
                    ľ01

[1,1] Quamquam te, Marce fili, annum iam audientem Cratippum idque Athenis 
abundare oportet praeceptis institutisque philosophiae propter summam et 
doctoris auctoritatem et urbis, quorum alter te scientia augere potest, altera 
exemplis, tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper cum Graecis Latina coniunxi 
neque id in philosophia solum, sed etiam in dicendi exercitatione feci, idem 
tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque orationis facultate. Quam quidem 
ad rem nos, ut uidemur, magnum attulimus adiumentum hominibus nostris, ut non 
modo Graecarum litterarum rudes, sed etiam docti aliquantum se arbitrentur 
adeptos et ad dicendum et ad iudicandum.

[1,2] Quam ob rem disces tu quidem a principe huius aetatis philosophorum et 
disces quam diu uoles; tam diu autem uelle debebis, quoad te quantum proficias 
non paenitebit. Sed tamen nostra legens non multum a Peripateticis dissidentia, 
quoniam utrique Socratici et Platonici uolumus esse, de rebus ipsis utere tuo 
iudicio -- nihil enim impedio -- orationem autem Latinam efficies profecto legendis 
nostris pleniorem. Nec uero hoc arroganter dictum existimari uelim. Nam 
philosophandi scientiam concedens multis, quod est oratoris proprium, apte, 
distincte, ornate dicere, quoniam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi 
assumo, uideor id meo iure quodam modo uindicare.

[1,3] Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non solum orationes meas, sed 
hos etiam de philosophia libros, qui iam illis fere se aequarunt, studiose 
legas, -- uis enim maior in illis dicendi, -- sed hoc quoque colendum est aequabile 
et temperatum orationis genus. Et id quidem nemini uideo Graecorum adhuc 
contigisse, ut idem utroque in genere elaboraret sequereturque et illud forense 
dicendi et hoc quietum disputandi genus, nisi forte Demetrius Phalereus in hoc 
numero haberi potest, disputator subtilis, orator parum uehemens, dulcis tamen, 
ut Theophrasti discipulum possis agnoscere. Nos autem quantum in utroque 
profecerimus, aliorum sit iudicium, utrumque certe secuti sumus.

[1,4] Equidem et Platonem existimo si genus forense dicendi tractare uoluisset, 
grauissime et copiosissime potuisse dicere et Demosthenem si illa, quae a 
Platone didicerat, tenuisset et pronuntiare uoluisset, ornate splendideque 
facere potuisse; eodemque modo de Aristotele et Isocrate iudico, quorum uterque 
suo studio delectatus contempsit alterum. Sed cum statuissem scribere ad te 
aliquid hoc tempore, multa posthac, ab eo ordiri maxime uolui, quod et aetati 
tuae esset aptissimum et auctoritati meae. Nam cum multa sint in philosophia et 
grauia et utilia accurate copioseque a philosophis disputata, latissime patere 
uidentur ea quae de officiis tradita ab illis et praecepta sunt. Nulla enim 
uitae pars neque publicis neque priuatis neque forensibus neque domesticis in 
rebus, neque si tecum agas quid, neque si cum altero contrahas, uacare officio 
potest in eoque et colendo sita uitae est honestas omnis et neglegendo 
turpitudo.

[1,5] Atque haec quidem quaestio communis est omnium philosophorum. Quis est enim, 
qui nullis officii praeceptis tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt 
non nullae disciplinae, quae propositis bonorum et malorum finibus officium omne 
peruertant. Nam qui summum bonum sic instituit, ut nihil habeat cum uirtute 
coniunctum, idque suis commodis, non honestate metitur, hic, si sibi ipse 
consentiat et non interdum naturae bonitate uincatur, neque amicitiam colere 
possit nec iustitiam nec liberalitatem; fortis uero dolorem summum malum 
iudicans aut temperans uoluptatem summum bonum statuens esse certe nullo modo 
potest.

[1,6] Quae quamquam ita sint in promptu, ut res disputatione non egeat, tamen sunt 
a nobis alio loco disputata. Hae disciplinae igitur si sibi consentaneae uelint 
esse, de officio nihil queant dicere, neque ulla officii praecepta firma, 
stabilia, coniuncta naturae tradi possunt, nisi aut ab iis, qui solam, aut ab 
iis, qui maxime honestatem propter se dicant expetendam. Ita propria est ea 
praeceptio Stoicorum, Academicorum, Peripateticorum, quoniam Aristonis, 
Pyrrhonis, Erilli iam pridem explosa sententia est, qui tamen haberent ius suum 
disputandi de officio, si rerum aliquem dilectum reliquissent, ut ad officii 
inuentionem aditus esset. Sequemur igitur hoc quidem tempore et hac in 
quaestione potissimum Stoicos, non ut interpretes, sed, ut solemus, e fontibus 
eorum iudicio arbitrioque nostro quantum quoque modo uidebitur, hauriemus.

[1,7] Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio futura est, ante 
definire, quid sit officium, quod a Panaetio praetermissum esse miror. Omnis 
enim, quae a ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet a definitione 
proficisci, ut intellegatur, quid sit id de quo disputetur. . . . Omnis de 
officio duplex est quaestio. Unum genus est, quod pertinet ad finem bonorum, 
alterum, quod positum est in praeceptis, quibus in omnes partes usus uitae 
conformari possit. Superioris generis huiusmodi sunt exempla, omniane officia 
perfecta sint, num quod officium aliud alio maius sit et quae sunt generis 
eiusdem. Quorum autem officiorum praecepta traduntur, ea quamquam pertinent ad 
finem bonorum, tamen minus id apparet, quia magis ad institutionem uitae 
communis spectare uidentur; de quibus est nobis his libris explicandum. 

[1,8] Atque etiam alia diuisio est officii. Nam et medium quoddam officium dicitur 
et perfectum. Perfectum officium rectum, opinor, uocemus, quoniam Graeci 
katorthoma, hoc autem commune officium kathekon uocant. Atque ea sic definiunt, 
ut rectum quod sit, id officium perfectum esse definiant; medium autem officium 
id esse dicunt, quod cur factum sit, ratio probabilis reddi possit.

[1,9] Triplex igitur est, ut Panaetio uidetur, consilii capiendi deliberatio. Nam 
aut honestumne factu sit an turpe dubitant id, quod in deliberationem cadit; in 
quo considerando saepe animi in contrarias sententias distrahuntur. Tum autem 
aut anquirunt aut consultant ad uitae commoditatem iucunditatemque, ad 
facultates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, quibus et se possint 
iuuare et suos, conducat id necne, de quo deliberant; quae deliberatio omnis in 
rationem utilitatis cadit. Tertium dubitandi genus est, cum pugnare uidetur cum 
honesto id, quod uidetur esse utile. Cum enim utilitas ad se rapere, honestas 
contra reuocare ad se uidetur, fit ut distrahatur in deliberando animus 
afferatque ancipitem curam cogitandi.

[1,10] Hac diuisione, cum praeterire aliquid maximum uitium in diuidendo sit, duo 
praetermissa sunt. Nec enim solum, utrum honestum an turpe sit, deliberari 
solet, sed etiam duobus propositis honestis utrum honestius, itemque duobus 
propositis utilibus utrum utilius. Ita quam ille triplicem putauit esse rationem 
in quinque partes distribui debere reperitur. Primum igitur est de honesto, sed 
dupliciter, tum pari ratione de utili, post de comparatione eorum disserendum.

[1,11] Principio generi animantium omni est a natura tributum, ut se, uitam 
corpusque tueatur, declinet ea, quae nocitura uideantur, omniaque, quae sint ad 
uiuendum necessaria anquirat et paret, ut pastum, ut latibula, ut alia generis 
eiusdem. Commune item animantium omnium est coniunctionis appetitus procreandi 
causa et cura quaedam eorum, quae procreata sint. Sed inter hominem et beluam 
hoc maxime interest, quod haec tantum, quantum sensu mouetur, ad id solum, quod 
adest quodque praesens est se accommodat, paulum admodum sentiens praeteritum 
aut futurum. Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia 
cernit, causas rerum uidet earumque praegressus et quasi antecessiones non 
ignorat, similitudines comparat rebusque praesentibus adiungit atque adnectit 
futuras, facile totius uitae cursum uidet ad eamque degendam praeparat res 
necessarias.

[1,12] Eademque natura ui rationis hominem conciliat homini et ad orationis et ad 
uitae societatem ingeneratque inprimis praecipuum quendam amorem in eos, qui 
procreati sunt impellitque, ut hominum coetus et celebrationes et esse et a se 
obiri uelit ob easque causas studeat parare ea, quae suppeditent ad cultum et ad 
uictum, nec sibi soli, sed coniugi, liberis, ceterisque quos caros habeat 
tuerique debeat, quae cura exsuscitat etiam animos et maiores ad rem gerendam 
facit.

[1,13] Inprimisque hominis est propria ueri inquisitio atque inuestigatio. Itaque 
cum sumus necessariis negotiis curisque uacui, tum auemus aliquid uidere, 
audire, addiscere cognitionemque rerum aut occultarum aut admirabilium ad beate 
uiuendum necessariam ducimus. Ex quo intellegitur, quod uerum, simplex 
sincerumque sit, id esse naturae hominis aptissimum. Huic ueri uidendi 
cupiditati adiuncta est appetitio quaedam principatus, ut nemini parere animus 
bene informatus a natura uelit nisi praecipienti aut docenti aut utilitatis 
causa iuste et legitime imperanti; ex quo magnitudo animi existit humanarumque 
rerum contemptio.

[1,14] Nec uero illa parua uis naturae est rationisque, quod unum hoc animal 
sentit, quid sit ordo, quid sit quod deceat, in factis dictisque qui modus. 
Itaque eorum ipsorum, quae aspectu sentiuntur, nullum aliud animal 
pulchritudinem, uenustatem, conuenientiam partium sentit; quam similitudinem 
natura ratioque ab oculis ad animum transferens multo etiam magis 
pulchritudinem, constantiam, ordinem in consiliis factisque conseruandam putat 
cauetque ne quid indecore effeminateue faciat, tum in omnibus et opinionibus et 
factis ne quid libidinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex rebus conflatur et 
efficitur id, quod quaerimus, honestum, quod etiamsi nobilitatum non sit, tamen 
honestum sit, quodque uere dicimus, etiamsi a nullo laudetur, natura esse 
laudabile.

[1,15] Formam quidem ipsam, Marce fili, et tamquam faciem honesti uides, "quae si 
oculis cerneretur, mirabiles amores ut ait Plato, excitaret sapientiae". Sed 
omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex aliqua. Aut enim in 
perspicientia ueri sollertiaque uersatur aut in hominum societate tuenda 
tribuendoque suum cuique et rerum contractarum fide aut in animi excelsi atque 
inuicti magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt quaeque dicuntur ordine 
et modo, in quo inest modestia et temperantia. Quae quattuor quamquam inter se 
colligata atque implicata sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera 
nascuntur, uelut ex ea parte, quae prima discripta est, in qua sapientiam et 
prudentiam ponimus, inest indagatio atque inuentio ueri, eiusque uirtutis hoc 
munus est proprium.

[1,16] Ut enim quisque maxime perspicit, quid in re quaque uerissimum sit quique 
acutissime et celerrime potest et uidere et explicare rationem, is 
prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quocirca huic quasi materia, 
quam tractet et in qua uersetur, subiecta est ueritas.

[1,17] Reliquis autem tribus uirtutibus necessitates propositae sunt ad eas res 
parandas tuendasque, quibus actio uitae continetur, ut et societas hominum 
coniunctioque seruetur et animi excellentia magnitudoque cum in augendis opibus 
utilitatibusque et sibi et suis comparandis, tum multo magis in his ipsis 
despiciendis eluceat. Ordo autem et constantia et moderatio et ea, quae sunt his 
similia, uersantur in eo genere ad quod est adhibenda actio quaedam, non solum 
mentis agitatio. Is enim rebus, quae tractantur in uita, modum quendam et 
ordinem adhibentes, honestatem et decus conseruabimus.

[1,18] Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam uimque diuisimus, primus 
ille, qui in ueri cognitione consistit, maxime naturam attingit humanam. Omnes 
enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae cupiditatem, in qua 
excellere pulchrum putamus, labi autem, errare, nescire, decipi et malum et 
turpe ducimus. In hoc genere et naturali et honesto duo uitia uitanda sunt, 
unum, ne incognita pro cognitis habeamus hisque temere assentiamur, quod uitium 
effugere qui uolet -- omnes autem uelle debent -- adhibebit ad considerandas res et 
tempus et diligentiam.

[1,19] Alterum est uitium, quod quidam nimis magnum studium multamque operam in 
res obscuras atque difficiles conferunt easdemque non necessarias. Quibus uitiis 
declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis operae curaeque ponetur, 
id iure laudabitur, ut in astrologia C. Sulpicium audimus, in geometria Sex. 
Pompeium ipsi cognouimus, multos in dialecticis, plures in iure ciuili, quae 
omnes artes in ueri inuestigatione uersantur, cuius studio a rebus gerendis 
abduci contra officium est. Virtutis enim laus omnis in actione consistit, a qua 
tamen fit intermissio saepe multique dantur ad studia reditus; tum agitatio 
mentis, quae numquam adquiescit, potest nos in studiis cognitionis etiam sine 
opera nostra continere. Omnis autem cogitatio motusque animi aut in consiliis 
capiendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene beateque uiuendum aut in 
studiis scientiae cognitionisque uersabitur. Ac de primo quidem officii fonte 
diximus.

[1,20] De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua societas hominum 
inter ipsos et uitae quasi communitas continetur; cuius partes duae: iustitia, 
in qua uirtutis splendor est maximus, ex qua uiri boni nominantur, et huic 
coniuncta beneficentia, quam eandem uel benignitatem uel liberalitatem appellari 
licet. Sed iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat, nisi lacessitus 
iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, priuatis ut suis.

[1,21] Sunt autem priuata nulla natura, sed aut uetere occupatione, ut qui quondam 
in uacua uenerunt, aut uictoria, ut qui bello potiti sunt, aut lege, pactione, 
condicione, sorte; ex quo fit, ut ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus 
Tusculanorum; similisque est priuatarum possessionum discriptio. Ex quo, quia 
suum cuiusque fit eorum, quae natura fuerant communia, quod cuique optigit, id 
quisque teneat; e quo si quis [1,quaeuis] sibi appetet, uiolabit ius humanae 
societatis.

[1,22] Sed quoniam, ut praeclare scriptum est a Platone, non nobis solum nati 
sumus ortusque nostri partem patria uindicat, partem amici, atque, ut placet 
Stoicis, quae in terris gignantur, ad usum hominum omnia creari, homines autem 
hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possent, in 
hoc naturam debemus ducem sequi, communes utilitates in medium adferre, 
mutatione officiorum, dando accipiendo, tum artibus, tum opera, tum facultatibus 
deuincire hominum inter homines societatem.

[1,23] Fundamentum autem est iustitiae fides, id est dictorum conuentorumque 
constantia et ueritas. Ex quo, quamquam hoc uidebitur fortasse cuipiam durius, 
tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt, unde uerba sint ducta, 
credamusque, quia fiat, quod dictum est appellatam fidem. Sed iniustitiae genera 
duo sunt, unum eorum, qui inferunt, alterum eorum, qui ab is, quibus infertur, 
si possunt, non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in quempiam facit 
aut ira aut aliqua perturbatione incitatus, is quasi manus afferre uidetur 
socio; qui autem non defendit nec obsistit, si potest, iniuriae, tam est in 
uitio, quam si parentes aut amicos aut patriam deserat.

[1,24] Atque illae quidem iniuriae, quae nocendi causa de industria inferuntur, 
saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere alteri cogitat, timet, ne, nisi 
id fecerit, ipse aliquo afficiatur incommodo. Maximam autem partem ad iniuriam 
faciendam aggrediuntur, ut adipiscantur ea, quae concupiuerunt; in quo uitio 
latissime patet auaritia.

[1,25] Expetuntur autem diuitiae cum ad usus uitae necessarios, tum ad perfruendas 
uoluptates. In quibus autem maior est animus, in is pecuniae cupiditas spectat 
ad opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M. Crassus negabat ullam satis 
magnam pecuniam esse ei, qui in re publica princeps uellet esse, cuius fructibus 
exercitum alere non posset. Delectant etiam magnifici apparatus uitaeque cultus 
cum elegantia et copia, quibus rebus effectum est, ut infinita pecuniae 
cupiditas esset. Nec uero rei familiaris amplificatio nemini nocens uituperanda 
est, sed fugienda semper iniuria est.

[1,26] Maxime autem adducuntur plerique, ut eos iustitiae capiat obliuio, cum in 
imperiorum, honorum, gloriae cupiditatem inciderunt. Quod enim est apud Ennium: 
"Nulla sancta societas
  Nec fides regni est",
id latius patet. Nam quidquid eiusmodi est, in quo non possint plures excellere, 
in eo fit plerumque tanta contentio, ut difficillimum sit seruare sanctam 
societatem. Declarauit id modo temeritas C. Caesaris, qui omnia iura diuina et 
humana peruertit propter eum, quem sibi ipse opinionis errore finxerat 
principatum. Est autem in hoc genere molestum, quod in maximis animis 
splendidissimisque ingeniis plerumque existunt honoris, imperii, potentiae, 
gloriae cupiditates. Quo magis cauendum est, ne quid in eo genere peccetur.

[1,27] Sed in omni iniustitia permultum interest, utrum perturbatione aliqua 
animi, quae plerumque breuis est et ad tempus, an consulto et cogitata fiat 
iniuria. Leuiora enim sunt ea, quae repentino aliquo motu accidunt, quam ea, 
quae meditata et praeparata inferuntur. Ac de inferenda quidem iniuria satis 
dictum est.

[1,28] Praetermittendae autem defensionis deserendique officii plures solent esse 
causae. Nam aut inimicitias aut laborem aut sumptus suscipere nolunt aut etiam 
neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibusdam occupationibusue sic 
impediuntur, ut eos, quos tutari debeant, desertos esse patiantur. Itaque 
uidendum est, ne non satis sit id, quod apud Platonem est in philosophos dictum, 
quod in ueri inuestigatione uersentur quodque ea, quae plerique uehementer 
expetant, de quibus inter se digladiari soleant, contemnant et pro nihilo 
putent, propterea iustos esse. Nam alterum {iustitiae genus} assequuntur, ut 
inferenda ne cui noceant iniuria, in alterum incidunt; discendi enim studio 
impediti, quos tueri debent, deserunt. Itaque eos ne ad rem publicam quidem 
accessuros putant nisi coactos. Aequius autem erat id uoluntate fieri; nam hoc 
ipsum ita iustum est, quod recte fit, si est uoluntarium.

[1,29] Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris tuendae aut odio quodam hominum 
suum se negotium agere dicant nec facere cuiquam uideantur iniuriam. Qui altero 
genere iniustitiae uacant, in alterum incurrunt; deserunt enim uitae societatem, 
quia nihil conferunt in eam studii, nihil operae, nihil facultatum.

[1,30] Quando igitur duobus generibus iniustitiae propositis adiunximus causas 
utriusque generis easque res ante constituimus, quibus iustitia contineretur, 
facile quod cuiusque temporis officium sit poterimus, nisi nosmet ipsos ualde 
amabimus, iudicare. Est enim difficilis cura rerum alienarum. Quamquam 
Terentianus ille Chremes "humani nihil a se alienum putat"; sed tamen, quia 
magis ea percipimus atque sentimus, quae nobis ipsis aut prospera aut aduersa 
eueniunt, quam illa, quae ceteris, quae quasi longo interuallo interiecto 
uidemus, aliter de illis ac de nobis iudicamus. Quocirca bene praecipiunt, qui 
uetant quicquam agere, quod dubites aequum sit an iniquum. Aequitas lucet ipsa 
per se, dubitatio cogitationem significat iniuriae.

[1,31] Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae maxime uidentur digna esse iusto 
homine, eoque quem uirum bonum dicimus, commutantur fiuntque contraria, ut 
reddere depositum, {etiamne furioso?} facere promissum quaeque pertinent ad 
ueritatem et ad fidem; ea migrare interdum et non seruare fit iustum. Referri 
enim decet ad ea, quae posui principio fundamenta iustitiae, primum ut ne cui 
noceatur, deinde ut communi utilitati seruiatur. Ea cum tempore commutantur, 
commutatur officium et non semper est idem.

[1,32] Potest enim accidere promissum aliquod et conuen tum, ut id effici sit 
inutile uel ei, cui promissum sit, uel ei, qui promiserit. Nam si, ut in fabulis 
est, Neptunus, quod Theseo promiserat, non fecisset, Theseus Hippolyto filio non 
esset orbatus. Ex tribus enim optatis, ut scribitur, hoc erat tertium, quod de 
Hippolyti interitu iratus optauit; quo impetrato in maximos luctus incidit. Nec 
promissa igitur seruanda sunt ea, quae sint is, quibus promiseris inutilia, nec 
si plus tibi ea noceant, quam illi prosint, cui promiseris, contra officium est, 
maius anteponi minori, ut si constitueris, cuipiam te aduocatum in rem 
praesentem esse uenturum atque interim grauiter aegrotare filius coeperit, non 
sit contra officium non facere, quod dixeris, magisque ille, cui promissum sit, 
ab officio discedat, si se destitutum queratur. Iam illis promissis standum non 
esse quis non uidet, quae coactus quis metu, quae deceptus dolo promiserit? quae 
quidem pleraque iure praetorio liberantur, nonnulla legibus.

[1,33] Existunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida sed 
malitiosa iuris interpretatione. Ex quo illud "summum ius summa iniuria" factum 
est iam tritum sermone prouerbium. Quo in genere etiam in re publica multa 
peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum hoste indutiae factae, 
noctu populabatur agros, quod dierum essent pactae, non noctium indutiae. Ne 
noster quidem probandus, si uerum est Q. Fabium Labeonem seu quem alium -- nihil 
enim habeo praeter auditum  -- arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a 
senatu datum, cum ad locum uenisset, cum utrisque separatim locutum, ne cupide 
quid agerent, ne appetenter, atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum 
utrique fecissent, aliquantum agri in medio relictum est. Itaque illorum finis 
sic, ut ipsi dixerant, terminauit; in medio relictum quod erat, populo Romano 
adiudicauit. Decipere hoc quidem est, non iudicare. Quocirca in omni est re 
fugienda talis sollertia.

[1,34] Sunt autem quaedam officia etiam aduersus eos seruanda, a quibus iniuriam 
acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus; atque haud scio an satis sit 
eum, qui lacessierit iniuriae suae paenitere, ut et ipse ne quid tale posthac et 
ceteri sint ad iniuriam tardiores. Atque in re publica maxime conseruanda sunt 
iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum 
per uim, cumque illud proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad 
posterius, si uti non licet superiore.

[1,35] Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam causam, ut sine iniuria in pace 
uiuatur, parta autem uictoria conseruandi i, qui non crudeles in bello, non 
inmanes fuerunt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos, Sabinos, 
Hernicos in ciuitatem etiam acceperunt, at Karthaginem et Numantiam funditus 
sustulerunt; nollem Corinthum, sed credo aliquid secutos, oportunitatem loci 
maxime, ne posset aliquando ad bellum faciendum locus ipse adhortari. Mea quidem 
sententia paci, quae nihil habitura sit insidiarum, semper est consulendum. In 
quo si mihi esset obtemperatum, si non optimam, at aliquam rem publicam, quae 
nunc nulla est, haberemus. Et cum iis, quos ui deuiceris consulendum est, tum 
ii, qui armis positis ad imperatorum fidem confugient, quamuis murum aries 
percusserit, recipiendi. In quo tantopere apud nostros iustitia culta est, ut 
ii, qui ciuitates aut nationes deuictas bello in fidem recepissent, earum 
patroni essent more maiorum.

[1,36] Ac belli quidem aequitas sanctissime fetiali populi Romani iure perscripta 
est. Ex quo intellegi potest nullum bellum esse iustum, nisi quod aut rebus 
repetitis geratur aut denuntiatum ante sit et indictum. [1,Popilius imperator 
tenebat prouinciam, in cuius exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem 
Popilio uideretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem 
legione militabat, dimisit. Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato 
ad Popilium scripsit, ut, si eum patitur in exercitu remanere, secundo eum 
obliget militiae sacramento, quia priore amisso iure cum hostibus pugnare non 
poterat.

[1,37] Adeo summa erat obseruatio in bello mouendo. M. quidem Catonis senis est 
epistula ad M. filium, in qua scribit se audisse eum missum factum esse a 
consule cum in Macedonia bello Persico miles esset. Monet igitur ut caueat, ne 
proelium ineat; negat enim ius esse, qui miles non sit cum hoste pugnare. 
Equidem etiam illud animaduerto, quod, qui proprio nomine perduellis esset, is 
hostis uocaretur, lenitate uerbi rei tristitiam mitigatam. Hostis enim apud 
maiores nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum dicimus. Indicant duodecim 
tabulae: aut status dies cum hoste, itemque aduersus hostem aeterna auctoritas. 
Quid ad hanc mansuetudinem addi potest, eum, quicum bellum geras, tam molli 
nomine appellare? Quamquam id nomen durius effecit iam uetustas; a peregrino 
enim recessit et proprie in eo, qui arma contra ferret, remansit.

[1,38] Cum uero de imperio decertatur belloque quaeritur gloria, causas omnino 
subesse tamen oportet easdem, quas dixi paulo ante iustas causas esse bellorum. 
Sed ea bella, quibus imperii proposita gloria est, minus acerbe gerenda sunt. Ut 
enim cum ciui aliter contendimus, si est inimicus, aliter si competitor (cum 
altero certamen honoris et dignitatis est, cum altero capitis et famae) sic cum 
Celtiberis, cum Cimbris bellum ut cum inimicis gerebatur, uter esset, non uter 
imperaret, cum Latinis, Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio 
dimicabatur. Poeni foedifragi, crudelis Hannibal, reliqui iustiores. Pyrrhi 
quidem de captiuis reddendis illa praeclara: 
  Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis, 
  Nec cauponantes bellum, sed belligerantes
  Ferro, non auro uitam cernamus utrique. 
  Vosne uelit an me regnare era, quidue ferat Fors, 
  Virtute experiamur. Et hoc simul accipe dictum: 
  Quorum uirtuti belli Fortuna pepercit, 
  Eorundem libertati me parcere certum est. 
  Dono, ducite, doque uolentibus cum magnis dis.

[1,39] Regalis sane et digna Aeacidarum genere sententia. Atque etiam si quid 
singuli temporibus adducti hosti promiserunt, est in eo ipso fides conseruanda, 
ut primo Punico bello Regulus captus a Poenis, cum de captiuis commutandis Romam 
missus esset iurassetque se rediturum, primum, ut uenit, captiuos reddendos in 
senatu non censuit, deinde, cum retineretur a propinquis et ab amicis, ad 
supplicium redire maluit quam fidem hosti datam fallere.

[1,40] {Secundo autem Punico bello post Cannensem pugnam quos decem Hannibal Romam 
misit astrictos iure iurando se redituros esse nisi de redimendis is, qui capti 
erant, impetrassent, eos omnes censores, quoad quisque eorum uixit, quod 
peierassent in aerariis reliquerunt, nec minus illum, qui iure iurando fraude 
culpam inuenerat. Cum enim permissu Hannibalis exisset e castris, rediit paulo 
post, quod se oblitum nescio quid diceret; deinde egressus e castris iure 
iurando se solutum putabat, et erat uerbis, re non erat. Semper autem in fide 
quid senseris, non quid dixeris, cogitandum est. Maximum autem exemplum est 
iustitiae in hostem a maioribus nostris constitutum, cum a Pyrrho perfuga 
senatui est pollicitus se uenenum regi daturum et eum necaturum. Senatus et C. 
Fabricius eum Pyrrho dedit. Ita ne hostis quidem et potentis et bellum ultro 
inferentis interitum cum scelere approbauit.}

[1,41] Ac de bellicis quidem officiis satis dictum est. Meminerimus autem etiam 
aduersus infimos iustitiam esse seruandam. Est autem infima condicio et fortuna 
seruorum, quibus non male praecipiunt, qui ita iubent uti, ut mercennariis, 
operam exigendam, iusta praebenda. Cum autem duobus modis, id est aut ui aut 
fraude, fiat iniuria, fraus quasi uulpeculae, uis leonis uidetur; utrumque 
homine alienissimum, sed fraus odio digna maiore. Totius autem iniustitiae nulla 
capitalior quam eorum, qui tum, cum maxime fallunt, id agunt, ut uiri boni esse 
uideantur. De iustitia satis dictum.

[1,42] Deinceps, ut erat propositum, de beneficentia ac de liberalitate dicatur, 
qua quidem nihil est naturae hominis accommodatius, sed habet multas cautiones. 
Videndum est enim, primum ne obsit benignitas et iis ipsis, quibus benigne 
uidebitur fieri, et ceteris, deinde ne maior benignitas sit, quam facultates, 
tum ut pro dignitate cuique tribuatur; id enim est iustitiae fundamentum, ad 
quam haec referenda sunt omnia. Nam et qui gratificantur cuipiam, quod obsit 
illi, cui prodesse uelle uideantur, non benefici neque liberales, sed perniciosi 
assentatores iudicandi sunt, et qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in 
eadem sunt iniustitia, ut si in suam rem aliena conuertant.

[1,43] Sunt autem multi et quidem cupidi splendoris et gloriae, qui eripiunt 
aliis, quod aliis largiantur, ique arbitrantur se beneficos in suos amicos uisum 
iri, si locupletent eos quacumque ratione. Id autem tantum abest ab officio, ut 
nihil magis officio possit esse contrarium. Videndum est igitur, ut ea 
liberalitate utamur. quae prosit amicis, noceat nemini. Quare L. Sullae, C. 
Caesaris pecuniarum translatio a iustis dominis ad alienos non debet liberalis 
uideri; nihil est enim liberale, quod non idem iustum.

[1,44] Alter locus erat cautionis, ne benignitas maior esset quam facultates, quod 
qui benigniores uolunt esse, quam res patitur, primum in eo peccant, quod 
iniuriosi sunt in proximos; quas enim copias his et suppeditari aequius est et 
relinqui eas transferunt ad alienos. Inest autem in tali liberalitate cupiditas 
plerumque rapiendi et auferendi per iniuriam, ut ad largiendum suppetant copiae. 
Videre etiam licet plerosque non tam natura liberales quam quadam gloria ductos, 
ut benefici uideantur facere multa, quae proficisci ab ostentatione magis quam a 
uoluntate uideantur. Talis autem simulatio uanitati est coniunctior quam aut 
liberalitati aut honestati.

[1,45] Tertium est propositum, ut in beneficentia dilectus esset dignitatis; in 
quo et mores eius erunt spectandi, in quem beneficium conferetur, et animus erga 
nos et communitas ac societas uitae et ad nostras utilitates officia ante 
collata; quae ut concurrant omnia, optabile est; si minus, plures causae 
maioresque ponderis plus habebunt.

[1,46] Quoniam autem uiuitur non cum perfectis hominibus planeque sapientibus, sed 
cum iis, in quibus praeclare agitur, si sunt simulacra uirtutis, etiam hoc 
intellegendum puto, neminem omnino esse neglegendum, in quo aliqua significatio 
uirtutis appareat, colendum autem esse ita quemque maxime, ut quisque maxime 
uirtutibus his lenioribus erit ornatus, modestia, temperantia, hac ipsa, de qua 
multa iam dicta sunt, iustitia. Nam fortis animus et magnus in homine non 
perfecto nec sapiente feruentior plerumque est, illae uirtutes bonum uirum 
uidentur potius attingere. Atque haec in moribus.

[1,47] De beniuolentia autem, quam quisque habeat erga nos, primum illud est in 
officio, ut ei plurimum tribuamus, a quo plurimum diligamur, sed beniuolentiam 
non adulescentulorum more ardore quodam amoris, sed stabilitate potius et 
constantia iudicemus. Sin erunt merita, ut non ineunda, sed referenda sit 
gratia, maior quaedam cura adhibenda est; nullum enim officium referenda gratia 
magis necessarium est.

