumi uiri; mea mater, tui me miseret; mei piget. Optumam progeniem Priamo peperisti extra me: hoc dolet: men obesse, illos prodesse, me obstare, illos obsequi!" 0 poema tenerum et moratum atque molle! 67 Sed hoc minus ad rem; illud, quod uolumus, expressum est, ut uaticinari furor uera soleat: "Adest, adest fax obuoluta sanguine atque incendio. multos annos latuit; ciues, ferte opem et restinguite!" Deus inclusus corpore humano iam, non Cassandra loquitur. "lamque mari magno classis cita texitur; exitium examen rapit; adueniet, fera ueliuolantibus nauibus complebit manus litora." XXXII 68 Tragoedias loqui uideor et fabulas. At ex te ipso non commenticiam rem, sed factam eiusdem generis audiui: C. Coponium ad te uenisse Dyrrachium, cum praetorio imperio classi Rhodiae praeesset, cum primo bominem prudentem atque doctum, eumque dixisse remigem quendam e quinqueremi Rhodiorum uaticinatum madefactum iri minus xxx diebus Graeciam sanguine, rapinas Dyrrachii et conscensionem in naues cum fuga fugientibusque miserabilem respectum incendiorum fore; sed Rhodiorum classi propinquum reditum ac domum itionem dari. Tum neque te ipsum non esse commotum Marcumque Varronem et M. Catonem, qui tum ibi erant, doctos homines, uehementer esse perterritos. Paucis sane post diebus ex Pharsalia fuga uenisse Labienum; qui cum interitum exercitus nuntiauisset, reliqua uaticinationis breui esse confecta. 69 Nam et ex horreis direptum effusumque frumentum uias omnis angiportusque constrauerat, et naues subito perterriti metu conscendistis et noctu ad oppidum respicientes flagrantis onerarias, quas incenderant milites quia sequi noluerant, uidebatis; postremo a Rhodia classe deserti uerum uatem fuisse sensistis. 70 Exposui quam breuissime potui somnii et furoris oracla, quae carere arte dixeram. Quorum amborum generum una ratio est, qua Cratippus noster uti solet, animos hominum quadam ex parte extrinsecus esse tractos et haustos (ex quo intellegitur esse extra diuinum animum, humanus unde ducatur), humani autem animi eam partem, quae sensum, quae motum, quae adpetitum habeat, non esse ab actione corporis seiugatam; quae autem pars animi rationis atque intellegentiae sit particeps, eam tum maxume uigere, cum plurimum absit a corpore. 71 Itaque expositis exemplis uerarum uaticinationum et somniorum Cratippus solet rationem concludere hoc modo: "Si sine oculis non potest exstare officium et munus oculorum, possunt autem aliquando oculi non fungi suo munere, qui uel semel ita est usus oculis, ut uera cerneret, is habet sensum oculorum uera cernentium. Item igitur, si sine diuinatione non potest et officium et munus diuinationis exstare, potest autem quis, cum diuinationem habeat, errare aliquando nec uera cernere, satis est ad confirmandam diuinationem semel aliquid esse ita diuinatum, ut nihil fortuito cecidisse uideatur. Sunt autem eius generis innumerabilia; esse igitur diuinationem confitendum est." XXXIII 72 Quae uero aut coniectura explicantur aut euentis animaduersa ac notata sunt, ea genera diuinandi, ut supra dixi, non naturale, sed artificiosa dicuntur; in quo haruspices, augures coniectoresque numerantur. Haec inprobantur a Peripateticis, a Stoicis defenduntur. Quorum alia sunt posata in monumentis et disciplina, quod Etruscorum declarant, et haruspicini et fulgurales et rituales libri, uestri etiam augurales; alia autem subito ex tempore coniectura explicantur, ut apud Homerum Calchas, qui ex passerum numero belli Troiani annos auguratus est, et ut in Sullae scriptum historia uidemus, quod te inspectante factum est, ut, cum ille in agro Nolano immolaret ante praetorium, ab infima ara subito anguis emergeret, cum quidem C. Postumius haruspex oraret illum, ut in expeditionem exercitum educeret; id cum Sulla fecisset, tum ante oppidum Nolam florentissuma Samnitium castra cepit. 73 Facta coniectura etiam in Dionysio est, paulo ante quam regnare coepit; qui cum per agrum Leontinum iter faciens equum ipse demisisset in flumen, submersus equus uoraginibus non exstitit; quem cum maxima contentione non potuisset extrahere, discessit, ut ait Philistus, aegre ferens. Cum autem aliquantum progressus esset, subito exaudiuit hinnitum respexitque et equum alacrem laetus adspexit, cuius in iuba examen apium consederat. Quod ostentum babuit hanc uim, ut Dionysius paucis post diebus regnare coeperit. XXXIV 74 Quid? Lacedaemoniis paulo ante Leuctricam calamitatem quae significatio facta est, cum in Herculis fano arma sonuerunt Herculisque simulacrum multo sudore manauit! At eodem tempore Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis ualuae clausae repagulis subito se ipsae aperuerunt, armaque, quae fixa in parietibus fuerant, ea sunt humi inuenta. Cumque eodem tempore apud Lebadiam Trophonio res diuina fieret, gallos gallinaceos in eo loco sic adsidue canere coepisse, ut nihil intermitterent; tum augures dixisse Boeotios Thebanorum esse uictoriam, propterea quod auis illa uicta siliere soleret, canere, si uicisset. 