Praefatio.
 
<1> Cum disertorum gratiam aut communibus fabulis aut gratuitis beneficiis, 
nullis tamen ueris meritis collegissem, dicta mea, quae in honoribus saepe 
positus pro explicanda negotiorum qualitate profuderam, in unum corpus redigere 
suadebant, ut uentura posteritas et laborum meorum molestias, quas pro 
generalitatis commodo sustinebam, et sinceris conscientiae inemptam dinosceret 
actionem. <2> Dicebam dilectionem ipsorum mihi potius fore contrariam, ut, quod 
modo propter desideria supplicantium putabatur acceptum, postea legentibus 
uideretur insubidum. addebam debere illos Flacci dicta recolere, qui monet, quid 
periculi uox praecipitata possit incurrere. <3> Respondendi celeritatem cunctos 
uidetis exigere, et creditis me impaenitenda proferre? dictio semper agrestis 
est, quae aut sensibus electis per moram non comitur aut uerborum minime 
proprietatibus explicatur. loqui nobis communiter datum est: solus ornatus est, 
qui discernit indoctos. <4> Nonus annus ad scribendum relaxatur auctoribus: mihi 
nec horarum momenta praestantur: mox ut coepero, clamoribus imminetur et 
festinatione nimia geritur, ne cautius coepta peragantur. alter nos frequentia 
inuidiosae interpellationis exaggerat: alter miseriarum mole castigat: alii 
furiosa contentionum seditione circumdant. <5> Inter haec cur requiritis 
dictationis eloquium, ubi copiam uix possumus habere sermonum? ipsas quoque 
noctes inexplicabilis cura circumuolat, ne desint alimonia ciuitatibus, quae 
supra omnia populi plus requirunt, studentes uentri, non auribus. hinc est quod 
cogimur animo per cunctas ire prouincias et iniuncta semper inquirere, quia non 
sufficit agenda militibus imperare, nisi haec iudicis assiduitas uideatur 
exigere. nolite, quaeso, noxie nos amare. declinanda est suasio quae plus habet 
periculi quam decoris. <6> Sed illi me potius tali disceptatione fatigabant: 
ëpraefectum te praetorianae sedis omnes nouerunt, cui dignitati occupationes 
publicae uelut pedisequae semper assistunt. ab hac enim exercituales flagitantur 
expensae: ab hac uictus quaeritur sine temporis consideratione populorum: huic 
etiam uel solum graue iudiciorum pondus adiectum est. cui ideo leges uisae sunt 
inmensum onus imponere, dum ad ipsam honoris gratia maluerunt paene omnia 
pertinere. quod enim spatium possis publico labori subripere, quando in unum 
pectus confluit, quicquid utilitas generalitatis exposcit? <7> Addimus etiam, 
quod frequenter quaesturae uicibus ingrauato otii tempus adimit crebra 
cogitatio, et uelut mediocribus fascibus insudanti illa tibi de aliis honoribus 
principes uidentur imponere, quae proprii iudices nequeunt explicare. haec autem 
facis nulla uendendo, sed exemplo proprii genitoris ab sperantibus accipis solos 
labores: sic petentibus praestando gratis sub continentiae munere cuncta 
mercaris. <8> Regum quin etiam gloriosa colloquia pro magna diei parte in bonum 
publicum te occupare nouerunt, ut fastidium sit otiosis expectare, quae tu 
continuo labore cognosceris sustinere. uerum hoc magis tibi ad suffragium laudis 
potest proficere, si inter tanta et talia ualueris legenda proferre: deinde quod 
rudes uiros et ad rem publicam conscia facundia praeparatos labor tuus sine 
aliqua offensione poterit edocere, et usum, quem tu inter altercantium pericula 
iactatus exerces, illos, qui sunt in tranquillitate positi, contingit felicius 
adipisci. <9> Proinde, quod salua fide, qua frueris, dissimulare non poteris, 
tanta regum beneficia, si pateris ignorari, frustra maluisti benigna 
festinatione concedi. noli, quaesumus, in obscurum silentii reuocare, qui te 
dicente meruerunt illustres dignitates accipere. tu enim illos assumpsisti uera 
laude describere et quodam modo historico colore depingere. quos si celebrandos 
posteris tradas, abstulisti, consuetudine maiorum, morientibus decenter 
interitum. <10 Deinde mores prauos regis auctoritate recorrigis, excedentis 
audaciam frangis, timorem legibus reddis. et adhuc dubitas edere quod tantis 
utilitatibus probas posse congruere? celas etiam ut ita dixerim, speculum mentis 
tuae, ubi te omnis aetas uentura possit inspicere. contingit enim dissimilem 
filium plerumque generari: oratio dispar moribus uix potest inueniri. est ergo 
ista ualde certior arbitrii proles: nam quod de arcano pectoris gignitur, 
auctoris sui posteritas ueracius aestimatur. <11> Dixisti etiam ad 
commendationem uniuersitatis frequenter reginis ac regibus laudes: duodecim 
libris Gothorum historiam defloratis prosperitatibus condidisti. cum tibi in 
illis fuerit secundus euentus, quid ambigis et haec publico dare, qui iam 
cognosceris dicendi tirocinia posuisse?í <12> Victus sum, fateor, in uerecundiam 
meam: nec obsistere tantis prudentibus potui, cum me uiderem ex affectione 
culpari. nunc ignoscite, legentes, et si qua est incauta praesumptio, 
suadentibus potius imputate, quia mea iudicia cum illo uidentur facere, qui me 
decreuerit accusare. <13> Et ideo quod in quaesturae, magisterii ac praefecturae 
dignitatibus a me dictatum in diuersis publicis actibus potui reperire, bis sena 
librorum ordinatione composui, ut, quamquam diuersitate causarum legentis 
intentio concitetur, efficacius tamen rapiatur animus, cum tendit ad terminum. 
<14> Illud autem sustinere alios passi non sumus quod nos frequenter incurrimus 
in honoribus dandis, impolitas et praecipites dictiones, quae sic poscuntur ad 
subitum, ut uix uel scribi posse uideantur. cunctarum itaque dignitatum sexto et 
septimo libris formulas comprehendi, ut et mihi quamuis sero prospicerem et 
sequentibus in angusto tempore subuenirem: ita quae dixi de praeteritis 
conueniunt et futuris, quia non de personis, sed de ipsis locis quae apta 
uidebantur explicui. <15> Librorum uero titulum, operis indicem, causarum 
praeconem, totius orationis breuissimam uocem, uariarum nomine praenotaui, quia 
necesse nobis fuit stilum non unum sumere, qui personas uarias suscepimus 
ammonere. aliter enim multa lectione satiatis, aliter mediocri gustatione 
suspensis, aliter a litterarum sapore ieiunis persuasionis causa loquendum est, 
ut interdum genus sit peritiae uitare quod doctis placeat. <16> Proinde maiorum 
pulchra definitio est sic apte dicere, ut audientibus possis concepta uota 
suadere. neque enim tria genera dicendi in cassum prudens definiuit antiquitas: 
humile, quod communione ipsa serpere uideatur: medium, quod nec magnitudine 
tumescit nec paruitate tenuatur, sed inter utrumque positum, propria uenustate 
ditatum suis finibus continetur: tertium genus, quod ad summum apicem 
disputationis exquisitis sensibus eleuatur: uidelicet, ut uarietas personarum 
congruum sortiretur eloquium et, licet ab uno pectore proflueret, diuersis tamen 
alueis emanaret, quando nullus eloquentis obtinet nomen, nisi qui trina ista 
uirtute succinctus causis emergentibus uiriliter est paratus. <17> Huc accedit, 
quod modo regibus, modo potestatibus aulicis, modo loqui uideamur humillimis, 
quibus alia contigit sub festinatione profundere, alia uero licuit cogitata 
proferre, ut merito uariarum dicatur, quod tanta diuersitate conficitur. sed 
utinam, sicut ista regulis accepisse probamur antiquis, ita eadem promissae 
resignent merita dictionis. <18> Quapropter humile de nobis uerecunde 
promittimus: mediocre non improbe pollicemur: summum uero, quod propter 
nobiltatem sui est in editiore constitutum, nos attigisse non credimus. uerum 
tamen sileant praesumptiones illicitae, qui legendi sumus. incongruo namque 
nostras de nobis disputationes ingerimus, qui uestra potius iudicia sustinemus. 

VARIARUM LIBRI DUODECIM - LIBER PRIMUS.