[1,48] Quodsi ea, quae utenda acceperis, maiore mensura, si modo possis, iubet 
reddere Hesiodus, quidnam beneficio prouocati facere debemus? An imitari agros 
fertiles, qui multo plus efferunt, quam acceperunt? Etenim si in eos, quos 
speramus nobis profuturos, non dubitamus, officia conferre, quales in eos esse 
debemus, qui iam profuerunt? Nam cum duo genera liberalitatis sint, unum dandi 
beneficii, alterum reddendi, demus necne in nostra potestate est, non reddere 
uiro bono non licet, modo id facere possit sine iniuria.

[1,49] Acceptorum autem beneficiorum sunt dilectus habendi, nec dubium, quin 
maximo cuique plurimum debeatur. In quo tamen inprimis, quo quisque animo, 
studio, beniuolentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt multa 
temeritate quadam sine iudicio, uel morbo in omnes uel repentino quodam quasi 
uento impetu animi incitati; quae beneficia aeque magna non sunt habenda atque 
ea, quae iudicio, considerate constanterque delata sunt. Sed in collocando 
beneficio et in referenda gratia, si cetera paria sunt, hoc maxime officii est, 
ut quisque opis indigeat, ita ei potissimum opitulari; quod contra fit a 
plerisque; a quo enim plurimum sperant, etiamsi ille iis non eget, tamen ei 
potissimum inseruiunt.

[1,50] Optime autem societas hominum coniunctioque seruabitur, si, ut quisque erit 
coniunctissimus, ita in eum benignitatis plurimum conferetur. Sed quae naturae 
principia sint communitatis et societatis humanae, repetendum uidetur altius. 
Est enim primum quod cernitur in uniuersi generis humani societate. Eius autem 
uinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, communicando, disceptando, 
iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturali quadam societate, 
neque ulla re longius absumus a natura ferarum, in quibus inesse fortitudinem 
saepe dicimus, ut in equis, in leonibus, iustitiam, aequitatem, bonitatem non 
dicimus; sunt enim rationis et orationis expertes.

[1,51] Ac latissime quidem patens hominibus inter ipsos, omnibus inter omnes 
societas haec est. In qua omnium rerum, quas ad communem hominum usum natura 
genuit, est seruanda communitas, ut quae discripta sunt legibus et iure ciuili, 
haec ita teneantur, ut sit constitutum e quibus ipsis, cetera sic obseruentur, 
ut in Graecorum prouerbio est, amicorum esse communia omnia. Omnium autem 
communia hominum uidentur ea, quae sunt generis eius, quod ab Ennio positum in 
una re transferri in permultas potest: 
  Homo, qui erranti comiter monstrat uiam,
  Quasi lumen de suo lumine accendat, facit. 
  Nihilo minus ipsi lucet, cum illi accenderit.
Una ex re satis praecipit, ut quidquid sine detrimento commodari possit, id 
tribuatur uel ignoto.

[1,52] Ex quo sunt illa communia: non prohibere aqua profluente, pati ab igne 
ignem capere, si qui uelit, consilium fidele deliberanti dare, quae sunt iis 
utilia, qui accipiunt, danti non molesta. Quare et his utendum est et semper 
aliquid ad communem utilitatem afferendum. Sed quoniam copiae paruae singulorum 
sunt, eorum autem, qui his egeant, infinita est multitudo, uulgaris liberalitas 
referenda est ad illum Ennii finem "nihilominus ipsi lucet", ut facultas sit, 
qua in nostros simus liberales.

[1,53] Gradus autem plures sunt societatis hominum. Ut enim ab illa infinita 
discedatur, proprior est eiusdem gentis, nationis, linguae, qua maxime homines 
coniunguntur. Interius etiam est eiusdem esse ciuitatis; multa enim sunt ciuibus 
inter se communia, forum, fana, porticus, uiae, leges, iura, iudicia, suffragia, 
consuetudines praeterea et familiaritates multisque cum multis res rationesque 
contractae. Artior uero colligatio est societatis propinquorum; ab illa enim 
inmensa societate humani generis in exiguum angustumque concluditur.

[1,54] Nam cum sit hoc natura commune animantium, ut habeant libidinem procreandi, 
prima societas in ipso coniugio est, proxima in liberis, deinde una domus, 
communia omnia; id autem est principium urbis et quasi seminarium rei publicae. 
Sequuntur fratrum coniunctiones, post consobrinorum sobrinorumque, qui cum una 
domo iam capi non possint, in alias domos tamquam in colonias exeunt. Sequuntur 
conubia et affinitates ex quibus etiam plures propinqui; quae propagatio et 
suboles origo est rerum publicarum. Sanguinis autem coniunctio et beniuolentia 
deuincit homines {et} caritate.

[1,55] Magnum est enim eadem habere monumenta maiorum, eisdem uti sacris, 
sepulchra habere communia. Sed omnium societatum nulla praestantior est, nulla 
firmior, quam cum uiri boni moribus similes sunt familiaritate coniuncti; illud 
enim honestum, quod saepe dicimus, etiam si in alio cernimus, {tamen} nos mouet 
atque illi in quo id inesse uidetur amicos facit.]

[1,56] Et quamquam omnis uirtus nos ad se allicit facitque, ut eos diligamus, in 
quibus ipsa inesse uideatur, tamen iustitia et liberalitas id maxime efficit. 
Nihil autem est amabilius nec copulatius, quam morum similitudo bonorum; in 
quibus enim eadem studia sunt, eaedem uoluntates, in iis fit, ut aeque quisque 
altero delectetur ac se ipso, efficiturque id, quod Pythagoras uult in amicitia, 
ut unus fiat ex pluribus. Magna etiam illa communitas est, quae conficitur ex 
beneficiis ultro et citro datis acceptis, quae et mutua et grata dum sunt, inter 
quos ea sunt firma deuinciuntur societate.

[1,57] Sed cum omnia ratione animoque lustraris, omnium societatum nulla est 
grauior, nulla carior quam ea, quae cum re publica est uni cuique nostrum. Cari 
sunt parentes, cari liberi, propinqui, familiares, sed omnes omnium caritates 
patria una complexa est, pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere, si ei sit 
profuturus? Quo est detestabilior istorum immanitas, qui lacerarunt omni scelere 
patriam et in ea funditus delenda occupati et sunt et fuerunt.

[1,58] Sed si contentio quaedam et comparatio fiat, quibus plurimum tribuendum sit 
officii, principes sint patria et parentes, quorum beneficiis maximis obligati 
sumus proximi liberi totaque domus, quae spectat in nos solos neque aliud ullum 
potest habere perfugium, deinceps bene conuenientes propinqui, quibuscum 
communis etiam fortuna plerumque est. Quamobrem necessaria praesidia uitae 
debentur his maxime quos ante dixi, uita autem uictusque communis, consilia, 
sermones, cohortationes, consolationes, interdum etiam obiurgationes in 
amicitiis uigent maxime, estque ea iucundissima amicitia, quam similitudo morum 
coniugauit.

[1,59] Sed in his omnibus officiis tribuendis uidendum erit, quid cuique maxime 
necesse sit et quid quisque uel sine nobis aut possit consequi aut non possit. 
Ita non idem erunt necessitudinum gradus qui temporum, suntque officia, quae 
aliis magis quam aliis debeantur, ut uicinum citius adiuueris in fructibus 
percipiendis quam aut fratrem aut familiarem, at, si lis in iudicio sit, 
propinquum potius et amicum quam uicinum defenderis. Haec igitur et talia 
circumspicienda sunt in omni officio {et consuetudo exercitatioque capienda}, ut 
boni ratiocinatores officiorum esse possimus et addendo deducendoque uidere, 
quae reliqui summa fiat, ex quo quantum cuique debeatur intellegas.

[1,60] Sed ut nec medici nec imperatores nec oratores quamuis artis praecepta 
perceperint, quicquam magna laude dignum sine usu et exercitatione consequi 
possunt, sic officii conseruandi praecepta traduntur illa quidem, ut facimus 
ipsi, sed rei magnitudo usum quoque exercitationemque desiderat. Atque ab iis 
rebus, quae sunt in iure societatis humanae, quemadmodum ducatur honestum, ex 
quo aptum est officium, satis fere diximus.

[1,61] Intellegendum autem est, cum proposita sint genera quattuor, e quibus 
honestas officiumque manaret, splendidissimum uideri, quod animo magno elatoque 
humanasque res despiciente factum sit. Itaque in probris maxime in promptu est, 
si quid tale dici potest: 
  "Vos enim, iuuenes, animum geritis muliebrem,
            illa" uirgo "uiri" 
et si quid eiusmodi: 
  Salmacida, spolia sine sudore et sanguine.
Contraque in laudibus, quae magno animo et fortiter excellenterque gesta sunt, 
ea nescio quomodo quasi pleniore ore laudamus. Hinc rhetorum campus de 
Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, hinc noster Cocles, hinc 
Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus, innumerabiles alii, 
maximeque ipse populus Romanus animi magnitudine excellit. Declaratur autem 
studium bellicae gloriae, quod statuas quoque uidemus ornatu fere militari.

[1,62] Sed ea animi elatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si iustitia 
uacat pugnatque non pro salute communi, sed pro suis commodis, in uitio est; non 
modo enim id uirtutis non est, sed est potius immanitatis omnem humanitatem 
repellentis. Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo, cum eam uirtutem esse 
dicunt propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, qui fortitudinis gloriam 
consecutus est insidiis et malitia, laudem est adeptus: nihil enim honestum esse 
potest, quod iustitia uacat.

[1,63] Praeclarum igitur illud Platonis: "Non," inquit, "solum scientia, quae est 
remota ab iustitia calliditas potius quam sapientia est appellanda, uerum etiam 
animus paratus ad periculum, si sua cupiditate, non utilitate communi 
impellitur, audaciae potius nomen habeat, quam fortitudinis." Itaque uiros 
fortes et magnanimos eosdem bonos et simplices, ueritatis amicos minimeque 
fallaces esse uolumus; quae sunt ex media laude iustitiae.

[1,64] Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et magnitudine animi facillime 
pertinacia et nimia cupiditas principatus innascitur. Ut enim apud Platonem est, 
omnem morem Lacedaemoniorum inflammatum esse cupiditate uincendi, sic, ut 
quisque animi magnitudine maxime excellet, ita maxime uult princeps omnium uel 
potius solus esse. Difficile autem est, cum praestare omnibus concupieris, 
seruare aequitatem, quae est iustitiae maxime propria. Ex quo fit ut neque 
disceptatione uinci se nec ullo publico ac legitimo iure patiantur, existuntque 
in re publica plerumque largitores et factiosi, ut opes quam maximas 
consequantur et sint ui potius superiores quam iustitia pares. Sed quo 
difficilius, hoc praeclarius; nullum enim est tempus, quod iustitia uacare 
debeat.

[1,65] Fortes igitur et magnanimi sunt habendi non qui faciunt, sed qui propulsant 
iniuriam. Vera autem et sapiens animi magnitudo honestum illud, quod maxime 
natura sequitur, in factis positum, non in gloria iudicat principemque se esse 
mauult quam uideri. Etenim qui ex errore imperitae multitudinis pendet, hic in 
magnis uiris non est habendus. Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut 
quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate; qui locus est sane lubricus, 
quod uix inuenitur, qui laboribus susceptis periculisque aditis non quasi 
mercedem rerum gestarum desideret gloriam.

[1,66] Omnino fortis animus et magnus duabus rebus maxime cernitur, quarum una in 
rerum externarum despicientia ponitur, cum persuasum est nihil hominem nisi quod 
honestum decorumque sit aut admirari aut optare aut expetere oportere, nullique 
neque homini neque perturbationi animi nec fortunae succumbere. Altera est res, 
ut cum ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras magnas illas quidem et 
maxime utiles, sed ut uehementer arduas plenasque laborum et periculorum cum 
uitae, tum multarum rerum, quae ad uitam pertinent.

[1,67] Harum rerum duarum splendor omnis, amplitudo, addo etiam utilitatem, in 
posteriore est, causa autem et ratio efficiens magnos uiros in priore. In eo est 
enim illud, quod excellentes animos et humana contemnentes facit. Id autem ipsum 
cernitur in duobus, si et solum id, quod honestum sit, bonum iudices et ab omni 
animi perturbatione liber sis. Nam et ea, quae eximia plerisque et praeclara 
uidentur, parua ducere eaque ratione stabili firmaque contemnere fortis animi 
magnique ducendum est, et ea, quae uidentur acerba, quae multa et uaria in 
hominum uita fortunaque uersantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae discedas, 
nihil a dignitate sapientis. robusti animi est magnaeque constantiae.

[1,68] Non est autem consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, 
nec qui inuictum se a labore praestiterit, uinci a uoluptate. Quam ob rem et 
haec uitanda et pecuniae fugienda cupiditas; nihil enim est tam angusti animi 
tamque parui quam amare diuitias, nihil honestius magnificentiusque quam 
pecuniam contemnere, si non habeas, si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque 
conferre. Cauenda etiam est gloriae cupiditas, ut supra dixi; eripit enim 
libertatem, pro qua magnanimis uiris omnis debet esse contentio. Nec uero 
imperia expetenda ac potius aut non accipienda interdum aut deponenda non 
numquam.

[1,69] Vacandum autem omni est animi perturbatione, cum cupiditate et metu, tum 
etiam aegritudine et uoluptate nimia et iracundia, ut tranquillitas animi et 
securitas adsit, quae affert cum constantiam tum etiam dignitatem. Multi autem 
et sunt et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes a negotiis 
publicis se remouerint ad otiumque perfugerint, in his et nobilissimi philosophi 
longeque principes et quidam homines seueri et graues, nec populi nec principum 
mores ferre potuerunt uixeruntque non nulli in agris delectati re sua familiari.

[1,70] His idem propositum fuit quod regibus, ut ne qua re egerent, ne cui 
parerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic uiuere ut uelis. Quare cum 
hoc commune sit potentiae cupidorum cum his, quos dixi, otiosis, alteri se 
adipisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant, alteri si contenti sint 
et suo et paruo. In quo neutrorum omnino contemnenda sententia est, sed et 
facilior et tutior et minus aliis grauis aut molesta uita est otiosorum, 
fructuosior autem hominum generi et ad claritatem amplitudinemque aptior eorum, 
qui se ad rem publicam et ad magnas res gerendas accomodauerunt.

[1,71] Quapropter et iis forsitan concedendum sit rem publicam non capessentibus, 
qui excellenti ingenio doctrinae sese dediderunt, et iis, qui aut ualitudinis 
imbecillitate aut aliqua grauiore causa impediti a re publica recesserunt, cum 
eius administrandae potestatem aliis laudemque concederent. Quibus autem talis 
nulla sit causa, si despicere se dicant ea, quae plerique mirentur, imperia et 
magistratus, iis non modo non laudi, uerum etiam uitio dandum puto. Quorum 
iudicium in eo, quod gloriam contemnant et pro nihilo putent, difficile factu 
est non probare, sed uidentur labores et molestias, tum offensionum et 
repulsarum quasi quandam ignominiam timere et infamiam. Sunt enim qui in rebus 
contrariis parum sibi constent, uoluptatem seuerissime contemnant, in dolore 
sint molliores, gloriam neglegant, frangantur infamia atque ea quidem non satis 
constanter.

[1,72] Sed iis qui habent a natura adiumenta rerum gerendarum, abiecta omni 
cunctatione adipiscendi magistratus et gerenda res publica est; nec enim aliter 
aut regi ciuitas aut declarari animi magnitudo potest. Capessentibus autem rem 
publicam nihilominus quam philosophis, haud scio an magis etiam, et 
magnificentia et despicientia adhibenda est rerum humanarum, quam saepe dico, et 
tranquillitas animi atque securitas, si quidem nec anxii futuri sunt et cum 
grauitate constantiaque uicturi.

[1,73] Quae faciliora sunt philosophis, quo minus multa patent in eorum uita, quae 
fortuna feriat, et quo minus multis rebus egent, et quia si quid aduersi 
eueniat, tam grauiter cadere non possunt. Quocirca non sine causa maiores motus 
animorum concitantur maioraque studia efficiendi rem publicam gerentibus quam 
quietis, quo magis iis et magnitudo est animi adhibenda et uacuitas ab 
angoribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caueat, ne id modo consideret, 
quam illa res honesta sit, sed etiam ut habeat efficiendi facultatem; in quo 
ipso considerandum est, ne aut temere desperet propter ignauiam aut nimis 
confidat propter cupiditatem. In omnibus autem negotiis priusquam adgrediare, 
adhibenda est praeparatio diligens.

[1,74] Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores esse quam urbanas, 
minuenda est haec opinio. Multi enim bella saepe quaesiuerunt propter gloriae 
cupiditatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerumque contingit, eoque 
magis, si sunt ad rem militarem apti et cupidi bellorum gerendorum; uere autem 
si uolumus iudicare multae res extiterunt urbanae maiores clarioresque quam 
bellicae.

[1,75] Quamuis enim Themistocles iure laudetur et sit eius nomen quam Solonis 
illustrius citeturque Salamis clarissimae testis uictoriae, quae anteponatur 
consilio Solonis ei, quo primum constituit Areopagitas, non minus praeclarum hoc 
quam illud iudicandum est. Illud enim semel profuit, hoc semper proderit 
ciuitati; hoc consilio leges Atheniensium, hoc maiorum instituta seruantur. Et 
Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopagum adiuuerit, at ille uere 
{a} se adiutum Themistoclem; est enim bellum gestum consilio senatus eius, qui a 
Solone erat constitutus.

[1,76] Licet eadem de Pausania Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quamquam 
imperium Lacedaemoniis partum putatur, tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi 
legibus et disciplinae conferendi sunt; quin etiam ob has ipsas causas et 
parentiores habuerunt exercitus et fortiores. Mihi quidem neque pueris nobis M. 
Scaurus C. Mario neque, cum uersaremur in re publica, Q. Catulus Cn. Pompeio 
cedere uidebatur; parui enim sunt foris arma, nisi est consilium domi. Nec plus 
Africanus, singularis et uir et imperator in exscindenda Numantia rei publicae 
profuit quam eodem tempore P. Nasica priuatus, cum Ti. Gracchum interemit; 
quamquam haec quidem res non solum ex domestica est ratione -- attingit etiam 
bellicam, quoniam ui manuque confecta est -- sed tamen id ipsum est gestum 
consilio urbano sine exercitu.

[1,77] Illud autem optimum est, in quod inuadi solere ab improbis et inuidis audio 
"cedant arma togae concedat laurea laudi". Ut enim alios omittam, nobis rem 
publicam gubernantibus nonne togae arma cesserunt? Neque enim periculum in re 
publica fuit grauius umquam nec maius otium. Ita consiliis diligentiaque nostra 
celeriter de manibus audacissimorum ciuium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae 
res igitur gesta umquam in bello tanta? qui triumphus conferendus?

[1,78] Licet enim mihi, M. fili, apud te gloriari, ad quem et hereditas huius 
gloriae et factorum imitatio pertinet. Mihi quidem certe uir abundans bellicis 
laudibus, Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut diceret frustra se 
triumphum tertium deportaturum fuisse, nisi meo in rem publicam beneficio ubi 
triumpharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae fortitudines non inferiores 
militaribus; in quibus plus etiam quam in his operae studiique ponendum est.

[1,79] Omnino illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaerimus, animi 
efficitur, non corporis uiribus. Exercendum tamen corpus et ita afficiendum est, 
ut oboedire consilio rationique possit in exsequendis negotiis et in labore 
tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi cura 
et cogitatione; in quo non minorem utilitatem afferunt, qui togati rei publicae 
praesunt, quam qui bellum gerunt. Itaque eorum consilio saepe aut non suscepta 
aut confecta bella sunt, non numquam etiam illata, ut M. Catonis bellum tertium 
Punicum, in quo etiam mortui ualuit auctoritas.

[1,80] Qua re expetenda quidem magis est decernendi ratio quam decertandi 
fortitudo, sed cauendum, ne id bellandi magis fuga quam utilitatis ratione 
faciamus. Bellum autem ita suscipiatur, ut nihil aliud nisi pax quaesita 
uideatur. Fortis uero animi et constantis est non perturbari in rebus asperis 
nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur, sed praesenti animo uti et consilio 
nec a ratione discedere.

[1,81] Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione 
futura et aliquanto ante constituere, quid accidere possit in utramque partem et 
quid agendum sit, cum quid euenerit, nec committere, ut aliquando dicendum sit 
"non putaram". Haec sunt opera magni animi et excelsi et prudentia consilioque 
fidentis; temere autem in acie uersari et manu cum hoste confligere immane 
quiddam et beluarum simile est; sed cum tempus necessitasque postulat, 
decertandum manu est et mors seruituti turpitudinique anteponenda.

[1,82] {De euertendis autem diripiendisque urbibus ualde considerandum est, ne 
quid temere, ne quid crudeliter. Idque est uiri magni rebus agitatis punire 
sontes, multitudinem conseruare, in omni fortuna recta atque honesta retinere.}
Ut enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponant, sic 
reperias multos, quibus periculosa et calida consilia quietis et cogitatis 
splendidiora et maiora uideantur.

[1,83] Numquam omnino periculi fuga committendum est, ut inbelles timidique 
uideamur, sed fugiendum illud etiam, ne offeramus nos periculis sine causa, quo 
esse nihil potest stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda 
medicorum est, qui leuiter aegrotantes leniter curant, grauioribus autem morbis 
periculosas curationes et ancipites adhibere coguntur. Quare in tranquillo 
tempestatem aduersam optare dementis est, subuenire autem tempestati quauis 
ratione sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni quam 
addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas 
suscipiunt, partim rei publicae.

[1,84] Itemque alii de uita, alii de gloria et beniuolentia ciuium in discrimen 
uocantur. Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula quam ad communia 
dimicareque paratius de honore et gloria quam de ceteris commodis. Inuenti autem 
multi sunt, qui non modo pecuniam, sed etiam uitam profundere pro patria parati 
essent, idem gloriae iacturam ne minimam quidem facere uellent, ne re publica 
quidem postulante, ut Callicratidas, qui, cum Lacedaemoniorum dux fuisset 
Peloponnesiaco bello multaque fecisset egregie, uertit ad extremum omnia, cum 
consilio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis remouendam nec cum 
Atheniensibus dimicandum putabant. Quibus ille respondit Lacedaemonios classe 
illa amissa aliam parare posse, se fugere sine suo dedecore non posse. Atque 
haec quidem Lacedaemoniis plaga mediocris, illa pestifera, qua, cum Cleombrotus 
inuidiam timens temere cum Epaminonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes 
corruerunt. Quanto Q. Maximus melius! de quo Ennius: 
  Unus homo nobis cunctando restituit rem.
  Noenum rumores ponebat ante salutem. 
  Ergo postque magisque uiri nunc gloria claret.
Quod genus peccandi uitandum est etiam in rebus urbanis. Sunt enim qui quod 
sentiunt, etsi optimum sit, tamen inuidiae metu non audeant dicere.

[1,85] Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis praecepta teneant: 
unum, ut utilitatem ciuium sic tueantur, ut quaecumque agunt, ad eam referant 
obliti commodorum suorum, alterum, ut totum corpus rei publicae curent, ne, dum 
partem aliquam tuentur, reliquas deserant. Ut enim tutela, sic procuratio rei 
publicae ad eorum utilitatem, qui commissi sunt, non ad eorum, quibus commissa 
est, gerenda est. Qui autem parti ciuium consulunt, partem neglegunt, rem 
perniciosissimam in ciuitatem inducunt, seditionem atque discordiam; ex quo 
euenit, ut alii populares, alii studiosi optimi cuiusque uideantur, pauci 
uniuersorum.

[1,86] Hinc apud Athenienses magnae discordiae, in nostra re publica non solum 
seditiones, sed etiam pestifera bella ciuilia; quae grauis et fortis ciuis et in 
re publica dignus principatu fugiet atque oderit tradetque se totum rei publicae 
neque opes aut potentiam consectabitur totamque eam sic tuebitur, ut omnibus 
consulat. Nec uero criminibus falsis in odium aut inuidiam quemquam uocabit 
omninoque ita iustitiae honestatique adhaerescet, ut, dum ea conseruet, quamuis 
grauiter offendat mortemque oppetat potius, quam deserat illa, quae dixi.

[1,87] Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio, de qua praeclare apud 
eundem est Platonem "similiter facere eos, qui inter se contenderent, uter 
potius rem publicam administraret, ut si nautae certarent, quis eorum potissimum 
gubernaret". Idemque praecipit, "ut eos aduersarios existimemus, qui arma contra 
ferant, non eos, qui suo iudicio tueri rem publicam uelint", qualis fuit inter 
P. Africanum et Q. Metellum sine acerbitate dissensio.

[1,88] Nec uero audiendi qui grauiter inimicis irascendum putabunt idque magnanimi 
et fortis uiri esse censebunt; nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro 
uiro dignius placabilitate atque clementia. In liberis uero populis et in iuris 
aequabilitate exercenda etiam est facilitas et altitudo animi quae dicitur, ne 
si irascamur aut intempestiue accedentibus aut impudenter rogantibus in 
morositatem inutilem et odiosam incidamus et tamen ita probanda est mansuetudo 
atque clementia, ut adhibeatur rei publicae causa seueritas, sine qua 
administrari ciuitas non potest. omnis autem et animaduersio et castigatio 
contumelia uacare debet neque ad eius, qui punitur aliquem aut uerbis castigat, 
sed ad rei publicae utilitatem referri.

[1,89] Cauendum est etiam ne maior poena quam culpa sit et ne isdem de causis alii 
plectantur, alii ne appellentur quidem. prohibenda autem maxime est ira 
puniendo; numquam enim iratus qui accedet ad poenam mediocritatem illam tenebit, 
quae est inter nimium et parum, quae placet Peripateticis et recte placet, modo 
ne laudarent iracundiam et dicerent utiliter a natura datam. Illa uero omnibus 
in rebus repudianda est optandumque, ut ii, qui praesunt rei publicae, legum 
similes sint, quae ad puniendum non iracundia, sed aequitate ducuntur.

[1,90] Atque etiam in rebus prosperis et ad uoluntatem nostram fluentibus 
superbiam magnopere, fastidium arrogantiamque fugiamus. nam ut aduersas res, sic 
secundas inmoderate ferre leuitatis est praeclaraque est aequabilitas in omni 
uita et idem semper uultus eademque frons, ut de Socrate itemque de C. Laelio 
accepimus. Philippum quidem Macedonum regem rebus gestis et gloria superatum a 
filio, facilitate et humanitate uideo superiorem fuisse. Itaque alter semper 
magnus, alter saepe turpissimus, ut recte praecipere uideantur, qui monent, ut, 
quanto superiores simus, tanto nos geramus summissius. Panaetius quidem 
Africanum auditorem et familiarem suum solitum ait dicere, "ut equos propter 
crebras contentiones proeliorum ferocitate exultantes domitoribus tradere 
soleant, ut iis facilioribus possint uti, sic homines secundis rebus effrenatos 
sibique praefidentes tamquam in gyrum rationis et doctrinae duci oportere, ut 
perspicerent rerum humanarum imbecillitatem uarietatemque fortunae".

[1,91] Atque etiam in secundissimis rebus maxime est utendum consilio amicorum 
isque maior etiam quam ante tribuenda auctoritas. Isdemque temporibus cauendum 
est ne assentatoribus patefaciamus aures neue adulari nos sinamus, in quo falli 
facile est. tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur; ex quo nascuntur 
innumerabilia peccata, cum homines inflati opinionibus turpiter irridentur et in 
maximis uersantur erroribus.

[1,92] sed haec quidem hactenus. Illud autem sic est iudicandum, maximas geri res 
et maximi animi ab iis, qui res publicas regant, quod earum administratio 
latissime pateat ad plurimosque pertineat; esse autem magni animi et fuisse 
multos etiam in uita otiosa, qui aut inuestigarent aut conarentur magna quaedam 
seseque suarum rerum finibus continerent aut interiecti inter philosophos et 
eos, qui rem publicam administrarent, delectarentur re sua familiari, non eam 
quidem omni ratione exaggerantes neque excludentes ab eius usu suos potiusque et 
amicis impertientes et rei publicae, si quando usus esset. quae primum bene 
parta sit nullo neque turpi quaestu neque odioso, tum quam plurimis, modo 
dignis, se utilem praebeat} deinde augeatur ratione, diligentia, parsimonia {nec 
libidini potius luxuriaeque quam liberalitati et beneficentiae pareat. Haec 
praescripta seruantem licet magnifice, grauiter animoseque uiuere atque etiam 
simpliciter, fideliter, + uere hominum amice.

[1,93] Sequitur ut de una reliqua parte honestatis dicendum sit, in qua uerecundia 
et quasi quidam ornatus uitae, temperantia et modestia omnisque sedatio 
perturbationum animi et rerum modus cernitur. hoc loco continetur id, quod dici 
latine decorum potest; Graece enim prepon dicitur.

[1,94] Huius uis ea est, ut ab honesto non queat separari; nam et quod decet 
honestum est et quod honestum est decet. qualis autem differentia sit honesti et 
decori, facilius intellegi quam explanari potest. quicquid est enim, quod 
deceat, id tum apparet, cum antegressa est honestas. Itaque non solum in hac 
parte honestatis, de qua hoc loco disserendum est, sed etiam in tribus 
superioribus quid deceat apparet. Nam et ratione uti atque oratione prudenter et 
agere quod agas considerate omnique in re quid sit ueri uidere et tueri decet, 
contraque falli, errare, labi, decipi tam dedecet quam delirare et mente esse 
captum; et iusta omnia decora sunt, iniusta contra, ut turpia, sic indecora. 
Similis est ratio fortitudinis. quod enim uiriliter animoque magno fit, id 
dignum uiro et decorum uidetur, quod contra, id ut turpe sic indecorum.

[1,95] Quare pertinet quidem ad omnem honestatem hoc, quod dico, decorum, et ita 
pertinet, ut non recondita quadam ratione cernatur, sed sit in promptu. est enim 
quiddam, idque intellegitur in omni uirtute, quod deceat; quod cogitatione magis 
a uirtute potest quam re separari. ut uenustas et pulchritudo corporis secerni 
non potest a ualitudine, sic hoc, de quo loquimur, decorum totum illud quidem 
est cum uirtute confusum, sed mente et cogitatione distinguitur.

[1,96] Est autem eius discriptio duplex; nam et generale quoddam decorum 
intellegimus, quod in omni honestate uersatur, et aliud huic subiectum, quod 
pertinet ad singulas partes honestatis. Atque illud superius sic fere definiri 
solet, decorum id esse, quod consentaneum sit hominis excellentiae in eo, in quo 
natura eius a reliquis animantibus differat. quae autem pars subiecta generi 
est, eam sic definiunt, ut id decorum uelint esse, quod ita naturae consentaneum 
sit, ut in eo moderatio et temperantia appareat cum specie quadam liberali.

[1,97] Haec ita intellegi, possumus existimare ex eo decoro, quod poetae 
sequuntur, de quo alio loco plura dici solent. Sed tum seruare illud poetas, 
quod deceat, dicimus, cum id quod quaque persona dignum est, et fit et dicitur, 
ut si Aeacus aut Minos diceret: 
  oderint, dum metuant, 
aut: 
  natis sepulchro ipse est parens,
indecorum uideretur, quod eos fuisse iustos accepimus; at Atreo dicente plausus 
excitantur, est enim digna persona oratio; sed poetae quid quemque deceat, ex 
persona iudicabunt; nobis autem personam imposuit ipsa natura magna cum 
excellentia praestantiaque animantium reliquarum.

[1,98] Quocirca poetae in magna uarietate personarum etiam uitiosis quid conueniat 
et quid deceat uidebunt, nobis autem cum a natura constantiae, moderationis, 
temperantiae, uerecundiae partes datae sint cumque eadem natura doceat non 
neglegere, quemadmodum nos aduersus homines geramus, efficitur ut et illud, quod 
ad omnem honestatem pertinet, decorum quam late fusum sit appareat et hoc, quod 
spectatur in uno quoque genere uirtutis. Ut enim pulchritudo corporis apta 
compositione membrorum mouet oculos et delectat hoc ipso, quod inter se omnes 
partes cum quodam lepore consentiunt, sic hoc decorum, quod elucet in uita, 
mouet approbationem eorum, quibuscum uiuitur, ordine et constantia et 
moderatione dictorum omnium atque factorum.

[1,99] adhibenda est igitur quaedam reuerentia aduersus homines et optimi cuiusque 
et reliquorum. nam neglegere quid de se quisque sentiat, non solum arrogantis 
est sed etiam omnino dissoluti. est autem quod differat in hominum ratione 
habenda inter iustitiam et uerecundiam. Iustitiae partes sunt non uiolare 
homines, uerecundiae non offendere, in quo maxime uis perspicitur decori. His 
igitur eitis quale sit id, quod decere dicimus, intellectum puto.