75 Eademque tempestate multis signis Lacedaemoniis Leuctricae pugnae calamitas denuntiabatur. Namque et in Lysandri, qui Lacedaemoniorum clarissumus fuerat, statua, quae Delphis stabat, in capite corona subito exstitit ex asperis herbis et agrestibus, stellaeque aureae quae Delphis erant a Lacedaemoniis positae post naualem illam uictoriam Lysandri qua Athenienses conciderunt, qua in pugna quia Castor et Pollux cum Lacedaemoniorum classe uisi esse dicebantur, - eorum insignia deorum, stellae aureae, quas dixi, Delphis positae, paulo ante Leuctricam pugnam deciderunt neque repertae sunt. 76 Maximum uero illud portentum isdem Spartiatis fuit, quod, cum oraclum ab loue Dodonaeo petiuissent de uictoria sciscitantes legatique [uas] illud in quo inerant sortes collocauissent, simia, quam rex Molossorum in deliciis habebat, et sortes ipsas et cetera quae erant ad sortem parata disturbauit et aliud alio dissupauit, Tum ea, quae praeposita erat oraclo, sacerdos dixisse dicitur de salute Lacedaemoniis esse, non de uictoria cogitandum. XXXV 77 Quid? Bello Punico secundo nonne C. Flaminius, consul iterum, neglexit signa rerum futurarum magna cum clade rei publicae? Qui exercitu lustrato cum Arretium uersus castra mouisset et contra Hannibalem legiones duceret, et ipse et equus eius ante signum louis Statoris sine causa repente concidit nec eam rem habuit religioni, obiecto signo, ut peritis uidebatur, ne committeret proelium. Idem, cum tripudio auspicaretur, pullarius diem proelii committendi differebat. Tum Flaminius ex eo quaesiuit, si ne postea quidem pulli pascerentur, quid faciendum censeret. Cum ille quiescendum respondisset, Flaminius: "Praeclara uero auspicia, si esurientibus pullis res geri poterit, saturis nihil geretur!" Itaque signa conuelli et se sequi iussit. Quo tempore cum signifer primi hastati signum non posset mouere loco, nec quicquam proficeretur plures cum accederent, Flaminius re nuntiata suo more neglexit. Itaque tribus iis horis concisus exercitus atque ipse interfectus est. 78 Magnum illud etiam, quod addidit Coelius, eo tempore ipso, cum hoc calamitosum proelium fìeret, tantos terrae motus in Liguribus, Gallia compluribusque insulis totaque in Italia factos esse, ut multa oppida conruerint, multis locis labes factae sint terraeque desiderint fluminaque in contrarias partes fluxerint atque in amnes mare influxerit. XXXVI Fiunt certae diuinationum coniecturae a peritis. Midae illi Phrygi, cum puer esset, dormienti formicae in os tritici grana congesserunt. Diuitissumum fore praedictum est; quod euenit. At Platoni cum in cunis paruulo dormienti apes in labellis consedissent, responsum est singolari illum suauitate orationis fore: ita futura eloquente prouisa in infante est. 79 Quid? amores ac deliciae tuae, Roscius, num aut ipse aut pro eo Lanuuium totum mentiebatur? Qui cum esset in cunabulis educareturque in Solonio, qui est campus agri Lanuuini, noctu lumine apposito experrecta nutrix animaduertit puerum dormientem circumplicatum serpentis amplexu. Quo aspectu exterrita clamorem sustulit. Pater autem Rosci ad haruspices rettulit, qui responderunt nihil illo pucro clarius, nihil nobilius fore. Atque hanc speciem Pasiteles caelauit argento et noster expressit Archias uersibus. Quid igitur expectamus? An dum in foro nobiscum di immortales, dum in uiis uersentur, dum domi? Qui quidem ipsi se nobis non offerunt, uim autem suam longe lateque diffundunt, quam tum terrae cauernis includunt, tum hominum naturis implicant. Nam terrae uis Pythiam Delphis incitabat, naturae Sibyllam. Quid enim? Non uidemus quam sint uaria terrarum genera? Ex quibus et mortifera quaedam pars est, ut et Ampsancti in Hirpinis et in Asia Plutonia quae uidimus, et sunt partes agrorum aliae pestilentes, aliae salubres, aliae quae acuta ingenia gignant, aliae quae retusa: quac omnia fiunt et ex caeli uarietate et ex disparili adspiratione terrarum. 80 Fit etiam saepe specie quadam, saepe uocum grauitate et cantibus, ut pellantur animi uehementius, saepe etiam cura et timore, qualis est illa "flexanima tamquam lymphata aut Bacchi sacris commota in tumulis Teucrum commemorans suum." XXXVII Atque etiam illa concitatio declarat uini in animis esse diuinam. Negat enim sine furore Democritus quemquam poetam magnum esse posse, quod idem dicit Plato. Quem, si placet, appellet furorem, dum modo is furor ita laudetur ut in Phaedro [Platonis] laudatus est. Quid? Vestra oratio in causis, quid? ipsa actio potest esse uehemens et grauis et copiosa, nisi est animus ipse commotior? Equidem etiam in te saepe uidi et, ut ad leuiora ueniamus, in Aesopo, familiari tuo, tantum ardorem uultuum atque motuum, ut eum uis quaedam abstraxisse a sensu mentis uideretur. 81 Obiciuntur etiam saepe formae, quae reapse nullae sunt; speciem autem offerunt; quod contigisse Brenno dicitur eiusque Gallicis copiis, cum fano Apollinis Delphici nefarium bellum intulisset. Tum enim ferunt ex oraclo ecfatam esse Pythiam: "Ego prouidebo rem istam et albae uirgines." Ex quo factum ut uiderentur uirgines ferre arma contra et niue Gallorum obrueretur exercitus. XXXVIII Aristoteles quidem eos etiam, qui ualetudinis uitio furerent et melancholici dicerentur, censebat habere aliquid in animis praesagiens atque diuinum. Ego autem haud scio an nec cardiacis tribuendum hoc sit nec phreneticis; animi enim integri, non uitiosi est corporis diuinatio. 82 Quam quidem esse re uera hac Stoicorum ratione concluditur: 'Si sunt di neque ante declarant hominibus quae futura sint, aut non diligunt homines, aut quid euenturum sit ignorant, aut existumant nihil interesse hominum scire quid sit futurum, aut non censent esse suae maiestatis praesignificare hominibus quae sunt futura, aut ea ne ipsi quidem di significare possunt. At neque non diligunt nos (sunt enim benefici generique hominum amici), neque ignorant ea quae ab ipsis constituta et designata sunt, neque nostra nihil interest scire ea quae euentura sint (erimus enim cautiores, si sciemus), neque hoc alienum ducunt maiestate sua (nihil est enim beneficentia praestantius), neque non possunt futura praenoscere. 