 
I. ANASTASIO IMPERATORI THEODERICUS REX. 
<1> Oportet nos, clementissime imperator, pacem quaerere, qui causas iracundiae 
cognoscimur non habere: quando ille moribus iam tenetur obnoxius, qui ad iusta 
deprehenditur imparatus. omni quippe regno desiderabilis debet esse 
tranquillitas, in qua et populi proficiunt et utilitas gentium custoditur. haec 
est enim bonarum artium decora mater, haec mortalium genus reparabili 
successione multiplicans facultates protendit, mores excolit: et tantarum rerum 
ignarus agnoscitur qui eam minime quaesisse sentitur. <2> Et ideo, piissime 
principum, potentiae uestrae conuenit et honori, ut concordiam uestram quaerere 
debeamus, cuius adhuc amore proficimus. uos enim estis regnorum omnium 
pulcherrimum decus, uos totius orbis salutare praesidium, quos ceteri dominantes 
iure suspiciunt, quia in uobis singulare aliquid inesse cognoscunt, nos maxime, 
qui diuino auxilio in re publica uestra didicimus, quemadmodum Romanis 
aequabiliter imperare possimus. <3> Regnum nostrum imitatio uestra est, forma 
boni propositi, unici exemplar imperii: qui quantum uos sequimur, tantum gentes 
alias anteimus. hortamini me frequenter, ut diligam senatum, leges principum 
gratanter amplectar, ut cuncta Italiae membra componam. quomodo potestis ab 
Augusta pace diuidere, quem non optatis a uestris moribus discrepare? additur 
etiam ueneranda Romanae urbis affectio, a qua segregari nequeunt quae se nominis 
unitate iunxerunt. <4> Proinde illum et illum legationis officio ad serenissimam 
pietatem uestram credidimus destinandos, ut sinceritas pacis, quae causis 
emergentibus cognoscitur fuisse uitiata, detersis contentionibus in sua deinceps 
firmitate restituta permaneat: quia pati uos non credimus inter utrasque res 
publicas, quarum semper unum corpus sub antiquis principibus fuisse declaratur, 
aliquid discordiae permanere. <5> Quas non solum oportet inter se otiosa 
dilectione coniungi, uerum etiam decet mutuis uiribus adiuuari. Romani regni 
unum uelle, una semper opinio sit. quicquid et nos possumus, uestris praeconiis 
applicetur. <6> Quapropter salutationis honorificentiam praeferentes prona mente 
deposcimus, ne suspendatis mansuetudinis uestrae gloriosissimam caritatem, quam 
ego sperare debui, etiamsi aliis non uideretur posse concedi. cetera uero per 
praesentium latores pietati uestrae uerbo suggerenda commisimus, ut nec 
epistularis sermo redderetur extensior nec aliquid pro utilitatibus nostris 
praetermisisse uideremur. 
II. THEONI V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Comitis Stephani insinuatione comperimus sacrae uestis operam, quam nos 
uoluimus necessaria festinatione compleri, disrupto magis labore pendere: cui 
usum subtrahendo sollemnem abominandam potius inferre cognosceris tarditatem. 
credimus enim aliquem prouenisse neglectum, ut aut crines illi lactei, carneo 
poculo bis terque satiati, pulcherrima minus ebrietate rubuerint aut lanae non 
hauserint adorandi muricis pretiosissimam qualitatem. <2> Quapropter si 
perscrutator Hydrontini maris intusa conchylia sollemniter condidisset apto 
tempore, aceruus ille Neptunius, generator florentis semper purpurae, ornator 
solii, aquarum copia resolutus imbrem aulicum flammeo liquore laxauerat. color 
nimio lepore uernans, obscuritas rubens, nigredo sanguinea regnantem discernit, 
dominum conspicuum facit et praestat humano generi, ne de aspectu principis 
possit errari. <3> Mirum est substantiam illam morte confectam cruorem de se 
post spatia tam longi temporis exudare quod solet uiuis corporibus uulnere 
sauciatis effluere. nam cum sex paene mensibus marinae deliciae a uitali fuerint 
uigore separatae, sagacibus naribus nesciunt esse grauissimae, scilicet ne 
sanguis ille nobilis aliquid spiraret horroris. haec cum infecta semel 
substantia perseuerat, nescit ante subtrahi quam uestis possit absumi. <4> Quod 
si conchyliorum qualitas non mutatur, si torcularis illius una uindemia est, 
culpa nimirum artificis erit, cui se copia nulla subtraxit. in illis autem 
rubicundis fontibus cum albentis comas serici doctus moderator intinxerit, 
habere debet corporis purissimam castitatem, quia talium rerum secreta refugere 
dicuntur immunda. <5> Haec si omnia constiterint, si in nulla parte praetermissa 
uidetur esse sollemnitas, miramur tua te pericula minime cogitasse, dum 
sacrilegus sit reatus neglegentiae in tali ueste peccare. quid enim agunt tot 
artifices, tot nautarum cateruae, tot familiae rusticorum? tu quoque comitiua 
subuectus tantis iubes, tanta te istius nominis praesumptione defendis, ut, cum 
regale opus crederis agere, in multis uidearis tibi ciuibus imperare. <6> Hoc 
ergo remissio tua neglegit, quod te et in prouincia subuexerat et ad conspectum 
principis honorabilem uenire faciebat. quod si te facultatis tuae adhuc cura non 
deserit, si salutis propriae tangit affectus, intra illum diem, imminente tibi 
harum portitore, cum blatta, quam nostro cubiculo dare annis singulis consuesti, 
uenire festina: quia iam non compulsorem ad te mittimus, sed ultorem, si aliqua 
credideris ludificatione tardandum. <7> Verum talis tantaque res quam facili 
legitur inuenta compendio! cum fame canis auida in Tyrio litore proiecta 
conchylia impressis mandibulis contudisset, illa naturaliter umorem sanguineum 
defluentia ore eius mirabili colore tinxerunt. et ut est hominibus occasiones 
repentinas ad artes ducere, talia exempla meditantes fecerunt principibus decus 
nobile dare rem, quae substantiam noscitur habere mediocrem. Eoa Tyros est 
Hydron Italica, aulicum profecto uestiarium, non antiqua custodiens, sed iugiter 
nouella transmittens. uide ergo, si quis te patiatur minus implere, quod nos tam 
necessarie cognoscis expetere. 
III. CASSIODORO V. I. ATQUE PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis proprio fruatur honore quod est natura laudabile, nec desint 
probatae conscientiae fasces, cum generat animo dignitates—omnia siquidem bona 
suis sunt iuncta cum fructibus, nec credi potest uirtus quae sequestratur a 
praemio—tamen iudicii nostri culmen excelsum est: quoniam qui a nobis 
prouehitur, praecipuis plenus meritis aestimatur. <2> Nam si aequabilis 
credendus est quem iustus elegerit, si temperantia praeditus quem moderatus 
asciuit, omnium profecto capax potest esse meritorum, qui iudicem cunctarum 
meruit habere uirtutum. quid enim maius quaeritur quam ibi inuenisse laudum 
testimonia, ubi gratificatio non potest esse suspecta? regnantis quippe 
sententia iudicium de solis actibus sumit, nec blandiri dignatur animus domini 
potestate munitus. <3> Repetantur certe quae te nostris sensibus infuderunt, ut 
laboris tui fructum capias, cum nostris animis singula suauiter inhaesisse 
cognoscas. in ipso quippe imperii nostri deuotus exordio, cum adhuc 
fluctuantibus rebus prouinciarum corda uagarentur et neglegi rudem dominum 
nouitas ipsa pateretur, Siculorum suspicacium mentes ab obstinatione praecipiti 
deuiasti, culpam remouens illis, nobis necessitatem subtrahens ultionis. <4> 
Egit salubris persuasio, quod uehemens poterat emendare districtio. lucratus es 
damna prouinciae, quae meruit sub deuotione nescire: ubi sub praecinctu Martio 
ciuilia iura custodiens publica priuataque commoda inauarus arbiter aestimabas 
et proprio censu neglecto sine inuidia lucri morum diuitias retulisti, excludens 
uel querelis aditum uel derogationibus locum: et unde uix solet reportari 
patientiae silentium, uoces tibi militauere laudantium. nouimus enim testante 
Tullio, Siculorum natura quam sit facilis ad querelas, ut solita consuetudine 
possint iudices etiam de suspicionibus accusare. <5> Sed non eo praeconiorum 
fine contenti Bruttiorum et Lucaniae tibi dedimus mores regendos, ne bonum, quod 
peregrina prouincia meruisset, genitalis soli fortune nesciret. at tu 
consuetudinem deuotionis impendens eo nos obligasti munere, quo tibi nos putamus 
omnia reddidisse: inde amplificando debitum, unde credi poterat absolutum. 
egisti per cuncta iudicem totius erroris expertem, nec inuidia quempiam 
deprimens nec gratia blandiente sublimans. quod cum ubique sit arduum, tum fit 
in patria gloriosum: ubi necesse est aut gratiam parentela prouocet aut odium 
longae contentiones exasperent. <6> Oblectat igitur nos actus praefecturae 
recolere, totius Italiae notissimum bonum, ubi cuncta prouida ordinatione 
disponens ostendisti, quam leue sit stipendia sub iudicis integritate dependere. 
nullus grauanter obtulit quod sub aequitate persoluit, quia quicquid ex ordine 
tribuitur, dispendium non putatur. <7> Fruere nunc bonis tuis et utilitatem 
propriam, quam respectu publico contempsisti, recipe duplicatam. haec est enim 
uitae gloriosa commoditas dominos esse testes, ciues habere laudantes. <8> His 
igitur tot amplissimis laudibus incitati patriciatus tibi apicem iusta 
remuneratione conferimus, ut quod aliis est praemium, tibi sit retributio 
meritorum. macte, summe uir, felicitate laudabili, qui ad hanc uocem dominantis 
animos impulisti, ut bonorum tuorum potius fateamur esse quod cedimus. sint haec 
diuina perpetua, ut, cum haec pro remuneratione tribuimus, meliora iterum tuis 
meritis exigamur. 