[1,100] Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum habet uiam, quae deducit 
ad conuenientiam conseruationemque naturae; quam si sequemur ducem, nunquam 
aberrabimus sequemurque et id, quod acutum et perspicax natura est, et id, quod 
ad hominum consociationem accommodatum, et id, quod uehemens atque forte. Sed 
maxima uis decori in hac inest parte, de qua disputamus; neque enim solum 
corporis, qui ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi motus probandi, 
qui item ad naturam accommodati sunt.

[1,101] Duplex est enim uis animorum atque natura; una pars in appetitu posita 
est, quae est orme Graece, quae hominem huc et illuc rapit, altera in ratione, 
quae docet et explanat, quid faciendum fugiendumque sit. Ita fit, ut ratio 
praesit, appetitus obtemperet. Omnis autem actio uacare debet temeritate et 
neglegentia nec uero agere quicquam, cuius non possit causam probabilem reddere; 
haec est enim fere discriptio officii.

[1,102] Efficiendum autem est, ut appetitus rationi oboediant eamque neque 
praecurrant nec propter pigritiam aut ignauiam deserant sintque tranquilli atque 
omni animi perturbatione careant; ex quo elucebit omnis constantia omnisque 
moderatio. nam qui appetitus longius euagantur et tamquam exultantes siue 
cupiendo siue fugiendo non satis a ratione retinentur, ii sine dubio finem et 
modum transeunt. relinquunt enim et abiciunt oboedientiam nec rationi parent, 
cui sunt subiecti lege naturae; a quibus non modo animi perturbantur, sed etiam 
corpora. licet ora ipsa cernere iratorum aut eorum, qui aut libidine aliqua aut 
metu commoti sunt aut uoluptate nimia gestiunt; quorum omnium uultus, uoces, 
motus statusque mutantur.

[1,103] Ex quibus illud intellegitur, ut ad officii formam reuertamur, appetitus 
omnes contrahendos sedandosque esse excitandamque animaduersionem et 
diligentiam, ut ne quid temere ac fortuito, inconsiderate neglegenterque agamus. 
neque enim ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse 
uideamur, ad seueritatem potius et ad quaedam studia grauiora atque maiora. ludo 
autem et ioco uti illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris tum, 
cum grauibus seriisque rebus satis fecerimus. ipsumque genus iocandi non 
profusum nec immodestum, sed ingenuum et facetum esse debet. ut enim pueris non 
omnem ludendi licentiam damus, sed eam, quae ab honestatis actionibus non sit 
aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat.

[1,104] Duplex omnino est iocandi genus, unum illiberale, petulans, flagitiosum, 
obscenum, alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo 
Plautus noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam philosophorum 
Socraticorum libri referti sunt, multaque multorum facete dicta, ut ea, quae a 
sene Catone collecta sunt, quae uocantur apophthegmata. Facilis igitur est 
distinctio ingenui et illiberalis ioci. alter est, si tempore fit, ut si remisso 
animo, {seuerissimo} homine dignus, alter ne libero quidem, si rerum turpitudo 
adhibetur et uerborum obscenitas. Ludendi etiam est quidam modus retinendus, ut 
ne nimis omnia profundamus elatique uoluptate in aliquam turpitudinem delabamur. 
Suppeditant autem et campus noster et studia uenandi honesta exempla ludendi.

[1,105] Sed pertinet ad omnem officii quaestionem semper in promptu habere, 
quantum natura hominis pecudibus reliquisque beluis antecedat; illae nihil 
sentiunt nisi uoluptatem ad eamque feruntur omni impetu, hominis autem mens 
discendo alitur et cogitando, semper aliquid aut anquirit aut agit uidendique et 
audiendi delectatione ducitur. quin etiam, si quis est paulo ad uoluptates 
propensior, modo ne sit ex pecudum genere (sunt enim quidam homines non re, sed 
nomine) sed si quis est paulo erectior, quamuis uoluptate capiatur, occultat et 
dissimulat appetitum uoluptatis propter uerecundiam.

[1,106] Ex quo intellegitur corporis uoluptatem non satis esse dignam hominis 
praestantia eamque contemni et reici oportere, sin sit quispiam, qui aliquid 
tribuat uoluptati, diligenter ei tenendum esse eius fruendae modum. Itaque 
uictus cultusque corporis ad ualitudinem referatur et ad uires, non ad 
uoluptatem. Atque etiam, si considerare uolumus, quae sit in natura excellentia 
et dignitas, intellegemus, quam sit turpe diffluere luxuria et delicate ac 
molliter uiuere, quamque honestum parce, continenter, seuere, sobrie.

[1,107] Intellegendum etiam est duabus quasi nos a natura indutos esse personis; 
quarum una communis est ex eo, quod omnes participes sumus rationis 
praestantiaeque eius, qua antecellimus bestiis, a qua omne honestum decorumque 
trahitur et ex qua ratio inueniendi officii exquiritur, altera autem quae 
proprie singulis est tributa. ut enim in corporibus magnae dissimilitudines 
sunt, alios uidemus uelocitate ad cursum, alios uiribus ad luctandum ualere, 
itemque in formis aliis dignitatem inesse, aliis uenustatem, sic in animis 
existunt maiores etiam uarietates.

[1,108] Erat in L. Crasso, in L. Philippo multus lepos, maior etiam magisque de 
industria in C. Caesare, L. filio; at isdem temporibus in M. Scauro et in M. 
Druso adulescente singularis seueritas, in C. Laelio multa hilaritas, in eius 
familiari Scipione ambitio maior, uita tristior. de Graecis autem dulcem et 
facetum festiuique sermonis atque in omni oratione simulatorem, quem eirona 
Graeci nominarunt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Periclem summam 
auctoritatem consecutos sine ulla hilaritate. Callidum Hannibalem ex Poenorum, 
ex nostris ducibus Q. Maximum accepimus, facile celare, tacere, dissimulare, 
insidiari, praeripere hostium consilia. In quo genere Graeci Themistoclem et 
Pheraeum Iasonem ceteris anteponunt, in primisque uersutum et callidum factum 
Solonis, qui, quo et tutior eius uita esset et plus aliquanto rei publicae 
prodesset, furere se simulauit.

[1,109] Sunt his alii multum dispares, simplices et aperti, qui nihil ex occulto, 
nihil de insidiis agendum putant, ueritatis cultores, fraudis inimici, itemque 
alii, qui quiduis perpetiantur, cuiuis deseruiant, dum quod uelint consequantur, 
ut Sullam et M. Crassum uidebamus. quo in genere uersutissimum et patientissimum 
Lacedaemonium Lysandrum accepimus, contraque Callicratidan, qui praefectus 
classis proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermonibus alium {quemque}, 
quamuis praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse uideatur, quod in 
Catulo, et in patre et in filio, idemque in Q. Mucio, + Mancia uidimus. Audiui 
ex maioribus natu, hoc idem fuisse in P. Scipione Nasica, contraque patrem eius, 
illum qui Ti. Gracchi conatus perditos uindicauit, nullam comitatem habuisse 
sermonis, {ne Xenocratem quidem seuerissimum philosophorum,} ob eamque rem ipsam 
magnum et clarum fuisse. Innumerabiles aliae dissimilitudines sunt naturae 
morumque, minime tamen uituperandorum.

[1,110] Admodum autem tenenda sunt sua cuique, non uitiosa, sed tamen propria, quo 
facilius, decorum illud, quod quaerimus, retineatur. Sic enim est faciendum, ut 
contra uniuersam naturam nihil contendamus, ea tamen conseruata propriam nostram 
sequamur, ut etiamsi sint alia grauiora atque meliora, tamen nos studia nostra 
nostrae naturae regula metiamur; neque enim attinet naturae repugnare nec 
quicquam sequi, quod assequi non queas. ex quo magis emergit quale sit decorum 
illud, ideo quia nihil decet inuita Minerua, ut aiunt, id est aduersante et 
repugnante natura.

[1,111] Omnino si quicquam est decorum, nihil est profecto magis quam aequabilitas 
[1,cum] uniuersae uitae, tum singularum actionum, quam conseruare non possis, si 
aliorum naturam imitans, omittas tuam. Ut enim sermone eo debemus uti, qui 
innatus est nobis, ne, ut quidam, Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur, 
sic in actiones omnemque uitam nullam discrepantiam conferre debemus.

[1,112] Atque haec differentia naturarum tantam habet uim, ut non numquam mortem 
sibi ipse consciscere alius debeat, alius {in eadem causa} non debeat. Num enim 
alia in causa M. Cato fuit, alia ceteri, qui se in Africa Caesari tradiderunt? 
atqui ceteris forsitan uitio datum esset, si se interemissent, propterea quod 
lenior eorum uita et mores fuerant faciliores; Catoni cum incredibilem 
tribuisset natura grauitatem, eamque ipse perpetua constantia roborauisset 
semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum potius quam 
tyranni uultus aspiciendus fuit.

[1,113] Quam multa passus est Ulixes in illo errore diuturno, cum et mulieribus, 
si Circe et Calypso mulieres appellandae sunt, inseruiret et in omni sermone 
omnibus affabilem {et iocundum} esse se uellet! Domi uero etiam contumelias 
seruorum ancillarumque pertulit, ut ad id aliquando, quod cupiebat, ueniret. At 
Aiax, quo animo traditur, milies oppetere mortem quam illa perpeti maluisset. 
Quae contemplantes expendere oportebit, quid quisque habeat sui, eaque moderari 
nec uelle experiri, quam se aliena deceant; id enim maxime quemque decet, quod 
est cuiusque maxime suum.

[1,114] {Suum} quisque igitur noscat ingenium acremque se et bonorum et uitiorum 
suorum iudicem praebeat, ne scaenici plus quam nos uideantur habere prudentiae. 
Illi enim non optumas, sed sibi accomodatissimas fabulas eligunt; qui uoce freti 
sunt, Epigonos Medumque, qui gestu Melanippam, Clytemestram, semper Rupilius, 
quem ego memini, Antiopam, non saepe Aesopus Aiacem. ergo histrio hoc uidebit in 
scena, non uidebit sapiens uir in uita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in 
iis potissimum elaborabimus. sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quae 
nostri ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut 
ea, si non decore, at quam minime indecore facere possimus, nec tam est 
enitendum, ut bona, quae nobis data non sint, sequamur, quam ut uitia fugiamus.

[1,115] Ac duabus iis personis, quas supra dixi, tertia adiungitur, quam casus 
aliqui aut tempus imponit, quarta etiam, quam nobismet ipsis iudicio nostro 
accommodamus. nam regna, imperia, nobilitatem, honores, diuitiae, opes eaque, 
quae sunt his contraria, in casu sita temporibus gubernantur; ipsi autem gerere 
quam personam uelimus, a nostra uoluntate proficiscitur. Itaque se alii ad 
philosophiam, alii ad ius ciuile, alii ad eloquentiam applicant, ipsarumque 
uirtutum in alia alius mauult excellere.

[1,116] quorum uero patres aut maiores aliqua gloria praestiterunt, ii student 
plerumque eodem in genere laudis excellere, ut Q. Mucius P. f. In iure ciuili, 
Pauli filius Africanus in re militari. quidam autem ad eas laudes quas a 
patribus acceperunt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus eloquentia 
cumulauit bellicam gloriam, quod idem fecit Timotheus, Cononis filius, qui cum 
belli laude non inferior fuisset quam pater, ad eam laudem doctrinae et ingenii 
gloriam adiecit. fit autem interdum, ut nonnulli omissa imitatione maiorum suum 
quoddam institutum consequantur, maximeque in eo plerumque elaborant ii, qui 
magna sibi proponunt obscuris orti maioribus.

[1,117] Haec igitur omnia, cum quaerimus quid deceat, complecti animo et 
cogitatione debemus; in primis autem constituendum est, quos nos et quales esse 
uelimus et in quo genere uitae, quae deliberatio est omnium difficillima. 
Ineunte enim adulescentia, cum est maxima inbecillitas consilii, tum id sibi 
quisque genus aetatis degendae constituit, quod maxime adamauit. Itaque ante 
implicatur aliquo certo genere cursuque uiuendi, quam potuit, quod optimum 
esset, iudicare.

[1,118] Nam quod Herculem Prodicus dicit, ut est apud Xenophontem, cum primum 
pubesceret, quod tempus a natura ad deligendum, quam quisque uiam uiuendi sit 
ingressurus, datum est, exisse in solitudinem atque ibi sedentem diu secum 
multumque dubitasse, cum duas cerneret uias, unam Voluptatis, alteram Virtutis, 
utram ingredi melius esset, hoc Herculi, "Iouis satu edito" potuit fortasse 
contingere, nobis non item, qui imitamur quos cuique uisum est atque ad eorum 
studia institutaque impellimur. Plerumque autem parentium praeceptis imbuti ad 
eorum consuetudinem moremque deducimur; alii multitudinis iudicio feruntur, 
quaeque maiori parti pulcherrima uidentur, ea maxime exoptant; nonnulli tamen 
siue felicitate quadam siue bonitate naturae sine parentium disciplina rectam 
uitae secuti sunt uiam.

[1,119] Illud autem maxime rarum genus est eorum, qui aut excellenti ingenii 
magnitudine aut praeclara eruditione atque doctrina aut utraque re ornati 
spatium etiam deliberandi habuerunt, quem potissimum uitae cursum sequi uellent; 
in qua deliberatione ad suam cuiusque naturam consilium est omne reuocandum. Nam 
cum in omnibus quae aguntur, ex eo, quomodo quisque natus est, ut supra dictum 
est, quid deceat, exquirimus, tum in tota uita constituenda multo est ei rei 
cura maior adhibenda, ut constare in perpetuitate uitae possimus nobismet ipsis 
nec in ullo officio claudicare.

[1,120] Ad hanc autem rationem quoniam maximam uim natura habet, fortuna proximam, 
utriusque omnino habenda ratio est in deligendo genere uitae, sed naturae magis; 
multo enim et firmior est et constantior, ut fortuna nonunquam tamquam ipsa 
mortalis cum immortali natura pugnare uideatur. Qui igitur ad naturae suae non 
uitiosae genus consilium uiuendi omne contulerit, is constantiam teneat (id enim 
maxime decet) nisi forte se intellexerit errasse in deligendo genere uitae. Quod 
si acciderit (potest autem accidere) facienda morum institutorumque mutatio est. 
Eam mutationem si tempora adiuuabunt, facilius commodiusque faciemus; sin minus, 
sensim erit pedetemptimque facienda, ut amicitias, quae minus delectent et minus 
probentur, magis decere censent sapientes sensim diluere quam repente 
praecidere.

[1,121] Commutato autem genere uitae omni ratione curandum est ut id bono consilio 
fecisse uideamur. Sed quoniam paulo ante dictum est imitandos esse maiores, 
primum illud exceptum sit ne uitia sint imitanda, deinde si natura non feret, ut 
quaedam imitari possit (ut superioris filius Africani, qui hunc Paulo natum 
adoptauit, propter infirmitatem ualetudinis non tam potuit patris similis esse, 
quam ille fuerat sui) si igitur non poterit siue causas defensitare siue populum 
contionibus tenere siue bella gerere, illa tamen praestare debebit, quae erunt 
in ipsius potestate, iustitiam, fidem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, 
quo minus ab eo id, quod desit, requiratur. Optima autem hereditas a patribus 
traditur liberis omnique patrimonio praestantior gloria uirtutis rerumque 
gestarum, cui dedecori esse nefas et uitium iudicandum est.

[1,122] Et quoniam officia non eadem disparibus aetatibus tribuuntur aliaque sunt 
iuuenum, alia seniorum, aliquid etiam de hac distinctione dicendum est. Est 
igitur adulescentis maiores natu uereri exque iis deligere optimos et 
probatissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur; ineuntis enim aetatis 
inscitia senum constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem haec aetas a 
libidinibus arcenda est exercendaque in labore patientiaque et animi et 
corporis, ut eorum et in bellicis et in ciuilibus officiis uigeat industria. 
Atque etiam cum relaxare animos et dare se iucunditati uolent, caueant 
intemperantiam, meminerint uerecundiae, quod erit facilius, si in eiusmodi 
quidem rebus maiores natu nolent interesse.

[1,123] Senibus autem labores corporis minuendi, exercitationes animi etiam 
augendae uidentur, danda uero opera, ut et amicos et iuuentutem et maxime rem 
publicam consilio et prudentia quam plurimum adiuuent. Nihil autem magis 
cauendum est senectuti quam ne languori se desidiaeque dedat; luxuria uero cum 
omni aetati turpis, tum senectuti foedissima est. Sin autem etiam libidinum 
intemperantia accessit, duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus concipit 
et facit adulescentium impudentiorem intemperantiam.

[1,124] Ac ne illud quidem alienum est, de magistratuum, de priuatorum, {de 
ciuium}, de peregrinorum officiis dicere. Est igitur proprium munus magistratus 
intellegere se gerere personam ciuitatis debereque eius dignitatem et decus 
sustinere, seruare leges, iura discribere, ea fidei suae commissa meminisse. 
Priuatum autem oportet aequo et pari cum ciuibus iure uiuere neque summissum et 
abiectum neque se efferentem, tum in re publica ea uelle, quae tranquilla et 
honesta sint; talem enim solemus et sentire bonum ciuem et dicere.

[1,125] Peregrini autem atque incolae officium est nihil praeter suum negotium 
agere, nihil de alio anquirere minimeque esse in aliena re publica 
curiosum. -- Ita fere officia reperientur, cum quaeretur quid deceat et quid aptum 
sit personis, temporibus, aetatibus. Nihil est autem quod tam deceat, quam in 
omni re gerenda consilioque capiendo seruare constantiam.

[1,126] Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, dictis, in corporis denique 
motu et statu cernitur idque positum est in tribus rebus, formositate, ordine, 
ornatu ad actionem apto, difficilibus ad eloquendum, sed satis erit intellegi, 
in his autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur iis, quibuscum apud 
quosque uiuamus, his quoque de rebus pauca dicantur. Principio corporis nostri 
magnam natura ipsa uideatur habuisse rationem, quae formam nostram reliquamque 
figuram, in qua esset species honesta, eam posuit in promptu, quae partes autem 
corporis ad naturae necessitatem datae aspectum essent deformem habiturae atque 
foedum, eas contexit atque abdidit.

[1,127] Hanc naturae tam diligentem fabricam imitata est hominum uerecundia. Quae 
enim natura occultauit, eadem omnes, qui sana mente sunt, remouent ab oculis 
ipsique necessitati dant operam ut quam occultissime pareant; quarumque partium 
corporis usus sunt necessarii, eas neque partes neque earum usus suis nominibus 
appellant, quodque facere turpe non est, modo occulte, id dicere obscenum est. 
Itaque nec actio rerum illarum aperta petulantia uacat nec orationis obscenitas.

[1,128] Nec uero audiendi sunt Cynici aut se qui fuerunt Stoici paene cynici qui 
reprehendunt et irrident, quod ea, quae turpia non sint, uerbis flagitiosa 
ducamus, illa autem, quae turpia sunt, nominibus appellemus suis. Latrocinari, 
fraudare, adulterare re turpe est, sed dicitur non obscene; liberis dare operam 
re honestum est, nomine obscenum; pluraque in eam sententiam ab eisdem contra 
uerecundiam disputantur. Nos autem naturam sequamur et ab omni, quod abhorret ab 
oculorum auriumque approbatione fugiamus; status, incessus, sessio, accubitio, 
uultus, oculi, manuum motus teneat illud decorum.

[1,129] Quibus in rebus duo maxime sunt fugienda, ne quid effeminatum aut molle et 
ne quid durum aut rusticum sit. Nec uero histrionibus oratoribusque concedendum 
est, ut is haec apta sint, nobis dissoluta. Scaenicorum quidem mos tantam habet 
uetere disciplina uerecundiam, ut in scaenam sine subligaculo prodeat nemo; 
uerentur enim, ne, si quo casu euenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, 
aspiciantur non decore. Nostro quidem more cum parentibus puberes filii, cum 
soceris generi non lauantur. Retinenda igitur est huius generis uerecundia, 
praesertim natura ipsa magistra et duce.

[1,130] Cum autem pulchritudinis duo genera sint, quorum in altero uenustas sit, 
in altero dignitas, uenustatem muliebrem ducere debemus, dignitatem uirilem. 
Ergo et a forma remoueatur omnis uiro non dignus ornatus, et huic simile uitium 
in gestu motuque caueatur. Nam et palaestrici motus sunt saepe odiosiores et 
histrionum nonnulli gestus ineptiis non uacant, et in utroque genere quae sunt 
recta et simplicia laudantur. Formae autem dignitas coloris bonitate tuenda est, 
color exercitationibus corporis. Adhibenda praeterea munditia est non odiosa 
neque exquisita nimis, tantum quae fugiat agrestem et inhumanam neglegentiam. 
Eadem ratio est habenda uestitus, in quo, sicut in plerisque rebus, mediocritas 
optima est.

[1,131] Cauendum autem est, ne aut tarditatibus utamur {in} ingressu mollioribus, 
ut pomparum ferculis similes esse uideamur, aut in festinationibus suscipiamus 
nimias celeritates, quae cum fiunt, anhelitus mouentur, uultus mutantur, ora 
torquentur; ex quibus magna significatio fit non adesse constantiam. Sed multo 
etiam magis elaborandum est, ne animi motus a natura recedant, quod assequemur, 
si cauebimus ne in perturbationes atque exanimationes incidamus et si attentos 
animos ad decoris conseruationem tenebimus.

[1,132] Motus autem animorum duplices sunt; alteri cogitationis, alteri appetitus. 
Cogitatio in uero exquirendo maxime uersatur, appetitus impellit ad agendum. 
Curandum est igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur, appetitum 
rationi oboedientem praebeamus. Et quoniam magna uis orationis est eaque duplex, 
altera contentionis, altera sermonis, contentio disceptationibus tribuatur 
iudiciorum, contionum, senatus, sermo in circulis, disputationibus, 
congressionibus familiarium uersetur, sequatur etiam conuiuia. Contentionis 
praecepta rhetorum sunt, nulla sermonis, quamquam haud scio an possint haec 
quoque esse. Sed discentium studiis inueniuntur magistri, huic autem qui 
studeant sunt nulli, rhetorum turba referta omnia; quamquam, quae uerborum 
sententiarumque praecepta sunt, eadem ad sermonem pertinebunt.

[1,133] Sed cum orationis indicem uocem habeamus, in uoce autem duo sequamur, ut 
clara sit, ut suauis, utrumque omnino a natura petundum est, uerum alterum 
exercitatio augebit, alterum imitatio presse loquentium et leniter. Nihil fuit 
in Catulis, ut eos exquisito iudicio putares uti litterarum, quamquam erant 
litterati; sed et alii; hi autem optime uti lingua Latina putabantur. Sonus erat 
dulcis, litterae neque expressae, neque oppressae, ne aut obscurum esset aut 
putidum, sine contentione uox nec languens nec canora. Uberior oratio L. Crassi 
nec minus faceta, sed bene loquendi de Catulis opinio non minor. Sale uero et 
facetiis Caesar, Catuli patris frater, uicit omnes, ut in illo ipso forensi 
genere dicendi contentiones aliorum sermone uinceret. In omnibus igitur his 
elaborandum est, si in omni re quid deceat exquirimus.

[1,134] Sit ergo hic sermo, in quo Socratici maxime excellunt, lenis minimeque 
pertinax, insit in eo lepos. Nec uero, tamquam in possessionem suam uenerit, 
excludat alios, sed cum reliquis in rebus tum in sermone communi uicissitudinem 
non iniquam putet. Ac uideat in primis, quibus de rebus loquatur, si seriis, 
seueritatem adhibeat, si iocosis leporem. In primisque prouideat, ne sermo 
uitium aliquod indicet inesse in moribus; quod maxime tum solet euenire, cum 
studiose de absentibus detrahendi causa aut per ridiculum aut seuere, maledice 
contumelioseque dicitur.

[1,135] Habentur autem plerumque sermones aut de domesticis negotiis aut de re 
publica aut de artium studiis atque doctrina. Danda igitur opera est, ut, 
etiamsi aberrare ad alia coeperit, ad haec reuocetur oratio, sed utcumque 
aderunt; neque enim isdem de rebus nec omni tempore nec similiter delectamur. 
Animaduertendum est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut incipiendi 
ratio fuerit, ita sit desinendi modus.

[1,136] Sed quomodo in omni uita rectissime praecipitur, ut perturbationes 
fugiamus, id est motus animi nimios rationi non obtemperantes, sic eiusmodi 
motibus sermo debet uacare, ne aut ira existat aut cupiditas aliqua aut pigritia 
aut ignauia aut tale aliquid appareat, maximeque curandum est, ut eos, quibuscum 
sermonem conferemus, et uereri et diligere uideamur. Obiurgationes etiam 
nonnumquam incidunt necessariae, in quibus utendum est fortasse et uocis 
contentione maiore et uerborum grauitate acriore, id agendum etiam, ut ea facere 
uideamur irati. Sed ut ad urendum et secandum, sic ad hoc genus castigandi raro 
inuitique ueniemus, nec unquam nisi necessario, si nulla reperietur alia 
medicina, sed tamen ira procul absit, cum qua nihil recte fieri, nihil 
considerate potest.

[1,137] Magnam autem partem clementi castigatione licet uti, grauitate tamen 
adiuncta, ut et seueritas adhibeatur et contumelia repellatur, atque etiam illud 
ipsum, quod acerbitatis habet obiurgatio, significandum est ipsius id causa, qui 
obiurgetur, esse susceptum. Rectum est autem etiam in illis contentionibus, quae 
cum inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, tamen grauitatem 
retinere, iracundiam pellere; quae enim cum aliqua perturbatione fiunt, ea nec 
constanter fieri possunt neque is, qui adsunt, probari. Deforme etiam est de se 
ipsum praedicare, falsa praesertim, et cum inrisione audientium imitari militem 
gloriosum.

[1,138] Et quoniam omnia persequimur, uolumus quidem certe, dicendum est etiam, 
qualem hominis honorati et principis domum placeat esse, cuius finis est usus, 
ad quem accommodanda est aedificandi descriptio et tamen adhibenda commoditatis 
dignitatisque diligentia. Cn. Octauio, qui primus ex illa familia consul factus 
est, honori fuisse accepimus, quod praeclaram aedificasset in Palatio et plenam 
dignitatis domum, quae cum uulgo uiseretur, suffragata domino, nouo homini, ad 
consulatum putabatur. Hanc Scaurus demolitus accessionem adiunxit aedibus. 
Itaque ille in suam domum consulatum primus attulit, hic, summi et clarissimi 
uiri filius, in domum multiplicatam non repulsam solum rettulit, sed ignominiam 
etiam et calamitatem.

[1,139] Ornanda enim est dignitas domo, non ex domo tota quaerenda, nec domo 
dominus, sed domino domus honestanda est, et, ut in ceteris habenda ratio non 
sua solum, sed etiam aliorum, sic in domo clari hominis, in quam et hospites 
multi recipiendi et admittenda hominum cuiusque modi multitudo, adhibenda cura 
est laxitatis. Aliter ampla domus dedecori saepe domino fit, si est in ea 
solitudo, et maxime, si aliquando alio domino solita est frequentari. Odiosum 
est enim, cum a praetereuntibus dicitur: 
  o domus antiqua, heu quam dispari
  dominare domino 
quod quidem his temporibus in multis licet dicere.

[1,140] Cauendum autem est, praesertim si ipse aedifices, ne extra modum sumptu et 
magnificentia prodeas, quo in genere multum mali etiam in exemplo est. Studiose 
enim plerique praesertim in hanc partem facta principum imitantur, ut L. 
Luculli, summi uiri, uirtutem quis? at quam multi uillarum magnificentiam 
imitati! Quarum quidem certe est adhibendus modus ad mediocritatemque 
reuocandus. Eademque mediocritas ad omnem usum cultumque uitae transferenda est. 
Sed haec hactenus.

[1,141] In omni autem actione suscipienda tria sunt tenenda, primum ut appetitus 
rationi pareat, quo nihil est ad officia conseruanda accommodatius, deinde ut 
animaduertatur, quanta illa res sit, quam efficere uelimus, ut neue maior neue 
minor cura et opera suscipiatur, quam causa postulet. Tertium est, ut caueamus, 
ut ea, quae pertinent ad liberalem speciem et dignitatem, moderata sint. Modus 
autem est optimus decus ipsum tenere, de quo ante diximus, nec progredi longius. 
Horum tamen trium praestantissimum est appetitum obtemperare rationi.

[1,142] Deinceps de ordine rerum et de opportunitate temporum dicendum est. Haec 
autem scientia continentur ea, quam Graeci eutaxin nominant, non hanc, quam 
interpretamur modestiam, quo in uerbo modus inest, sed illa est eutaxia, in qua 
intellegitur ordinis conseruatio. Itaque, ut eandem nos modestiam appellemus, 
sic definitur a Stoicis, ut modestia sit scientia rerum earum, quae agentur aut 
dicentur, loco suo collocandarum. Ita uidetur eadem uis ordinis et collocationis 
fore; nam et ordinem sic definiunt, compositionem rerum aptis et accommodatis 
locis. Locum autem actionis opportunitatem temporis esse dicunt; tempus autem 
actionis opportunum Graece eukairia, Latine appellatur occasio. Sic fit, ut 
modestia haec, quam ita interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis 
idoneorum ad agendum temporum.

[1,143] Sed potest eadem esse prudentiae definitio, de qua principio diximus, hoc 
autem loco de moderatione et temperantia et harum similibus uirtutibus 
quaerimus. Itaque quae erant prudentiae propria suo loco dicta sunt; quae autem 
harum uirtutum, de quibus iam diu loquimur, quae pertinent ad uerecundiam et ad 
eorum approbationem, quibuscum uiuimus, nunc dicenda sunt.

[1,144] Talis est igitur ordo actionum adhibendus, ut, quemadmodum in oratione 
constanti, sic in uita omnia sint apta inter se et conuenientia; turpe enim 
ualdeque uitiosum in re seuera conuiuio digna aut delicatum aliquem inferre 
sermonem. Bene Pericles, cum haberet collegam in praetura Sophoclem poetam iique 
de communi officio conuenissent et casu formosus puer praeteriret dixissetque 
Sophocles: "O puerum pulchrum, Pericle!" "At enim praetorem, Sophocle, decet non 
solum manus sed etiam oculos abstinentes habere." Atqui hoc idem Sophocles si in 
athletarum probatione dixisset, iusta reprehensione caruisset. Tanta uis est et 
loci et temporis. Ut si qui, cum causam sit acturus, in itinere aut in 
ambulatione secum ipse meditetur, aut si quid aliud attentius cogitet, non 
reprehendatur, at hoc idem si in conuiuio faciat, inhumanus uideatur inscitia 
temporis.

[1,145] Sed ea, quae multum ab humanitate discrepant, ut si qui in foro cantet aut 
si qua est alia magna peruersitas, facile apparet nec magnopere admonitionem et 
praecepta desiderat; quae autem parua uidentur esse delicta neque a multis 
intellegi possunt, ab iis est diligentius declinandum. Ut in fidibus aut tibiis 
quamuis paulum discrepent, tamen id a sciente animaduerti solet, sic uidendum 
est in uita ne forte quid discrepet, uel multo etiam magis, quo maior et melior 
actionum quam sonorum concentus est.

[1,146] Itaque ut in fidibus musicorum aures uel minima sentiunt, sic nos, si 
acres ac diligentes iudices esse uolumus animaduersores {que} uitiorum, magna 
saepe intellegemus ex paruis. Ex oculorum optutu, superciliorum aut remissione 
aut contractione, ex maestitia, ex hilaritate, ex risu, ex locutione, ex 
reticentia, ex contentione uocis, ex summissione, ex ceteris similibus facile 
iudicabimus, quid eorum apte fiat, quid ab officio naturaque discrepet. Quo in 
genere non est incommodum, quale quidque eorum sit, ex aliis iudicare, ut, si 
quid dedeceat in illis, uitemus ipsi; fit enim nescio quomodo ut magis in aliis 
cernamus, quam in nobismet ipsis, si quid delinquitur. Itaque facillume 
corriguntur in discendo, quorum uitia imitantur emendandi causa magistri.