83 Non igitur sunt di nec significant futura. Sunt autem di; significant ergo. Et non, si significant, nullas uias dant nobis ad significationis scientiam (frustra enim significarent); nec, si dant uias, non est diuinatio: est igitur diuinatio." XXXIX 84 Hac ratione et Chrysippus et Diogenes et Antipater utitur. Quid est igitur cur dubitandum sit quin sint ea, quae disputaui, uerissuma, si ratio mecum facit, si euenta, si populi, si nationes, si Graeci, si barbari, si maiores etiam nostri, si denique hoc semper ita putatum est, si summi phdosophi, si poëtae, si sapientissumi uiri, qui res publicas constituerunt, qui urbes condiderunt? An dum bestiae loquantur exspectamus, hominum consentiente auctoritate contenti non sumus? 85 Nec uero quicquam aliud adfertur cur ea quae dico diuinandi genera nulla sint, nisi quod difficile dictu uidetur quae cuiusque diuinationis ratio, quae causa sit. Quid enim habet haruspex, cur pulmo incisus etiam in bonis extis dirimat tempus et proferat diem? Quid augur, cur a dextra coruus, a sinistra cornix faciat ratum? Quid astrologus, cur stella Iouis aut Veneris coniuncta cum luna ad ortus puerorum salutaris sit, Saturni Martisue contraria? Cur autem deus dormientes nos moneat, uigilantes neglegat? Quid deinde causae est, cur Cassandra furens futura prospiciat, Priamus sapiens hoc idem facere non queat? 86 Cur fiat quidque, quaeris. Recte omnino; sed non nunc id agitur; fiat necne fiat, id quaeritur: ut si magnetem lapidem esse dicam qui ferrum ad se adliciat et adtrahat, rationem cur id fiat adferre nequeam, fieri omnino neges. Quod idem facis in diuinatione, quam et cernimus ipsi et audimus et legimus et a patribus accepimus. Neque ante philosophiam patefactam, quae nuper inuenta est, hac de re communis uita dubitauit, et, posteaquam philosophia processit, nemo aliter philosophus sensit, in quo modo esset auctoritas. 87 Dixi de Pythagora, de Democrito, de Socrate, excepi de antiquis praeter Xenophanem neminem, adiunxi ueterem Academiam, Peripateticos, Stoicos; unus dissentit Epicurus. Quid uero hoc turpius, quam quod idem nullam censet gratuitam esse uirtutem? XL Quis est autem, quem non moueat clarissumis monumentis testata consignataque antiquitas? Calchantem augurem scribit Homerus longe optumum, eumque ducem classium fuisse ad Ilium, - auspiciorum, credo, scientia, non locorum. 88 Amphilochus et Mopsus Argiuorum reges fuerunt, sed iidem augures, iique urbis in ora marituma Ciliciae Graecas condiderunt; atque etiam ante hos Amphiaraus et Tiresias non humiles et obscuri neque eorum similes, ut apud Ennium est, "qui sui quaestus causa fictas suscitant sententias" sed clari et praestantes uiri, qui auibus et signis admoniti futura dicebant; quorum de altero etiam apud inferos Homerus ait solum sapere, ceteros umbrarum uagari modo; Amphiaraum autem sic bonorauit fama Graeciae, deus ut haberetur, atque ut ab eius solo, in quo est humatus, oracla peterentur. 89 Quid? Asiae rex Priamus nonne et Helenum filium et Cassandram filiam diuinantes habebat, alterum auguriis, alteram mentis incitatione et permotione diuina? Quo in genere Marcios quosdam fratres, nobili loco natos, apud maiores nostros fuisse scriptum uidemus. Quid? Polyidum Corinthium nonne Homerus et aliis multa et filio ad Troiam proficiscenti mortem praedixisse commemorat? Omnino apud ueteres, qui rerum potiebantur, iidem auguria tenebant; ut enim sapere sic diuinare regale ducebant: [ut] testis est nostra ciuitas, in qua et reges augures et postea priuati eodem sacerdotio praediti rem publicam religionum auctoritate rexerunt. XLI 90 Eaque diuinationum ratio ne in barbaris quidem gentibus neglecta est, siquidem et in Gallia Druidae sunt, e quibus ipse Diuitiacum Haeduum hospitem tuum laudatoremque cognoui, qui et naturae rationem, quam fisiologi/an Graeci appellant, notam esse sibi profitebatur, et partim auguriis, partim coniectura, quae essent futura dicebat, et in Persis augurantur et diuinant magi, qui congregantur in fano commentando causa atque inter se conloquendi, quod etiam idem uos quondam facere Nonis solebatis; 91 nec quisquam rex Persarum potest esse, qui non ante magorum disciplinam scientiamque perceperit. Licet autem uidere et genera quaedam et nationes huic scientiae deditas. Telmessus in Caria est, qua in urbe excellit haruspicum disciplina; itemque Elis in Peloponneso familias duas certas habet, lamidarum unam, alteram Clutidarum, haruspicinae nobilitate praestantes. In Syria Chaldaei cognitione astrorum sollertiaque ingeniorum antecellunt. 92 Etruria autem de caelo tacta scientissume animaduertit, eademque interpretatur quid quibusque ostendatur monstris atque portentis. Quocirca bene apud maiores nostros senatus, tum cum florebat imperium, decreuit ut de principum filiis x ex singulis Etruriae populis in disciplinam traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem hominum a religionis auctoritate abduceretur ad mercedem atque quaestum. Phryges autem et Pisidae et Cilices et Arabum natio auium significationibus plurimum obtemperant, quod idem factitatum in Umbria accepimus. XLII 93 Ac mihi quidem uidentur e locis quoque ipsis, qui a quibusque incolebantur, diuinationum opportunitates esse ductae. Etenim Aegyptii et Babylonii in camporum patentium aequoribus habitantes, cum ex terra nihil emineret quod contemplationi caeli officere posset, omnem curam in siderum cognitione posuerunt; Etrusci autem, quod religione imbuti studiosius et crebrius hostias immolabant, extorum cognitioni se maxume dediderunt, quodque propter aeris crassitudinem de caelo apud eos multa fiebant, et quod ob eandem causam multa inuisitata partim e caelo, alia ex terra oriebantur, quaedam etiam ex hominum pecudumue conceptu et satu, ostentorum exercitatissumi interpretes exstiterunt. Quorum quidem uim, ut tu soles dicere, uerba ipsa prudenter a maioribus posita declarant. Quia enim ostendunt, portendunt, monstrant, praedicunt, ostenta, portenta, monstra, prodigia dicuntur. 