IV. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Optamus quidem, patres conscripti, coronam uestram diuersorum fascium flore 
depingi: optamus, ut Libertatis genius gratam uideat turbam senatus. conuentus 
siquidem talium est dignitas imperantum, et quicquid in uobis festiua 
gratulatione respicitur, nostris uere laudibus applicatur. <2> Illud tamen 
maxime desideranter appetimus, ut collegium uestrum ornent lumina dignitatum, 
quando decenter augmenta patriae reddunt, qui aulica potestate creuerunt. hos 
uiros nostra perscrutatur intentio: his morum thesauris gaudemus inuentis, in 
quibus uelut figuratis honorum uultibus clementia nostrae serenitatis 
exprimitur. <3> Hinc est quod Cassiodoro illustri et magnifico uiro praecipua in 
re publica claritate notissimo, patriciatus dedimus pro remuneratione suggestum: 
ut honore magni nominis declararentur merita seruientis. qui non fragili 
felicitate prouectus fortunae ludo ad apicem fascium repentinis successionibus 
euolauit, sed, ut crescere uirtutes solent, ad praeconii fastigium conscendit 
gradibus dignitatum. <4> Primus enim, ut scitis, amministrationis introitus 
comitiuae priuatarum mole fundatus est, ubi non tirociniorum infirmitate 
titubans nouitatis uitio uel innocenter errauit, sed abstinentiae firmato 
uestigio imitando uixit exemplo. qui mox deinde sacrarum largitionum honore 
suscepto creuit conuersationis laude, quantum profecerat dignitate. <5> Quid 
prouinciis redditam disciplinam, quid diuerso generi hominum monimenta iustitiae 
infusa referamus? uixit tanta continentia, ut aequitatem et institueret monitis 
et doceret exemplis. facilis enim recti persuasor est innocens iudex, sub cuius 
praedicabili conuersatione pudet mores probabiles non habere. quis enim uereatur 
scelus, cuius in suggestu gremii complicem uidet? in cassum personam fictae 
seueritatis inducit, cum auarus pecuniae ambitum dissuadet, cum legibus parendum 
censet iniustus. non habet distributionis genium, cui auctoritatem libera 
conscientia non ministrat, quoniam excessus tunc sunt in formidine, cum 
creduntur iudicibus displicere. <6> His itaque sub praecedenti roge gymnasiis 
exercitatus emeritis laudibus ad palatia nostra peruenit. meministis enim, et 
adhuc uobis recentium rerum memoria ministratur, qua moderatione praetoriano 
culmini locatus incederit et euectus in celsum inde magis despexerit uitia 
prosperorum. <7> Nullo quippe, ut plerisque moris est, elatus fauore fortunae in 
cothurnum se magnae potestatis erexit, sed aequitate cuncta moderatus gratiam 
nostram in se non reddidit odiosam. maiora sibi fecit optari, dum intra 
modestiae terminos magna cohibuit. hinc est enim probatae conscientiae 
gratissimus fructus, ut, quamuis summa potuerit adipisci, iudicetur tamen ab 
omnibus plus mereri. iunxit bene cum uniuersorum gaudiis nostra compendia, 
aerario munificus et iuste soluentibus gratiosus. <8> Sensit tunc res publica ex 
illo coetu Romuleo innocentiae uirum, qui licet se moderando gloriosum fecerit, 
hoc tamen maius contulit, quod bonae actionis exemplum sequentibus dereliquit. 
pudet enim eum peccare, qui laudatis uidetur potuisse succedere. fuit itaque, ut 
scitis, militibus uerendus, prouincialibus mitis, dandi auidus, accipiendi 
fastidiosus, detestator criminis, amator aequitatis. quod non fuit illi 
custodire difficile, qui se a rebus alienis decreuerat abstinere. est enim 
inuicti animi signum famae diligere commodum et lucra potius odisse causarum. 
<9> Verum haec in illo iure mirentur, qui patris atque aui mores nobilissimos 
nesciuerunt. Cassiodoros siquidem praecedentes fama concelebrat. quod uocabulum 
etsi per alios uideatur currere, proprium tamen eius constat esse familiae. 
antique proles, laudata prosapies, cum togatis clari, inter uiros fortes eximii, 
quando et ualitudine membrorum et corporis proceritate floruerunt. <10> Pater 
enim candidati sub Valentiniano principe gessit tribuni et notarii laudabiliter 
dignitatem: honor qui tunc dabatur egregiis; dum ad imperiale secretum tales 
constet eligi, in quibus reprehensionis uitium nequeat inueniri. <11> Sed ut se 
pares animi solent semper eligere, patricio Aetio pro iuuanda re publica magna 
fuit caritate sociatus: quem tunc rerum dominus propter sapientiam sui et 
gloriosos in re publica labores in omni consilii parte sequebatur. ad Attilam 
igitur armorum potentem cum supra dicti filio Carpilione legationis est officio 
non irrite destinatus. uidit intrepidus quem timebat imperium; facies illas 
terribiles et minaces fretus ueritate despexit nec dubitauit eius 
altercationibus obuiare, qui furore nescio quo raptatus mundi dominatum 
uidebatur expetere. <12> Inuenit regem superbum, sed reliquit placatum et 
calumniosas eius allegationes tanta ueritate destruxit, ut uoluisset gratiam 
quaerere, cui expediebat pacem cum regno ditissimo non habere. erigebat 
constantia sua partes timentes, nec inbelles sunt crediti, qui legatis talibus 
uidebantur armari. pacem retulit desperatam. cuius legatio quid profecerit, 
datur intellegi, quae tantum est gratanter excepta, quantum et uidebatur optata. 
<13> Mox honorem illustratus, mox redituum dona aequus arbiter offerebat. sed 
ille potius natiua moderatione ditissimus dignitatem suscipiens otiosam in 
remunerationis locum expetiit amoenissima Bruttiorum. negare illi non potuit 
optatam quietem, qui eum reddiderat ab inmani hoste securum: tristis ab obsequio 
suo reliquit, quem sibi necessarium fuisse cognouit. <14> Auus enim Cassiodorus 
inlustratus honore praecinctus, qui eius generi non poterat abnegari, a 
VVandalorum incursione Bruttios Siciliamque armorum defensione liberauit, ut 
merito primatum in illis prouinciis haberet, quas a tam saeuo et repentino hoste 
defendit. debuit itaque uirtutibus eius res publica, quod illas prouincias tam 
uicinas Gensiricus non inuasit, quem postea truculentum Roma sustinuit. <15> Hi 
autem et in partibus Orientis parentum laude uiguerunt. Heliodorus enim, qui in 
illa re publica nobis uidentibus praefecturam bis nouenis annis gessit eximie, 
eorum consanguinitati probabatur adiungi. genus in utroque orbe praeclarum, quod 
gemino senatui decenter aptatum tamquam duobus luminibus oculatum purissima 
claritate radiauit. quo enim se quaeuis nobilitas ultra distendit quam haec, 
quae in utroque orbe clara esse promeruit? <16> Vixit et ipse in prouincia 
honore iudicis et securitate priuati: cunctis illis nobilitate potior omnium ad 
se animos adtrahebat, ut qui libertatis iure non poterant subdi, uiderentur 
magis continuis beneficiis suauiter obligari. <17> Tanta quin etiam patrimonii 
sui ubertate gloriatus est, ut inter reliqua bona equinis gregibus principes 
uinceret et donando saepius inuidiam non haberet. hinc est, quod candidatus 
noster Gothorum semper armat exercitus et, bono instituto melior, quod a 
parentibus accepit hereditaria largitate custodit. <18> Quae ideo per ordinem 
nostra dignatio percucurrit, ut unusquisque intellegat et parentum suorum apud 
nos laudes posse reparare qui uiuere praeclaris elegerit institutis. et ideo, 
patres conscripti, quia uobis est commodus honor bonorum et iudicium nostrum 
uester comitatur assensus, prospero auspicio suscipiator eius prouectus, qui 
sibi fecit gratiam patere cunctorum. est enim potius uicissitudo quam praemium, 
ut qui uos probabili actione coluerunt, reciproco fauore gratulentur. 
V. FLORIANO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> In inmensuns trahi non decet finita litigia. quae enim dabitur 
discordantibus pax, si nec legitimis sententiis adquiescant? unus enim inter 
procellas humanas portus instructes est, quem si homines feruida uoluntate 
praetereunt, in undosis iurgiis semper errabunt. <2> Et ideo spectabilitati tuae 
praesentibus effamur oraculis, quatenus, si ita res se habet, ut a praesentibus 
supplicatur, et in comitis Annae iudicio Mazenis fundi controuersia statutis 
legitimis est decisa nec aliqua probatur appellatione suspensa, quae sunt 
decreta seruentur. <3> Quia sicut nolumus oppressis negare iudicium, ita 
irrationabilibus querelis non praebamus assensum. cogi enim debet, ut sit 
quietus, qui suo uitio renuit esse pacificus. nam et medendi peritus inuitum 
frequenter saluat aegrotum, dum uoluntas recta in grauibus passionibus non est, 
sed potius illud appetitur quod a salutis iudice grauare posse sentitur. 
VI. AGAPITO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Decet principem cura quae ad rem publicam spectat augendam, et uere dignum 
est regem aedificiis palatia decorare. absit enim ut ornatui cedamus ueterum, 
qui inpares non sumus beatitudine saeculorum. <2> Quapropter in Rauennati urbe 
basilicae Herculis amplum opus aggressi, cuius nomini antiquitas congrue 
tribuit, quicquid in aula praedicabili ammiratione fundauit, magnitudini tuae 
studiosissime delegamus, ut secundum breuem subter annexum de urbe nobis 
marmorarios peritissimos destinetis, qui eximie diuisa coniungant, ut uenis 
colludentibus illigata naturalem faciem laudabiliter mentiantur. de arte ueniat 
quod uincat naturam: discolorea crusta marmorum gratissima picturarum uarietate 
texantur, quia illud est semper in pretium, quod ad decorem fuerit exquisitum. 