[1,147] Nec uero alienum est ad ea deligenda, quae dubitationem afferunt, adhibere 
doctos homines uel etiam usu peritos et, quid iis de quoque officii genere 
placeat exquirere. Maior enim pars eo fere deferri solet, quo a natura ipsa 
deducitur. In quibus uidendum est, non modo quid quisque loquatur, sed etiam 
quid quisque sentiat atque etiam de qua causa quisque sentiat. Ut enim pictores 
et ii qui signa fabricantur et uero etiam poetae suum quisque opus a uulgo 
considerari uult, ut si quid reprehensum sit a pluribus, id corrigatur, iique et 
secum et ab aliis, quid in eo peccatum sit exquirunt, sic aliorum iudicio 
permulta nobis et facienda et non facienda et mutanda et corrigenda sunt.

[1,148] Quae uero more agentur institutisque ciuilibus, de his nihil est 
praecipiendum; illa enim ipsa praecepta sunt, nec quemquam hoc errore duci 
oportet, ut siquid Socrates aut Aristippus contra morem consuetudinemque ciuilem 
fecerint locutiue sint, idem sibi arbitretur licere; magnis illi et diuinis 
bonis hanc licentiam assequebantur. Cynicorum uero ratio tota est eicienda; est 
enim inimica uerecundiae, sine qua nihil rectum esse potest, nihil honestum.

[1,149] Eos autem, quorum uita perspecta in rebus honestis atque magnis est, bene 
de re publica sentientes ac bene meritos aut merentes sic ut aliquo honore aut 
imperio affectos obseruare et colere debemus, tribuere etiam multum senectuti, 
cedere iis, qui magistratum habebunt, habere dilectum ciuis et peregrini in 
ipsoque peregrino priuatimne an publice uenerit. Ad summam, ne agam de singulis, 
totius generis hominum conciliationem et consociationem colere, tueri, seruare 
debemus.

[1,150] Iam de artificiis et quaestibus, qui liberales habendi, qui sordidi sint, 
haec fere accepimus. Primum improbantur ii quaestus, qui in odia hominum 
incurrunt, ut portitorum, ut feneratorum. Illiberales autem et sordidi quaestus 
mercennariorum omnium, quorum operae, non quorum artes emuntur; est enim in 
illis ipsa merces auctoramentum seruitutis. Sordidi etiam putandi, qui mercantur 
a mercatoribus, quod statim uendant; nihil enim proficiant, nisi admodum 
mentiantur; nec uero est quicquam turpius uanitate. Opificesque omnes in sordida 
arte uersantur; nec enim quicquam ingenuum habere potest officina. Minimeque 
artes eae probandae, quae ministrae sunt uoluptatum: 
  Cetarii, lanii, coqui, fartores, piscatores, 
ut ait Terentius; adde huc, si placet, unguentarios, saltatores, totumque ludum 
talarium.

[1,151] Quibus autem artibus aut prudentia maior inest aut non mediocris utilitas 
quaeritur ut medicina, ut architectura, ut doctrina rerum honestarum, eae sunt 
iis, quorum ordini conueniunt, honestae. Mercatura autem, si tenuis est, sordida 
putanda est; sin magna et copiosa, multa undique apportans multisque sine 
uanitate inpertiens, non est admodum uituperanda; atque etiam si satiata quaestu 
uel contenta potius, ut saepe ex alto in portum, ex ipso se portu in agros 
possessionesque contulit, uidetur iure optimo posse laudari. Omnium autem rerum, 
ex quibus aliquid adquiritur, nihil est agri cultura melius, nihil uberius, 
nihil dulcius, nihil homine libero dignius. De qua quoniam in Catone Maiore 
satis multa diximus, illim assumes quae ad hunc locum pertinebunt.

[1,152] Sed ab iis partibus, quae sunt honestatis, quem ad modum officia 
ducerentur, satis eitum uidetur. Eorum autem ipsorum, quae honesta sunt, potest 
incidere saepe contentio et comparatio, de duobus honestis utrum honestius, qui 
locus a Panaetio est praetermissus. Nam cum omnis honestas manet a partibus 
quattuor, quarum una sit cognitionis, altera communitatis, tertia 
magnanimitatis, quarta moderationis, haec in deligendo officio saepe inter se 
comparentur necesse est.

[1,153] Placet igitur aptiora esse naturae ea officia, quae ex communitate, quam 
ea, quae ex cognitione ducantur, idque hoc argumento confirmari potest, quod, si 
contigerit ea uita sapienti, ut omnium rerum affluentibus copiis {quamuis} 
omnia, quae cognitione digna sint, summo otio secum ipse consideret et 
contempletur, tamen si solitudo tanta sit, ut hominem uidere non possit, excedat 
e uita. Princepsque omnium uirtutum illa sapientia, quam sophian Graeci 
uocant -- prudentiam enim, quam Graeci phronesin dicunt, aliam quandam 
intellegimus, quae est rerum expetendarum fugiendarumque scientia; illa autem 
sapientia, quam principem dixi, rerum est diuinarum et humanarum scientia, in 
qua continetur deorum et hominum communitas et societas inter ipsos; ea si 
maxima est, ut est, certe necesse est, quod a communitate ducatur officium, id 
esse maximum. Etenim cognitio contemplatioque [1,naturae] manca quodam modo atque 
inchoata sit, si nulla actio rerum consequatur. Ea autem actio in hominum 
commodis tuendis maxime cernitur; pertinet igitur ad societatem generis humani; 
ergo haec cognitioni anteponenda est.

[1,154] Atque id optimus quisque re ipsa ostendit et iudicat. Quis enim est tam 
cupidus in perspicienda cognoscendaque rerum natura, ut, si ei tractanti 
contemplantique res cognitione dignissimas subito sit allatum periculum 
discrimenque patriae, cui subuenire opitularique possit, non illa omnia 
relinquat atque abiciat, etiamsi dinumerare se stellas aut metiri mundi 
magnitudinem posse arbitretur? atque hoc idem in parentis, in amici re aut 
periculo fecerit.

[1,155] Quibus rebus intellegitur, studiis officiisque scientiae praeponenda esse 
officia iustitiae, quae pertinent ad hominum utilitatem, qua nihil homini esse 
debet antiquius. Atque illi ipsi, quorum studia uitaque omnis in rerum 
cognitione uersata est, tamen ab augendis hominum utilitatibus et commodis non 
recesserunt. Nam et erudierunt multos, quo meliores ciues utilioresque rebus 
suis publicis essent, ut Thebanum Epaminondam Lysis Pythagoreus, Syracosium 
Dionem Plato multique multos, nosque ipsi, quicquid ad rem publicam attulimus, 
si modo aliquid attulimus, a doctoribus atque doctrina instructi ad eam et 
ornati accessimus.

[1,156] Neque solum uiui atque praesentes studiosos discendi erudiunt atque 
docent, sed hoc idem etiam post mortem monumentis litterarum assequuntur. Nec 
enim locus ullus est praetermissus ab iis, qui ad leges, qui ad mores, qui ad 
disciplinam rei publicae pertineret, ut otium suum ad nostrum negotium 
contulisse uideantur. Ita illi ipsi doctrinae studiis et sapientiae dediti ad 
hominum utilitatem suam intelligentiam prudentiamque potissimum conferunt; ob 
eamque etiam causam eloqui copiose, modo prudenter, melius est quam uel 
acutissime sine eloquentia cogitare, quod cogitatio in se ipsa uertitur, 
eloquentia complectitur eos, quibuscum communitate iuncti sumus.

[1,157] Atque ut apium examina non fingendorum fauorum causa congregantur, sed cum 
congregabilia natura sint, fingunt fauos, sic homines, ac multo etiam magis, 
natura congregati adhibent agendi cogitandique sollertiam. Itaque, nisi ea 
uirtus, quae constat ex hominibus tuendis, id est ex societate generis humani, 
attingat cognitionem rerum, soliuaga cognitio et ieiuna uideatur, itemque 
magnitudo animi remota communitate coniunctioneque humana feritas sit quaedam et 
immanitas. Ita fit, ut uincat cognitionis studium consociatio hominum atque 
communitas.

[1,158] Nec uerum est quod dicitur a quibusdam propter necessitatem uitae, quod 
ea, quae natura desideraret, consequi sine aliis atque efficere non possemus, 
idcirco initam esse cum hominibus communitatem et societatem; quodsi omnia 
nobis, quae ad uictum cultumque pertinent, quasi uirgula diuina, ut aiunt, 
suppeditarentur, tum optimo quisque ingenio negotiis omnibus omissis totum se in 
cognitione et scientia collocaret. Non est ita. Nam et solitudinem fugeret et 
socium studii quaereret, tum docere, tum discere uellet, tum audire, tum dicere. 
Ergo omne officium, quod ad coniunctionem hominum et ad societatem tuendam 
ualet, anteponendum est illi officio, quod cognitione et scientia continetur.

[1,159] Illud forsitan quaerendum sit, num haec communitas, quae maxime est apta 
naturae ea sit etiam moderationi modestiaeque semper anteponenda. non placet; 
sunt enim quaedam partim ita foeda, partim ita flagitiosa, ut ea ne conseruandae 
quidem patriae causa sapiens facturus sit. Ea Posidonius collegit permulta, sed 
ita taetra quaedam, ita obscena, ut dictu quoque uideantur turpia. Haec igitur 
non suscipiet rei publicae causa, ne res publica quidem pro se suscipi uolet. 
Sed hoc commodius se res habet, quod non potest accidere tempus, ut intersit rei 
publicae quicquam illorum facere sapientem.

[1,160] Quare hoc quidem effectum sit, in officiis deligendis id genus officiorum 
excellere, quod teneatur hominum societate. {Etenim cognitionem prudentiamque 
sequetur considerata actio; ita fit, ut agere considerate pluris sit quam 
cogitare prudenter}. Atque haec quidem hactenus. Patefactus enim locus est ipse, 
ut non difficile sit in exquirendo officio quid cuique sit praeponendum uidere. 
In ipsa autem communitate sunt gradus officiorum, ex quibus quid cuique praestet 
intellegi possit, ut prima diis immortalibus, secunda patriae, tertia 
parentibus, deinceps gradatim reliquis debeantur.

[1,161] Quibus ex rebus breuiter disputatis intellegi potest non solum id homines 
solere dubitare, honestumne an turpe sit, sed etiam duobus propositis honestis 
utrum honestius sit. Hic locus a Panaetio est, ut supra dixi, praetermissus. Sed 
iam ad reliqua pergamus.

                         ľ02

[2,1] Quemadmodum officia ducerentur ab honestate, Marce fili, atque ab omni 
genere uirtutis, satis explicatum arbitror libro superiore. Sequitur ut haec 
officiorum genera persequar, quae pertinent ad uitae cultum et ad earum rerum, 
quibus utuntur homines, facultatem, ad opes, ad copias {; in quo tum quaeri 
dixi, quid utile, quid inutile, tum ex utilibus quid utilius aut quid maxime 
utile}. De quibus dicere adgrediar, si pauca prius de instituto ac de iudicio 
meo dixero.

[2,2] Quamquam enim libri nostri complures non modo ad legendi, sed etiam ad 
scribendi studium excitauerunt, tamen interdum uereor ne quibusdam bonis uiris 
philosophiae nomen sit inuisum mirenturque in ea tantum me operae et temporis 
ponere. Ego autem quam diu res publica per eos gerebatur, quibus se ipsa 
commiserat, omnes meas curas cogitationesque in eam conferebam. Cum autem 
dominatu unius omnia tenerentur neque esset usquam consilio aut auctoritati 
locus, socios denique tuendae rei publicae summos uiros amisissem, nec me 
angoribus dedidi, quibus essem confectus, nisi iis restitissem, nec rursum 
indignis homine docto uoluptatibus.

[2,3] Atque utinam res publica stetisset quo coeperat statu nec in homines non tam 
commutandarum quam euertendarum rerum cupidos incidisset! Primum enim, ut stante 
re publica facere solebamus, in agendo plus quam in scribendo operae poneremus, 
deinde ipsis scriptis non ea, quae nunc, sed actiones nostras mandaremus, ut 
saepe fecimus. Cum autem res publica, in qua omnis mea cura, cogitatio, opera 
poni solebat, nulla esset omnino, illae scilicet litterae conticuerunt forenses 
et senatoriae.

[2,4] Nihil agere autem cum animus non posset, in his studiis ab initio uersatus 
aetatis existimaui honestissime molestias posse deponi, si me ad philosophiam 
retulissem Cui cum multum adulescens discendi causa temporis tribuissem 
posteaquam honoribus inseruire coepi meque totum rei publicae tradidi, tantum 
erat philosophiae loci, quantum superfuerat amicorum et rei publicae tempori. Id 
autem omne consumebatur in legendo, scribendi otium non erat.

[2,5] Maximis igitur in malis hoc tamen boni assecuti uidemur, ut ea litteris 
mandaremus, quae nec erant satis nota nostris et erant cognitione dignissima. 
Quid enim est, per deos, optabilius sapientia, quid praestantius, quid homini 
melius, quid homine dignius? Hanc igitur qui expetunt, philosophi nominantur, 
nec quicquam aliud est philosophia, si interpretari uelis, praeter studium 
sapientiae. Sapientia autem est, ut a ueteribus philosophis definitum est, rerum 
diuinarum et humanarum causarumque, quibus eae res continentur, scientia, cuius 
studium qui uituperat haud sane intellego quidnam sit quod laudandum putet.

[2,6] Nam siue oblectatio quaeritur animi requiesque curarum, quae conferri cum 
eorum studiis potest, qui semper aliquid anquirunt, quod spectet et ualeat ad 
bene beateque uiuendum? siue ratio constantiae uirtutisque ducitur, aut haec ars 
est aut nulla omnino, per quam eas assequamur. Nullam dicere maximarum rerum 
artem esse, cum minimarum sine arte nulla sit, hominum est parum considerate 
loquentium atque in maximis rebus errantium. Si autem est aliqua disciplina 
uirtutis, ubi ea quaeretur, cum ab hoc discendi genere discesseris. Sed haec cum 
ad philosophiam cohortamur, accuratius disputari solent, quod alio quodam libro 
fecimus. Hoc autem tempore tantum nobis declarandum fuit, cur orbati rei 
publicae muneribus, ad hoc nos studium potissimum contulissemus.

[2,7] Occuritur autem nobis, et quidem a doctis et eruditis quaerentibus, satisne 
constanter facere uideamur, qui, cum percipi nihil posse dicamus, tamen et aliis 
de rebus disserere soleamus et hoc ipso tempore praecepta officii persequamur. 
Quibus uellem satis cognita esset nostra sententia. Non enim sumus ii, quorum 
uagetur animus errore nec habeat umquam quid sequatur. Quae enim esset ista mens 
uel quae uita potius, non modo disputandi, sed etiam uiuendi ratione sublata? 
Nos autem, ut ceteri alia certa, alia incerta esse dicunt, sic ab his 
dissentientes alia probabilia, contra alia dicimus.

[2,8] Quid est igitur, quod me impediat ea, quae probabilia mihi uideantur, sequi, 
quae contra improbare atque adfirmandi arrogantiam uitantem fugere temeritatem, 
quae a sapientia dissidet plurimum? Contra autem omnia disputantur a nostris, 
quod hoc ipsum probabile elucere non possit, nisi ex utraque parte causarum 
esset facta contentio. Sed haec explanata sunt in Academicis nostris satis, ut 
arbitror, diligenter. Tibi autem, mi Cicero, quamquam in antiquissima 
nobilissimaque philosophia Cratippo auctore uersaris iis simillimo, qui ista 
praeclara pepererunt, tamen haec nostra, finituma uestris, ignota esse nolui. 
Sed iam ad instituta pergamus.

[2,9] Quinque igitur rationibus propositis officii persequendi, quarum duae ad 
decus honestatemque pertinerent, duae ad commoda uitae, copias, opes, 
facultates, quinta ad eligendi iudicium, si quando ea, quae dixi, pugnare inter 
se uiderentur, honestatis pars confecta est, quam quidem tibi cupio esse 
notissimam. Hoc autem de quo nunc agimus, id ipsum est, quod utile appellatur. 
In quo uerbo lapsa consuetudo deflexit de uia sensimque eo deducta est, ut 
honestatem ab utilitate secernens constitueret esse honestum aliquid, quod utile 
non esset, et utile, quod non honestum, qua nulla pernicies maior hominum uitae 
potuit afferri.

[2,10] Summa quidem auctoritate philosophi seuere sane atque honeste haec tria 
genera confusa cogitatione distinguunt: quicquid enim iustum sit, id etiam utile 
esse censent, itemque quod honestum, idem iustum, ex quo efficitur, ut, quicquid 
honestum sit, idem sit utile. Quod qui parum perspiciunt, ii saepe uersutos 
homines et callidos admirantes, malitiam sapientiam iudicant. Quorum error 
eripiendus est opinioque omnis ad eam spem traducenda, ut honestis consiliis 
iustisque factis, non fraude et malitia se intellegant ea, quae uelint, consequi 
posse.

[2,11] Quae ergo ad uitam hominum tuendam pertinent, partim sunt inanima, ut 
aurum, argentum, ut ea, quae gignuntur e terra, ut alia generis eiusdem, partim 
animalia, quae habent suos impetus et rerum appetitus. Eorum autem rationis 
expertia sunt, alia ratione utentia. Expertes rationis equi, boues, reliquae 
pecudes, apes, quarum opere efficitur aliquid ad usum hominum atque uitam. 
Ratione autem utentium duo genera ponunt, deorum unum, alterum hominum. Deos 
placatos pietas efficiet et sanctitas; proxime autem et secundum deos homines 
hominibus maxime utiles esse possunt.

[2,12] Earumque item rerum, quae noceant et obsint, eadem diuisio est. Sed quia 
deos nocere non putant, iis exceptis homines hominibus obesse plurimum 
arbitrantur. Ea enim ipsa, quae inanima diximus, pleraque sunt hominum operis 
effecta, quae nec haberemus, nisi manus et ars accessisset, nec iis sine hominum 
administratione uteremur. Neque enim ualitudinis curatio neque nauigatio, neque 
agricultura neque frugum fructuumque reliquorum perceptio et conseruatio sine 
hominum opera ulla esse potuisset.

[2,13] Iam uero et earum rerum quibus abundaremus, exportatio, et earum quibus 
egeremus inuectio certe nulla esset, nisi iis muneribus homines fungerentur. 
Eademque ratione nec lapides ex terra exciderentur ad usum nostrum necessarii, 
nec ferrum, aes, aurum, argentum effoderetur penitus abditum sine hominum labore 
et manu. Tecta uero, quibus et frigorum uis pelleretur et calorum molestiae 
sedarentur, unde aut initio generi humano dari potuissent aut postea subuenire, 
si aut ui tempestatis aut terrae motu aut uetustate cecidissent, nisi communis 
uita ab hominibus harum rerum auxilia petere didicisset?

[2,14] Adde ductus aquarum, deriuationes fluminum, agrorum inrigationes, moles 
oppositas fluctibus, portus manu factos, quae unde sine hominum opere habere 
possemus? Ex quibus multisque aliis perspicuum est, qui fructus quaeque 
utilitates ex rebus iis, quae sint inanima, percipiantur, eas nos nullo modo 
sine hominum manu atque opera capere potuisse. Qui denique ex bestiis fructus 
aut quae commoditas, nisi homines adiuuarent, percipi posset? Nam et qui 
principes inueniendi fuerunt, quem ex quaque belua usum habere possemus, homines 
certe fuerunt, nec hoc tempore sine hominum opera aut pascere eas aut domare aut 
tueri aut tempestiuos fructus ex iis capere possemus; ab eisdemque et eae, quae 
nocent, interficiuntur et, quae usui possunt esse, capiuntur.

[2,15] Quid enumerem artium multitudinem, sine quibus uita omnino nulla esse 
potuisset? Qui enim aegris subueniretur, quae esset oblectatio ualentium, qui 
uictus aut cultus, nisi tam multae nobis artes ministrarent quibus rebus exculta 
hominum uita tantum distat a uictu et cultu bestiarum. Urbes uero sine hominum 
coetu non potuissent nec aedificari nec frequentari, ex quo leges moresque 
constituti, tum iuris aequa discriptio certaque uiuendi disciplina; quas res et 
mansuetudo animorum consecuta et uerecundia est effectumque, ut esset uita 
munitior atque ut dando et accipiendo mutandisque facultatibus et commodis nulla 
re egeremus.

[2,16] Longiores hoc loco sumus quam necesse est. Quis est enim, cui non perspicua 
sint illa, quae pluribus uerbis a Panaetio commemorantur, neminem neque ducem 
bello nec principem domi magnas res et salutares sine hominum studiis gerere 
potuisse. Commemoratur ab eo Themistocles, Pericles, Cyrus, Agesilaos, 
Alexander, quos negat sine adiumentis hominum tantas res efficere potuisse. 
Utitur in re non dubia testibus non necessariis. Atque ut magnas utilitates 
adipiscimur conspiratione hominum atque consensu, sic nulla tam detestabilis 
pestis est, quae non homini ab homine nascatur. Est Dicaearchi liber de interitu 
hominum, Peripatetici magni et copiosi, qui collectis ceteris causis eluuionis, 
pestilentiae, uastitatis, beluarum etiam repentinae multitudinis, quarum impetu 
docet quaedam hominum genera esse consumpta, deinde comparat, quanto plures 
deleti sint homines hominum impetu, id est bellis aut seditionibus, quam omni 
reliqua calamitate.

[2,17] Cum igitur hic locus nihil habeat dubitationis, quin homines plurimum 
hominibus et prosint et obsint, proprium hoc statuo esse uirtutis, conciliare 
animos hominum et ad usus suos adiungere. Itaque, quae in rebus inanimis quaeque 
in usu et tractatione beluarum fiunt utiliter ad hominum uitam, artibus ea 
tribuuntur operosis, hominum autem studia, ad amplificationem nostrarum rerum 
prompta ac parata, uirorum praestantium sapientia et uirtute excitantur.

[2,18] Etenim uirtus omnis tribus in rebus fere uertitur, quarum una est in 
perspiciendo, quid in quaque re uerum sincerumque sit, quid consentaneum cuique, 
quid consequens, ex quo quaeque gignantur, quae cuiusque rei causa sit, alterum 
cohibere motus animi turbatos, quos Graeci pathe nominant, appetitionesque, quas 
illi hormas, oboedientes efficere rationi, tertium iis, quibuscum congregemur, 
uti moderate et scienter, quorum studiis ea, quae natura desiderat, expleta 
cumulataque habeamus, per eosdemque, si quid importetur nobis incommodi, 
propulsemus ulciscamurque eos, qui nocere nobis conati sint, tantaque poena 
adficiamus, quantam aequitas humanitasque patiatur.

[2,19] Quibus autem rationibus hanc facultatem assequi possimus, ut hominum studia 
complectamur eaque teneamus, dicemus, neque ita multo post, sed pauca ante 
dicenda sunt. Magnam uim esse in fortuna in utramque partem, uel secundas ad res 
uel aduersas, quis ignorat? Nam et cum prospero flatu eius utimur, ad exitus 
peruehimur optatos et cum reflauit, affligimur. Haec igitur ipsa fortuna ceteros 
casus rariores habet, primum ab inanimis procellas, tempestates, naufragia, 
ruinas, incendia, deinde a bestiis ictus, morsus, impetus. Haec ergo, ut dixi, 
rariora.

[2,20] At uero interitus exercituum, ut proxime trium, saepe multorum clades 
imperatorum, ut nuper summi et singularis uiri, inuidiae praeterea multitudinis 
atque ob eas bene meritorum saepe ciuium expulsiones, calamitates, fugae, 
rursusque secundae res, honores, imperia, uictoriae, quamquam fortuita sunt, 
tamen sine hominum opibus et studiis neutram in partem effici possunt. Hoc 
igitur cognito dicendum est, quonam modo hominum studia ad utilitates nostras 
allicere atque excitare possimus. Quae si longior fuerit oratio cum magnitudine 
utilitatis comparetur; ita fortasse etiam breuior uidebitur.

[2,21] Quaecumque igitur homines homini tribuunt ad eum augendum atque 
honestandum, aut beniuolentiae gratia faciunt, cum aliqua de causa quempiam 
diligunt, aut honoris, si cuius uirtutem suspiciunt quemque dignum fortuna quam 
amplissima putant, aut cui fidem habent et bene rebus suis consulere 
arbitrantur, aut cuius opes metuunt, aut contra, a quibus aliquid exspectant, ut 
cum reges popularesue homines largitiones aliquas proponunt, aut postremo pretio 
ac mercede ducuntur, quae sordidissima est illa quidem ratio et inquinatissima 
et iis, qui ea tenentur, et illis, qui ad eam confugere conantur.

[2,22] Male enim se res habet, cum quod uirtute effici debet, id temptatur 
pecunia. Sed quoniam non numquam hoc subsidium necessarium est, quemadmodum sit 
utendum eo dicemus, si prius iis de rebus, quae uirtuti propriores sunt, 
dixerimus. Atque etiam subiciunt se homines imperio alterius et potestati de 
causis pluribus. Ducuntur enim aut beniuolentia aut beneficiorum magnitudine aut 
dignitatis praestantia aut spe sibi id utile futurum aut metu ne ui parere 
cogantur aut spe largitionis promissisque capti aut postremo, ut saepe in nostra 
re publica uidemus, mercede conducti.

[2,23] Omnium autem rerum nec aptius est quicquam ad opes tuendas ac tenendas quam 
diligi nec alienius quam timeri. Praeclare enim Ennius 'Quem metuunt oderunt; 
quem quisque odit, perisse expetit. Multorum autem odiis nullas opes posse 
obsistere, si antea fuit ignotum, nuper est cognitum. Nec uero huius tyranni 
solum, quem armis oppressa pertulit ciuitas ac paret cum maxime mortuo interitus 
declarat, quantum odium hominum ualeat ad pestem, sed reliquorum similes exitus 
tyrannorum, quorum haud fere quisquam talem interitum effugit. Malus enim est 
custos diuturnitatis metus contraque beniuolentia fidelis uel ad perpetuitatem.

[2,24] Sed iis, qui ui oppressos imperio coercent, sit sane adhibenda saeuitia, ut 
eris in famulos, si aliter teneri non possunt; qui uero in libera ciuitate ita 
se instruunt, ut metuantur, iis nihil potest esse dementius. Quamuis enim sint 
demersae leges alicuius opibus, quamuis timefacta libertas, emergunt tamen haec 
aliquando aut iudiciis tacitis aut occultis de honore suffragiis. Acriores autem 
morsus sunt intermissae libertatis quam retentae. Quod igitur latissime patet 
neque ad incolumitatem solum, sed etiam ad opes et potentiam ualet plurimum, id 
amplectamur, ut metus absit, caritas retineatur. Ita facillime quae uolemus et 
priuatis in rebus et in re publica consequemur. Etenim qui se metui uolent, a 
quibus metuentur, eosdem metuant ipsi necesse est.

[2,25] Quid enim censemus superiorem illum Dionysium quo cruciatu timoris angi 
solitum, qui cultros metuens tonsorios candente carbone sibi adurebat capillum? 
quid Alexandrum Pheraeum quo animo uixisse arbitramur? qui, ut scriptum legimus, 
cum uxorem Theben admodum diligeret, tamen ad eam ex epulis in cubiculum ueniens 
barbarum, et eum quidem, ut scriptum est, conpunctum notis Thraeciis destricto 
gladio iubebat anteire praemittebatque de stipatoribus suis qui scrutarentur 
arculas muliebres et, ne quod in uestimentis telum occultaretur, exquirerent. O 
miserum, qui fideliorem et barbarum et stigmatiam putaret, quam coniugem. Nec 
eum fefellit; ab ea est enim ipsa propter pelicatus suspicionem interfectus. Nec 
uero ulla uis imperii tanta est, quae premente metu possit esse diuturna.

[2,26] Testis est Phalaris, cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui 
non ex insidiis interiit, ut is, quem modo dixi, Alexander, non a paucis, ut hic 
noster, sed in quem uniuersa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid? 
Macedones nonne Demetrium reliquerunt uniuersique se ad Pyrrhum contulerunt? 
Quid? Lacedaemonios iniuste imperantes nonne repente omnes fere socii 
deseruerunt spectatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae calamitatis? 
Externa libentius in tali re quam domestica recordor. Verum tamen quam diu 
imperium populi Romani beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sociis 
aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii, 
regum, populorum, nationum portus erat et refugium senatus, nostri autem 
magistratus imperatoresque ex hac una re maximam laudem capere studebant, si 
prouincias, si socios aequitate et fide defendissent.

[2,27] Itaque illud patrocinium orbis terrae uerius quam imperium poterat 
nominari. Sensim hanc consuetudinem et disciplinam iam antea minuebamus, post 
uero Sullae uictoriam penitus amisimus; desitum est enim uideri quicquam in 
socios iniquum, cum exstitisset in ciues tanta crudelitas. Ergo in illo secuta 
est honestam causam non honesta uictoria. Est enim ausus dicere hasta posita, 
cum bona in foro uenderet et bonorum uirorum et locupletium et certe ciuium, 
praedam se suam uendere. Secutus est, qui in causa impia, uictoria etiam 
foediore, non singulorum ciuium bona publicaret, sed uniuersas prouincias 
regionesque uno calamitatis iure comprehenderet.

[2,28] Itaque uexatis ac perditis exteris nationibus ad exemplum amissi imperii 
portari in triumpho Massiliam uidimus et ex ea urbe triumphari, sine qua numquam 
nostri imperatores ex transalpinis bellis triumpharunt. Multa praeterea 
commemorarem nefaria in socios, si hoc uno quicquam sol uidisset indignius. Iure 
igitur plectimur. Nisi enim multorum impunita scelera tulissemus, numquam ad 
unum tanta peruenisset licentia, a quo quidem rei familiaris ad paucos, 
cupiditatum ad multos improbos uenit hereditas.

[2,29] Nec uero umquam bellorum ciuilium semen et causa deerit, dum homines 
perditi hastam illam cruentam et meminerint et sperabunt, quam P. Sulla cum 
uibrasset dictatore propinquo suo, idem sexto tricensimo anno post a 
sceleratiore hasta non recessit, alter autem, qui in illa dictatura scriba 
fuerat, in hac fuit quaestor urbanus. Ex quo debet intellegi talibus praemiis 
propositis numquam defutura bella ciuilia. Itaque parietes modo urbis stant et 
manent, iique ipsi iam extrema scelera metuentes, rem uero publicam penitus 
amisimus. Atque in has clades incidimus, (redeundum est enim ad propositum), dum 
metui quam cari esse et diligi malumus. Quae si populo Romano iniuste imperanti 
accidere potuerunt, quid debent putare singuli? Quod cum perspicuum sit 
beniuolentiae uim esse magnam, metus imbecillam, sequitur ut disseramus, quibus 
rebus facillime possimus eam, quam uolumus, adipisci cum honore et fide 
caritatem.

[2,30] Sed ea non pariter omnes egemus; nam ad cuiusque uitam institutam 
accommodandum est, a multisne opus sit an satis sit a paucis diligi. Certum 
igitur hoc sit, idque et primum et maxime necessarium familiaritates habere 
fidas amantium nos amicorum. haec enim est una res prorsus, ut non multum 
differat inter summos et mediocres uiros, eaque utrisque est propemodum 
comparanda.

[2,31] Honore et gloria et beniuolentia ciuium fortasse non aeque omnes egent, sed 
tamen, si cui haec suppetunt, adiuuant aliquantum cum ad cetera, tum ad 
amicitias comparandas. Sed de amicitia alio libro dictum est, qui inscribitur 
Laelius; nunc dicamus de gloria, quamquam ea quoque de re duo sunt nostri libri, 
sed attingamus, quandoquidem ea in rebus maioribus administrandis adiuuat 
plurimum. Summa igitur et perfecta gloria constat ex tribus his: si diligit 
multitudo, si fidem habet, si cum admiratione quadam honore dignos putat. Haec 
autem, si est simpliciter breuiterque dicendum, quibus rebus pariuntur a 
singulis, eisdem fere a multitudine. Sed est alius quoque quidam aditus ad 
multitudinem, ut in uniuersorum animos tamquam influere possimus.