94 Arabes autem et Phryges et Cilices, quod pastu pecudum maxume utuntur, campos et montes hieme et aestate peragrantes, propterea facilius cantus auium et uolatus notauerunt; eademque et Pisidiae causa fuit et huic nostrae Umbriae. Tum Caria tota praecipueque Telmesses, quos ante dixi, quod agros uberrumos maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter fecundidatem fingi gignique possunt, in ostentis animaduertendis diligentes fuerunt. XLIII 95 Quis uero non uidet in optuma quaque re publica plurimum auspicia et reliqua diuinandi genera ualuisse? Quis rex umquam fuit, quis populus, qui non uteretur praedictione diuina? Neque solum in pace, sed in bello multo etiam magis, quo maius erat certamen et discrimen salutis. Omitto nostros, qui nihil in bello sine extis agunt, nihil sine auspiciis domi [habent auspicia]; externa uideamus. Namque et Athenienses omnibus semper publicis consiliis diuinos quosdam sacerdotes, quos ma/nteij uocant, adhibuerunt, et Lacedaemonii regibus suis augurem adsessorem dederunt, itemque senibus (sic enim consilium publicum appellant) augurem interesse uoluerunt, iidemque de rebus maioribus semper aut Delphis oraclum aut ab Hammone aut a Dodona petebant; 96 Lycurgus quidem, qui Lacedaemoniorum rem publicam temperauit, leges suas auctoritate Apollinis Delphici confirma, uit; quas cum uellet Lysander commutare, eadem est prohibitus religione. Atque etiam qui praeerant Lacedaemoniis, non contenti uigilantibus curis, in Pasiphaae fano, quod est in agro propter urbem, somniandi causa excubabant, quia uera quietis oracla ducebant. 97 Ad nostra iam redeo. Quotiens senatus decemuiros ad libros ire iussit! Quantis in rebus quamque saepe responsis haruspicum paruit! nam et cum duo uisi soles essent, et cum tres lunae, et cum faces, et cum sol nocte uisus esset, et cum e caelo fremitus auditus, et cum caelum discessisse uisum esset atque in eo animaduersi globi. Delata etiam ad senatum labes agri Priuernatis, cum ad infinitam altitudinem terra desidisset Apuliaque maximis terrae motibus conquassata esset. Quibus portentis magna populo Romano bella perniciosaeque seditiones denuntiabantur, inque his omnibus responsa haruspicum cum Sibyllae uersibus congruebant. 98 Quid cum Cumis Apollo sudauit, Capuae Victoria? Quid, ortus androgyni nonne fatale quoddam monstrum fuit? Quid cum fluuius Atratus sanguine fluxit? Quid quod saepe lapidum, sanguinis non numquam, terrae interdum, quondam etiam lactis imber effluxit? Quid cum in Capitolio ictus Centaurus - caelo est, in Auentino portae et homines, Tusculi aedes Castoris et Poflucis Romaeque Pietatis? Nonne et haruspices ea responderunt, quae euenerunt, et in Sibyllae libris eaedem repertae praedictiones sunt? XLIV 99 Caeciliae Q. filiae somnio modo Marsico bello templum est a senatu Iunoni Sospitae restitutum. Quod quidem somnium Sisenna cum disputauisset mirifice ad uerbum cum re conuenisse, tum insolenter, credo ab Epicureo aliquo inductus, disputat somniis credi non oportere. Idem contra ostenta nibil disputat exponitque initio belli Marsici et deorum simulacra sudauisse, et sanguinem fluxisse, et discessisse caelum, et ex occulto auditas esse uoces, quae pericula belli nuntiarent, et Lanuuii clipeos, quod haruspicibus tristissumum uisum esset, a muribus esse derosos. 100 Quid quod in annalibus habemus Veienti bello, cum lacus Albanus praeter modum creuisset, Veientem quendam ad nos hominem nobilem perfugisse, eumque dixisse ex fatis, quae Veientes scripta haberent, Veios capi non posse, dum lacus is redundaret, et, si lacus emissus lapsu et cursu suo ad mare profluxisset, perniciosum populo Romano; sin autem ita esset eductus, ut ad mare peruenire non posset, tum salutare nostris fore? Ex quo illa mirabilis a maioribus Albanae aquae facta deductio est. Cum autem Veientes bello fessi legatos ad senatum misissent, tum ex iis quidam dixisse dicitur non omnia illum transfugam ausum esse senatui dicere: in isdem enim fatis scriptum Veientes habere fore ut breui a Gallis Roma caperetur, quod quidem sexennio post Veios captos factum esse uidemus. XLV 101 Saepe etiam et in proeliis Fauni auditi et in rebus turbidis ueridicae uoces ex occulto missae esse dicuntur; cuius generis duo sint ex multis exempla, sed maxuma. Nam non multo ante urbem captam exaudita uox est a luco Vestae, qui a Palati radice in nouam uiam deuexus est, ut muri et portae reficerentur; futurum esse, nisi prouisum esset, ut Roma caperetur. Quod neglectum cum caueri poterat, post acceptam illam maximam cladem expiatum est; ara enim Aio Loquenti, quam saeptam uidemus, exaduersus eum locum consecrata est. Atque etiam scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset ut sue plena procuratio fieret, uocem ab aede Iunonis ex arce exstitisse; quocirca Iunonem iram appellatam Monetam. Haec igitur et a dis significata et a nostris maioribus iudicata contemnimus? 