<4> His sumptus subuectionesque praestabis: ne quemquam nostrum grauet imperium, 
quod ad utilitatem uolumus respicere singulorum. 
VII. FELICI V. C. THEODERICUS REX. 
<1> Venantii tutoris Plutiani aditione cognouimus in ea te, qua non decuerat, 
actione uersatum, ut eum, quem sumptu proprio iuuare debuisses, dispendio 
proprietatis affligeres. affinitatem quippe tuam solacia debuerant impensa 
testari. quale ergo uidetur sanguine coniunctis, quod criminosum probaretur 
extraneis? <2> Atque ideo praesenti iussione censemus, ut, quicquid a Neoterio 
prodiga uoluntate lasciuo te non tam comparasse quam subripuisse cognoscis, 
incorporanda militi nostro sine aliqua dilatione restituas, ne nos huius modi 
factum cogas legibus uindicare, qui nunc uidemur omnia mansuetudine temperasse. 
perire enim pupillo non patimur quod parentibus sub nostra laude dederamus. 
grauissimum est enim per calumniam subtrahi, quod collatum est munificentia 
principali. <3> Reliqua uero, quae pro iugalis tuae assereris portione contempto 
iustitiae tramito diuisisse—si tamen appellanda diuisio est, quam sub unius 
celebratam constat arbitrio ń, ad nostrum comitatum festinus occurre, ut inter 
uos ea quae iustitiae conueniunt ordinemus. iniquum est enim, ut de una 
substantia, quibus competit aequa successio, alii abundanter affluant, alii 
paupertatis incommodis ingemiscant. 
VIII. AMABILI EXECUTORI THEODERICUS REX. 
<1> Cordi nobis est cunctos in commune protegere, sed eos maxime quos sibi 
nouimus defuisse. sic enim aequitatis libra seruabitur, si auxilium largiamur 
imparibus et metum nostri pro paruulis insolentibus opponamus. fortuna minor 
principem quaerit, quia in uituperationem nostram corruunt quibus se publica 
uota subducunt. <2> Venantii itaque tutoris Plutiani lacrimabili suggestione 
comperimus Neoterium fratrem suum, affectum germanitatis oblitum, bona paruuli 
hostili furore lacerasse. quod nos pro rerum suarum acerbitate commouit, ut 
largitas nostra, quam uelut titulum uolumus stare pietatis, usurpata 
praesumptionibus uideatur illicitis. et quia dubium non est in repetitione 
minoris maxime submoueri dispendia tarditatis, ideoque deuotio tua, nostra 
iussione firmata, si nihil est quod rationabiliter a pulsato possit opponi, 
postulatas res praedicto tutori faciat sine dilatione restitui. <3> Aut si quid 
est quod pro suis partibus intentio retentatoris obiciat, legali sponsione 
praecedente, ad nostrum deproperet uenire comitatum: ut allegationibus cognitis 
pro consuetudine nostrae iudicemus aequitatis. 
VIIII. EUSTORGIO VIRO VENERABILI MEDIOLANENSI EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Tuta est condicio subiectorum, ubi uiuitur sub aequitate regnantium: nec 
dubio decet rumore trahi, a quo debent non mutanda constitui. fidem siquidem 
rerum a ratione colligimus, quae numquam desiderantibus absconditur, si suis 
uestigiis perquiratur. <2> Atque ideo, quod beatitudini uestrae gratissimum esse 
confidimus, praesenti tenore declaramus Augustanae ciuitatis episcopum 
proditionis patriae falsis criminationibus accusatum: qui a uobis honori 
pristino restitutus ius habeat episcopatus omne quod habuit. nihil enim in tali 
honore temeraria cogitatione praesumendum est, ubi, si proposito creditor, etiam 
tacitus ab excessibus excusatur. manifesta proinde crimina in talibus uix 
capiunt fidem: quicquid autem ex inuidia dicitur, ueritas non putatur. <3> 
Volumus enim inpugnatores eius legitima poena percellere: sed quoniam et ipsi 
clericatus nomine fungebantur, ad sanctitatis uestrae iudicium cuncta 
transmisimus ordinanda, cuius est et probitatem moribus talibus imponere et 
districtionem ecclesiasticam custodire. 
X. BOETHIO V. I. ATQUE PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Licet uniuersis populis generalis sit impendenda iustitia, quae sic nominis 
sui obtinet dignitatem, si aequabili moderatione per potiores currat et humiles, 
confidentius tamen illam expetunt, qui a palatii militia non recedunt. otioso 
enim gratuite praestatur aliquid munificentia principali; consuetudo autem 
quodam debito redditur fideliter obsequenti. <2> Domestici partis equitum et 
peditum, qui nostrae aulae uidentur iugiter excubare, quod ex magnis fieri 
doloribus solet, adunata nobis supplicatione conquesti sunt ab illo arcario 
praefectorum pro emolumentis sollemnibus nec integri ponderis solidos percipere 
et in numero grauia se dispendia sustinere. Quapropter prudentia uestra 
lectionibus erudita dogmaticis scelestam falsitatem a consortio ueritatis 
eiciat, ne cui sit appetibile aliquid de illa integritate subducere. <3> Haec 
enim quae appellatur arithmetica inter ambigua mundi certissima ratione 
consistit, quam cum caelestibus aequaliter nouimus: euidens ordo, pulchra 
dispositio, cognitio simplex, immobilis scientia, quae et superna continet et 
terrena custodit. quid est enim quod aut mensuram non habeat aut pondus excedat? 
omnia complectitur, cuncta moderatur et uniuersa hinc pulchritudinem capiunt, 
quia sub modo ipsius esse noscuntur. <4> Iuuat inspicere, quemadmodum denarius 
numerus more caeli et in se reuoluitur et numquam deficiens inuenitur. crescit 
noua condicione per se redeundo addita sibi semper ipsa calculatio et, cum 
denarius non uideatur excedi, ex modicis praeualet maiora complecti. hoc saepe 
repetitum inflexis manualibus digitis et erectis redditur semper extensum, et 
quanto ad principium suum supputatio reducitur, tanto amplius indubitanter 
augetur. quantitate numerabili harena maris, guttae pluuiarum, stellae lucidae 
concluduntur. auctori quippe suo omnis creatura sub numero est et quicquid ad 
existentiam peruenit, a tali non potest condicione dimoueri. <5> Et quoniam 
delectat nos secretiora huius disciplinae cum scientibus loqui, pecuniae ipsae 
quamuis usu celeberrimo uiles esse uideantur, animaduertendum est quanta tamen a 
ueteribus ratione collectae sunt. sex milia denariorum solidum esse uoluerunt, 
scilicet ut radiantis metalli formata rotunditas aetatem mundi, quasi sol 
aureus, conuenienter includeret. senarium uero, quem non inmerito perfectum 
antiquitas docta definit, unciae, qui mensurae primus gradus est, appellatione 
signauit, quam duodecies similitudine mensium computatam in librae plenitudinem 
ad anni curricula collegerunt. <6> O inuenta prudentium! o prouisa rnaiorum! 
exquisita res est, quae et usui humano necessaria distingueret et tot arcana 
naturae figuraliter contineret. merito ergo dicitur libra, quae tanta rerum est 
consideratione trutinata. talia igitur secreta uiolare, sic certissima uelle 
confundere, nonne ueritatis ipsius uidetur crudelis ac foeda laceratio? 
exerceantur negotiationes in mercibus: emantur late, quae uendantur angustius: 
constet populis pondus ac mensura probabilis, quia cuncta turbantur, si 
integritas cum fraudibus misceatur. <7> Mutilari certe non debet, quod 
laborantibus datur: sed a quo actus fidelis exigitur, compensatio imminuta 
praestetur. da certe solidum et aufer inde, si praeuales: trade libram, at 
aliquid, si potes, imminue. contra ista nominibus ipsis constat esse prouisum: 
aut integra tribuis aut non ipsa quae dicuntur exsoluis. non potestis omnimodo, 
non potestis nomina integritatum dare et scelestas imminutiones efficere. 
prouidete itaque, ut et arbiter arcae habeat iustas consuetudines suas, et quod 
bene meritis impendimus, incorrupto munere consequantur. 
XI. SERVATO DUCI RAETIARUM THEODERICUS REX. 
<1> Decet te honorem, quem geris nomine, moribus exhibere, ut per prouinciam, 
cui praesides, nulla fieri uiolenta patiaris, sed totum cogatur ad iustum, unde 
nostrum floret imperium. <2> Quapropter Moniarii supplicatione commoti 
praesentibus te affamur oraculis, ut, si re uera mancipia eius Breones 
irrationabiliter cognoueris abstulisse, qui militaribus officiis assueti 
ciuilitatem premere dicuntur armati et ob hoc iustitiae parere despiciunt, 
quoniam ad bella Martia semper intendunt, dum nescio quo pacto assidue 
dimicantibus difficile est morum custodire mensuram. <3> Quapropter omni 
proteruia remota, quae de praesumptione potest uirtutis assumi, postulata facies 
sine intermissione restitui: ne per dilationis incommoda eorum uideatur supplex 
odisse uictoriam. 