[2,32] Ac primum de illis tribus, quae ante dixi, beneuolentiae praecepta 
uideamus; quae quidem capitur beneficiis maxime, secundo autem loco uoluntate 
benefica beniuolentia mouetur, etiamsi res forte non suppetit; uehementer autem 
amor multitudinis commouetur ipsa fama et opinione liberalitatis, beneficentiae, 
iustitiae, fidei omniumque earum uirtutum, quae pertinent ad mansuetudinem morum 
ac facilitatem. Etenim illud ipsum, quod honestum decorumque dicimus, quia per 
se nobis placet animosque omnium natura et specie sua commouet maximeque quasi 
perlucet ex iis, quas commemoraui, uirtutibus, idcirco illos, in quibus eas 
uirtutes esse remur, a natura ipsa diligere cogimur. Atque hae quidem causae 
diligendi grauissimae; possunt enim praeterea nonnullae esse leuiores.

[2,33] Fides autem ut habeatur duabus rebus effici potest, si existimabimur adepti 
coniunctam cum iustitia prudentiam. Nam et iis fidem habemus, quos plus 
intellegere quam nos arbitramur quosque et futura prospicere credimus et cum res 
agatur in discrimenque uentum sit, expedire rem et consilium ex tempore capere 
posse; hanc enim utilem homines existimant ueramque prudentiam. Iustis autem et 
fidis hominibus, id est bonis uiris, ita fides habetur, ut nulla sit in iis 
fraudis iniuriaeque suspicio. Itaque his salutem nostram, his fortunas, his 
liberos rectissime committi arbitramur.

[2,34] Harum igitur duarum ad fidem faciendam iustitia plus pollet, quippe cum ea 
sine prudentia satis habeat auctoritatis; prudentia sine iustitia nihil ualet ad 
faciendam fidem. Quo enim quis uersutior et callidior, hoc inuisior et 
suspectior detracta opinione probitatis. Quam ob rem intellegentiae iustitia 
coniuncta quantum uolet habebit ad faciendam fidem uirium, iustitia sine 
prudentia multum poterit, sine iustitia nihil ualebit prudentia.

[2,35] Sed ne quis sit admiratus cur, cum inter omnes philosophos constet a meque 
ipso saepe disputatum sit, qui unam haberet, omnes habere uirtutes, nunc ita 
seiungam, quasi possit quisquam, qui non idem prudens sit, iustus esse, alia est 
illa, cum ueritas ipsa limatur in disputatione, subtilitas, alia, cum ad 
opinionem communem omnis accommodatur oratio. Quam ob rem, ut uulgus, ita nos 
hoc loco loquimur, ut alios fortes, alios uiros bonos, alios prudentes esse 
dicamus. Popularibus enim uerbis est agendum et usitatis, cum loquimur de 
opinione populari, idque eodem modo fecit Panaetius. Sed ad propositum 
reuertamur.

[2,36] Erat igitur ex iis tribus, quae ad gloriam pertinerent, hoc tertium, ut cum 
admiratione hominum honore ab iis digni iudicaremur. Admirantur igitur 
communiter illi quidem omnia, quae magna et praeter opinionem suam 
animaduerterunt, separatim autem in singulis, si perspiciunt nec opinata quaedam 
bona. Itaque eos uiros suspiciunt maximisque efferunt laudibus, in quibus 
existimant se excellentes quasdam et singulares perspicere uirtutes, despiciunt 
autem eos et contemnunt, in quibus nihil uirtutis, nihil animi, nihil neruorum 
putant. Non enim omnes eos contemnunt, de quibus male existumant. Nam quos 
improbos, maledicos, fraudulentos putant et ad faciendam iniuriam instructos, 
eos contemnunt quidem neutiquam sed de iis male existumant. Quam ob rem, ut ante 
dixi, contemnuntur ii, qui 'nec sibi nec alteri', ut dicitur, in quibus nullus 
labor, nulla industria, nulla cura est.

[2,37] Admiratione autem adficiuntur ii, qui anteire ceteris uirtute putantur et 
cum omni carere dedecore, tum uero iis uitiis, quibus alii non facile possunt 
obsistere. Nam et uoluptates, blandissumae dominae, maioris partis animos a 
uirtute detorquent et, dolorum cum admouentur faces, praeter modum plerique 
exterrentur; uita, mors, diuitiae, paupertas omnes homines uehementissime 
permouent. Quae qui in utramque partem excelso animo magnoque despiciunt, cumque 
aliqua iis ampla et honesta res obiecta est, totos ad se conuertit et rapit, tum 
quis non admiretur splendorem pulcritudinemque uirtutis?

[2,38] Ergo et haec animi despicientia admirabilitatem magnam facit et maxume 
iustitia, ex qua una uirtute uiri boni appellantur, mirifica quaedam multitudini 
uidetur, nec iniuria. Nemo enim iustus esse potest, qui mortem, qui dolorem, qui 
exilium, qui egestatem timet, aut qui ea, quae sunt his contraria, aequitati 
anteponit. Maximeque admirantur eum, qui pecunia non mouetur; quod in quo uiro 
perspectum sit, hunc igni spectatum arbitrantur. Itaque illa tria quae proposita 
sunt ad gloriam, omnia iustitia conficit, et beniuolentiam, quod prodesse uult 
plurimis, et ob eandem causam fidem et admirationem, quod eas res spernit et 
neglegit, ad quas plerique inflammati auiditate rapiuntur.

[2,39] Ac mea quidem sententia omnis ratio atque institutio uitae adiumenta 
hominum desiderat, in primisque, ut habeat quibuscum possit familiares conferre 
sermones; quod est difficile, nisi speciem prae te boni uiri feras. Ergo etiam 
solitario homini atque in agro uitam agenti opinio iustitiae necessaria est, 
eoque etiam magis, quod eam si non habebunt, {iniusti habebuntur} nullis 
praesidiis saepti multis afficientur iniuriis.

[2,40] Atque iis etiam, qui uendunt, emunt, conducunt, locant contrahendisque 
negotiis implicantur, iustitia ad rem gerendam necessaria est, cuius tanta uis 
est, ut ne illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur, possint sine ulla 
particula iustitiae uiuere. Nam qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, 
furatur aliquid aut eripit, is sibi ne in latrocinio quidem relinquit locum, 
ille autem, qui archipirata dicitur, nisi aequabiliter praedam dispertiat, aut 
interficiatur a sociis aut relinquatur. Quin etiam leges latronum esse dicuntur, 
quibus pareant, quas obseruent. Itaque propter aequabilem praedae partitionem et 
Bardulis Illyrius latro, de quo est apud Theopompum, magnas opes habuit et multo 
maiores Viriatus Lusitanus, cui quidem etiam exercitus nostri imperatoresque 
cesserunt, quem C. Laelius, is qui Sapiens usurpatur, praetor fregit et 
comminuit ferocitatemque eius ita repressit, ut facile bellum reliquis traderet. 
Cum igitur tanta uis iustitiae sit, ut ea etiam latronum opes firmet atque 
augeat, quantam eius uim inter leges et iudicia et in constituta re publica fore 
putamus?

[2,41] Mihi quidem non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed etiam apud maiores 
nostros iustitiae fruendae causa uidentur olim bene morati reges constituti. Nam 
cum premeretur in otio multitudo ab iis, qui maiores opes habebant, ad unum 
aliquem confugiebant uirtute praestantem, qui cum prohiberet iniuria tenuiores, 
aequitate constituenda summos cum infimis pari iure retinebat. Eademque 
constituendarum legum fuit causa quae regum.

[2,42] Ius enim semper est quaesitum aequabile; neque enim aliter esset ius. Id si 
ab uno iusto et bono uiro consequebantur, erant eo contenti; cum id minus 
contingeret, leges sunt inuentae, quae cum omnibus semper una atque eadem uoce 
loquerentur. Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum deligi solitos, 
quorum de iustitia magna esset opinio multitudinis. Adiuncto uero, ut idem etiam 
prudentes haberentur, nihil erat, quod homines iis auctoribus non posse consequi 
se arbitrarentur. Omni igitur ratione colenda et retinenda iustitia est, cum 
ipsa per sese (nam aliter iustitia non esset), tum propter amplificationem 
honoris et gloriae. Sed ut pecuniae non quaerendae solum ratio est, uerum etiam 
collocandae, quae perpetuos sumptus suppeditet, nec solum necessarios, sed etiam 
liberales, sic gloria et quaerenda et collocanda ratione est.

[2,43] Quamquam praeclare Socrates hanc uiam ad gloriam proximam et quasi 
compendiariam dicebat esse, si quis id ageret, ut qualis haberi uellet, talis 
esset. Quod si qui simulatione et inani ostentatione et ficto non modo sermone 
sed etiam uoltu stabilem se gloriam consequi posse rentur, uehementer errant. 
Vera gloria radices agit atque etiam propagatur, ficta omnia celeriter tamquam 
flosculi decidunt nec simulatum potest quicquam esse diuturnum. Testes sunt 
permulti in utramque partem, sed breuitatis causa familia contenti erimus una. 
Tiberius enim Gracchus, P. f., tam diu laudabitur, dum memoria rerum Romanarum 
manebit, at eius filii nec uiui probabantur bonis et mortui numerum optinent 
iure caesorum. Qui igitur adipisci ueram gloriam uolet, iustitiae fungatur 
officiis. Ea quae essent, dictum est in libro superiore.

[2,44] Sed ut facillime, quales simus, tales esse uideamur, etsi in eo ipso uis 
maxima est, ut simus ii, qui haberi uelimus, tamen quaedam praecepta danda sunt. 
Nam si quis ab ineunte aetate habet causam celebritatis et nominis aut a patre 
acceptam, quod tibi, mi Cicero, arbitror contigisse, aut aliquo casu atque 
fortuna, in hunc oculi omnium coniciuntur atque in eum, quid agat, quemadmodum 
uiuat, inquiritur, et, tamquam in clarissima luce uersetur, ita nullum obscurum 
potest nec dictum eius esse nec factum.

[2,45] Quorum autem prima aetas propter humilitatem et obscuritatem in hominum 
ignoratione uersatur, ii, simul ac iuuenes esse coeperunt, magna spectare et ad 
ea rectis studiis debent contendere; quod eo firmiore animo facient, quia non 
modo non inuidetur illi aetati uerum etiam fauetur. Prima est igitur adulescenti 
commendatio ad gloriam, si qua ex bellicis rebus comparari potest, in qua multi 
apud maiores nostros extiterunt; semper enim fere bella gerebantur. Tua autem 
aetas incidit in id bellum, cuius altera pars sceleris nimium habuit, altera 
felicitatis parum. Quo tamen in bello cum te Pompeius alae {alteri} 
praefecisset, magnam laudem et a summo uiro et ab exercitu consequebare 
equitando, iaculando, omni militari labore tolerando. Atque ea quidem tua laus 
pariter cum re publica cecidit. Mihi autem haec oratio suscepta non de te est, 
sed de genere toto. Quam ob rem pergamus ad ea, quae restant.

[2,46] Ut igitur in reliquis rebus multo maiora opera sunt animi quam corporis, 
sic eae res quas ingenio ac ratione persequimur, gratiores sunt quam illae, quas 
uiribus. Prima igitur commendatio proficiscitur a modestia, tum pietate in 
parentes, in suos beniuolentia. Facillume autem et in optimam partem 
cognoscuntur adulescentes, qui se ad claros et sapientes uiros bene consulentes 
rei publicae contulerunt, quibuscum si frequentes sunt, opinionem adferunt 
populo eorum fore se similes, quos sibi ipsi delegerint ad imitandum.

[2,47] P. Rutilii adulescentiam ad opinionem et innocentiae et iuris scientiae P. 
Mucii commendauit domus. Nam L. quidem Crassus, cum esset admodum adulescens, 
non aliunde mutuatus est, sed sibi ipse peperit maximam laudem ex illa 
accusatione nobili et gloriosa, et qua aetate qui exercentur, laude adfici 
solent, ut de Demosthene accepimus, ea aetate L. Crassus ostendit, id se in foro 
optume iam facere, quod etiam tum poterat domi cum laude meditari.

[2,48] Sed cum duplex ratio sit orationis, quarum in altera sermo sit, in altera 
contentio, non est id quidem dubium, quin contentio {orationis} maiorem uim 
habeat ad gloriam (ea est enim, quam eloquentiam dicimus); sed tamen difficile 
dictu est, quantopere conciliet animos comitas adfabilitasque sermonis. Extant 
epistolae et Philippi ad Alexandrum et Antipatri ad Cassandrum et Antigoni ad 
Philippum filium, trium prudentissimorum (sic enim accepimus); quibus 
praecipiunt, ut oratione benigna multitudinis animos ad beniuolentiam alliciant 
militesque blande appellando {sermone} deleniant. Quae autem in multitudine cum 
contentione habetur oratio, ea saepe uniuersam excitat {gloriam}; magna est enim 
admiratio copiose sapienterque dicentis; quem qui audiunt, intellegere etiam et 
sapere plus quam ceteros arbitrantur. Si uero inest in oratione mixta modestia 
grauitas nihil admirabilius fieri potest, eoque magis, si ea sunt in 
adulescente.

[2,49] Sed cum sint plura causarum genera, quae eloquentiam desiderent, multique 
in nostra re publica adulescentes et apud iudices et apud populum et apud 
senatum dicendo laudem assecuti sint, maxima est admiratio in iudiciis, quorum 
ratio duplex est. Nam ex accusatione et ex defensione constat, quarum etsi 
laudabilior est defensio, tamen etiam accusatio probata persaepe est. Dixi paulo 
ante de Crasso. Idem fecit adulescens M. Antonius. Etiam P. Sulpicii eloquentiam 
accusatio inlustrauit, cum seditiosum et inutilem ciuem, C. Norbanum, in 
iudicium uocauit.

[2,50] Sed hoc quidem non est saepe faciendum nec umquam nisi aut rei publicae 
causa, ut ii, quos ante dixi, aut ulciscendi gratia, ut duo Luculli, aut 
patrocinii, ut nos pro Siculis, pro Sardis in Albucio Iulius. In accusando etiam 
M. Aquilio L. Fufii cognita industria est. Semel igitur aut non saepe certe. 
Sin erit, cui faciendum sit saepius, rei publicae tribuat hoc muneris, cuius 
inimicos ulcisci saepius non est reprehendendum; modus tamen adsit. Duri enim 
hominis, uel potius uix hominis uidetur periculum capitis inferre multis. Id cum 
periculosum ipsi est, tum etiam sordidum ad famam committere, ut accusator 
nominere; quod contigit M. Bruto, summo genere nato, illius filio, qui iuris 
ciuilis in primis peritus fuit.

[2,51] Atque etiam hoc praeceptum officii diligenter tenendum est, ne quem umquam 
innocentem iudicio capitis arcessas; id enim sine scelere fieri nullo pacto 
potest. Nam quid est tam inhumanum, quam eloquentiam a natura ad salutem hominum 
et ad conseruationem datam ad bonorum pestem perniciemque conuertere? Nec tamen, 
ut hoc fugiendum est, item est habendum religioni nocentem aliquando, modo ne 
nefarium impiumque defendere. Vult hoc multitudo, patitur consuetudo, fert etiam 
humanitas. Iudicis est semper in causis uerum sequi, patroni non numquam ueri 
simile, etiam si minus sit uerum, defendere, quod scribere, praesertim cum de 
philosophia scriberem, non auderem, nisi idem placeret grauissimo Stoicorum 
Panaetio. Maxime autem et gloria paritur et gratia defensionibus, eoque maior, 
si quando accidit, ut ei subueniatur, qui potentis alicuius opibus circumueniri 
urgerique uideatur, ut nos et saepe alias et adulescentes contra L. Sullae 
dominantis opes pro Sex. Roscio Amerino fecimus, quae, ut scis, extat oratio.

[2,52] Sed eitis adulescentium officiis, quae ualeant ad gloriam adipiscendam, 
deinceps de beneficentia ac de liberalitate dicendum est, cuius est ratio 
duplex. Nam aut opera benigne fit indigentibus aut pecunia. Facilior est haec 
posterior locupleti praesertim, sed illa lautior ac splendidior et uiro forti 
claroque dignior. Quamquam enim in utroque inest gratificandi liberalis 
uoluntas, tamen altera ex arca, altera ex uirtute depromitur, largitioque, quae 
fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit. Ita benignitate 
benignitas tollitur, qua quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis.

[2,53] At qui opera, id est uirtute et industria, benefici et liberales erunt, 
primum, quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne faciendum adiutores 
habebunt, dein consuetudine beneficentiae paratiores erunt et tamquam 
exercitatiores ad bene de multis promerendum. Praeclare in epistula quadam 
Alexandrum filium Philippus accusat, quod largitione beniuolentiam Macedonum 
consectetur: 'Quae te, malum!' inquit, 'ratio in istam spem induxit, ut eos tibi 
fideles putares fore, quos pecunia corrupisses? An tu id agis, ut Macedones non 
te regem suum, sed ministrum et praebitorem sperent fore?' Bene 'ministrum et 
praebitorem', quia sordidum regi, melius etiam, quod largitionem 'corruptelam ' 
dixit esse; fit enim deterior, qui accipit, atque ad idem semper expectandum 
paratior.

[2,54] Hoc ille filio, sed praeceptum putemus omnibus. Quam ob rem id quidem non 
dubium est, quin illa benignitas, quae constet ex opera et industria, et 
honestior sit et latius pateat et possit prodesse pluribus. Non numquam tamen 
est largiendum nec hoc benignitatis genus omnino repudiandum est et saepe 
idoneis hominibus indigentibus de re familiari impertiendum, sed diligenter 
atque moderate. Multi enim patrimonia effuderunt, inconsulte largiendo. Quid 
autem est stultius quam. quod libenter facias, curare ut id diutius facere non 
possis? Atque etiam sequuntur largitionem rapinae. Cum enim dando egere 
coeperunt, alienis bonis manus afferre coguntur. Ita, cum beniuolentiae 
comparandae causa benefici esse uelint, non tanta studia assequuntur eorum, 
quibus dederunt, quanta odia eorum, quibus ademerunt.

[2,55] Quam ob rem nec ita claudenda res est familiaris, ut eam benignitas aperire 
non possit, nec ita reseranda, ut pateat omnibus; modus adhibeatur isque 
referatur ad facultates. Omnino meminisse debemus id, quod a nostris hominibus 
saepissime usurpatum iam in prouerbii consuetudinem uenit, largitionem fundum 
non habere. Etenim quis potest modus esse, cum et idem, qui consueuerunt et idem 
illud alii desiderent. Omnino duo sunt genera largorum, quorum alteri prodigi, 
alteri liberales; prodigi, qui epulis et uiscerationibus et gladiatorum 
muneribus ludorum uenationumque apparatu pecunias profundunt in eas res, quarum 
memoriam aut breuem aut nullam omnino sint relicturi, liberales autem, qui suis 
facultatibus aut captos a praedonibus redimunt, aut aes alienum suscipiunt 
amicorum aut in filiarum collocatione adiuuant aut opitulantur uel in re 
quaerenda uel augenda.

[2,56] Itaque miror, quid in mentem uenerit Theophrasto, in eo libro, quem de 
diuitiis scripsit, in quo multa praeclare, illud absurde: est enim multus in 
laudanda magnificentia et apparitione popularium munerum taliumque sumptuum 
facultatem fructum diuitiarum putat. Mihi autem ille fructus liberalitatis, 
cuius pauca exempla posui, multo et maior uidetur et certior. Quanto Aristoteles 
grauius et uerius nos reprehendit, qui has pecuniarum effusiones non admiremur, 
quae fiunt ad multitudinem deleniendam. At ii, qui ab hoste obsidentur, si 
emere aquae sextarium cogerentur mina, hoc primo incredibile nobis uideri 
omnesque mirari, sed cum adtenderint, ueniam necessitati dare, in his immanibus 
iacturis infinitisque sumptibus nihil nos magnopere mirari, cum praesertim neque 
necessitati subueniatur nec dignitas augeatur ipsaque illa delectatio 
multitudinis ad breue exiguumque tempus capiatur eaque a leuissimo quoque, in 
quo tamen ipso una cum satietate memoria quoque moriatur uoluptatis.

[2,57] Bene etiam colligit haec pueris et mulierculis et seruis et seruorum 
simillimis liberis esse grata, graui uero homini et ea, quae fiunt, iudicio 
certo ponderanti probari posse nullo modo'. Quamquam intellego in nostra 
ciuitate inueterasse iam bonis temporibus, ut splendor aedilitatum ab optimis 
uiris postuletur. Itaque et P. Crassus cum cognomine diues tum copiis functus 
est aedilicio maximo munere, et paulo post L. Crassus cum omnium hominum 
moderatissimo Q. Mucio magnificentissima aedilitate functus est, deinde C. 
Claudius App. f., multi post, Luculli, Hortensius, Silanus; omnes autem P. 
Lentulus me consule uicit superiores; hunc est Scaurus imitatus; 
magnificentissima uero nostri Pompei munera secundo consulatu; in quibus omnibus 
quid mihi placeat, uides.

[2,58] Vitanda tamen suspicio est auaritiae. Mamerco, homini diuitissimo, 
praetermissio aedilitatis consulatus repulsam attulit. Quare et si postulatur a 
populo, bonis uiris si non desiderantibus, ad tamen approbantibus faciundum est, 
modo pro facultatibus, nos ipsi ut fecimus, et si quando aliqua res maior atque 
utilior populari largitione adquiritur, ut Oresti nuper prandia in semitis 
decumae nomine magno honori fuerunt. Ne M. quidem Seio uitio datum est, quod in 
caritate asse modium populo dedit; magna enim se et inueterata inuidia nec turpi 
iactura, quando erat aedilis, nec maxima liberauit. Sed honori summo nuper 
nostro Miloni fuit qui gladiatoribus emptis rei publicae causa, quae salute 
nostra continebatur, omnes P. Clodii conatus furoresque compressit.

[2,59] Causa igitur largitionis est, si aut necesse est aut utile. In his autem 
ipsis mediocritatis regula optima est. L. quidem Philippus, Q. f., magno uir 
ingenio inprimisque clarus, gloriari solebat se sine ullo munere adeptum esse 
omnia, quae haberentur amplissima. Dicebat idem Cotta, Curio. Nobis quoque licet 
in hoc quodam modo gloriari; nam pro amplitudine honorum, quos cunctis 
suffragiis adepti sumus nostro quidem anno, quod contigit eorum nemini, quos 
modo nominaui, sane exiguus sumptus aedilitatis fuit.

[2,60] Atque etiam illae impensae meliores, muri, naualia, portus, aquarum ductus 
omniaque, quae ad usum rei publicae pertinent, quamquam, quod praesens tamquam 
in manum datur, iucundius est, tamen haec in posterum gratiora. Theatra, 
porticus, noua templa uerecundius reprehendo propter Pompeium, sed doctissimi 
non probant, ut et hic ipse Panaetius, quem multum in his libris secutus sum non 
interpretatus, et Phalereus Demetrius, qui Periclem, principem Graeciae 
uituperat, quod tantam pecuniam in praeclara illa propylaea coniecerit. Sed de 
hoc genere toto in iis libris, quos de re publica scripsi, diligenter est 
disputatum. Tota igitur ratio talium largitionum genere uitiosa est, temporibus 
necessaria et tum ipsum et ad facultates accommodanda et mediocritate moderanda 
est.

[2,61] In illo autem altero genere largiendi, quod a liberalitate proficiscitur, 
non uno modo in disparibus causis adfecti esse debemus. Alia causa est eius, qui 
calamitate premitur, et eius, qui res meliores quaerit nullis suis rebus 
aduersis.

[2,62] Propensior benignitas esse debebit in calamitosos, nisi forte erunt digni 
calamitate. In iis tamen, qui se adiuuari uolent, non ne adfligantur, sed ut 
altiorem gradum ascendant, restricti omnino esse nullo modo debemus, sed in 
deligendis idoneis iudicium et diligentiam adhibere. Nam praeclare Ennius 'Bene 
facta male locata male facta arbitror'.

[2,63] Quod autem tributum est bono uiro et grato, in eo cum ex ipso fructus est, 
tum etiam ex ceteris. Temeritate enim remota gratissima est liberalitas, eoque 
eam studiosius plerique laudant, quod summi cuiusque bonitas commune perfugium 
est omnium. Danda igitur opera est, ut iis beneficiis quam plurimos adficiamus, 
quorum memoria liberis posterisque prodatur, ut iis ingratis esse non liceat. 
Omnes enim immemorem beneficii oderunt eamque iniuriam in deterrenda 
liberalitate sibi etiam fieri, eumque, qui faciat communem hostem tenuiorum 
putant. Atque haec benignitas etiam rei publicae est utilis, redimi e seruitute 
captos, locupletari tenuiores; quod quidem uolgo solitum fieri ab ordine nostro 
in oratione Crassi scriptum copiose uidemus. Hanc ergo consuetudinem 
benignitatis largitioni munerum longe antepono; haec est grauium hominum atque 
magnorum, illa quasi assentatorum populi multitudinis leuitatem uoluptate quasi 
titillantium.

[2,64] Conueniet autem cum in dando munificum esse, tum in exigendo non acerbum in 
omnique re contrahenda, uendundo emendo, conducendo locando, uicinitatibus et 
confiniis aequum, facilem, multa multis de suo iure cedentem, a litibus uero, 
quantum liceat et nescio an paulo plus etiam, quam liceat, abhorrentem. Est enim 
non modo liberale paulum non numquam de suo iure decedere, sed interdum etiam 
fructuosum. Habenda autem ratio est rei familiaris, quam quidem dilabi sinere 
flagitiosum est, sed ita, ut inliberalitatis auaritiaeque absit suspicio. Posse 
enim liberalitate uti non spoliantem se patrimonio nimirum est pecuniae fructus 
maximus. Recte etiam a Theophrasto est laudata hospitalitas. Est enim, ut mihi 
quidem uidetur, ualde decorum patere domos hominum inlustrium hospitibus 
inlustribus idque etiam rei publicae est ornamento homines externos hoc 
liberalitatis genere in urbe nostra non egere. Est autem etiam uehementer utile 
iis, qui honeste posse multum uolunt, per hospites apud externos populos ualere 
opibus et gratia. Theophrastus quidem scribit Cimonem Athenis etiam in suos 
curiales Laciadas hospitalem fuisse; ita enim instituisse et uilicis 
imperauisse, ut omnia praeberentur, quicumque Laciades in uillam suam 
deuertisset.

[2,65] Quae autem opera, non largitione beneficia dantur, haec tum in uniuersam 
rem publicam tum in singulos ciues conferuntur. Nam in iure cauere, consilio 
iuuare atque hoc scientiae genere prodesse quam plurimis uehementer et ad opes 
augendas pertinet et ad gratiam. Itaque cum multa praeclara maiorum, tum quod 
optime constituti iuris ciuilis summo semper in honore fuit cognitio atque 
interpretatio; quam quidem ante hanc confusionem temporum in possessione sua 
principes retinuerunt, nunc, ut honores, ut omnes dignitatis gradus, sic huius 
scientiae splendor deletus est, idque eo indignius, quod eo tempore hoc 
contigit, cum is esset, qui omnes superiores, quibus honore par esset, scientia 
facile uicisset. Haec igitur opera grata multis et ad beneficiis obstringendos 
homines accommodata.

[2,66] Atque huic arti finitima est dicendi grauior facultas et gratior et 
ornatior. Quid enim eloquentia praestabilius uel admiratione audientium uel spe 
indigentium uel eorum, qui defensi sunt, gratia? Huic quoque ergo a maioribus 
nostris est in toga dignitatis principatus datus. Diserti igitur hominis et 
facile laborantis, quodque in patriis est moribus, multorum causas et non 
grauate et gratuito defendentis beneficia et patrocinia late patent.

[2,67] Admonebat me res, ut hoc quoque loco intermissionem eloquentiae, ne dicam 
interitum deplorarem, ni uererer, ne de me ipso aliquid uiderer queri. Sed tamen 
uidemus, quibus extinctis oratoribus, quam in paucis spes quanto in paucioribus 
facultas, quam in multis sit audacia. Cum autem omnes non possint, ne multi 
quidem, aut iuris periti esse aut diserti, licet tamen opera prodesse multis 
beneficia petentem, commendantem iudicibus, magistratibus, uigilantem pro re 
alterius, eos ipsos, qui aut consuluntur aut defendunt, rogantem; quod qui 
faciunt, plurimum gratiae consequuntur, latissimeque eorum manat industria.
[2,68] Iam illud non sunt admonendi, (est enim in promptu), ut animaduertant, cum 
iuuare alios uelint, ne quos offendant. Saepe enim aut eos laedunt, quos non 
debent, aut eos, quos non expedit; si imprudentes, neglegentiae est, si scientes 
temeritatis. Utendum etiam est excusatione aduersus eos, quos inuitus offendas, 
quacumque possis, quare id, quod feceris, necesse fuerit nec aliter facere 
potueris, ceterisque operis et officiis erit id, quod uiolatum uidebitur, 
compensandum.

[2,69] Sed cum in hominibus iuuandis aut mores spectari aut fortuna soleat, dictu 
quidem est procliue, itaque uolgo loquuntur, se in beneficiis collocandis mores 
hominum, non fortunam sequi. Honesta oratio est, sed quis est tandem, qui inopis 
et optimi uiri causae anteponat in opera danda gratiam fortunati et potentis? A 
quo enim expeditior et celerior remuneratio fore uidetur, in eum fere est 
uoluntas nostra propensior. Sed animaduertendum est diligentius, quae natura 
rerum sit. Nimirum enim inops ille, si bonus est uir, etiam si referre gratiam 
non potest, habere certe potest. Commode autem, quicumque dixit, 'pecuniam qui 
habeat, non reddidisse, qui reddiderit non habere, gratiam autem et, qui 
rettulerit, habere et, qui habeat, rettulisse'. At qui se locupletes, honoratos, 
beatos putant, ii ne obligari quidem beneficio uolunt; qui etiam beneficium se 
dedisse arbitrantur, cum ipsi quamuis magnum aliquod acceperint, atque etiam a 
se aut postulari aut exspectari aliquid suspicantur, patrocinio uero se usos aut 
clientes appellari mortis instar putant.

[2,70] At uero ille tenuis, cum quidquid factum sit, se spectatum, non fortunam 
putat, non modo illi qui est meritus, sed etiam illis, a quibus exspectat (eget 
enim multis), gratum se uideri studet, neque uero uerbis auget suum munus, si 
quo forte fungitur, sed etiam extenuat. Videndumque illud est, quod, si 
opulentum fortunatumque defenderis, in uno illo aut, si forte, in liberis eius 
manet gratia; sin autem inopem, probum tamen et modestum, omnes non improbi 
humiles quae magna in populo multitudo est, praesidium sibi paratum uident.

[2,71] Quam ob rem melius apud bonos quam apud fortunatos beneficium collocari 
puto. Danda omnino opera est, ut omni generi satis facere possimus, sed, si res 
in contentionem ueniet, nimirum Themistocles est auctor adhibendus, qui cum 
consuleretur, utrum bono uiro pauperi an minus probato diuiti filiam collocaret 
'Ego uero, inquit, malo uirum, qui pecunia egeat, quam pecuniam quae uiro'. Sed 
corrupti mores deprauatique sunt admiratione diuitiarum; quarum magnitudo quid 
ad unumquemque nostrum pertinet? Illum fortasse adiuuat, qui habet; ne id quidem 
semper; sed fac iuuare; utentior sane sit, honestior uero quomodo? Quod si etiam 
bonus erit uir, ne impediant diuitiae quominus iuuetur, modo ne adiuuent, sitque 
omne iudicium, non quam locuples, sed qualis quisque sit. Extremum autem 
praeceptum in beneficiis operaque danda, ne quid contra aequitatem contendas, ne 
quid pro iniuria; fundamentum enim est perpetuae commendationis et famae 
iustitia, sine qua nihil potest esse laudabile.

[2,72] Sed quoniam de eo genere beneficiorum dictum est, quae ad singulos 
spectant, deinceps de iis, quae ad uniuersos quaeque ad rem publicam pertinent, 
disputandum est. Eorum autem ipsorum partim eius modi sunt, ut ad uniuersos 
ciues pertineant, partim, singulos ut attingant, quae sunt etiam gratiora. Danda 
opera est omnino, si possit, utrisque, nec minus, ut etiam singulis consulatur, 
sed ita, ut ea res aut prosit aut certe ne obsit rei publicae. C. Gracchi 
frumentaria magna largitio, exhauriebat igitur aerarium; modica M. Octauii et 
rei publicae tolerabilis et plebi necessaria, ergo et ciuibus et rei publicae 
salutaris.