102 Neque solum deorum uoces Pythagorei obseruitauerunt, sed etiam hominum, quae uocant omina. Quae maiores nostri quia ualere censebant, idcirco omnibus rebus agendis "quod bonum, faustum, felix fortunatumque esset" praefabantur, rebusque diuinis, quae publice fierent, ut "fauerent linguis" imperabatur, inque feriis imperandis ut "litibus et iurgiis se abstinerent". Itemque in lustranda colonia ab eo qui eam deduceret, et cum imperator exercitum, censor populum lustraret, bonis nominibus qui hostias ducerent eligebantur. Quod idem in dilectu consules obseruant, ut primus miles fiat bono nomine. 103 Quae quidem a te scis et consule et imperatore summa cum religione esse seruata. Praerogatiuam etiam maiores omen iustorum comitiorum esse uoluerunt. XLVI Atque ego exempla ominum nota proferam. L. Paulus consul iterum, cum ei bellum ut cum rege Perse gereret obtigisset, ut ea ipsa die domum ad uesperum rediit, filiolam suam Tertiam, quae tum erat admodum parua, osculans animaduertit tristiculam. "Quid est," inquit, "mea Tertia? quid tristis es?" "Mi pater," inquit, "Persa periit." Tum ille artius puellam complexus: 'Accipio," inquit, "mea filia, omen. Erat autem mortuus catellus eo nomine, 104 L. Flaccum, flaminem Martialem, ego audiui, cum diceret Caeciliam Metelli, cum uellet sororis suae filiam in matrimonium conlocare, exisse in quoddam sacellum ominis capiendi causa, quod fieri more ueterum solebat. Cum uirgo staret et Caecilia in sella sederet, neque diu ulla uox exstitisset, puellam defatigatam petisse a matertera, ut sibi concederet paulisper ut in eius sella requiesceret; illam autem dixisse: "Vero, mea puella, tibi concedo meas sedes." Quod omen res consecuta est; ipsa enim breui mortua est, uirgo autem nupsit, cui Caecilia nupta fuerat. Haec posse contemni uel etiam rideri praeclare intellego, sed id ipsum est deos non putare, quae ab iis significantur contemnere. XLVII 105 Quid de auguribus loquar? Tuae partes sunt, tuum, inquam, auspiciorum atrocinium debet esse. Tibi App. Claudius augur consuli nuntiauit addubitato salutis augurio bellum domesticum triste ac turbulentum fore; quod paucis post mensibus exortum paucioribus a te est diebus oppressum. Cui quidem auguri uehementer adsentior; solus enim multorum annorum memoria non decantandi augurii, sed diuinandi tenuit disciplinam. Quem inridebant collegae tui eumque tum Pisidam, tum Soranum augurem esse dicebant; quibus nulla uidebatur in auguriis aut praesensio aut scientia ueritatis futurae; sapienter aiebant ad opinione imperitorum esse fictas religiones. Quod longe secus est neque enim in pastoribus illis, quibus Romulus praefuit, ne in ipso Romulo haec calliditas esse potuit, ut ad errorem multitudinis religionis simulacra fingerent. Sed difficultas laborque discendi disertare neglegentiam reddidit; malunt enim disserere nihil esse in auspiciis quam, quid sit, ediscere. 106 Quid est illo auspicio diuinius, quod apud te in Mario est? ut utar potissumum auctore te: "Hic Iouis altisoni subito pinnata satelles arboris e trunco, serpentis saucia morsu, subrigit ipsa, feris transfigens unguibus anguem semianimum et uaria grauiter ceruice micantem. Quem se intorquentem lanians rostroque cruentans iam satiata animos, iam duros ulta dolores abicit ecflantem et laceratum adfligit in unda seque obitu a solis nitidos conuertit ad ortus. Hanc ubi praepetibus pinnis lapsuque uolantem conspexit Marius, diuini numinis augur, faustaque signa suae laudis reditusque notauit, partibus intonuit caeli pater ipse sinistris. Sic aquilae clarum firmauit Iuppiter omen." XLVIII 107 Atque ille Romuli auguratus pastoralis, non urbanus fuit, nec fictus ad opiniones imperitorum, sed a certis acceptus et posteris traditus. Itaque Romulus augur, ut apud Ennium est, cum fratre item augure "Curantes magna cum cura, tum cupientes regni dant operam simul auspicio augurioque. *In monte* Remus auspicio se deuouet atque secundam solus auem seruat; at Romulus pulcher in alto quaerit Auentino, seruat genus altiuolantum. Certabant, urbem Romam Remoramne uocarent; omnibus cura uiris uter esset induperator. Exspectant, ueduti consul cum mittere signum uolt, omnes auidi spectant ad carceris oras, 108 quam mox emittat pictis e faucibus currus: sic exspectabat populus atque ore timebat rebus, utri magni uictoria sit data regni. Interea sol albus recessit in infera noctis. Exin candida se radiis dedit icta foras lux, et simul ex alto longe pulcherruma praepes laeua uolauit auis. Simul aureus exoritur sol, cedunt ce caelo ter quattuor corpora sancta auium, praepetibus sese pulchrisque locis dant. Conspicit inde sibi data Romulus esse priora, auspicio regni stabilita scamna solumque." XLIX 109 Sed ut, unde huc digressa est, eodem redeat oratio: si nihil queam disputare quam ob rem quidque fiat, et tantum modo fieri ea quae commemoraui doceam, parumne Epicuro Carneadiue respondeam? Quid si etiam ratio exstat artificiosae praesensionis facilis, diuinae autem paulo obscurior? Quae enim extis, quae fulgoribus, quae portentis, quae astris praesentiuntur, haec notata sunt obseruatione diuturna; adfert autem uetustas omnibus in rebus longinqua obseruatione incredibilem scientiam; quae potest esse etiam sine motu atque impulsu deorum, cum quid ex quoque eueniat et quid quamque rem significet crebra animaduersione perspectum est. 110 Altera diuinatio est naturalis, ut ante dixi; quae physica disputandi subtditate reuerenda est ad naturam deorum, a qua, ut doctissimis sapientissimisque placuit, haustos animos et libatos habemus; cumque omnia completa et referta sint aeterno sensu et mente diuina, necesse est cognatione diuinorum animorum animos humanos commoueri. Sed uigìlantes animi uitae necessitatibus seruiunt diiunguntque se a societate diuina uinclis corporis impediti. 