XII. EUGENITI V. I. MAGISTRO OFFICIORUM THEODERICUS REX. 
<1> Pompa meritorum est regale iudicium, quia nescimus ista nisi dignis 
impendere. et quamquam potestati nostrae deo fauente subiaceat omne quod 
uolumus, uoluntatem tamen nostram de ratione metimur, ut illud magis aestimemur 
elegisse, quod cunctos dignum est approbare. <2> Hinc est quod te litterati 
dogmatis studia laudabiliter exsequentem pridem ad quaesturae culmen elegimus, 
ut honesti laboris tui fieret praemium dignitas litterarum. quid enim 
aduocationis officio, si pure impendatur, ornatius, quod peregrinum negotium ad 
suas molestias trahit, ut laboribus subueniat alienis? in hoc campo exercitatus 
cursu meritorum ad palmam nostri iudicii peruenisti. <3> Nec tamen benignitas 
nostra una remuneratione contenta honorem geminat, augmenta procurat et eo 
studio dona reparat, quasi debeat omne quod praestat. sume igitur magisteriae 
infulas dignitatis, usurus omnibus priuilegiis quae tuos habuisse constiterit 
decessores. atque ideo tanto iudicio laetare suscepto, qui pro labore honoris 
tui honorem alterum accipere meruisti. quid enim de priore senserimus praemio, 
secundae dignitatis declaramus augmento. nati sunt fasces ex fascibus et naturam 
retinentes fetus arborei pullulauerunt iterum decenter abscisi. <4> Verum te 
haec remuneratio satietate non expleat nec det laboribus tuis ferias nostri laus 
inuenta iudicii. desiderabilior quin immo sit honestas, cum peruenit ad 
praemium, et tunc fiat gratius labores anxios fuisse perpessum, cum te fructum 
eorum intellegis inuenisse. honores ergo quos sumis ex chartis, redde de 
meritis. nosti bene, quo nobis studio placeatur, qui ab ipsius consilii 
penetralibus uenis. meministi, quotiens apud nos laudati sint innocentes, 
quotiens bonis actibus reddidimus uicem. ore tuo iudicia nostra loquebamur: 
exemplis talibus incitare. esto innocentiae templum, temperantiae sacrum, ara 
iustitiae. absit a iudiciariis mentibus aliquid profanum. pio principi sub 
quodam sacerdotio seruiatur. 
XIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Dignitas, patres conscripti, dum ad incognitum uenit, donum est, cum ad 
expertum, compensatio meritorum. quorum alter debitor iudicii, alter obnoxius 
est fauori. hos enim aestimatione subuehimus, alios gratia promouemus et ad 
omnes indulgentiae uias nostra se relaxat humanitas. sed amoris uestri intuitu 
commonemur, quotiens in coetum uestrum ducitur, qui de gloriosis uirtutibus 
aestimatur. quicquid enim humani generis floris est, habere curiam decet: quae 
sicut arx decus urbium, ita illa ornamentum est ordinum ceterorum. <2> Atque 
ideo Eugenitem illustrem uirum litterati dogmatis opinione fulgentem magisterii 
honore subueximus, ut gereret nomine quam possidebat meritis dignitatem. quis 
enim tot eius officiosos labores ignoret, quos non uilitate mentis exercuit, sed 
patrocinii honore seruauit? dedimus itaque personam tantis honoribus parem, ut 
alterutro decore fulgentes mutua se gratia qualitatis ornarent. hic est, qui 
pridem nostro lateri iuridicus quaestor adhaesit, quem liuoris nebula nulla 
fuscauit, nec maliuolentiae studio nocendi artes fellitis sensibus exquisiuit: 
sincero pectoris arcano puritati nostrae paruit et ad pietatem iussionum 
innocentiam suam praebuit. animus enim dolosus non arbitrium sequitur 
imperantis, sed suas potius explicat uoluntates. <3> Habetis certe euidens 
nostrum in hac parte iudicium, ut post illius apicis culmen ad alteram 
conscenderet dignitatem. nec passi sumus otiosum, quem merita non sinebant esse 
priuatum: sereni solis consuetudinibus aestimandus, qui licet susceptum diem 
peragat, alterum tamen eadem gratia claritatis illuminat. hunc ergo, patres 
conscripti, tot meritis absolute relucentem fauor uester excipiat. debetis enim 
bene gerentibus, ut eos laudis uestrae comitetur assensus. nam si equorum cursus 
hominum clamoribus incitatur et insonantium manibus agitur, ut a mutis 
animalibus uelocitas appetatur, quantum inde homines stimulari posse credimus, 
quos ad laudis auiditatem natos singulariter inuenimus! 
XIIII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Libentes omnimodis praebemus assensum, quotiens uox est iusta poscentium, 
quia nec decet esse difficile beneficium, quod non patitur largitate 
detrimentum. <2> Et ideo praecelsa magnificentia tua, quod a Cataliensibus 
inferebatur genere tertiarum, faciat annis singulis in tributaria summa 
persolui, nec post super hac parte patiantur supplices aliquam quaestionem. quid 
enim interest, quo nomine possessor inferat, dummodo sine imminutione quod 
debetur exsoluat? ita et illis suspectum tertiarum nomen auferimus et a nostra 
mansuetudine importunitates competentium summouemus. 
XV. FESTO V. I. ATQUE PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Gratum nobis est, quotiens de magnitudinis tuae meritis aestimatio talis 
procedit, ut et infirmorum auxilium et absentium credaris esse tuitio. nam ideo 
senatus prior esse meruisti, ut sequentibus pro iustitiae contemplatione 
praestares. unde fit, ut bona uobis crescat opinio gloriosae actionis exemplo. 
nulli enim propria res a discedente committitur, nisi de cuius bene conscientia 
iudicatur. <2> Idcirco praesenti iussione decernimus, ut domus patricii Agnelli 
ad Africam discedentis, qui regnum petens alterius nostris est utilitatibus 
seruiturus, saluis legibus tua tuitione ualletur, ne uiolentos cuiusquam impetus 
subtracta domini defensione patiatur. peruiae sunt enim semper iniuriis 
facultates absentium et quodam mode uidetur occasio in delictum trahere, quae 
non potest animum peruadentis de resultatione terrere. <3> Ideoque celsitudo 
uestra, quam uotum est habere uicinam, erigat humiles, eripiat opprimendos et, 
quod potestatibus rarum est, proficiat cunctis, quad uniuersis celsior 
inueniris. 
XVI. IULIANO COMITI PATRIMONII THEODERICUS REX. 
<1> Illud amplius nostris utilitatibus applicamus, quod misericordi humanitate 
concedimus. regnantis enim facultas tunc fit ditior, cum remittit, et adquirit 
nobiles thesauros famae neglecta uilitate pecuniae. hinc est quod consuetudinis 
nostrae humanitate commoniti opem fessis, manum porrigimus oneratis, ut pietatis 
nostrae remedio surgant qui fortunae suae acerbitate corruerant. <2> Dudum 
siquidem conductores Apuli deplorata nobis aditione conquesti sunt frumenta sibi 
inimicorum subreptionibus concremata, postulantes, ne cogantur ad integram 
praestationem, quibus commerciorum sunt commoda deminuta. quod nos pro ingenita 
humanitate considerandum esse iudicamus, ut, quorum non possumus accusare 
desidiam, releuandam aestimemus esse fortunam. inde enim constitutas pensiones 
inferri uolumus, unde constat subiectos commoda consecutos. <3> Et ideo hanc 
causam sublimitatem tuam iubemus diligenter inquirere, ut, quantum eos minus 
uendidisse constiterit, de reliquis primae indictionis habita moderatione 
detrahatis: ita tamen ut nulla fraus nostris beneficiis inseratur, ne aliqua 
neglegentia reddaris obnoxius, qui semper nobis prouida intentione placuisti, 
quia sicut nos tangunt supplicum damna, ita nobis eorum fructuosa debent esse 
compendia. 
XVII. UNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS DERTONA CONSISTENTIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Publicae utilitatis ratione commoniti, quae nos cura semper libenter 
onerauit, castrum iuxta uos positum praecipimus communiri, quia res proeliorum 
bene disponitur, quotiens in pace tractatur. munitio quippe tunc efficitur 
praeualida, si diutina fuerit excogitatione roborata. omnia subita probantur 
incauta et male constructio loci tunc quaeritur, quando iam pericula 
formidantur. <2> Adde quod animus ipse in audaciam non potest esse pronus, qui 
diuersa cura fuerit sollicitus. hanc merito expeditionem nominauere maiores, 
quia mens deuota proeliis non debet aliis cogitationibus occupari. quapropter 
amplectenda res est, quae generalitatis consideratione praecipitur, nec moram 
fas est incurrere iussionem, quae deuotos maxime noscitur adiuuare. <3> Et ideo 
praesenti auctoritate decernimus, ut domos uobis in praedicto castello alacriter 
construatis, reddentes animo nostro uicissitudinem rerum, ut, sicut nos uestris 
utilitatibus profutura censemus, ita tempora nostra ornare uos pulcherrimis 
fabricis sentianius. tunc enim accidit, ut et sumptus competentes uestris iam 
penatibus congregare uelitis et habitatio uobis non sit ingrata, quam propria 
potest commendare constructio. <4> Quale est, rogo, in laribus propriis esse, 
cum durissimas mansiones hostis cogitur sustinere? ille imbribus pateat, uos 
tecta defendant: illum inedia consumat, uos copia prouisa reficiat. sic uobis 
tutissime constitutis hostis uester ante euentum certaminis fata patiebitur 
perditoris. constat enim tempore necessitatis illum probari fortissimum uirum, 
qui se per multa non distrahit. nam quis eum habuisse prudentiam putet, si tunc 
coeperit fabricis operam dare aut penum condere, cum oporteat bella tractare? 