[2,73] In primis autem uidendum erit ei, qui rem publicam administrabit, ut suum 
quisque teneat neque de bonis priuatorum publice deminutio fiat. Perniciose enim 
Philippus in tribunatu cum legem agrariam ferret, quam tamen antiquari facile 
passus est et in eo uehementer se moderatum praebuit -- sed cum in agendo multa 
populariter, tum illud male, 'non esse in ciuitate duo milia hominum, qui rem 
haberent'. Capitalis oratio est ad aequationem bonorum pertinens, qua peste quae 
potest esse maior? Hanc enim ob causam maxime, ut sua tenerentur, res publicae 
ciuitatesque constitutae sunt. Nam, etsi duce natura congregabantur homines, 
tamen spe custodiae rerum suarum urbium praesidia quaerebant.

[2,74] Danda etiam opera est, ne, quod apud maiores nostros saepe fiebat propter 
aerarii tenuitatem assiduitatemque bellorum, tributum sit conferendum, idque ne 
eueniat multo ante erit prouidendum. Sin quae necessitas huius muneris alicui 
rei publicae obuenerit (malo enim quam nostrae ominari neque tamen de nostra, 
sed de omni re publica disputo), danda erit opera, ut omnes intellegant, si 
salui esse uelint, necessitati esse parendum. Atque etiam omnes, qui rem 
publicam gubernabunt, consulere debebunt ut earum rerum copia sit, quae sunt 
necessariae. Quarum qualis comparatio fieri soleat et debeat, non est necesse 
disputare; est enim in promptu; tantum locus attingendus fuit.

[2,75] Caput autem est in omni procuratione negotii et muneris publici, ut 
auaritiae pellatur etiam minima suspicio. 'Utinam', inquit C. Pontius Samnis, 
'ad illa tempora me fortuna reseruauisset et tum essem natus, quando Romani dona 
accipere coepissent. Non essem passus diutius eos imperare.' Ne illi multa 
saecula expectanda fuerunt: modo enim hoc malum in hanc rem publicam inuasit. 
Itaque facile patior tum potius Pontium fuisse, si quidem in illo tantum fuit 
roboris. Nondum centum et decem anni sunt, cum de pecuniis repetundis a L. 
Pisone lata lex est nulla antea cum fuisset. At uero postea tot leges et 
proxumae quaeque duriores, tot rei, tot damnati, tantum {Italicum} bellum 
propter iudiciorum metum excitatum, tanta sublatis legibus et iudiciis expilatio 
direptioque sociorum, ut inbecillitate aliorum, non nostra uirtute ualeamus.

[2,76] Laudat Africanum Panaetius, quod fuerit abstinens. Quidni laudet? Sed in 
illo alia maiora; laus abstinentiae non hominis est solum, sed etiam temporum 
illorum. Omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus {est} Paulus; tantum in 
aerarium pecuniae inuexit, ut unius imperatoris praeda finem attulerit 
tributorum. At hic nihil domum suam intulit praeter memoriam nominis 
sempiternam. Imitatus patrem Africanus nihilo locupletior Carthagine euersa. 
Quid? qui eius collega fuit in censura, L. Mummius, num quid copiosior, cum 
copiosissimam urbem funditus sustulisset? Italiam ornare quam domum suam maluit; 
quamquam Italia ornata domus ipsa mihi uidetur ornatior.

[2,77] Nullum igitur uitium taetrius est, ut eo, unde digressa est, referat se 
oratio, quam auaritia, praesertim in principibus et rem publicam gubernantibus. 
Habere enim quaestui rem publicam non modo turpe est, sed sceleratum etiam et 
nefarium. Itaque, quod Apollo Pythius oraclum edidit, Spartam nulla re alia nisi 
auaritia esse perituram, id uidetur non solum Lacedaemoniis, sed etiam omnibus 
opulentis populis praedixisse. Nulla autem re conciliare facilius beniuolentiam 
multitudinis possunt ii, qui rei publicae praesunt, quam abstinentia et 
continentia.

[2,78] Qui uero se populares uolunt ob eamque causam aut agrariam rem temptant, ut 
possessores pellantur suis sedibus, aut pecunias creditas debitoribus 
condonandas putant, labefactant fundamenta rei publicae, concordiam primum, quae 
esse non potest, cum aliis adimuntur, aliis condonantur pecuniae, deinde 
aequitatem, quae tollitur omnis, si habere suum cuique non licet. Id enim est 
proprium, ut supra dixi, ciuitatis atque urbis, ut sit libera et non sollicita 
suae rei cuiusque custodia.

[2,79] Atque in hac pernicie rei publicae ne illam quidem consequuntur, quam 
putant, gratiam. Nam cui res erepta est, est inimicus; cui data est, etiam 
dissimulat se accipere uoluisse et maxime in pecuniis creditis occultat suum 
gaudium, ne uideatur non fuisse soluendo. At uero ille, qui accipit iniuriam, et 
meminit et prae se fert dolorem suum, nec, si plures sunt ii, quibus inprobe 
datum est, quam illi, quibus iniuste ademptum est, idcirco plus etiam ualent. 
Non enim numero haec iudicantur, sed pondere. Quam autem habet aequitatem, ut 
agrum multis annis aut etiam saeculis ante possessum qui nullum habuit habeat, 
qui autem habuit amittat?

[2,80] Ac propter hoc iniuriae genus Lacedaemonii Lysandrum ephorum expulerunt, 
Agim regem, quod nunquam antea apud eos acciderat, necauerunt, exque eo tempore 
tantae discordiae secutae sunt, ut et tyranni existerent et optumates 
exterminarentur et praeclarissime constituta res publica dilaberetur. Nec uero 
solum ipsa cecidit, sed etiam reliquam Graeciam euertit contagionibus malorum, 
quae a Lacedaemoniis profectae manarunt latius. Quid? nostros Gracchos, Ti. 
Gracchi summi uiri filios, Africani nepotes, nonne agrariae contentiones 
perdiderunt?

[2,81] At uero Aratus Sicyonius iure laudatur, qui, cum eius ciuitas quinquaginta 
annos a tyrannis teneretur, profectus Argis Sicyonem clandestino introitu urbe 
est potitus, cumque tyrannum Nicoclem inprouiso oppressisset, sescentos exules, 
qui locupletissimi fuerant eius ciuitatis, restituit remque publicam aduentu suo 
liberauit. Sed cum magnam animaduerteret in bonis et possessionibus 
difficultatem, quod et eos, quos ipse restituerat, quorum bona alii possederant, 
egere iniquissimum esse arbitrabatur et quinquaginta annorum possessiones mouere 
non nimis aequum putabat, propterea quod tam longo spatio multa hereditatibus, 
multa emptionibus, multa dotibus tenebantur sine iniuria, iudicauit neque illis 
adimi nec iis non satis fieri, quorum illa fuerant, oportere.

[2,82] Cum igitur statuisset opus esse ad eam rem constituendam pecunia 
Alexandream se proficisci uelle dixit remque integram ad reditum suum iussit 
esse, isque celeriter ad Ptolomaeum, suum hospitem, uenit, qui tum regnabat 
alter post Alexandream conditam. Cui cum euisset patriam se liberare uelle 
causamque docuisset, a rege opulento uir summus facile impetrauit, ut grandi 
pecunia adiuuaretur. Quam cum Sicyonem attulisset, adhibuit sibi in consilium 
quindecim principes, cum quibus causas cognouit et eorum, qui aliena tenebant, 
et eorum, qui sua amiserant, perfecitque aestumandis possessionibus, ut 
persuaderet aliis, ut pecuniam accipere mallent, possessionibus cederent, aliis, 
ut commodius putarent numerari sibi, quod tanti esset, quam suum recuperare. Ita 
perfectum est, ut omnes concordia constituta sine querella discederent.

[2,83] O uirum magnum dignumque, qui in re publica nostra natus esset! Sic par 
est, agere cum ciuibus, non, ut bis iam uidimus, hastam in foro ponere et bona 
ciuium uoci subicere praeconis. At ille Graecus, id quod fuit sapientis et 
praestantis uiri, omnibus consulendum putauit, eaque est summa ratio et 
sapientia boni ciuis, commoda ciuium non diuellere atque omnis aequitate eadem 
continere. Habitent gratis in alieno. Quid ita? ut, cum ego emerim, aedificarim, 
tuear, impendam, tu me inuito fruare meo? Quid est aliud aliis sua eripere, 
aliis dare aliena?

[2,84] Tabulae uero nouae quid habent argumenti, nisi ut emas mea pecunia fundum, 
eum tu habeas, ego non habeam pecuniam? Quam ob rem ne sit aes alienum, quod rei 
publicae noceat, prouidendum est, quod multis rationibus caueri potest, non, si 
fuerit, ut locupletes suum perdant, debitores lucrentur alienum. Nec enim ulla 
res uehementius rem publicam continet quam fides, quae esse nulla potest, nisi 
erit necessaria solutio rerum creditarum. Numquam uehementius actum est quam me 
consule ne solueretur. Armis et castris temptata res est ab omni genere hominum 
et ordine; quibus ita restiti, ut hoc totum malum de re publica tolleretur. 
Numquam nec maius aes alienum fuit nec melius nec facilius dissolutum est; 
fraudandi enim spe sublata soluendi necessitas consecuta est. At uero hic nunc 
uictor tum quidem uictus, quae cogitarat, cum ipsius intererat, tum ea perfecit, 
cum eius iam nihil interesset. Tanta in eo peccandi libido fuit, ut hoc ipsum 
eum delectaret peccare, etiam si causa non esset.

[2,85] Ab hoc igitur genere largitionis, ut aliis detur, aliis auferatur, aberunt 
ii, qui rem publicam tuebuntur, inprimisque operam dabunt, ut iuris et 
iudiciorum aequitate suum quisque teneat et neque tenuiores propter humilitatem 
circumueniantur neque locupletibus ad sua uel tenenda uel recuperanda obsit 
inuidia, praeterea, quibuscumque rebus uel belli uel domi poterunt, rem publicam 
augeant imperio, agris, uectigalibus. Haec magnorum hominum sunt, haec apud 
maiores nostros factitata, haec genera officiorum qui persecuntur cum summa 
utilitate rei publicae magnam ipsi adipiscentur et gratiam et gloriam.

[2,86] In his autem utilitatum praeceptis Antipater Tyrius, Stoicus, qui Athenis 
nuper est mortuus, duo praeterita censet esse a Panaetio, ualitudinis curationem 
et pecuniae; quas res a summo philosopho praeteritas arbitror, quod essent 
faciles; sunt certe utiles. Sed ualetudo sustentatur notitia sui corporis et 
obseruatione, quae res aut prodesse soleant aut obesse, et continentia in uictu 
omni atque cultu corporis tuendi causa praetermittendis uoluptatibus, postremo 
arte eorum quorum ad scientiam haec pertinent.

[2,87] Res autem familiaris quaeri debet iis rebus, a quibus abest turpitudo, 
conseruari autem diligentia et parsimonia, eisdem etiam rebus augeri. Has res 
commodissime Xenophon Socraticus persecutus est in eo libro, qui Oeconomicus 
inscribitur, quem nos, ista fere aetate cum essemus, qua es tu nunc, e Graeco in 
Latinum conuertimus. Sed toto hoc de genere, de quaerenda, de collocanda 
pecunia, (uellem etiam de utenda), commodius a quibusdam optimis uiris ad Ianum 
medium sedentibus quam ab ullis philosophis ulla in schola disputatur. Sunt 
tamen ea cognoscenda; pertinent enim ad utilitatem, de qua hoc libro disputatum 
est.

[2,88] Sed utilitatum comparatio, quoniam hic locus erat quartus, a Panaetio 
praetermissus, saepe est necessaria. Nam et corporis commoda cum externis {et 
externa cum corporis} et ipsa inter se corporis et externa cum externis 
comparari solent. Cum externis corporis hoc modo comparantur, ualere ut malis 
quam diues esse, {cum corporis externa hoc modo, diues esse potius quam maximis 
corporis uiribus, } ipsa inter se corporis sic, ut bona ualitudo uoluptati 
anteponatur, uires celeritati, externorum autem, ut gloria diuitiis, uectigalia 
urbana rusticis.

[2,89] Ex quo genere comparationis illud est Catonis senis: a quo cum quaereretur, 
quid maxime in re familiari expediret, respondit: "Bene pascere"; quid secundum: 
"Satis bene pascere"; quid tertium: "Male pascere"; quid quartum "Arare"; et cum 
ille, qui quaesierat, dixisset: "Quid faenerari?", tum Cato: "Quid hominem," 
inquit, "occidere?" Ex quo et multis aliis intellegi debet utilitatum 
comparationes fieri solere recteque hoc adiunctum esse exquirendorum officiorum 
genus.

[2,90] Reliqua deinceps persequemur.

                          ľ03

[3,1] P. Scipionem, Marce fili, eum, qui primus Africanus appellatus est, dicere 
solitum scripsit Cato, qui fuit eius fere aequalis, numquam se minus otiosum 
esse, quam cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus esset. Magnifica uero 
uox et magno uiro ac sapiente digna; quae declarat illum et in otio de negotiis 
cogitare et in solitudine secum loqui solitum, ut neque cessaret umquam et 
interdum conloquio alterius non egeret. Ita duae res, quae languorem adferunt 
ceteris, illum acuebant, otium et solitudo. Vellem nobis hoc idem uere dicere 
liceret, sed si minus imitatione tantam ingenii praestantiam consequi possumus, 
uoluntate certe proxime accedimus. Nam et a re publica forensibusque negotiis 
armis impiis uique prohibiti otium persequimur et ob eam causam urbe relicta 
rura peragrantes saepe soli sumus.

[3,2] Sed nec hoc otium cum Africani otio nec haec solitudo cum illa comparanda 
est. Ille enim requiescens a rei publicae pulcherrimis muneribus otium sibi 
sumebat aliquando et coetu hominum frequentiaque interdum tamquam in portum se 
in solitudinem recipiebat, nostrum autem otium negotii inopia, non requiescendi 
studio constitutum est. Extincto enim senatu deletisque iudiciis quid est, quod 
dignum nobis aut in curia aut in foro agere possimus?

[3,3] Ita qui in maxima celebritate atque in oculis ciuium quondam uixerimus, nunc 
fugientes conspectum sceleratorum, quibus omnia redundant, abdimus nos quantum 
licet et saepe soli sumus. Sed quia sic ab hominibus doctis accepimus, non solum 
ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid 
inesset boni, propterea et otio fruor, non illo quidem, quo debeat is, qui 
quondam peperisset otium ciuitati, nec eam solitudinem languere patior, quam 
mihi adfert necessitas, non uoluntas.

[3,4] Quamquam Africanus maiorem laudem meo iudicio assequebatur. Nulla enim eius 
ingenii monumenta mandata litteris, nullum opus otii, nullum solitudinis munus 
extat; ex quo intellegi debet illum mentis agitatione inuestigationeque earum 
rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum nec solum umquam fuisse; nos 
autem, qui non tantum roboris habemus, ut cogitatione tacita a solitudine 
abstrahamur, ad hanc scribendi operam omne studium curamque conuertimus. Itaque 
plura breui tempore euersa quam multis annis stante re publica scripsimus.

[3,5] Sed cum tota philosophia, mi Cicero, frugifera et fructuosa nec ulla pars 
eius inculta ac deserta sit, tum nullus feracior in ea locus est nec uberior, 
quam de officiis, a quibus constanter honesteque uiuendi praecepta ducuntur. 
Quare quamquam a Cratippo nostro, principe huius memoriae philosophorum, haec te 
assidue audire atque accipere confido, tamen conducere arbitror talibus aures 
tuas uocibus undique circumsonare, nec eas, si fieri possit, quicquam aliud 
audire.

[3,6] Quod cum omnibus est faciendum, qui uitam honestam ingredi cogitant, tum 
haud scio an nemini potius quam tibi. Sustines enim non paruam expectationem 
imitandae industriae nostrae, magnam honorum, non nullam fortasse nominis. 
Suscepisti onus praeterea graue et Athenarum et Cratippi; ad quos cum tamquam ad 
mercaturam bonarum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est 
dedecorantem et urbis auctoritatem et magistri. Quare quantum coniti animo 
potes, quantum labore contendere, si discendi labor est potius quam uoluptas, 
tantum fac ut efficias neue committas, ut, cum omnia suppeditata sint a nobis, 
tute tibi defuisse uideare. Sed haec hactenus; multa enim saepe ad te cohortandi 
gratia scripsimus; nunc ad reliquam partem propositae diuisionis reuertamur.

[3,7] Panaetius igitur, qui sine controuersia de officiis accuratissime disputauit 
quemque nos correctione quadam adhibita potissimum secuti sumus, tribus 
generibus propositis, in quibus deliberare homines et consultare de officio 
solerent, uno cum dubitarent, honestumne id esset, de quo ageretur, an turpe, 
altero utilene esset an inutile, tertio, si id, quod speciem haberet honesti, 
pugnaret cum eo, quod utile uideretur, quomodo ea discerni oporteret, de duobus 
generibus primis tribus libris explicauit, de tertio autem genere deinceps se 
scripsit dicturum nec exsoluit id, quod promiserat.

[3,8] Quod eo magis miror, quia scriptum a discipulo eius Posidonio est, triginta 
annis uixisse Panaetium posteaquam illos libros edidisset. Quem locum miror a 
Posidonio breuiter esse tactum in quibusdam commentariis, praesertim cum scribat 
nullum esse locum in tota philosophia tam necessarium.

[3,9] Minime uero assentior iis, qui negant eum locum a Panaetio praetermissum, 
sed consulto relictum, nec omnino scribendum fuisse, quia numquam posset 
utilitas cum honestate pugnare. De quo alterum potest habere dubitationem, 
adhibendumne fuerit hoc genus, quod in diuisione Panaetii tertium est an plane 
omittendum, alterum dubitari non potest, quin a Panaetio susceptum sit, sed 
relictum. Nam qui e diuisione tripertita duas partes absoluerit, huic necesse 
est restare tertiam; praeterea in extremo libro tertio de hac parte pollicetur 
se deinceps esse dicturum.

[3,10] Accedit eodem testis locuples Posidonius, qui etiam scribit in quadam 
epistola, P. Rutilium Rufum dicere solere, qui Panaetium audierat, ut nemo 
pictor esset inuentus, qui in Coa Venere eam partem, quam Apelles inchoatam 
reliquisset, absolueret (oris enim pulchritudo reliqui corporis imitandi spem 
auferebat), sic ea, quae Panaetius praetermisisset {et non perfecisset} propter 
eorum, quae perfecisset, praestantiam neminem persecutum.

[3,11] Quam ob rem de iudicio Panaetii dubitari non potest; rectene autem hanc 
tertiam partem ad exquirendum officium adiunxerit an secus, de eo fortasse 
disputari potest. Nam, siue honestum solum bonum est, ut Stoicis placet, siue, 
quod honestum est, id ita summum bonum est, quemadmodum Peripateticis uestris 
uidetur, ut omnia ex altera parte collocata uix minimi momenti instar habeant, 
dubitandum non est quin numquam possit utilitas cum honestate contendere. Itaque 
accepimus Socratem exsecrari solitum eos, qui primum haec natura cohaerentia 
opinione distraxissent. Cui quidem ita sunt Stoici assensi, ut et, quicquid 
honestum esset, id utile esse censerent, nec utile quicquam, quod non honestum.

[3,12] Quodsi is esset Panaetius, qui uirtutem propterea colendam diceret, quod ea 
efficiens utilitatis esset, ut ii, qui res expetendas uel uoluptate uel 
indolentia metiuntur, liceret ei dicere utilitatem aliquando cum honestate 
pugnare. Sed cum sit is, qui id solum bonum iudicet, quod honestum sit, quae 
autem huic repugnent specie quadam utilitatis, eorum neque accessione meliorem 
uitam fieri nec decessione peiorem, non uidetur debuisse eiusmodi deliberationem 
introducere, in qua quod utile uideretur cum eo, quod honestum est, 
compararetur.

[3,13] Etenim quod summum bonum a Stoicis dicitur, conuenienter naturae uiuere, id 
habet hanc, ut opinor, sententiam, cum uirtute congruere semper, cetera autem, 
quae secundum naturam essent, ita legere, si ea uirtuti non repugnarent. Quod 
cum ita sit, putant quidam hanc comparationem non recte introductam nec omnino 
de eo genere quicquam praecipiendum fuisse. Atque illud quidem honestum, quod 
proprie uereque dicitur id in sapientibus est solis neque a uirtute diuelli 
umquam potest. In iis autem, in quibus sapientia perfecta non est, ipsum illud 
quidem perfectum honestum nullo modo, similitudines honesti esse possunt.

[3,14] Haec enim officia, de quibus his libris disputamus, media Stoici appellant; 
ea communia sunt et late patent, quae et ingenii bonitate multi assequuntur et 
progressione discendi. Illud autem officium, quod rectum idem appellant, 
perfectum atque absolutum est et, ut idem dicunt, omnes numeros habet nec 
praeter sapientem cadere in quemquam potest.

[3,15] Cum autem aliquid actum est, in quo media officia compareant, id cumulate 
uidetur esse perfectum propterea, quod uulgus, quid absit a perfecto, non fere 
intellegit; quatenus autem intellegit, nihil putat praetermissum, quod idem in 
poematis, in picturis usu uenit in aliisque compluribus, ut delectentur imperiti 
laudentque ea, quae laudanda non sint, ob eam, credo, causam, quod insit in his 
aliquid probi, quod capiat ignaros, qui idem, quid in unaquaque re uitii sit, 
nequeant iudicare. Itaque cum sunt docti a peritis, desistunt facile sententia. 
Haec igitur officia, de quibus his libris disserimus, quasi secunda quaedam 
honesta esse dicunt, non sapientium modo propria, sed cum omni hominum genere 
communia.

[3,16] Itaque iis omnes, in quibus est uirtutis indoles, commouentur. Nec uero, 
cum duo Decii aut duo Scipiones fortes uiri commemorantur, aut cum Fabricius, 
aut Aristides iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab his iustitiae 
tamquam a sapiente petitur exemplum; nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem 
uolumus intellegi, nec ii, qui sapientes habiti et nominati, M. Cato et C. 
Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum 
frequentia similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium.

[3,17] Quocirca nec id, quod uere honestum est, fas est cum utilis repugnantia 
comparari, nec id quod communiter appellamus honestum, quod colitur ab iis, qui 
bonos se uiros haberi uolunt, cum emolumentis umquam est comparandum tamque id 
honestum, quod in nostram intellegentiam cadit, tuendum conseruandumque nobis 
est quam illud, quod proprie dicitur uereque est honestum, sapientibus; aliter 
enim teneri non potest, si quae ad uirtutem est facta progressio. Sed haec 
quidem de his, qui conseruatione officiorum existimantur boni.

[3,18] Qui autem omnia metiuntur emolumentis et commodis neque ea uolunt 
praeponderari honestate, ii solent in deliberando honestum cum eo, quod utile 
putant, comparare, boni uiri non solent. Itaque existimo Panaetium, cum dixerit 
homines solere in hac comparatione dubitare, hoc ipsum sensisse, quod dixerit 
solere modo, non etiam oportere. Etenim non modo pluris putare, quod utile 
uideatur quam quod honestum sit, sed etiam haec inter se comparare et in his 
addubitare turpissimum est. Quid ergo est quod non numquam dubitationem adferre 
soleat considerandumque uideatur? Credo, si quando dubitatio accidit, quale sit 
id, de quo consideretur.

[3,19] Saepe enim tempore fit, ut quod turpe plerumque haberi soleat, inueniatur 
non esse turpe. Exempli causa ponatur aliquid, quod pateat latius. Quod potest 
maius scelus quam non modo hominem, sed etiam familiarem hominem occidere? Num 
igitur se adstrinxit scelere, si qui tyrannum occidit quamuis familiarem? Populo 
quidem Romano non uidetur, qui ex omnibus praeclaris factis illud pulcherrimum 
existimat. Vicit ergo utilitas honestatem? Immo uero honestas utilitatem secuta 
est. Itaque, ut sine ullo errore diiudicare possimus, si quando cum illo, quod 
honestum intellegimus, pugnare id uidebitur, quod appellamus utile, formula 
quaedam constituenda est; quam si sequemur in comparatione rerum, ab officio 
numquam recedemus.

[3,20] Erit autem haec formula Stoicorum rationi disciplinaeque maxime 
consentanea; quam quidem his libris propterea sequimur, quod, quamquam et a 
ueteribus Academicis et a Peripateticis uestris, qui quondam idem erant, qui 
Academici, quae honesta sunt, anteponuntur iis, quae uidentur utilia, tamen 
splendidius haec ab eis disserentur, quibus, quicquid honestum est idem utile 
uidetur nec utile quicquam, quod non honestum, quam ab iis, quibus et honestum 
aliquid non utile aut utile non honestum. Nobis autem nostra Academia magnam 
licentiam dat, ut, quodcumque maxime probabile occurrat, id nostro iure liceat 
defendere. Sed redeo ad formulam.

[3,21] Detrahere igitur alteri aliquid et hominem hominis incommodo suum commodum 
augere magis est contra naturam quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam 
cetera, quae possunt aut corpori accidere aut rebus externis. Nam principio 
tollit conuictum humanum et societatem. Si enim sic erimus adfecti, ut propter 
suum quisque emolumentum spoliet aut uiolet alterum, disrumpi necesse est eam, 
quae maxime est secundum naturam, humani generis societatem.

[3,22] Ut, si unum quodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se 
ualere, si proximi membri ualitudinem ad se traduxisset, debilitari et interire 
totum corpus necesse esset, sic, si unus quisque nostrum ad se rapiat commoda 
aliorum detrahatque quod cuique possit, emolumenti sui gratia, societas hominum 
et communitas euertatur necesse est. Nam sibi ut quisque malit, quod ad usum 
uitae pertineat, quam alteri adquirere, concessum est non repugnante natura, 
illud natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes 
augeamus.

[3,23] Neque uero hoc solum natura, id est iure gentium, sed etiam legibus 
populorum, quibus in singulis ciuitatibus res publica continetur, eodem modo 
constitutum est, ut non liceat sui commodi causa nocere alteri. Hoc enim 
spectant leges, hoc uolunt, incolumem esse ciuium coniunctionem; quam qui 
dirimunt, eos morte, exsilio, uinclis, damno coercent. Atque hoc multo magis 
efficit ipsa naturae ratio, quae est lex diuina et humana; cui parere qui uelit 
(omnes autem parebunt, qui secundum naturam uolent uiuere), numquam committet, 
ut alienum appetat, et id, quod alteri detraxerit, sibi adsumat.

[3,24] Etenim multo magis est secundum naturam excelsitas animi et magnitudo 
itemque comitas, iustitia, liberalitas quam uoluptas, quam uita, quam diuitiae; 
quae quidem contemnere et pro nihilo ducere comparantem cum utilitate communi 
magni animi et excelsi est. {Detrahere autem de altero sui commodi causa magis 
est contra naturam quam mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem.}

[3,25] Itemque magis est secundum naturam, pro omnibus gentibus, si fieri possit, 
conseruandis aut iuuandis, maximos labores molestiasque suscipere imitantem 
Herculem illum, quem hominum fama beneficiorum memor in concilio caelestium 
conlocauit quam uiuere in solitudine non modo sine ullis molestiis sed etiam in 
maximis uoluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine 
et uiribus. Quocirca optimo quisque et splendidissimo ingenio longe illam uitam 
huic anteponit. Ex quo efficitur, hominem naturae oboedientem homini nocere non 
posse.

[3,26] Deinde qui alterum uiolat, ut ipse aliquid commodi consequatur, aut nihil 
existimat se facere contra naturam aut magis fugienda censet mortem, 
paupertatem, dolorem, amissionem etiam liberorum, propinquorum, amicorum, quam 
facere cuiquam iniuriam. Si nihil existimat contra naturam fieri hominibus 
uiolandis, quid cum eo disseras, qui omnino hominem ex homine tollat? Sin 
fugiendum id quidem censet, sed multo illa peiora, mortem, paupertatem, dolorem, 
errat in eo, quod ullum aut corporis aut fortunae uitium uitiis animi grauius 
existimat. Ergo unum debet esse omnibus propositum, ut eadem sit utilitas 
uniuscuiusque et uniuersorum; quam si ad se quisque rapiet, dissoluetur omnis 
humana consortio.

[3,27] Atque etiam si hoc natura praescribit, ut homo homini, quicumque sit, ob 
eam ipsam causam, quod is homo sit, consultum uelit, necesse est secundum eandem 
naturam omnium utilitatem esse communem. Quod si ita est, una continemur omnes 
et eadem lege naturae, idque ipsum si ita est, certe uiolare alterum naturae 
lege prohibemur. Verum autem primum, uerum igitur extremum.

[3,28] Nam illud quidem absurdum est, quod quidam dicunt, parenti se aut fratri 
nihil detracturos sui commodi causa, aliam rationem esse ciuium reliquorum. Hi 
sibi nihil iuris, nullam societatem communis utilitatis causa statuunt esse cum 
ciuibus quae sententia omnem societatem distrahit ciuitatis. Qui autem ciuium 
rationem dicunt habendam, externorum negant, ii dirimunt communem humani generis 
societatem; qua sublata beneficentia, liberalitas, bonitas, iustitia funditus 
tollitur; quae qui tollunt, etiam aduersus deos immortales impii iudicandi sunt. 
Ab iis enim constitutam inter homines societatem euertunt, cuius societatis 
artissimum uinculum est magis arbitrari esse contra naturam hominem homini 
detrahere sui commodi causa quam omnia incommoda subire uel externa uel corporis 
uel etiam ipsius animi. ~Iustitia enim una uirtus omnium est domina et regina 
uirtutum.

[3,29] Forsitan quispiam dixerit: Nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur, 
abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili? Minime uero: non enim mihi 
est uita mea utilior quam animi talis affectio, neminem ut uiolem commodi mei 
gratia. Quid? si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem, uir bonus, ne ipse 
frigore conficiatur, uestitu spoliare possit, nonne faciat?

[3,30] Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si quid ab homine ad nullam partem 
utili utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturae 
legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei publicae atque hominum 
societati, si in uita remaneas, adferre possis si quid ob eam causam alteri 
detraxeris, non sit reprehendendum. Sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique 
incommodum ferendum est potius quam de alterius commodis detrahendum. Non igitur 
magis est contra naturam morbus aut egestas aut quid eiusmodi quam detractio 
atque appetitio alieni, sed communis utilitatis derelictio contra naturam est; 
est enim iniusta.

[3,31] Itaque lex ipsa naturae, quae utilitatem hominum conseruat et continet, 
decernet profecto, ut ab homine inerti atque inutili ad sapientem, bonum, fortem 
uirum transferantur res ad uiuendum necessariae, qui si occiderit, multum de 
communi utilitate detraxerit, modo hoc ita faciat, ut ne ipse de se bene 
existimans seseque diligens hanc causam habeat ad iniuriam. Ita semper officio 
fungetur utilitati consulens hominum et ei, quam saepe commemoro, humanae 
societati.

[3,32] Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium est. Nulla est enim 
societas nobis cum tyrannis et potius summa distractio est, neque est contra 
naturam spoliare eum, si possis, quem est honestum necare, atque hoc omne genus 
pestiferum atque impium ex hominum communitate exterminandum est. Etenim, ut 
membra quaedam amputantur, si et ipsa sanguine et tamquam spiritu carere 
coeperunt et nocent reliquis partibus corporis, sic ista in figura hominis 
feritas et immanitas beluae a communi tamquam humanitate corporis segreganda 
est. Huius generis quaestiones sunt omnes eae, in quibus ex tempore officium 
exquiritur.

[3,33] Eiusmodi igitur credo res Panaetium persecuturum fuisse, nisi aliqui casus 
aut occupatio eius consilium peremisset. Ad quas ipsas consultationes ex 
superioribus libris satis multa praecepta sunt, quibus perspici possit, quid sit 
propter turpitudinem fugiendum, quid sit, quod idcirco fugiendum non sit, quod 
omnino turpe non sit. Sed quoniam operi inchoato, prope tamen absoluto, tamquam 
fastigium imponimus, ut geometrae solent non omnia docere, sed postulare, ut 
quaedam sibi concedantur, quo facilius quae uolunt, explicent, sic ego a te 
postulo, mi Cicero, ut mihi concedas si potes, nihil praeter id, quod honestum 
sit, propter se esse expetendum. Sin hoc non licet per Cratippum, at illud certe 
dabis, quod honestum sit, id esse maxime propter se expetendum. Mihi utrumuis 
satis est et tum hoc tum illud probabilius uidetur nec praeterea quicquam 
probabile.