111 (Rarum est quoddam genus eorum qui se a corpore àuocent et ad diuinarum rerum cognitionem cura omni studioque rapiantur). Horum sunt auguria non diuini impetus, sed rationis humanae; nam et natura futura praesentiunt, ut aquarum eluuiones et deflagrationem futuram aliquando caeli atque terrarum; alii autem in re publica esercitati, ut de Atheniensi Solone accepimus, orientem tyrannidem multo ante prospiciunt. Quos prudentes possumus dicere, id est prouidentes, diuinos nullo modo possumus, non plus quam Milesium Thalem, qui, ut obiurgatores suos conuinceret ostenderetque etiam philosophum, si ei commodum esset, pecuniam facere posse, omnem oleam, ante quam florere coepisset, in agro Milesio coemisse dicitur. 112Animaduerterat fortasse quadam scientia olearum ubertatem fore. Et quidem idem primus defectionem solis, quae Astyage regnante facta est, praedixisse fertur. L Multa medici multa gubernatores, agricolae etiam multa praesentiunt, sed nullam eorum diuinationem uoco, ne illam quidem, qua ab Anaximandro physico moniti Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta linquerent armatique in agro excubarent, quod terrae motus instaret, tum cum et urbs tota corruit et e monte Taygeto extrema [montis] quasi puppis auolsa est. Ne Pherecydes quidem, ille Pythagorae magister, potius diuinus habebitur quam physicus, quod, cum uidisset haustam aquam de iugi puteo, terrae motus dixit instare. 113 Nec uero umquam animus hominis naturaliter diuinat, nisi cum ita solutus est et uacuus, ut ei plane nihil sit cum corpore; quod aut uatibus contingit aut dormientibus. Itaque ea duo genera a Dicaearcho probantur et, ut dixi, a Cratippo nostro; si propterea quod ea proficiscuntur a natura, sint summa sane, modo ne sola; sin autem nihil esse in obseruatione putant, multa tollunt quibus uitae ratio continetur. Sed quoniam dant aliquid, idque non paruum [uaticinationes cum somniisl, nihil est quod cum his magnopere pugnemus, praesertim cum sint, qui omnino nullam diuinationem probent. 114 Ergo et ii, quorum animi spretis corporibus euolant atque excurrunt foras, ardore aliquo infiammati atque incitati cernunt illa profecto quae uaticinantes pronuntiant, multisque rebus inflammantur tales animi, qui corporibus non inhaerent, ut ii qui sono quodam uocum et Phrygiis cantibus incitantur. Multos nemora siluaeque, multos amnes aut maria commouent, quorum furibunda mens uidet ante muto quae sint futura. Quo de genere illa sunt: "eheu uidete! iudicauit inclitum iudicium inter deas tris aliquis, quo iudicio Lacedaemonia mulier, Furiarum una, adueniet." Eodem enim modo multa a uaticinantibus saepe praedicta sunt neque solum uerbis, sed etiam "uersibus quos olim Fauni uatesque canebant." 115 Similiter Marcius et Publicius uates cecinisse dicuntur; quo de genere Apollinis operta prolata sunt. Credo etiam anhelitus quosdam fuisse terrarum, quibus inflatae mentes oracla funderent. LI Atque haec quidem uatium ratio est, nec dissimilis sane somniorum. Nam quae uigilantibus accidunt uatibus, eadem nobis dormientibus. Viget enim animus in somnis liber ab sensibus omnique impeditone curarum, iacente et mortuo paene corpore. Qui quia uixit ab omni aeternitate uersatusque est cum innumerabilibus animis, omnia quae in natura rerum sunt uidet, si modo temperatis escis modicisque potionibus ita est adfectus, ut sopito corpore ipse uigilet. Haec somniantis est diuinatio. 116 Hic magna quaedam exoritur, neque ea naturalis, sed artificiosa somniorum [Antiphonis] interpretatio eodemque modo et oraculorum et uaticinationum: sunt enim explanatores, ut grammatici poëtarum. Nam ut aurum et argentum, aes, ferrum frustra natura diuina genuisset, nisi eadem docuisset quem ad modum ad eorum uenas perueniretur, nec fruges terrae bacasue arborum cum utilitate ulla generi bumano dedisset, nisi hearum cultus et conditiones tradidisset, materiaue quicquam iuuaret, nisi confectionis eius fabricam haberemus, sic cum omni utilitate quam di hominibus dederunt ars aliqua coniuncta est per quam illa utilitas percipi possit. Item igitur somniis, uaticinationibus, oraclis, quod erant multa obscura, multa ambigua, explanationes adhibitae sunt interpretum. 117 Quo modo autem aut uates aut somniantes ea uideant, quae nusquam etiam tunc sint, magna quaestio est. Sed esplorata si sint ea quae ante quaeri debeant, sint haec quae quaerimus faciliora. Continet enim totam hanc quaestionem ea ratio, quae est de natura deorum, quae a te secundo libro est esplicata dilucide. Quam si obtinemus, stabit illud quod hunc locum continet de quo agimus: esse deos, et eorum prouidentia mundum administrari, eosdemque consulere rebus humanis, nec solum uniuersis, uerum etiam singulis. Haec si tenemus, quae mihi quidem non uidentur posse conuelli, profecto hominibus a dis futura significari necesse est. LII 118 Sed distinguendum uidetur quonam modo. Nam non placet Stoicis singulis iecorum fissis aut auium cantibus interesse deum (neque enim decorum est nec dis dignum nec fieri ullo pacto potest), sed ita a principio incohatum esse mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent, alia in extis, alia in auibus, alia in fulgoribus, alia in ostentis, alia in stellis, alia in somniantium uisis, alia in furentium uocibus. Ea quibus bene percepta sunt, ii non saepe falluntur; male coniecta maleque interpretata falsa sunt non rerum uitio, sed interpretum inscientia. Hoc autem posito atque concesso, esse quandam uim diuinam hominum uitam continentem, non difficile est, quae fieri certe uidemus, ea qua ratione fiant suspicari. Nam et ad hostiam deligendam potest dux esse uis quaedam sentiens, quae est toto confusa mundo, et tum ipsum, cum immolare uelis, extorum fieri mutatio potest, ut aut absit aliquid aut supersit; paruis enim momentis multa natura aut adfingit aut mutat aut detrahit. 