XVIII. DOMITIANO ET VVILIAE THEODERICUS REX. 
<1> Oportet uos colere et obseruare iustitiam, qui aequitatem populi dicere 
suscepistis, quando non licet delinquere, qui alios creditur sub aequitatis 
regula continere, ne fiat exemplum prauum qui electus ad laudabile cognoscitur 
institutum. et ideo ad interrogationem uestram curauimus praebere responsum, ne 
per dubitationem possitis errare, nisi, quod absit, uelitis excedere. <2> Si 
Romani praedium, ex quo deo propitio Sonti fluenta transmisimus, ubi primum 
Italiae nos suscepit imperium, sine delegatoris cuiusquam pittacio praesumptor 
barbarus occupauit, eum priori domino summota dilatione restituat. quod si ante 
designatum tempus rem uidetur ingressus, quoniam praescriptio probatur obuiare 
tricennii, petitionem iubemus quiescere pulsatoris. <3> Illa enim reduci in 
medium uolumus, quae, nostris temporibus praesumpta, damnamus, quia locus 
calumniandi non relinquitur, cum longi temporis obscuritas praeteritur. <4> De 
percussore tantummodo, non etiam peremptore fratris, quamquam omnium communi 
lege damnatur solumque sit parricidium quod totius tragoediam reatus exsuperet, 
tamen humanitas nostra, quae sibi etiam in sceleratis locum pietatis inquirit, 
praesenti auctoritate definit, ut huius modi portenta prouinciae finibus 
abigantur. nam quibus fuit exosa societas parentum, ciuium non merentur habere 
consortium, ne puri corporis iucunda serenitas nebulosis maculis polluatur. 
XVIIII. SATURNINO ET VMBISVO VV. SS. THEODERICUS REX. 
<1> Fisci uolumus legale custodire compendium, quia nostra clementia rebus 
propriis uidetur esse contenta, et sicut nullum grauare cupimus, ita nobis 
debita perdere non debemus. indigentiam iuste fugimus, quae suadet excessus, dum 
perniciosa res est in imperante tenuitas. modus ubique laudandus est. nam cur 
aut uituperabilis neglegentia in propriis defluat aut aliena cupiditas turpis 
abradat? <2> Et ideo praesenti uobis iussione praecipimus, ut Adrianae ciuitatis 
curialium insinuatione suscepta, quicumque Gothorum fiscum detrectat implere, 
eum ad aequitatem redhibitionis artetis, ne tenuis de proprio cogatur exsoluere, 
quod constat idoneos indebite detinere: hac scilicet ratione seruata, ut si quis 
contumaciae uitio maluerit nostra iussa tardare, cum multa reddat quod debuit 
etiam non compulsus offerre, quatenus proteruo spiritu indecenter erecta 
inpunita iustis saeculis non relinquatur audacia. 
XX. ALBINO ET AVIENO VV. II. ATQUE PATRICIIS THEODERICUS REX. 
<1> Licet inter gloriosas rei publicae curas et regalium sollicitudinum 
salutiferos fluctus pars minima uideatur principem de spectaculis loqui, tamen 
pro amore rei publicae Romanae non pigebit has quoque cogitationes intrare, quia 
undecumque praestare possumus, dignum nostris sensibus aestimamus, praesertim 
cum beatitudo sit temporum laetitia populorum. illud enim propitiante deo 
labores nostros asserit, quod se otiosam generalitas esse cognoscit. <2> Partis 
itaque prasini insinuata petitione comperimus—quoniam hoc introductum est, ut 
populi de colore uocitentur—seditiones turbulentas a quibusdam scelestissimis 
incitari et causam laetitiae publicae ad furoris certamina prorupisse. quod 
utique gaudii decoram non potest habere qualitatem, si pacem non meruerit 
possidere communem. et ideo dignum est clementiam nostram has quoque partes 
aspicere, ut ubique possit morum probitas elucere. non enim inania uerborum 
popularium cogitamus, sed perniciosae semen seditionis excludimus. <3> 
Quapropter illustris magnitudo uestra praesenti iussione commonita patrocinium 
partis prasini, quod gloriosae recordationis pater uester impendit, dignanter 
assumat. putari enim non debet iniuria populos regere ac gubernare Romanos. nam 
si honorum omnium causa pensetur, pro illorum utilitate delecti sunt, qui 
honores gloriosissimos accipere meruerunt. <4> Conuocatis ergo spectatoribus, de 
Helladio et Thorodon qui laetitiae publicae aptior fuerit aestimatus, populi 
confusione sublata constituatur a uobis prasini pantomimus, quatenus sumptum, 
quem pro spectaculo ciuitatis impendimus, electis contulisse uideamur. <5> Hanc 
partem musicae disciplinae mutam nominauere maiores, scilicet quae ore clauso 
manibus loquitur et quibusdam gesticulationibus facit intellegi, quod uix 
narrante lingua aut scripturae textu possit agnosci. 
XXI. MAXIMIANO V. I. ET ANDREAE V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Prouocandi sumus affectuosis ciuium studiis ad augmenta ciuitatis, quia nemo 
potest diligere quod habitatores intellegit non amare. unicuique patria sua 
carior est, dum supra omnia saluum fore quaeritur, ubi ab ipsis cunabulis 
commoratur. quapropter uotis paribus inuitemur ad dona, quatenus quod sponte 
tribuimus, duplicata gratia conferamus. et ideo nulli graue sit Romanis fabricis 
deputatae pecuniae reddere rationem, cum pura conscientia desideret se probari, 
quando fructum laboris sui capit, dum ad nos prospera de se peruenire cognoscit. 
<2> Quocirca praesenti decernimus iussione Romanae ciuitatis fabricas uos debere 
discutere, si labor operis concordat expensis: uel, si apud aliquem constet 
residere pecuniam, quae non sit fabricis expensa, deputatae rei reddat 
erogandam. quibus rationibus euidenter expressis ad nos instructionem 
fidelissimam destinate, ut iudicio nostro respondere uideamini qui estis ad 
indaginem ueritatis electi. nullum enim de largitate nostra fraudari uelle 
credimus, quando in tali negotio et de propriis facultatibus eum impendere posse 
iudicamus. <3> Aues ipsae per aera uagantes proprios nidos amant: erratiles 
ferae ad cubilia dumosa festinant: uoluptuosi pisces campos liquidos transeuntes 
cauernas suas studiosa indagatione perquirunt cunctaque animalia ubi se norunt 
refugere, longissima cupiunt aetate constare. quid iam de Roma debemus dicere, 
quam fas est ipsis liberis plus amare? 
XXII. MARCELLO V. S. ADVOCATO FISCI THEODERICUS REX. 
<1> Solida laus est regiae largitatis, quotiens conueniunt indulta iudiciis, nec 
sibi audet casus ascribere, quod bonae dispositionis librat examen, quia ubi 
aptantur officia meritis, nil debetur incertis. non enim de rudibus sententiam 
ferimus, sed de probatissimis iudicamus. <2> Polisti siquidem forensi cote 
multifarie praedicatus ingenium: nutristi facundiam exercitatione causarum: 
expertus es, quam suaues fides afferat fructus, ut ipsa etiam conciliet corda 
regnantum. haec in te speculator uirtutum noster sensus inspexit: his apud nos 
suffragiis placere meruisti, ut dignus existeres ad publicas causas, qui 
gessisti hactenus sub integritate priuatas. <3> Sume igitur fisci nostri tuenda 
negotia, in utendis officii tui priuilegiis decessorum exempla secuturus. ita 
ergo per medium iustitiae tramitem moderatus incede, ut nec calumnia innocentes 
graues nec iustis petitionibus retentatores exoneres. illa enim lucra uera 
iudicamus, quae integritate suffragante percipimus. non ergo quotiens superes, 
sed quemadmodum uincas, inquirimus. <4> Aequitatem nobis placiturus intende: non 
quaeras de potestate nostra, sed potius de iure uictorias, quando laudabilius a 
parte fisci perditur, cum iustitia non habetur. nam si dominus uincat, 
oppressionis inuidia est: aequitas uero creditur, si supplicem superare 
contingat. non ergo paruo periculo causas dicimus, quando tunc fama nostra 
proficit, cum se commoditas iniusta subducit. quapropter sit interdum mala causa 
fisci, ut bonus princeps esse uideatur. maiori quippe compendio perdimus, quam 
si nobis indebite uictoria suffragetur. 
XXIII. CAELIANO ET AGAPITO VV. II. PATRICIIS THEODERICUS REX. 
<1> Decet regalis apicis curam generalitatis custodire concordiam, quoniam ad 
laudem regnantis trahitur, si ab omnibus pax ametur. quid est enim, quod nos 
melius praedicet, quam quietus populus, concors senatus totaque res publica 
morum nostrorum honestate uestita? <2> Hinc est quod praesenti iussione 
decernimus, ut magnifici et patricii uiri Festus atque Symmachus contra 
illustrem et patricium Paulinum in iudicio uestro, quas se habere dicunt, 
exerant actiones. quibus pro legum ratione susceptis et, si iuris ordo patitur, 
definitis tunc patricius Paulinus, quicquid aduersum supra memoratos magnificos 
uiros se habere causatur, pari sorte depromat. nec tardari uolumus in eius 
quoque parte sententiam, dum uelimus omnia inter eos esse decisa nihilque aliud 
relinqui, nisi quod debetur affectui. <3> Videte ergo tanti iudicii arbitros uos 
electos: uidete expectationem nostram aequabilem flagitare iustitiam: relaturi 
gratiae uberrimum fructum si praesens disceptatio quos dignos credidit, non 
impares probet. esse debet enim de talibus uiris cura praecipua, qui dare 
possunt minoribus euidenter exempla. nam qui inter summos uiros litem neglegit 
abolendam, hoc imitari reliquos sine dubitatione permittit. 