[3,34] Ac primum in hoc Panaetius defendendus est, quod non utilia cum honestis 
pugnare aliquando posse dixerit (neque enim ei fas erat) sed ea, quae uiderentur 
utilia. Nihil uero utile, quod non idem honestum, nihil honestum, quod non idem 
utile sit, saepe testatur negatque ullam pestem maiorem in uitam hominum 
inuasisse quam eorum opinionem, qui ista distraxerint. Itaque non ut aliquando 
anteponeremus utilia honestis, sed ut ea sine errore diiudicaremus, si quando 
incidissent, induxit eam, quae uideretur esse, non quae esset, repugnantiam. 
Hanc igitur partem relictam explebimus nullis adminiculis, sed, ut dicitur, 
Marte nostro. Neque enim quicquam est de hac parte post Panaetium explicatum, 
quod quidem mihi probaretur, de iis, quae in manus meas uenerint.

[3,35] Cum igitur aliqua species utilitatis obiecta est, commoueri necesse est. 
Sed si, cum animum attenderis, turpitudinem uideas adiunctam ei rei, quae 
speciem utilitatis attulerit, tum non utilitas relinquenda est, sed 
intellegendum, ubi turpitudo sit, ibi utilitatem esse non posse. Quod si nihil 
est tam contra naturam quam turpitudo (recta enim et conuenientia et constantia 
natura desiderat aspernaturque contraria) nihilque tam secundum naturam quam 
utilitas, certe in eadem re utilitas et turpitudo esse non potest. Itemque, si 
ad honestatem nati sumus eaque aut sola expetenda est, ut Zenoni uisum est, aut 
certe omni pondere grauior habenda quam reliqua omnia, quod Aristoteli placet, 
necesse est, quod honestum sit, id esse aut solum aut summum bonum, quod autem 
bonum, id certe utile, ita, quicquid honestum, id utile.

[3,36] Quare error hominum non proborum, cum aliquid, quod utile uisum est, 
arripuit, id continuo secernit ab honesto. Hinc sicae, hinc uenena, hinc falsa 
testamenta nascuntur, hinc furta, peculatus, expilationes, direptionesque 
sociorum et ciuium, hinc opum nimiarum, potentiae non ferendae, postremo etiam 
in liberis ciuitatibus regnandi existunt cupiditates, quibus nihil nec taetrius 
nec foedius excogitari potest. Emolumenta enim rerum fallacibus iudiciis uident, 
poenam, non dico legum, quam saepe perrumpunt, sed ipsius turpitudinis, quae 
acerbissima est, non uident.

[3,37] Quam ob rem hoc quidem deliberantium genus pellatur e medio (est enim 
totum sceleratum et impium), qui deliberant, utrum id sequantur, quod honestum 
esse uideant, an se scientes scelere contaminent; in ipsa enim dubitatione 
facinus inest, etiamsi ad id non peruenerint. Ergo ea deliberanda omnino non 
sunt, in quibus est turpis ipsa deliberatio.

[3,38] Atque etiam ex omni deliberatione celandi et occultandi spes opinioque 
remouenda est; satis enim nobis, si modo in philosophia aliquid profecimus, 
persuasum esse debet, si omnes deos hominesque celare possimus, nihil tamen 
auare, nihil iniuste, nihil libidinose, nihil incontinenter esse faciendum. Hinc 
ille Gyges inducitur a Platone, qui cum terra discessisset magnis quibusdam 
imbribus, descendit in illum hiatum aeneumque equum, ut ferunt fabulae, 
animaduertit, cuius in lateribus fores essent; quibus apertis corpus hominis 
mortui uidit magnitudine inuisitata anulumque aureum in digito; quem ut 
detraxit, ipse induit (erat autem regius pastor), tum in concilium se pastorum 
recepit. Ibi cum palam eius anuli ad palmam conuerterat, a nullo uidebatur, ipse 
autem omnia uidebat; idem rursus uidebatur, cum in locum anulum inuerterat. 
Itaque hac oportunitate anuli usus reginae stuprum intulit eaque adiutrice regem 
dominum interemit, sustulit quos obstare arbitrabatur, nec in his eum 
facinoribus quisquam potuit uidere. Sic repente anuli beneficio rex exortus est 
Lydiae. Hunc igitur ipsum anulum si habeat sapiens, nihil plus sibi licere putet 
peccare, quam si non haberet; honesta enim bonis uiris, non occulta quaeruntur.

[3,39] Atque hoc loco philosophi quidam minime mali illi quidem, sed non satis 
acuti, fictam et commenticiam fabulam prolatam dicunt a Platone, quasi uero ille 
aut factum id esse aut fieri potuisse defendat. Haec est uis huius anuli et 
huius exempli: si nemo sciturus, nemo ne suspicaturus quidem sit, cum aliquid 
diuitiarum, potentiae, dominationis, libidinis causa feceris, si id diis 
hominibusque futurum sit semper ignotum, sisne facturus? Negant id fieri posse. 
Quamquam potest id quidem, sed quaero, quod negant posse, id si posset, quidnam 
facerent. Urgent rustice sane. Negant enim posse et in eo perstant, hoc uerbum 
quid ualeat non uident. Cum enim quaerimus, si celare possint, quid facturi 
sint, non quaerimus, possintne celare, sed tamquam tormenta quaedam adhibemus, 
ut si responderint se impunitate proposita facturos, quod expediat, facinorosos 
se esse fateantur, si negent, omnia turpia per se ipsa fugienda esse concedant. 
Sed iam ad propositum reuertamur.

[3,40] Incidunt multae saepe causae, quae conturbent animos utilitatis specie, 
non, cum hoc deliberetur, relinquendane sit honestas propter utilitatis 
magnitudinem (nam id quidem improbum est), sed illud, possitne id, quod utile 
uideatur, fieri non turpiter. Cum Collatino collegae Brutus imperium abrogabat, 
poterat uideri facere id iniuste; fuerat enim in regibus expellendis socius 
Bruti consiliorum et adiutor. Cum autem consilium hoc principes cepissent, 
cognationem Superbi nomenque Tarquiniorum et memoriam regni esse tollendam, quod 
erat utile, patriae consulere, id erat ita honestum, ut etiam ipsi Collatino 
placere deberet. Itaque utilitas ualuit propter honestatem, sine qua ne utilitas 
quidem esse potuisset.

[3,41] At in eo rege, qui urbem condidit, non item. Species enim utilitatis animum 
pepulit eius; cui cum uisum esset utilius solum quam cum altero regnare, fratrem 
interemit. Omisit hic et pietatem et humanitatem, ut id, quod utile uidebatur, 
neque erat, assequi posset, et tamen muri causa opposuit, speciem honestatis nec 
probabilem nec sane idoneam. Peccauit igitur, pace uel Quirini uel Romuli 
dixerim.

[3,42] Nec tamen nostrae nobis utilitates omittendae sunt aliisque tradendae, cum 
his ipsi egeamus, sed suae cuique utilitati, quod sine alterius iniuria fiat, 
seruiendum est. Scite Chrysippus, ut multa, "qui stadium, inquit, currit, eniti 
et contendere debet quam maxime possit, ut uincat, supplantare eum, quicum 
certet, aut manu depellere nullo modo debet; sic in uita sibi quemque petere, 
quod pertineat ad usum, non iniquum est, alteri deripere ius non est".

[3,43] Maxime autem perturbantur officia in amicitiis, quibus et non tribuere, 
quod recte possis et tribuere quod non sit aequum, contra officium est. Sed 
huius generis totius breue et non difficile praeceptum est. Quae enim uidentur 
utilia, honores, diuitiae, uoluptates, cetera generis eiusdem, haec amicitiae 
numquam anteponenda sunt. At neque contra rem publicam neque contra ius iurandum 
ac fidem amici causa uir bonus faciet, ne si iudex quidem erit de ipso amico; 
ponit enim personam amici, cum induit iudicis. Tantum dabit amicitiae, ut ueram 
amici causam esse malit, ut orandae litis tempus, quoad per leges liceat, 
accomodet.

[3,44] Cum uero iurato sententia dicendast, meminerit deum se adhibere testem, id 
est, ut ego arbitror, mentem suam, qua nihil homini dedit deus ipse diuinius. 
Itaque praeclarum a maioribus accepimus morem rogandi iudicis, si eum teneremus, 
quae salua fide facere possit. Haec rogatio ad ea pertinet, quae paulo ante dixi 
honeste amico a iudice posse concedi. Nam si omnia facienda sint, quae amici 
uelint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint.

[3,45] Loquor autem de communibus amicitiis; nam in sapientibus uiris perfectisque 
nihil potest esse tale. Damonem et Phintiam Pythagoreos ferunt hoc animo inter 
se fuisse, ut, cum eorum alteri Dionysius tyrannus diem necis destinauisset et 
is, qui morti addictus esset, paucos sibi dies commendandorum suorum causa 
postulauisset, uas factus est alter eius sistendi, ut si ille non reuertisset, 
moriendum esset ipsi. Qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem 
tyrannus petiuit, ut se ad amicitiam tertium adscriberent.

[3,46] Cum igitur id, quod utile uidetur in amicitia, cum eo, quod honestum est, 
comparatur, iaceat utilitatis species, ualeat honestas. Cum autem in amicitia, 
quae honesta non sunt, postulabuntur, religio et fides anteponatur amicitiae; 
sic habebitur is, quem exquirimus dilectus officii. Sed utilitatis specie in 
republica saepissime peccatur, ut in Corinthi disturbatione nostri; durius etiam 
Athenienses, qui sciuerunt, ut Aeginetis, qui classe ualebant, pollices 
praeciderentur. Hoc uisum est utile; nimis enim imminebat propter propinquitatem 
Aegina Piraeo. Sed nihil, quod crudele, utile; est enim hominum naturae, quam 
sequi debemus, maxima inimica crudelitas.

[3,47] Male etiam, qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque exterminant, ut 
Pennus apud patres nostros, Papius nuper. Nam esse pro ciue, qui ciuis non sit, 
rectum est non licere, quam legem tulerunt sapientissimi consules Crassus et 
Scaeuola. Usu uero urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa 
praeclara, in quibus publicae utilitatis species prae honestate contemnitur. 
Plena exemplorum est nostra res publica cum saepe, tum maxime bello Punico 
secundo, quae Cannensi calamitate accepta maiores animos habuit quam unquam 
rebus secundis; nulla timoris significatio, nulla mentio pacis. Tanta uis est 
honesti, ut speciem utilitatis obscuret.

[3,48] Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent sustinere 
statuerentque, ut urbe relicta, coniugibus et liberis Troezene depositis, naues 
conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam 
suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt. Atque 
ille utilitatem sequi uidebatur, sed ea nulla erat repugnante honestate.

[3,49] Themistocles post uictoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in 
contione se habere consilium rei publicae salutare, sed id sciri non opus esse; 
postulauit, ut aliquem populus daret, quicum communicaret; datus est Aristides. 
Huic ille, classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum, clam incendi 
posse quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum 
audisset, in contionem magna exspectatione uenit dixitque perutile esse 
consilium, quod Themistocles adferret, sed minime honestum. Itaque Athenienses, 
quod honestum non esset, id ne utile quidem putauerunt totamque eam rem, quam ne 
audierant quidem, auctore Aristide repudiauerunt. Melius hi quam nos, qui 
piratas immunes, socios uectigales habemus. Maneat ergo, quod turpe sit, id 
numquam esse utile, ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipiscare; 
hoc enim ipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est.

[3,50] Sed incidunt, ut supra dixi, saepe causae, cum repugnare utilitas honestati 
uideatur, ut animaduertendum sit, repugnetque plane an possit cum honestate 
coniungi. Eius generis hae sunt quaestiones: Si exempli gratia uir bonus 
Alexandrea Rhodum magnum frumenti numerum aduexerit in Rhodiorum inopia et fame 
summaque annonae caritate, si idem sciat complures mercatores Alexandrea 
soluisse nauesque in cursu frumento onustas petentes Rhodum uiderit, dicturusne 
sit id Rhodiis an silentio suum quam plurimo uenditurus? Sapientem et bonum 
uirum fingimus; de eius deliberatione et consultatione quaerimus, qui celaturus 
Rhodios non sit, si id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit.

[3,51] In huiusmodi causis aliud Diogeni Babylonio uideri solet, magno et graui 
Stoico, aliud Antipatro, discipulo eius, homini acutissimo; Antipatro omnia 
patefacienda, ut ne quid omnino, quod uenditor norit, emptor ignoret, Diogeni 
uenditorem, quatenus iure ciuili constitutum sit, dicere uitia oportere, cetera 
sine insidiis agere et, quoniam uendat, uelle quam optime uendere. "Aduexi, eui, 
uendo meum non pluris, quam ceteri, fortasse etiam minoris, cum maior est copia; 
cui fit iniuria?"

[3,52] Exoritur Antipatri ratio ex altera parte: "Quid ais? tu, cum hominibus 
consulere debeas et seruire humanae societati eaque lege natus sis et ea habeas 
principia naturae, quibus parere et quae sequi debeas, ut utilitas tua communis 
sit utilitas uicissimque communis utilitas tua sit, celabis homines, quid iis 
adsit commoditatis et copiae? Respondebit Diogenes fortasse sic: "Aliud est 
celare, aliud tacere, neque ego nunc te celo, si tibi non dico, quae natura 
deorum sit, qui sit finis bonorum, quae tibi plus prodessent cognita quam 
tritici uilitas. Sed non, quicquid tibi audire utile est, idem mihi dicere 
necesse est."

[3,53] "Immo uero," inquiet ille "necesse est, si quidem meministi esse inter 
homines natura coniunctam societatem." "Memini," inquiet ille, "sed num ista 
societas talis est, ut nihil suum cuiusque sit? Quod si ita est, ne uendendum 
quidem quicquam est, sed donandum."
Vides in hac tota disceptatione non illud dici "quamuis hoc turpe sit, tamen, 
quoniam expedit, faciam", sed ita expedire, ut turpe non sit, ex altera autem 
parte, ea re, quia turpe sit, non esse faciendum.

[3,54] Vendat aedes uir bonus, propter aliqua uitia, quae ipse norit, ceteri 
ignorent, pestilentes sint et habeantur salubres, ignoretur in omnibus cubiculis 
apparere serpentes, sint, male materiatae et ruinosae, sed hoc praeter dominum 
nemo sciat; quaero, si haec emptoribus uenditor non dixerit aedesque uendiderit 
pluris multo. quam se uenditurum putarit, num id iniuste aut improbe fecerit? 
"Ille uero" inquit Antipater. "Quid est enim aliud erranti uiam non monstrare, 
quod Athenis execrationibus publicis sanctum est, si hoc non est, emptorem pati 
ruere et per errorem in maximam fraudem incurrere. Plus etiam est quam uiam non 
monstrare; nam est scientem in errorem alterum inducere."

[3,55] Diogenes contra "Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem est? Ille, 
quod non placebat, proscripsit, tu quod placebat, emisti. Quod si qui 
proscribunt uillam bonam beneque aedificatam non existimantur fefellisse, etiam 
si illa nec bona est nec aedificata ratione, multo minus, qui domum non 
laudarunt. Ubi enim iudicium emptoris est, ibi fraus uenditoris quae potest 
esse? Sin autem dictum non omne praestandum est, quod dictum non est, id 
praestandum putas? Quid uero est stultius quam uenditorem eius rei, quam uendat, 
uitia narrare? Quid autem tam absurdum quam si domini iussu ita praeco 
praedicet: "6domum pestilentem uendo?"

[3,56] Sic ergo in quibusdam causis dubiis ex altera parte defenditur honestas, ex 
altera ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile uideatur, non modo facere 
honestum sit, sed etiam non facere turpe. Haec est illa, quae uidetur utilium 
fieri cum honestis saepe dissensio. Quae diiudicanda sunt; non enim, ut 
quaereremus, euimus, sed ut explicaremus.

[3,57] Non igitur uidetur nec frumentarius ille Rhodios nec hic aedium uenditor 
celare emptores debuisse. Neque enim id est celare, quicquid reticeas, sed cum, 
quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa uelis eos, quorum intersit id 
scire. Hoc autem celandi genus quale sit et cuius hominis, quis non uidet? Certe 
non aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non uiri boni, uersuti potius 
obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi, ueteratoris, uafri. Haec tot et 
alia plura nonne inutile est uitiorum subire nomina?

[3,58] Quod si uituperandi qui reticuerunt, quid de iis existimandum est, qui 
orationis uanitatem adhibuerunt? C. Canius, eques Romanus, nec infacetus et 
satis litteratus, cum se Syracusas otiandi, ut ipse dicere solebat, non 
negotiandi causa contulisset, dictitabat se hortulos aliquos emere uelle, quo 
inuitare amicos et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod cum 
percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis, uenales 
quidem se hortos non habere, sed licere uti Canio, si uellet, ut suis, et simul 
ad cenam hominem in hortos inuitauit in posterum diem. Cum ille promisisset, tum 
Pythius, qui esset ut argentarius apud omnes ordines gratiosus, piscatores ad se 
conuocauit et ab iis petiuit, ut ante suos hortulos postridie piscarentur, 
dixitque quid eos facere uellet. Ad cenam tempori uenit Canius; opipare a Pythio 
adparatum conuiuium, cumbarum ante oculos multitudo, pro se quisque, quod 
ceperat, adferebat; ante pedes Pythii pisces abiciebantur.

[3,59] Tum Canius "quaeso", inquit, "quid est hoc, Pythi? tantumne piscium? 
tantumne cumbarum?" Et ille: "Quid mirum?" inquit, "hoc loco est Syracusis 
quidquid est piscium, hic aquatio, hac uilla isti carere non possunt." Incensus 
Canius cupiditate contendit a Pythio, ut uenderet. Grauate ille primo. Quid 
multa? impetrat. Emit homo cupidus et locuples tanti, quanti Pythius uoluit, et 
emit instructos. Nomina facit, negotium conficit. Inuitat Canius postridie 
familiares suos, uenit ipse mature, scalmum nullum uidet. Quaerit ex proximo 
uicino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos nullos uideret. "Nullae, 
quod sciam," ille, "sed hic piscari nulli solent. Itaque heri mirabar quid 
accidisset."

[3,60] Stomachari Canius, sed quid faceret? Nondum enim C. Aquilius, collega et 
familiaris meus, protulerat de dolo malo formulas; in quibus ipsis, cum ex eo 
quaereretur, quid esset dolus malus, respondebat, cum esset aliud simulatum, 
aliud actum. Hoc quidem sane luculente, ut ab homine perito definiendi. Ergo et 
Pythius et omnes aliud agentes, aliud simulantes perfidi, improbi, malitiosi. 
Nullum igitur eorum factum potest utile esse, cum sit tot uitiis inquinatum.

[3,61] Quod si Aquiliana definitio uera est, ex omni uita simulatio 
dissimulatioque tollenda est. Ita nec ut emat melius nec ut uendat quicquam 
simulabit aut dissimulabit uir bonus. Atque iste dolus malus et legibus erat 
uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege 
Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona. Reliquorum 
autem iudiciorum haec uerba maxime excellunt: in arbitrio rei uxoriae melius 
aequius, in fiducia ut inter bonos bene agier. Quid ergo? aut in eo, quod melius 
aequius, potest ulla pars inesse fraudis? aut cum dicitur inter bonos bene 
agier, quicquam agi dolose aut malitiose potest? Dolus autem malus in 
simulatione, ut ait Aquilius, continetur. Tollendum est igitur ex rebus 
contrahendis omne mendacium. Non inlicitatorem uenditor, non qui contra se 
liceatur emptor apponet. Uterque si ad eloquendum uenerit, non plus quam semel 
eloquetur.

[3,62] Quintus quidem Scaeuola, Publi filius, cum postulasset, ut sibi fundus, 
cuius emptor erat, semel indicaretur idque uenditor ita fecisset, dixit se 
pluris aestumare; addidit centum milia. Nemo est, qui hoc uiri boni fuisse 
neget; sapientis negant, ut si minoris quam potuisset uendidisset. Haec igitur 
est illa pernicies, quod alios bonos alios sapientes existimant. Ex quo Ennius 
"nequiquam sapere sapientem, qui ipse sibi prodesse non quiret". Vere id quidem, 
si, quid esset prodesse mihi cum Ennio conueniret.

[3,63] Hecatonem quidem Rhodium, discipulum Panaetii, uideo in iis libris, quos de 
officio scripsit Q. Tuberoni, dicere, sapientis esse nihil contra mores, leges, 
instituta facientem habere rationem rei familiaris. Neque enim solum nobis 
diuites esse uolumus, sed liberis, propinquis, amicis maximeque rei publicae. 
Singulorum enim facultates et copiae diuitiae sunt ciuitatis. Huic Scaeuolae 
factum, de quo paulo ante dixi, placere nullo modo potest. Etenim omnino tantum 
se negat facturum compendii sui causa, quod non liceat.

[3,64] Huic nec laus magna tribuenda nec gratia est. Sed siue et simulatio et 
dissimulatio dolus malus est, perpaucae res sunt, in quibus non dolus malus iste 
uersetur, siue uir bonus est is, qui prodest quibus potest, nocet nemini, certe 
istum uirum bonum non facile reperimus. Numquam igitur est utile peccare, quia 
semper est turpe, et, quia semper est honestum uirum bonum esse, semper est 
utile.

[3,65] Ac de iure quidem praediorum sanctum apud nos est iure ciuili, ut in iis 
uendendis uitia dicerentur, quae nota essent uenditori. Nam cum ex duodecim 
tabulis satis esset ea praestari, quae essent lingua nuncupata, quae qui 
infitiatus esset, dupli poena subiret, a iuris consultis etiam reticentiae poena 
est constituta; quicdquid enim esset in praedio uitii, id statuerunt, si 
uenditor sciret, nisi nominatim dictum esset, praestari oportere.

[3,66] Ut, cum in arce augurium augures acturi essent iussissentque Ti. Claudium 
Centumalum, qui aedes in Caelio monte habebat, demoliri ea, quorum altitudo 
officeret auspiciis, Claudius proscripsit insulam {uendidit}, emit P. Calpurnius 
Lanarius. Huic ab auguribus illud idem denuntiatum est. Itaque Calpurnius cum 
demolitus esset cognossetque Claudium aedes postea proscripsisse, quam esset ab 
auguribus demoliri iussus, arbitrum illum adegit QUICQUID SIBI DARE FACERE 
OPORTERET EX FIDE BONA. M. Cato sententiam dixit, huius nostri Catonis pater (ut 
enim ceteri ex patribus, sic hic, qui illud lumen progenuit, ex filio est 
nominandus) -- is igitur iudex ita pronuntiauit, cum in uendundo rem eam scisset 
et non pronuntiasset, emptori damnum praestari oportere.

[3,67] Ergo ad fidem bonam statuit pertinere notum esse emptori uitium, quod 
nosset uenditor. Quod si recte iudicauit, non recte frumentarius ille, non recte 
aedium pestilentium uenditor tacuit. Sed huiusmodi reticentiae iure ciuili 
comprehendi non possunt; quae autem possunt diligenter tenentur. M. Marius 
Gratidianus, propinquus noster, C. Sergio Oratae uendiderat aedes eas, quas ab 
eodem ipse paucis ante annis emerat. Eae seruiebant, sed hoc in mancipio Marius 
non dixerat; adducta res in iudicium est. Oratam Crassus, Gratidianum defendebat 
Antonius. Ius Crassus urgebat, "quod uitii uenditor non dixisset sciens, id 
oportere praestari", aequitatem Antonius, "quoniam id uitium ignotum Sergio non 
fuisset, qui illas aedes uendidisset, nihil fuisse necesse dici nec eum esse 
deceptum, qui id, quod emerat, quo iure esset, teneret". Quorsus haec? Ut illud 
intellegas, non placuisse maioribus nostris astutos.

[3,68] Sed aliter leges, aliter philosophi tollunt astutias; leges, quatenus manu 
tenere possunt, philosophi, quatenus ratione et intellegentia. Ratio ergo hoc 
postulat, ne quid insidiose, ne quid simulate, ne quid fallaciter. Suntne igitur 
insidiae tendere plagas, etiam si excitaturus non sis, nec agitaturus? Ipsae 
enim ferae nullo insequente saepe incidunt. Sic tu aedes proscribas, tabulam 
tamquam plagam ponas, {domum propter uitia uendas,} in eam aliquis incurrat 
inprudens?

[3,69] Hoc quamquam uideo propter deprauationem consuetudinis neque more turpe 
haberi neque aut lege sanciri aut iure ciuili, tamen naturae lege sanctum est. 
Societas est enim (quod etsi saepe dictum est, dicendum est tamen saepius), 
latissime quidem quae pateat, omnium inter omnes, interior eorum, qui eiusdem 
gentis sint, propior eorum, qui eiusdem ciuitatis. Itaque maiores aliud ius 
gentium, aliud ius ciuile esse uoluerunt, quod ciuile, non idem continuo 
gentium, quod autem gentium, idem ciuile esse debet. Sed nos ueri iuris 
germanaeque iustitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus, umbra et 
imaginibus utimur. Eas ipsas utinam sequeremur! feruntur enim ex optimis naturae 
et ueritatis exemplis.

[3,70] Nam quanti uerba illa: UTI NE PROPTER TE FIDEMVE TUAM CAPTUS FRAUDATUSVE 
SIM! quam illa aurea: UT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET ET SINE FRAUDATIONE!Sed, 
qui sint "boni" et quid sit "bene agi," magna quaestio est. Q. quidem Scaeuola, 
pontifex maximus, summam uim esse dicebat in omnibus iis arbitriis, in quibus 
adderetur EX FIDE BONA, fideique bonae nomen existimabat manare latissime, idque 
uersari in tutelis, societatibus, fiduciis, mandatis, rebus emptis, uenditis, 
conductis, locatis, quibus uitae societas contineretur; in iis magni esse 
iudicis statuere, praesertim cum in plerisque essent iudicia contraria, quid 
quemque cuique praestare oporteret.

[3,71] Quocirca astutiae tollendae sunt eaque malitia, quae uult illa quidem 
uideri se esse prudentiam, sed abest ab ea distatque plurimum; prudentia est 
enim locata in dilectu bonorum et malorum, malitia, si omnia quae turpia sunt, 
mala sunt, mala bonis ponit ante. Nec uero in praediis solum ius ciuile ductum a 
natura malitiam fraudemque uindicat, sed etiam in mancipiorum uenditione 
uenditoris fraus omnis excluditur. Qui enim scire debuit de sanitate, de fuga, 
de furtis, praestat edicto aedilium. Heredum alia causa est.

[3,72] Ex quo intellegitur, quoniam iuris natura fons sit, hoc secundum naturam 
esse, neminem id agere, ut ex alterius praedetur inscitia. Nec ulla pernicies 
uitae maior inueniri potest quam in malitia simulatio intellegentiae, ex quo 
ista innumerabilia nascuntur, ut utilia cum honestis pugnare uideantur. Quotus 
enim quisque reperietur, qui impunitate et ignoratione omnium proposita 
abstinere possit iniuria.

[3,73] Periclitemur, si placet, et in iis quidem exemplis, in quibus peccari 
uolgus hominum fortasse non putet. Neque enim de sicariis, ueneficis, 
testamentariis, furibus, peculatoribus, hoc loco disserendum est, qui non uerbis 
sunt et disputatione philosophorum, sed uinclis et carcere fatigandi, sed haec 
consideremus, quae faciunt ii, qui habentur boni. L. Minuci Basili locupletis 
hominis falsum testamentum quidam e Graecia Romam attulerunt. Quod quo facilius 
obtinerent, scripserunt heredes secum M. Crassum et Q. Hortensium, homines 
eiusdem aetatis potentissimos. Qui cum illud falsum esse suspicarentur, sibi 
autem nullius essent conscii culpae, alieni facinoris munusculum non 
repudiauerunt. Quid ergo? Satin est hoc, ut non deliquisse uideantur? Mihi 
quidem non uidetur, quamquam alterum uiuum amaui, alterum non odi mortuum.

[3,74] Sed cum Basilus M. Satrium sororis filium nomen suum ferre uoluisset eumque 
fecisset heredem (hunc dico patronum agri Piceni et Sabini; o turpe notam 
temporum {nomen illorum}!), non erat aequum principes ciuis rem habere, ad 
Satrium nihil praeter nomen peruenire. Etenim si is, qui non defendit iniuriam 
neque propulsat a suis, cum potest, iniuste facit, ut in primo libro disserui, 
qualis habendus est is, qui non modo non repellit, sed etiam adiuuat iniuriam? 
Mihi quidem etiam uerae hereditates non honestae uidentur, si sunt malitiosis 
blanditiis, officiorum non ueritate, sed simulatione quaesitae. Atqui in talibus 
rebus aliud utile interdum, aliud honestum uideri solet. Falso; nam eadem 
utilitatis quae honestatis est regula.

[3,75] Qui hoc non peruiderit, ab hoc nulla fraus aberit, nullum facinus. Sic enim 
cogitans "est istuc quidem honestum, uerum hoc expedit", res a natura copulatas 
audebit errore diuellere, qui fons est fraudium, maleficiorum, scelerum omnium. 
Itaque si uir bonus habeat hanc uim, ut, si digitis concrepuerit, possit in 
locupletium testamenta nomen eius inrepere, hac ui non utatur, ne si exploratum 
quidem habeat id omnino neminem umquam suspicaturum. At dares hanc uim M. 
Crasso, ut digitorum percussione heres posset scriptus esse, qui re uera non 
esset heres, in foro, mihi crede, saltaret. Homo autem iustus isque, quem 
sentimus uirum bonum, nihil cuiquam, quod in se transferat, detrahet. Hoc qui 
admiratur, is se, quid sit uir bonus, nescire fateatur.

[3,76] At uero, si qui uoluerit animi sui complicatam notionem euoluere, iam se 
ipse doceat eum uirum bonum esse, qui prosit, quibus possit, noceat nemini nisi 
lacessitus iniuria. Quid ergo? Hic non noceat, qui quodam quasi ueneno 
perficiat, ut ueros heredes moueat, in eorum locum ipse succedat? "Non igitur 
faciat" dixerit quis, "quod utile sit, quod expediat?" Immo intellegat nihil nec 
expedire nec utile esse, quod sit iniustum. Hoc qui non didicerit, bonus uir 
esse non poterit.

[3,77]  Fimbriam consularem audiebam de patre nostro puer iudicem M. Lutatio 
Pinthiae fuisse, equiti Romano sane honesto, cum is sponsionem fecisset ni uir 
bonus esset. Itaque ei dixisse Fimbriam se illam rem numquam iudicaturum, ne aut 
spoliaret fama probatum hominem, si contra iudicauisset, aut statuisse uideretur 
uirum bonum esse aliquem, cum ea res innumerabilibus officiis et laudibus 
contineretur. Huic igitur uiro bono, quem Fimbria etiam, non modo Socrates 
nouerat, nullo modo uideri potest quicquam esse utile, quod non honestum sit. 
Itaque talis uir non modo facere, sed ne cogitare quidem quicquam audebit, quod 
non audeat praedicare. Haec non turpe est dubitare philosophos, quae ne rustici 
quidem dubitent? a quibus natum est id, quod iam contritum est uetustate 
prouerbium. Cum enim fidem alicuius bonitatemque laudant, dignum esse dicunt, 
quicum in tenebris mices. Hoc quam habet uim nisi illam, nihil expedire quod non 
deceat, etiam si id possis nullo refellente optinere?

[3,78] Videsne hoc prouerbio neque Gygi illi posse ueniam dari neque huic, quem 
paulo ante fingebam digitorum percussione hereditates omnium posse conuerrere? 
Ut enim, quod turpe est, id, quamuis occultetur, tamen honestum fieri nullo modo 
potest, sic, quod honestum non est, id utile ut sit effici non potest aduersante 
et repugnante natura.