119 Quod ne dubitare possimus, maximo est argumento quod paulo ante interitum Caesaris contigit. Qui cum immolaret illo die quo primum in sella aurea sedit et cum purpurea ueste processit, in extis bouis opimi cor non fuit. Num igitur censes ullum animal, quod sanguinem habeat, sine corde esse posse? Qua ille rei [non est] nouitate perculsus, cum Spurinna diceret timendum esse ne et consilium et uita deficeret: earum enim rerum utramque a corde proficisci. Postero die caput in iecore non fuit. Quae quidem illi portendebantur a dis irnmortalibus ut uideret interitum, non ut caueret. Cum igitur eae partes in extis non reperiuntur, sine quibus uictuma illa uiuere nequisset, intellegendum est in ipso immolationis tempore eas partes, quae absint, interisse. LIII 120 Eademque efficit in auibus diuina mens, ut tum huc, tum illuc uolent alites, tum in hac, tum in illa parte se occultent, tum a dextra, tum a sinistra parte canant oscines. Nam si animal omne, ut uult, ita utitur motu sui corporis, prono, obliquo, supino, membraque quocumque uult flectit, contorquet, porrigit, contrabit eaque ante efficit paene quam cogitat, quanto id deo est facilius, cuius numini parent omnia! 121 Idemque mittit et signa nobis eius generis qualia permulta historia tradidit, quale scriptum illud uidemus: si luna paulo ante solis ortum defecisset in signo Leonis, fore ut armis Dareus et Persae ab Alexandro et Macedonibus [proelio] uincerentur Dareusque moreretur; et si puella nata biceps esset, seditionem in populo fore, corruptelam et adulterium domi; et si mulier leonem peperisse uisa esset, fore, ut ab exteris gentibus uinceretur ea res publica, in qua id contigisset. Eiusdem generis etiam illud est quod scribit Herodotus, Croesi filium, cum esset infans, locutum; quo ostento regnum patris et domum funditus concidisse. Caput arsisse Seruio Tullio dormienti quae historia non prodidit? Ut igitur qui se tradidit quieti praeparato animo cum bonis, cogitationibus, tum rebus ad tranquillitatem adcommodatis, certa et uera cernit in somnis, sic castus animus purusque uigilantis et ad astrorum et ad auium reliquorumque signorum et ad extorum ueritatem est paratior. LIV 122 Hoc nimirum est ffiud, quod de Socrate accepimus, quodque ab ipso in libris Socraticorum saepe dicitur: esse diuinum quiddam, quod daimo/nion appellat, cui semper ipse paruerit numquam impellenti, saepe reuocanti. Et Socrates quidem (quo quem auctorem meliorem quaerimus?) Xenophonti consulenti sequereturne Cyrum, posteaquam exposuit quae ipsi uidebantur, "Et nostrum quidem," inquit, "humanum est consilium; sed de rebus et obscuris et incertis ad Apollinem censeo referundum, ad quem etiam Athenienses publice de maioribus rebus semper rettulerunt. 123 Scriptum est item, cum Critonis, sui familiaris, oculum adligatum uidisset, quaesiuisse quid esset; cum autem ille respondisset in agro ambulanti ramulum adductum, ut remissus esset, in oculum suum recidisse, tum Socrates: 'Non enim paruisti mihi reuocanti, cum uterer, qua soleo, praesagatione diuina." Idem etiam Socrates, cum apud Delium male pugnatum esset Lachete praetore fugeretque cum ipso Lachete, ut uentum est in triuium, eadem, qua ceteri, fugere noluit. Quibus quaerentibus cur non eadem uia pergeret, deterreri se a deo dixit; cum quidem ii, qui alia uia fugerant, in hostium equitatum inciderunt. Permulta conlecta sunt ab Antipatro, quae mirabiliter a Socrate diuinata sunt; quac praetermittam; tibi enim nota sunt, mihi ad commemorandum non necessaria. 124 Illud tamen eius philosophi magnificum ac paene diuinum, quod, cum impiis sententiis damnatus esset, aequissimo animo se dixit mori; neque enim domo egredienti neque illud suggestum, in quo causam dixerat, ascendenti signum sibi ullum, quod consuesset, a deo quasi mali alicuius impendentis datum. LV Equidem sic arbitror, etiamsi multa fallant eos, qui aut arte aut coniectura diuinare uideantur, esse tamen diuinationem; homines autem, ut in ceteris artibus, sic in hac posse falli. Potest accidere ut aliquod signum dubie datum pro certo sit acceptum, potest aliquod latuisse aut ipsum aut quod esset illi contrarium. Mihi autem ad hoc, de quo disputo, probandum satis est non modo plura, sed etiam pauciora diuine praesensa et praedicta reperiri. 125 Quin etiam hoc non dubitans dixerim, si unum aliquid ita sit praedictum praesensumque, ut, cum euenerit, ita cadat, ut praedictum sit, neque in eo quicquam casu et fortuito factum esse appareat, esse certe diuinationem, idque esse omnibus confitendum. Quocirca primum mihi uidetur, ut Posidonius facit, a deo, de quo satis dictum est, deinde a fato, deinde a natura uis omnis diuinandi ratioque repetenda. Fieri igitur omnia fato ratio cogit fateri. Fatum autem id appello, quod Graeci e)imarme)nhn , id est ordinem seriemque causarum, cum causae causa nexa rem ex se gignat. Ea est ex omni aeternitate fluens ueritas sempiterna. Quod cum ita sit, nihil est factum quod non futurum fuerit, eodemque modo nihil est futurum cuius non causas id ipsum efficientes natura contineat. 