XXIIII. UNIVERSIS GOTHIS THEODERICUS REX. 
<1> Innotescenda sunt magis Gothis quam suadenda certamina, quia bellicosae 
stirpi est gaudium comprobari: laborem quippe non refugit, qui uirtutis gloriam 
concupiscit. et ideo, iuuante deo, quo auctore omnia prosperantur, pro communi 
utilitate exercitum ad Gallias constituimus destinare, ut simul et uos prouectus 
occasionem habere possitis et nos quae praestitimus, meritis contulisse 
uideamur. latet enim sub otio laudabilis fortitudo et dum se probandi non habet 
spatium, occulta est lux tota meritorum. <2> Atque ideo per Nandum saionem 
nostrum ammonendum curauimus, ut ad expeditionem in dei nomine more solito armis 
equis rebusque omnibus necessariis sufficienter instructi octauo die kalendarum 
Iuliarum proxime ueniente modis omnibus deo fauente moueatis, quatenus et 
parentum uestrorum in uobis ostendatis inesse uirtutem et nostram peragatis 
feliciter iussionem. <3> Producite iuuenes uestros in Martiam disciplinam: sub 
uobis uideant, quod posteris referre contendant. nam quod in iuuentute non 
discitur, in matura aetate nescitur. accipitres ipsi, quorum uictus semper ex 
praeda est, fetus suos nouitate marcentes nidis proturbant, ne molle otium 
consuescant: alis uerberant immorantes, cogunt pullos teneros ad uolatum, ut 
tales debeant existere, de quibus possit pietas materna praesumere. uos autem, 
quos et natura erigit at amor opinionis exacuit, studete tales filios 
relinquere, quales uos patres uestros constat habuisse. 
XXV. SABINIANO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Nil prodest initia rei solidare, si ualebit praesumptio ordinata destruere: 
illa sunt enim robusta, illa diuturna quae prudentia incipit et cura custodit. 
atque ideo maior in conseruandis rebus quam in inueniendis adhibenda cautela 
est, quia de initiis praedicatio debetur inuento, de custoditis adquiritur 
laudata perfectio. <2> Dudum siquidem propter Romanae moenia ciuitatis, ubi 
studium nobis semper impendere infatigabilis ambitus erit, portum Licini 
deputatis reditibus reparari iussio nostra constituit, ut milia tegularum annua 
illatione praestaret: simul etiam portubus iunctis, qui ad illa loca antiquitus 
pertinebant, qui nunc diuersorum usurpatione suggeruntur inuasi. <3> Cuncta ergo 
ad statutam praestationem facies sine dilatione reuocari: quia licet nostra 
iussa pro sua reuerentia in nullo uiolanda sunt, ea tamen custodiri uolumus 
maxime, quae urbis faciem uidentur ornare. quis enim dubitet fabricarum miracula 
hac prouisione seruata et pendenti saxo tornatas camaras tegularum tegmine 
custoditas? ut antiqui principes nobis merito debeant laudes suas, quorum 
fabricis dedimus longissimam iuuentutem, ut pristina nouitate transluceant, quae 
iam fuerant ueternosa senectute fuscata. 
XXVI. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Nefas est apud eos fidem beneficii prioris imminui, quibus alia conuenit 
nostra saepius largitate praestari. sed sicut quae semel annuimus rescindi in 
perpetuum non merentur, sic qui largitatem nostram moderatis precibus 
impetrarunt, nostrorum terminos praestitorum inmodica non debent praesumptione 
transcendere. <2> Unde quia religiosi studii reuerentia commonemur, ut quae 
dudum ecclesiae uiri uenerabilis Unscilae antistitis praestitimus, ualere in 
perpetuum censeamus, nunc quoque illustrem magnificentiam tuam duximus 
admonendam, quatenus superindicticiorum onera titulorum praefata ecclesia in ea 
summa non sentiat, qua usque a magnifici uiri patricii Cassiodori, pura nobis 
fide et integritate comperti, temporibus est soluta. <3> Ea uero quae a tempore 
beneficii ad ecclesiam nostram ab aliquibus est translata professio, commune cum 
uniuersis possessoribus onus solutionis agnoscat et illius subiaceat functioni, 
cuius nacta est iura dominii. alioquin grata nobis augmenta eius esse non 
possunt, qui fisci damno proficit. sufficiat possessori compendium pensionis: 
tributa sunt purpurae, non lacernae, lucrum cum inuidia periculum est: quanto 
melius omnia moderata gerere, quae nullus audeat accusare! 
XXVII. SPECIOSO THEODERICUS REX. 
<1> Si exterarum gentium mores sub lege moderamur, si iuri Romano seruit 
quicquid sociatur Italiae, quanto magis decet ipsam ciuilitatis sedem legum 
reuerentiam plus habere, ut per moderationis exemplum luceat gratia dignitatum? 
ubi enim quaeratur modestus animus, si foedent uiolenta patricios? <2> Populi 
nobis itaque partis prasini petitione suggeritur, dum ad nostrum disponerent 
uenire comitatum remedia consueta poscentes, se truculentas insidias a patricio 
Theodoro et Inportuno uiro illustri consule pertulisse, ita ut unus eorum 
defleatur extinctus. <3> Quod nos, si ita est, pro facti sui acerbitate 
commouit, ut innoxiam plebem furor persequeretur armatus, quam fouere ciuicus 
debuisset affectus. sed quia condicio minorum regnantis aequabiliter implorat 
auxilium, supra memoratos illustres uiros ammoneri praesenti iussione censemus, 
ut ad Caeliani atque Agapiti illustrium uirorum adaeque iudicium instructas 
destinare non differant te instante personas, quatenus legibus examinata 
cognitio eorum sententia terminetur. <4> Sed ne forsitan magnificos uiros 
loquacitas popularis offenderit, praesumptionis huius habenda discretio est. 
teneatur ad culpam quisquis transeunti reuerentissimo senatori iniuriam 
proteruus inflixit, si male optauit, cum bene loqui debuit. <5> Mores autem 
graues in spectaculis quis requirat? ad circum nesciunt conuenire Catones. 
quicquid illic a gaudenti populo dicitur, iniuria non putatur. locus est qui 
defendit excessum. quorum garrulitas si patienter accipitur, ipsos quoque 
principes ornare monstratur. respondeant nobis certe qui talibus studiis 
occupantur: si tranquillos optant aduersarios suos, certe uolunt eos esse 
uictores, quando ad iniurias tunc prosiliunt, cum se superatos turpiter 
erubescunt. unde ergo irasci uolunt, quod sine dubiu se optasse cognoscunt? 
XXVIII. UNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS THEODERICUS REX. 
<1> Digna est constructio ciuitatis, in qua se commendet cura regalis, quia laus 
est temporum reparatio urbium uetustarum: in quibus et ornatus pacis adquiritur 
et bellorum necessitas praecauetur. <2> Ideoque praesenti iussione profutura 
sancimus, ut, si quis cuiuslibet generis saxa in agris suis iacentia muris 
habuerit profutura, libens animo sine aliqua dilatione concedat, quod tunc magis 
uerius possidebit, cum hoc utilitati suae ciuitatis indulserit. <3> Quid est 
enim gratius quam uidere crescere publicum decus, ubi omnium utilitas in 
generalitate concluditur? et licet praestentur uilia, ad auctores suos magna 
sunt commoditate reditura: datur enim plerumque, quod maiori utilitate 
recipitur. et frequenter homo lucra sua complectitur, cum necessario pro 
temporis qualitate largitur. 
XXVIIII. UNIVERSIS LUCRISTANIS SUPER SONTIUM CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Non dubium est ad utilitatem rei publicae cursus custodiam pertinere, per 
quem nostris ordinationibus celerrimus praestatur effectus. et ideo uelut 
necessariae rei maior adhibenda cautela est, ut qui ad continuos excursus 
constituti sunt, turpi macie non tabescant, ne ieiuna tenuitas laboribus 
praeuenta succumbat et incipiat iter effici morosum, quod ad celeritatem constat 
inuentum. <2> Quapropter deuotio uestra praesenti iussione commonita terrarum 
spatia, quae ueredis antea licuerunt, mutationibus suis a possessore uindicata 
restituat, ut nec illi paruo spatio infligantur damna et istis recuperata 
sufficiant. 