[3,79] At enim cum permagna praemia sunt, est causa peccandi. C. Marius, cum a spe 
consulatus longe abesset et iam septimum annum post praeturam iaceret neque 
petiturus umquam consulatum uideretur, Q. Metellum, cuius legatus erat, summum 
uirum et ciuem cum ab eo, imperatore suo, Romam missus esset, apud populum 
Romanum criminatus est, bellum illum ducere, si se consulem fecissent, breui 
tempore aut uiuum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani 
redacturum. Itaque factus est ille quidem consul, sed a fide iustitiaque 
discessit, qui optimum et grauissimum ciuem, cuius legatus et a quo missus 
esset, in inuidiam falso crimine adduxerit.

[3,80] Ne noster quidem Gratidianus officio uiri boni functus est tum, cum praetor 
esset, collegiumque praetorium tribuni plebi adhibuissent, ut res nummaria de 
communi sententia constitueretur; iactabatur enim temporibus illis nummus sic, 
ut nemo posset scire, quid haberet. Conscripserunt communiter edictum cum poena 
atque iudicio constitueruntque, ut omnes simul in rostra post meridiem 
escenderent. Et ceteri quidem alius alio: Marius ab subselliis in rostra recta 
idque, quod communiter compositum fuerat, solus edixit. Et ea res, si quaeris, 
ei magno honori fuit; omnibus uicis statuae, ad eas tus, cerei. Quid multa? Nemo 
umquam multitudini fuit carior.

[3,81] Haec sunt, quae conturbent in deliberatione non numquam, cum id, in quo 
uiolatur aequitas, non ita magnum, illud autem, quod ex eo paritur, permagnum 
uidetur, ut Mario praeripere collegis et tribunis plebi popularem gratiam non 
ita turpe, consulem ob eam rem fieri, quod sibi tum proposuerat, ualde utile 
uidebatur. Sed omnium una regula est, quam tibi cupio esse notissimam: aut 
illud, quod utile uidetur, turpe ne sit, aut si turpe est, ne uideatur esse 
utile. Quid igitur? possumusne aut illum Marium uirum bonum iudicare aut hunc? 
Explica atque excute intellegentiam tuam, ut uideas, quae sit in ea {species} 
forma et notio uiri boni. Cadit ergo in uirum bonum mentiri, emolumenti sui 
causa criminari, praeripere, fallere? Nihil profecto minus.

[3,82] Est ergo ulla res tanti aut commodum ullum tam expetendum, ut uiri boni et 
splendorem et nomen amittas? Quid est, quod afferre tantum utilitas ista, quae 
dicitur, possit, quantum auferre, si boni uiri nomen eripuerit, fidem 
iustitiamque detraxerit? Quid enim interest, utrum ex homine se conuertat quis 
in beluam an hominis figura immanitatem gerat beluae? 
Quid? qui omnia recta et honesta neglegunt, dummodo potentiam consequantur, 
nonne idem faciunt, quod is, qui etiam socerum habere uoluit eum, cuius ipse 
audacia potens esset. Utile ei uidebatur plurimum posse alterius inuidia. Id 
quam iniustum in patriam et quam turpe esset, non uidebat. Ipse autem socer in 
ore semper Graecos uersus de Phoenissis habebat, quos dicam ut potero; incondite 
fortasse sed tamen, ut res possit intellegi: 
  'Nam si uiolandum est ius, regnandi gratia,
  Violandum est; aliis rebus pietatem colas.'
Capitalis Eteocles uel potius Euripides, qui id unum quod omnium sceleratissimum 
fuerit, exceperit.

[3,83] Quid igitur minuta colligimus, hereditates, mercaturas, uenditiones 
fraudulentas? Ecce tibi, qui rex populi Romani dominusque omnium gentium esse 
concupiuerit idque perfecerit. Hanc cupiditatem si honestam quis esse dicit, 
amens est; probat enim legum et libertatis interitum earumque oppressionem 
taetram et detestabilem gloriosam putat. Qui autem fatetur honestum non esse in 
ea ciuitate, quae libera fuerit quaeque esse debeat, regnare, sed ei, qui id 
facere possit, esse utile, qua hunc obiurgatione aut quo potius conuitio a tanto 
errore coner auellere? Potest enim, di immortales, cuiquam esse utile 
foedissimum et taeterrimum parricidium patriae, quamuis is, qui se eo 
obstrinxerit, ab oppressis ciuibus parens nominetur? Honestate igitur dirigenda 
utilitas est, et quidem sic, ut haec duo uerbo inter se discrepare, re unum 
sonare uideantur.

[3,84] Non habeo ad uolgi opinionem quae maior utilitas quam regnandi esse possit, 
nihil contra inutilius ei, qui id iniuste consecutus sit, inuenio, cum ad 
ueritatem coepi reuocare rationem. Possunt enim cuiquam esse utiles angores, 
sollicitudines, diurni et nocturni metus, uita insidiarum periculorumque 
plenissima? 'Multi iniqui atque infideles regno, pauci beniuoli' inquit Accius. 
At cui regno? quod a Tantalo et Pelope proditum iure optinebatur. Nam quanto 
plures ei regi putas, qui exercitu populi Romani populum ipsum Romanum 
oppressisset ciuitatemque non modo liberam, sed etiam gentibus imperantem 
seruire sibi coegisset?

[3,85] Hunc tu quas conscientiae labes in animo censes habuisse, quae uulnera? 
Cuius autem uita ipsi potest utilis esse, cum eius uitae ea condicio sit, ut qui 
illam eripuerit, in maxima et gratia futurus sit et gloria? Quod si haec utilia 
non sunt, quae maxime uidentur, quia plena sunt dedecoris ac turpitudinis, satis 
persuasum esse debet, nihil esse utile, quod non honestum sit.

[3,86] Quamquam id quidem cum saepe alias, tum Pyrrhi bello a C. Fabricio consule 
iterum et a senatu nostro iudicatum est. Cum enim rex Pyrrhus populo Romano 
bellum ultro intulisset cumque de imperio certamen esset cum rege generoso ac 
potente, perfuga ab eo uenit in castra Fabricii eique est pollicitus, si 
praemium sibi proposuisset, se, ut clam uenisset, sic clam in Pyrrhi castra 
rediturum et eum ueneno necaturum. Hunc Fabricius reducendum curauit ad Pyrrhum 
idque eius factum laudatum a senatu est. Atqui si speciem utilitatis 
opinionemque quaerimus, magnum illud bellum perfuga unus et grauem aduersarium 
imperii sustulisset, sed magnum dedecus et flagitium, quicum laudis certamen 
fuisset, eum non uirtute, sed scelere superatum.

[3,87] Utrum igitur utilius uel Fabricio, qui talis in hac urbe qualis Aristides 
Athenis fuit, uel senatui nostro qui numquam utilitatem a dignitate seiunxit, 
armis cum hoste certare an uenenis? Si gloriae causa imperium expetundum est, 
scelus absit, in quo non potest esse gloria; sin ipsae opes expetuntur quoquo 
modo, non poterunt utiles esse cum infamia. Non igitur utilis illa L. Philippi 
Q. f. sententia, quas ciuitates L. Sulla pecunia accepta ex senatus consulto 
liberauisset, ut eae rursus uectigales essent, neque iis pecuniam, quam pro 
libertate dederant, redderemus. Ei senatus est assensus. Turpe imperio! 
Piratarum enim melior fides quam senatus. 'At aucta uectigalia, utile igitur.' 
Quousque audebunt dicere quicquam utile, quod non honestum?

[3,88] Potest autem ulli imperio, quod gloria debet fultum esse et beneuolentia 
sociorum, utile esse odium et infamia? Ego etiam cum Catone meo saepe dissensi. 
Nimis mihi praefracte uidebatur aerarium uectigaliaque defendere, omnia 
publicanis negare, multa sociis, cum in hos benefici esse deberemus, cum illis 
sic agere, ut cum colonis nostris soleremus, eoque magis, quod illa ordinum 
coniunctio ad salutem rei publicae pertinebat. Male etiam Curio, cum causam 
Transpadanorum aequam esse dicebat, semper autem addebat "uincat utilitas". 
Potius doceret non esse aequam, quia non esset utilis rei publicae, quam cum 
utilem diceret non esse, aequam fateretur.

[3,89] Plenus est sextus liber de officiis Hecatonis talium quaestionum, sitne 
boni uiri in maxima caritate annonae familiam non alere. In utramque partem 
disputat, sed tamen ad extremum utilitate, ut putat, officium dirigit magis quam 
humanitate. Quaerit, si in mari iactura facienda sit, equine pretiosi potius 
iacturam faciat an seruuli uilis. Hic alio res familiaris, alio ducit humanitas. 
"Si tabulam de naufragio stultus arripuerit, extorquebitne eam sapiens, si 
potuerit?" Negat, quia sit iniurium. Quid? dominus nauis eripietne suum? Minime, 
non plus quam nauigantem in alto eicere de naui uelit, quia sua sit. Quoad enim 
peruentum est eo, quo sumpta nauis est, non domini est nauis, sed nauigantium.

[3,90] Quid? si una tabula sit, duo naufragi, eique sapientes, sibine uterque 
rapiat an alter cedat alteri? Cedat uero, sed ei, cuius magis intersit uel sua 
uel rei publicae causa uiuere. Quid? si haec paria in utroque? Nullum erit 
certamen, sed quasi sorte aut micando uictus alteri cedet alter Quid? si pater 
fana expilet, cuniculos agat ad aerarium, indicetne id magistratibus filius? 
Nefas id quidem est, quin etiam defendat patrem si arguatur. Non igitur patria 
praestat omnibus officiis? Immo uero, sed ipsi patriae conducit pios habere 
ciues in parentes. Quid? si tyrannidem occupare, si patriam prodere conabitur 
pater, silebitne filius? Immo uero obsecrabit patrem, ne id faciat. Si nihil 
proficiet, accusabit, minabitur etiam; ad extremum, si ad perniciem patriae res 
spectabit, patriae salutem anteponet saluti patris.

[3,91] Quaerit etiam, si sapiens adulterinos nummos acceperit imprudens pro bonis, 
cum id nescierit, soluturusne sit eos, si cui debeat, pro bonis. Diogenes ait, 
Antipater negat, cui potius assentior. Qui uinum fugiens uendat sciens, debeatne 
dicere. Non necesse putat Diogenes, Antipater uiri boni existimat. Haec sunt 
quasi controuersiae iura Stoicorum. In mancipio uendundo dicendane uitia, non 
ea, quae nisi dixeris, redhibeatur mancipium iure ciuili, sed haec, mendacem 
esse, aleatorem, furacem, ebriosum. Alteri dicenda uidentur, alteri non 
uidentur.

[3,92] Si quis aurum uendens orichalcum se putet uendere, indicetne ei uir bonus 
aurum illud esse, an emat denario, quod sit mille denarium? Perspicuum est iam 
et quid mihi uideatur et quae sit inter eos philosophos, quos nominaui, 
controuersia. Pacta et promissa semperne seruanda sint, quae nec ui nec dolo 
malo, ut praetores solent, facta sint. Si quis medicamentum cuipiam dederit ad 
aquam intercutem pepigeritque, si eo medicamento sanus factus esset, ne illo 
medicamento umquam postea uteretur, si eo medicamento sanus factus sit et annis 
aliquot post inciderit in eundem morbum nec ab eo, quicum pepigerat, impetret, 
ut iterum eo liceat uti, quid faciendum sit. Cum sit is inhumanus, qui non 
concedat, nec ei quicquam fiat iniuriae, uitae et saluti consulendum.

[3,93] Quid? si qui sapiens rogatus sit ab eo, qui eum heredem faciat, cum ei 
testamento sestertium milies relinquatur, ut antequam hereditatem adeat luce 
palam in foro saltet, idque se facturum promiserit, quod aliter heredem eum 
scripturus ille non esset, faciat quod promiserit necne? Promisisse nollem et id 
arbitror fuisse grauitatis; quoniam promisit, si saltare in foro turpe ducet, 
honestius mentietur, si ex hereditate nihil ceperit, quam si ceperit, nisi forte 
eam pecuniam in rei publicae magnum aliquod tempus contulerit, ut uel saltare, 
cum patriae consulturus sit, turpe non sit.

[3,94] Ac ne illa quidem promissa seruanda sunt, quae non sunt iis ipsis utilia, 
quibus illa promiseris. Sol Phaetonti filio, ut redeamus ad fabulas, facturum se 
esse dixit, quidquid optasset. Optauit, ut in currum patris tolleretur; sublatus 
est; atque is ante quam constitit ictu fulminis deflagrauit; quanto melius 
fuerat in hoc promissum patris non esse seruatum. Quid? quod Theseus exegit 
promissum a Neptuno? Cui cum tres optationes Neptunus dedisset, optauit 
interitum Hippolyti filii, cum is patri suspectus esset de nouerca; quo optato 
impetrato, Theseus in maximis fuit luctibus.

[3,95] Quid? quod Agamemnon cum deuouisset Dianae, quod in suo regno pulcherrimum 
natum esset illo anno, immolauit Iphigeniam, qua nihil erat eo quidem anno natum 
pulchrius. Promissum potius non faciendum, quam tam taetrum facinus admittendum 
fuit. Ergo et promissa non facienda nonnumquam neque semper deposita reddenda. 
Si gladium quis apud te sana mente deposuerit, repetat insaniens, reddere 
peccatum sit, officium non reddere. Quid? si is, qui apud te pecuniam 
deposuerit, bellum inferat patriae, reddasne depositum? Non credo, facies enim 
contra rem publicam, quae debet esse carissima. Sic multa, quae honesta natura 
uidentur esse, temporibus fiunt non honesta. Facere promissa, stare conuentis, 
reddere deposita commutata utilitate fiunt non honesta. Ac de iis quidem, quae 
uidentur esse utilitates contra iustitiam simulatione prudentiae, satis arbitror 
dictum.

[3,96] Sed quoniam a quattuor fontibus honestatis primo libro officia duximus, in 
eisdem uersemur, cum docebimus, ea, quae uideantur esse utilia neque sint, quam 
sint uirtutis inimica. Ac de prudentia quidem, quam uult imitari malitia, 
itemque de iustitia, quae semper est utilis, disputatum est. Reliquae sunt duae 
partes honestatis quarum altera in animi excellentis magnitudine et praestantia 
cernitur, altera in conformatione et moderatione continentiae et temperantiae.

[3,97] Utile uidebatur Ulixi, ut quidem poetae tragici prodiderunt, nam apud 
Homerum, optimum auctorem, talis de Ulixe nulla suspicio est, sed insimulant eum 
tragoediae simulatione insaniae militiam subterfugere uoluisse. Non honestum 
consilium, at utile, ut aliquis fortasse dixerit, regnare et Ithacae uiuere 
otiose cum parentibus, cum uxore, cum filio. Ullum tu decus in cotidianis 
laboribus cum hac tranquillitate conferendum putas? Ego uero istam contemnendam 
et abiciendam, quoniam quae honesta non sit ne utilem quidem esse arbitror.

[3,98] Quid enim auditurum putas fuisse Ulixem, si in illa simulatione 
perseuerasset? Qui cum maximas res gesserit in bello, tamen haec audiat ab Aiace 
  "Cuius ipse princeps iuris iurandi fuit,
  Quod omnes scitis, solus neglexit fidem. 
  Furere adsimulare, ne coiret, institit. 
  Quod ni Palamedi perspicax prudentia 
  Istius percepset malitiosam audaciam 
  Fide sacratae ius perpetuo falleret." 

[3,99] Illi uero non modo cum hostibus, uerum etiam cum fluctibus, id quod fecit, 
dimicare melius fuit quam deserere consentientem Graeciam ad bellum barbaris 
inferendum. Sed omittamus et fabulas et externa; ad rem factam nostramque 
ueniamus. M. Atilius Regulus, cum consul iterum in Africa ex insidiis captus 
esset duce Xanthippo Lacedaemonio, imperatore autem patre Hannibalis Hamilcare, 
iuratus missus est ad senatum, ut nisi redditi essent Poenis captiui nobiles 
quidam, rediret ipse Carthaginem. Is cum Romam uenisset, utilitatis speciem 
uidebat, sed eam, ut res declarat, falsam iudicauit; quae erat talis: manere in 
patria, esse domui suae cum uxore, cum liberis, quam calamitatem accepisset in 
bello communem fortunae bellicae iudicantem tenere consularis dignitatis gradum. 
Quis haec negat esse utilia? quem censes? Magnitudo animi et fortitudo negat.

[3,100] Num locupletiores quaeris auctores? Harum enim est uirtutum proprium nihil 
extimescere, omnia humana despicere, nihil, quod homini accidere possit 
intolerandum putare. Itaque quid fecit? In senatum uenit, mandata euit, 
sententiam ne diceret, recusauit; quamdiu iure iurando hostium teneretur, non 
esse se senatorem. Atque illud etiam, ("O stultum hominem," dixerit quispiam, 
"et repugnantem utilitati suae!"), reddi captiuos negauit esse utile; illos enim 
adulescentes esse et bonos duces, se iam confectum senectute. Cuius cum 
ualuisset auctoritas, captiui retenti sunt, ipse Carthaginem rediit, neque eum 
caritas patriae retinuit nec suorum. Neque uero tum ignorabat se ad 
crudelissimum hostem et ad exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum 
conseruandum putabat. Itaque tum, cum uigilando necabatur, erat in meliore 
causa, quam si domi senex captiuus, periurus consularis remansisset.

[3,101] At stulte, qui non modo non censuerit captiuos remittendos, uerum etiam 
dissuaserit. Quo modo stulte? etiamne, si rei publicae conducebat? Potest autem, 
quod inutile rei publicae sit, id cuiquam ciui utile esse? Peruertunt homines 
ea, quae sunt fundamenta naturae, cum utilitatem ab honestate seiungunt. Omnes 
enim expetimus utilitatem ad eamque rapimur nec facere aliter ullo modo 
possumus. Nam quis est, qui utilia fugiat? aut quis potius, qui ea non 
studiosissime persequatur? Sed quia nusquam possumus nisi in laude, decore, 
honestate utilia reperire, propterea illa prima et summa habemus, utilitatis 
nomen non tam splendidum quam necessarium ducimus.

[3,102] Quid est igitur, dixerit quis, in iure iurando? num iratum timemus Iouem? 
At hoc quidem commune est omnium philosophorum, non eorum modo, qui deum nihil 
habere ipsum negotii dicunt, nihil exhibere alteri, sed eorum etiam, qui deum 
semper agere aliquid et moliri uolunt, numquam nec irasci deum nec nocere. Quid 
autem iratus Juppiter plus nocere potuisset, quam nocuit sibi ipse Regulus? 
Nulla igitur uis fuit religionis, quae tantam utilitatem peruerteret. An ne 
turpiter faceret? Primum minima de malis? Non igitur tantum mali turpitudo ista 
habebat, quantum ille cruciatus. Deinde illud etiam apud Accium: 
 "Fregistin fidem?
  Neque dedi neque do infideli cuiquam."
quamquam ab impio rege dicitur, luculente tamen dicitur.

[3,103] Addunt etiam, quemadmodum nos dicamus uideri quaedam utilia, quae non 
sint, sic se dicere uideri quaedam honesta, quae non sunt, ut hoc ipsum uidetur 
honestum conseruandi iuris iurandi causa ad cruciatum reuertisse, sed fit non 
honestum, quia, quod per uim hostium esset actum, ratum esse non debuit. Addunt 
etiam, quicquid ualde utile sit, id fieri honestum, etiam si antea non 
uideretur. Haec fere contra Regulum. Sed prima uideamus.

[3,104] Non fuit Juppiter metuendus ne iratus noceret, qui neque irasci solet nec 
nocere. Haec quidem ratio non magis contra Reguli, quam contra omne ius iurandum 
ualet. Sed in iure iurando non qui metus, sed quae uis sit, debet intellegi. Est 
enim ius iurandum affirmatio religiosa; quod autem affirmate, quasi deo teste 
promiseris, id tenendum est. Iam enim non ad iram deorum, quae nulla est, sed ad 
iustitiam et ad fidem pertinet. Nam praeclare Ennius: 
  "O Fides alma apta pinnis et ius iurandum Iouis."
Qui ius igitur iurandum uiolat, is fidem uiolat, quam in Capitolio uicinam Iouis 
optimi maximi, ut in Catonis oratione est, maiores nostri esse uoluerunt.

[3,105] At enim ne iratus quidem Juppiter plus Regulo nocuisset, quam sibi nocuit 
ipse Regulus. Certe, si nihil malum esset nisi dolere. Id autem non modo non 
summum malum, sed ne malum quidem esse maxima auctoritate philosophi affirmant. 
Quorum quidem testem non mediocrem, sed haud scio an grauissimum Regulum nolite 
quaeso uituperare. Quem enim locupletiorem quaerimus quam principem populi 
Romani, qui retinendi officii causa cruciatum subierit uoluntarium? Nam quod 
aiunt minima de malis, id est, ut turpiter potius quam calamitose; an est ullum 
maius malum turpitudine? Quae si in deformitate corporis habeat aliquid 
offensionis, quanta illa deprauatio et foeditas turpificati animi debet uideri?

[3,106] Itaque neruosius qui ista disserunt, solum audent malum dicere id, quod 
turpe sit, qui autem remissius, ii tamen non dubitant summum malum dicere. Nam 
illud quidem "Neque dedi neque do infideli cuiquam" idcirco recte a poeta, quia, 
cum tractaretur Atreus, personae seruiendum fuit. Sed si hoc sibi sument, nullam 
esse fidem, quae infideli data sit, uideant, ne quaeratur latebra periurio.

[3,107] Est autem ius etiam bellicum fidesque iuris iurandi saepe cum hoste 
seruanda. Quod enim ita iuratum est, ut mens conciperet fieri oportere, id 
seruandum est; quod aliter, id si non fecerit, nullum est periurium. Ut, si 
praedonibus pactum pro capite pretium non attuleris, nulla fraus est, ne si 
iuratus quidem id non feceris. Nam pirata non est ex perduellium numero 
definitus, sed communis hostis omnium; cum hoc nec fides debet nec ius iurandum 
esse commune.

[3,108] Non enim falsum iurare periurare est, sed quod ex animi tui sententia 
iuraris, sicut uerbis concipitur more nostro, id non facere periurium est. Scite 
enim Euripides: "Iuraui lingua, mentem iniuratam gero". Regulus uero non debuit 
condiciones pactionesque bellicas et hostiles perturbare periurio. Cum iusto 
enim et legitimo hoste res gerebatur, aduersus quem et totum ius fetiale et 
multa sunt iura communia. Quod ni ita esset, numquam claros uiros senatus 
uinctos hostibus dedidisset.

[3,109] At uero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia, 
cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis, pacem 
cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis, iniussu enim populi senatusque 
fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl. erant, 
quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium 
repudiaretur. Atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor et 
auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut Numantinis, 
quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogationem suasit 
eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto ferebant; qua accepta est 
hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in eadem causa esset, 
deprecante accepta lex non est. Hic ea, quae uidebatur utilitas, plus ualuit 
quam honestas, apud superiores utilitatis species falsa ab honestatis 
auctoritate superata est.

[3,110] At non debuit ratum esse, quod erat actum per uim. Quasi uero forti uiro 
uis possit adhiberi. Cur igitur ad senatum proficiscebatur, cum praesertim de 
captiuis dissuasurus esset? Quod maximum in eo est, id reprehenditis. Non enim 
suo iudicio stetit, sed suscepit causam, ut esset iudicium senatus; cui nisi 
ipse auctor fuisset, captiui profecto Poenis redditi essent. Ita incolumis in 
patria Regulus restitisset. Quod quia patriae non utile putauit, idcirco sibi 
honestum et sentire illa et pati credidit. Nam quod aiunt, quod ualde utile sit, 
id fieri honestum, immo uero esse, non fieri. Est enim nihil utile, quod idem 
non honestum, nec quia utile, honestum, sed, quia honestum, utile. Quare ex 
multis mirabilibus exemplis haud facile quis dixerit hoc exemplo aut laudabilius 
aut praestantius.

[3,111] Sed ex tota hac laude Reguli unum illud est admiratione dignum, quod 
captiuos retinendos censuit. Nam quod rediit, nobis nunc mirabile uidetur, illis 
quidem temporibus aliter facere non potuit. Itaque ista laus non est hominis, 
sed temporum. Nullum enim uinculum ad astringendam fidem iure iurando maiores 
artius esse uoluerunt. Id indicant leges in duodecim tabulis, indicant sacratae, 
indicant foedera, quibus etiam cum hoste deuincitur fides, indicant notiones 
animaduersionesque censorum, qui nulla de re diligentius quam de iure iurando 
iudicabant.

[3,112] L. Manlio A. f., cum dictator fuisset, M. Pomponius tr. pl. diem dixit, 
quod is paucos sibi dies ad dictaturam gerendam addidisset; criminabatur etiam, 
quod Titum filium, qui postea est Torquatus appellatus, ab hominibus relegasset 
et ruri habitare iussisset. Quod cum audiuisset adulescens filius negotium 
exhiberi patri, accurisse Romam et cum primo luci Pomponii domum uenisse 
dicitur. Cui cum esset nuntiatum, qui illum iratum allaturum ad se aliquid 
contra patrem arbitraretur, surrexit e lectulo remotisque arbitris ad se 
adulescentem iussit uenire. At ille, ut ingressus est, confestim gladium 
destrinxit iurauitque se illum statim interfecturum, nisi ius iurandum sibi 
dedisset se patrem missum esse facturum. Iurauit hoc terrore coactus Pomponius; 
rem ad populum detulit, docuit, cur sibi causa desistere necesse esset, Manlium 
missum fecit. Tantum temporibus illis ius iurandum ualebat. Atque hic T. Manlius 
is est, qui ad Anienem Galli, quem ab eo prouocatus occiderat, torque detracto 
cognomen inuenit, cuius tertio consulatu Latini ad Veserim fusi et fugati, 
magnus uir in primis et qui perindulgens in patrem, idem acerbe seuerus in 
filium.

[3,113] Sed, ut laudandus Regulus in conseruando iure iurando, sic decem illi, 
quos post Cannensem pugnam iuratos ad senatum misit Hannibal, se in castra 
redituros ea, quorum erant potiti Poeni, nisi de redimendis captiuis 
impetrauissent, si non redierunt, uituperandi. De quibus non omnes uno modo; nam 
Polybius, bonus auctor inprimis, ex decem nobilissimis, qui tum erant missi, 
nouem reuertisse dicit re a senatu non impertrata; unum ex decem, qui paulo 
post, quam erat egressus e castris, redisset, quasi aliquid esset oblitus, Romae 
remansisse. Reditu enim in castra liberatum se esse iure iurando 
interpretabatur, non recte. Fraus enim distringit, non dissoluit periurium. Fuit 
igitur stulta calliditas, peruerse imitata prudentiam. Itaque decreuit senatus, 
ut ille ueterator et callidus, uinctus ad Hannibalem duceretur.

[3,114] Sed illud maximum: octo hominum milia tenebat Hannibal, non quos in acie 
cepisset, aut qui periculo mortis diffugissent, sed qui relicti in castris 
fuissent a Paulo et a Varrone consulibus. Eos senatus non censuit redimendos, 
cum id parua pecunia fieri posset, ut esset insitum militibus nostris aut 
uincere aut emori. Qua quidem re audita fractum animum Hannibalis scribit idem, 
quod senatus populusque Romanus rebus afflictis tam excelso animo fuisset. Sic 
honestatis comparatione ea, quae uidentur utilia, uincuntur.

[3,115] C. Acilius autem, qui Graece scripsit historiam, plures ait fuisse, qui in 
castra reuertissent eadem fraude, ut iure iurando liberarentur eosque a 
censoribus omnibus ignominiis notatos. Sit iam huius loci finis. Perspicuum est 
enim ea, quae timido animo, humili, demisso fractoque fiant, quale fuisset 
Reguli factum, si aut de captiuis quod ipsi opus esse uideretur, non quod rei 
publicae, censuisset aut domi remanere uoluisset, non esse utilia, quia sint 
flagitiosa, foeda, turpia.

[3,116] Restat quarta pars, quae decore, moderatione, modestia, continentia, 
temperantia continetur. Potest igitur quicquam utile esse, quod sit huic talium 
uirtutum choro contrarium? Atqui ab Aristippo Cyrenaici atque Annicerii 
philosophi nominati omne bonum in uoluptate posuerunt uirtutemque censuerunt ob 
eam rem esse laudandam, quod efficiens esset uoluptatis. Quibus obsoletis floret 
Epicurus, eiusdem fere adiutor auctorque sententiae. Cum his "uiris" equisque, 
ut dicitur, si honestatem tueri ac retinere sententia est, decertandum est.

[3,117] Nam si non modo utilitas, sed uita omnis beata corporis firma 
constitutione eiusque constitutionis spe explorata, ut a Metrodoro scriptum est, 
continetur, certe haec utilitas et quidem summa (sic enim censent), cum 
honestate pugnabit. Nam ubi primum prudentiae locus dabitur? an ut conquirat 
undique suauitates? Quam miser uirtutis famulatus seruientis uoluptati. Quod 
autem munus prudentiae? an legere intellegenter uoluptates? fac nihil isto esse 
iucundius, quid cogitari potest turpius? Iam, qui dolorem summum malum dicat, 
apud eum quem habet locum fortitudo, quae est dolorum laborumque contemptio? 
Quamuis enim multis locis dicat Epicurus, sicuti dicit, satis fortiter de 
dolore, tamen non id spectandum est, quid dicat, sed quid consentaneum sit ei 
dicere, qui bona uoluptate terminauerit, mala dolore. Et si illum audiam de 
continentia et temperantia, dicit ille quidem multa multis locis, sed aqua 
haeret, ut aiunt. Nam qui potest temperantiam laudare is, qui ponat summum bonum 
in uoluptate? Est enim temperantia libidinum inimica, libidines autem 
consectatrices uoluptatis.

[3,118] Atque in his tamen tribus generibus quoquo modo possunt, non incallide 
tergiuersantur. Prudentiam introducunt scientiam suppeditantem uoluptates, 
depellentem dolores. Fortitudinem quoque aliquo modo expediunt, cum tradunt 
rationem neglegendae mortis, perpetiendi doloris. Etiam temperantiam inducunt 
non facillime illi quidem, sed tamen quoquo modo possunt. Dicunt enim uoluptatis 
magnitudinem doloris detractione finiri. Iustitia uacillat uel iacet potius 
omnesque eae uirtutes, quae in communitate cernuntur et in societate generis 
humani. Neque enim bonitas nec liberalitas nec comitas esse potest, non plus 
quam amicitia, si haec non per se expetantur, sed ad uoluptatem utilitatemue 
referantur.

[3,119] Conferamus igitur in pauca. Nam ut utilitatem nullam esse docuimus, quae 
honestati esset contraria, sic omnem uoluptatem dicimus honestati esse 
contrariam. Quo magis reprehendendos Calliphontem et Dinomachum iudico, qui se 
dirempturos controuersiam putauerunt, si cum honestate uoluptatem tamquam cum 
homine pecudem copulauissent. Non recipit istam coniunctionem honestas, 
aspernatur, repellit. Nec uero finis bonorum et malorum, qui simplex esse debet, 
ex dissimillimis rebus misceri et temperari potest. Sed de hoc (magna enim res 
est) alio loco pluribus; nunc ad propositum.

[3,120] Quemadmodum igitur, si quando ea, quae uidetur utilitas, honestati 
repugnat, diiudicanda res sit, satis est supra disputatum. Sin autem speciem 
utilitatis etiam uoluptas habere dicetur, nulla potest esse ei cum honestate 
coniunctio. Nam, ut tribuamus aliquid uoluptati, condimenti fortasse non nihil, 
utilitatis certe nihil habebit.

[3,121] Habes a patre munus, Marce fili, mea quidem sententia magnum, sed perinde 
erit, ut acceperis. Quamquam hi tibi tres libri inter Cratippi commentarios 
tamquam hospites erunt recipiendi, sed, ut, si ipse uenissem Athenas, quod 
quidem esset factum, nisi me e medio cursu clara uoce patria reuocasset, 
aliquando me quoque audires, sic, quoniam his uoluminibus ad te profecta uox est 
mea, tribues iis temporis, quantum poteris, poteris autem quantum uoles. Cum 
uero intellexero te hoc scientiae genere gaudere, tum et praesens tecum 
propediem, ut spero, et dum aberis, absens loquar. Vale igitur, mi Cicero, 
tibique persuade esse te quidem mihi carissimum, sed multo fore cariorem, si 
talibus monumentis praeceptisque laetabere.