126 Ex quo intellegitur ut fatum sit non id quod superstitiose, sed id quod physice dicitur, causa aeterna rerum, cur et ea, quae praeterierunt, facta sint et, quae instant, fiant et, quae sequuntur, futura sint. Ita fit ut et obseruatione notari possit quae res quamque causam plerumque consequatur, etiamsi non semper (nam id quidem adfirmare difficile est), easdemque causas ueri simile est rerum futurarum cerni ab iis qui aut per furorem eas aut in quiete uideant. LVI 127 Praeterea, cum fato omnia fiant, id quod alio loco ostendetur, si quis mortalis possit esse, qui conligationem causarum omnium perspiciat animo, nihil eum profecto fallat. Qui enim teneat causas rerum futurarum, idem necesse est omnia teneat quae futura sint. Quod cum nemo facere nisi deus possit, relinquendum est homini, ut signis quibusdam consequentia declarantibus futura praesentiat. Non enim illa quae futura sunt subito exsistunt, sed est quasi rudentis explicatio sic traductio temporis nihil noui efficientis et primum quidque replicantis. Quod et ii uident, quibus naturalis diuinatio data est, et ii, quibus cursus rerum obseruando notatus est. Qui etsi causas ipsas non cernunt, signa tamen causarum et notas cernunt; ad quas adhibita memoria et diligentia et monumentis superiorum efficitur ea diuinatio, quae artificiosa dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum signorumque caelestium. 128 Non est igitur ut mirandum sit ea praesentiri a diuinantibus quac nusquam sint; sunt enim omnia, sed tempore absunt. Atque ut in seminibus uis inest earum rerum, quae ex iis progignuntur, sic in causis conditae sunt res futurae, quas esse futuras aut concitata mens aut soluta somno cernit aut ratio aut coniectura praesentit. Atque ut ii qui solis et lunae reliquorumque siderum ortus, obitus motusque cognorunt, quo quidque tempore eorum futurum sit multo ante praedicunt, sic, qui cursum rerum euentorumque consequentiam diuturnitate pertractata notauerunt, aut semper aut, si id difficile est, plerumque, quodsi ne id quidem conceditur, non numquam certe quid futurum sit intellegunt. Atque haec quidem et quaedam eiusdem modi argumenta, cur sit diuinatio, ducuntur a fato. LVII 129 A natura autem alia quaedam ratio est, quae docet, quanta sit animi uis seiuncta a corporis sensibus, quod maxime contingit aut dormientibus aut mente permotis. Ut enim deorum animi sine oculis, sine auribus, sine lingua sentiunt inter se quid quisque sentiat (ex quo fit ut homines, etiam cum taciti optent quid aut uoueant, non dubitent quin di illud exaudiant), sic animi hominum, cum aut somno soluti uacant corpore aut mente permoti per se ipsi liberi incitati mouentur, cernunt ea quae permixti cum corpore [animi] uidere non possunt. 130 Atque hanc quidem rationem naturae difficile est fortasse traducere ad id genus diuinationis, quod ex arte profectum dicimus; sed tamen id quoque rimatur, quantum potest, Posidonius. Esse censet in natura signa quaedam rerum futurarum. Etenim Ceos accepirnus ortum Caniculae diligenter quotannis solere seruare coniecturamque capere, ut scribit Ponticus Heraclides, salubrisne an pestilens annus futurus sit: nam si obscurior quasi caligit nosa stella exstiterit, pingue et concretum esse caelum, ut eius adspiratio grauis et pestilens futura sit; sin inlustris et perlucida stella apparuerit, significari caelum esse tenue purumque et propterea salubre. 131 Democritus autem censet sapienter instituisse ueteres ut hostiarum immolatarum inspicerentur exta; quorum ex habitu atque ex colore tum salubritatis, tum pestilentiae signa percipi, non numquam etiam quae sit uel sterilitas agrorum uel fertilitas futura. Quae si a natura profecta obseruatio atque usus agnouit, multa adferre potuit dies, quae animaduertendo notarentur, ut ille Pacuuianus, qui in Chryse physicus inducitur, minime naturam rerum cognosse uideatur: "nam isti qui linguam auium intellegunt plusque ex alieno iecore sapiunt quam ex suo magis audiendum quam auscultandum censeo. Cur, quaeso, cum ipse paucis interpositis uersibus dicas satis luculente: "Quidquid est hoc, omnia animat, format, alit, auget creat, sepelit recipitque in sese omnia omniumque idemst pater, indidemque eadem aeque oriuntur de integro atque eodem occidunt." Quid est igitur cur, cum domus sit omnium una, eaque communis, cumque animi hominum semper fuerint futurique sint, cur ii, quid ex quoque eueniat, et quid quamque rem significet, perspicere non possint? Haec babui," inquit, "de diuinatione quae dicerem. LVIII 132 Nunc illa testabor, non me sortilegos neque eos, qui quaestus causa hariolentur, ne psychomantia quidem, quibus Appius, amicus tuus, uti solebat, agnoscere; non habeo denique nauci Marsum augurem, non uicanos haruspices, non de circo astrologos, non Isiacos coniectores, non interpretes somniorum; non enim sunt ii aut scientia aut arte diuini, sed "superstitiosi uates impudentesque harioli aut inertes aut insani aut quibus egestas imperat, qui sibi semitam non sapiunt, alteri monstrant uiam; quibus diuitias pollicentur, ab iis dracumam ipsi petunt. De his diuitiis sibi deducant dracumam, reddant cetera." Atque haec quidem Ennius, qui paucis ante uersibus esse deos censet, sed eos non curare opinatur quid agat humanum genus. Ego autem, qui et curare arbitror et monere etiam ac multa praedicere, leuitate, uanitate, malitia exclusa diuinationem probo". Quae cum dixisset Quintus, "Praeclare tu quidem," inquam," paratus****