XXX. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Animum nostrum, patres conscripti, rei publicae curis calentem et diuersarum 
gentium consilia perscrutantem pulsauit saepius querela populorum, orta quidem 
ex causis leuibus, sed graues eructauit excessus. deplorat enim pro 
spectaculorum uoluptate ad discriminis se ultima peruenisse, ut legum ratione 
calcata desperate persequeretur innoxios seruilis furor armatus, et quod illis 
humanitas nostra laetitiae causa praestitit, in tristitiam audacia plectenda 
conuertit. quod nos elementiae nostrae solita prouisione comprimimus, ne 
paulatim sinendo grauiorem uindicare cogamur offensam. benigni quippe principis 
est non tam delicta uelle punire quam tollere, ne aut acriter uindicando 
aestimetur nimius aut leniter agendo putetur improuidus. <2> Atque ideo 
praesenti definitione sancimus, ut, si cuiuspiam senatoris famulus in ingenui 
caede fuerit fortasse uersatus, eum tradat legibus impetitum, ut facti qualitate 
discussa proferatur iure ualitura sententia. si uero tanti facinoris reum mala 
fide dominus iudiciis praesentare distulerit, nouerit se decem librarum auri 
dispendio uulnerandum et nostrae ingratitudinis, quod multo grauius est, 
pericula subiturum. <3> Sed ut honestatum omnium par libra componeret et 
ciuilitatis gratia reductis moribus conueniret, ad populum quoque praecepta 
nostra direximus, quae uobis reserari libenter amplectimur, ut alterutra 
iussione pensata resarciatur ciuibus scissa concordia. proinde nullos ab 
spectaculorum gaudio remouemus, sed seditionis semina radicitus amputamus. <4> 
Intersit igitur inter splendorem uestrum moresque mediocres: refugite tales 
familiares, qui sint iniuriarum ministri, qui amori uestro nitantur ascribere 
quod delinquunt et dum leuitates suas exerere cupiunt, uestram reuerentiam 
implicare contendunt. uos enim, quos semper grauitas decet, nolite truculenter 
insequi inania uerba populorum. si quod est forte, quod poenam mereatur, 
admissum, in praefecti urbis notitiam deferatur, ut culpa legibus, non per 
praesumptam coerceatur iniuriam. quid enim discrepat a peccante, qui se per 
excessum nititur uindicare? impaenitenda est ultio de ciue, quae legibus uenit: 
et excellenter uidetur de pulsato triumphasse, qui uictor pronuntiatur a iudice. 
<5> Inter ipsos quoque aduersarios, ut scitis, non erant prius armata certamina, 
sed pugnis se quamlibet feruida lacessebat intentio, unde et pugna nomen 
accepit. postea Belus ferreum gladium primus produxit, a quo et bellum placuit 
nominari. consilium atrox, crudele praesidium, ferina concertatio. nam et si 
datum est prius illi inermem facile uincere, tamen crimini applicandum est, quod 
inde posteritas potuit interire. non permittatis ergo a famulis uestris in 
ciuibus fieri quod adhuc debet et in hostibus accusari. 
XXXI. POPULO ROMANO THEODERICUS REX. 
<1> Spectacula uoluptatum laetitiam uolumus esse populorum, nec erigere debet 
motus irarum, quod ad remissionem animi constat inuentum. ideo enim tot 
expensarum onus subimus, ut conuentus uester non sit seditionis strepitus, sed 
pacis ornatus. mores peregrinos abicite: Romana sit uox plebis, quam delectet 
audiri. conuicia nec gaudium pariunt nec de laetitia procreantur. hoc fuit 
certe, quod culpabatis in exteros: nolite modo uitia turbulenta contrahere, quae 
uidetis alios abiecisse. <2> Atque ideo edictali programmate definimus, ut, si 
atroces iniurias in quempiam senatorum uox iniusta praesumpserit, nouerit se a 
praefecto urbis legibus audiendum, ut pro facti qualitate discussa excipiat 
promulgatam iure sententiam. <3> Verum ut omne semen discordiae funditus 
amputetur, praefinitis locis pantomimos artes suas exercere praecipimus: quod 
uos poterit instruere ad praefectum urbis data praeceptio. tantum est, ut animis 
compositis peragatis laetitiam ciuitatis. nihil est enim, quod studiosius 
seruare uos cupimus quam uestrorum ueterum disciplinam, ut, quod ab antiquis 
laudabile semper habuistis, sub nobis potius augeatis. <4> Soletis enim aera 
ipsa mellifluis implere clamoribus et uno sono dicere, quod ipsas quoque beluas 
delectet audire: profertis uoces organo dulciores et ita sub quadam harmonia 
citharae concauum theatrum per uos resonat, ut tonos possit quilibet credere 
quam clamores. numquid inter ista rixae decent aut inflammata contentio? abicite 
furores laeti, iram gaudentes excludite. tales enim animi aliorum temperari 
possunt, cum uestri fauores suauiter audiuntur. 
XXXII. AGAPITO V. I. P. V. THEODERICUS REX. 
<1> Eximiae urbis praesulem pacis conuenit esse custodem. nam a quo melius 
moderatio debet sperari, quam cui potuit Roma committi? illa enim mater omnium 
dignitatum uiros sibi gaudet praesidere uirtutum. et ideo honori tuo debes 
animos exaequare, ut quod nostris adeptus es beneficiis, tuis meritis inuenisse 
credaris. circumspicere te decet, ne qua in spectaculis seditionum causa 
nascatur, quia tuum praeconium est populus quietus. sit insultandi consuetudo 
moderata, ut nec libertati pereat honesta licentia nec desit moribus disciplina. 
<2> Quocirca sicut nostris oraculis et amplissimum ordinem docuimus et plebem 
decreuimus ammoneri, hoc tuam quoque magnitudinem obseruare censemus, ut, si a 
quoquam irrogata fuerit iniuria senatori, confestim loquax temeritas legum 
seueritate plectatur. si uero senator ciuilitatis immemor quemquam ingenuum 
nefaria fecerit caede uexari, protinus relatione transmissa perennitatis nostrae 
multam perculsus excipiat. <3> Meminerint enim cuncti sic spectaculorum studia 
partesque diuidere, ut in patria debeant esse concordes, nec ad hoc sibi 
uoluptatum exhiberi certamina, ut exinde hostilis ira feruescat. uerum, ne 
posthac ulla possit iterum furiosa contentio prouenire, Helladius de medio, 
uoluptatem populi praestaturus, introeat, habiturus aequalitatem menstrui cum 
ceteris partium pantomimis. <4> Illud etiam, quod crebras inter eos seditiones 
exagitat, praesenti iussione definimus, ut amatores Helladii, quem de medio 
saltare praecepimus sine utriusque partis studio, spectandi eis, ubi delegerint, 
libera sit facultas. si uero eorum lubrica uoluntas in unius coloris migrauerit 
fauorem, studia sua populus tam in circo quam theatro habeat pro parte quam 
diligit, ut is qui praesumpserit, uetitam ipse iudicetur quaesisse discordiam. 
XXXIII. AGAPITO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Nescit serenitatis nostrae prolatum semel titubare iudicium: nec quod 
prouida dispositione constituit, cuiusquam occasionis surreptione mutauit. dudum 
siquidem ad Albinum atque Auienum patricios uiros praecepta nos dedisse 
retinemus, ut pantomimum prasini partis eligerent, qui praestantius spectaculis 
conueniret: quod nobis factum sua relatione reserarunt. <2> Et ideo nunc 
praesenti auctoritate decernimus, ut, quem a supra memoratis magnificis uiris 
electum esse constiterit, ei solitum menstruum partis prasini sine imminutione 
tribuatis, ut, quod nostra prouisio confusionis tollendae causa constituit, non 
fiat seditionis occasio, sed quietis. 
XXXIIII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Copia frumentorum prouinciae debet primum prodesse cui nascitur, quia 
iustius est, ut incolis propria fecunditas seruiat quam peregrinis commerciis 
studiosae cupiditatis exhauriat. alienis siquidem partibus illud debet impendi 
quod superest et tunc de exteris cogitandum, dum se ratio propriae necessitatis 
expleuerit. <2> Atque ideo illustris magnificentia tua per loca singula qui 
curam uidentur habere litorum, faciat commoneri, ut non ante quispiam peregrinas 
naues frumentis oneret ad aliena litora transituras, quam expensae publicae ad 
optatam possint copiam peruenire. 
XXXV. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Cum siccitas praesentis anni, quae localiter certis solet desaeuire 
temporibus, terrenis uisceribus nimio calore duratis abortiuos messium fetus non 
tam edidit quam inperfecta ubertate proiecit, maiori nunc studio quaerenda sunt 
quae etiam in abundantia expeti consuerunt. <2> Et ideo frumenta publica, quae 
de Calabro atque Apulo litoribus per cancellarium uestrum aestatis tempore 
consuerant destinari, nec autumno uenisse modis omnibus permouemur, cum solis 
reflexus australia signa discurrens, naturae ordine modificatus, tumultuosas 
procellas aeris permixtione resuscitat: quod ab ipsis quoque mensibus datur 
intellegi, quando ex numero imbrium futurorum competenter nomina susceperunt. 
quae ergo talis mora, ut in tantis tranquillitatibus uelocia necdum fuerint 
destinata nauigia, cum stellarum non mergentium lucidus situs tendi carbasa 
festinanter inuitet et aeris sereni fides properantium nequeat uota terrere? <3> 
Aut forte incumbente austro remigiisque iuuantibus meatus nauium echinais morsus 
inter undas liquidas alligauit: aut Indici maris conchae simili potentia labiis 
suis nauium dorsa fixerunt: quarum quietus tactus plus dicitur retinere quam 
exagitata possunt elementa compellere. stat pigra ratis tumentibus alata uelis 
et cursum non habet, cui uentus arridet: sine anchoris figitur, sine rudentibus 
alligatur et tam parua animalia plus resistunt quam tot auxilia prosperitatis 
impellunt. ita cum subiecta unda praecipitet cursum, supra maris tergum nauigium 
stare constat infixum miroque modo natantia inconcusse retinentur, dum innumeris 
motibus unda rapiatur. <4> Sed ut dicamus aliam piscis naturam, forte nautae 
praedictarum nauium tactu torpedinis segnissime torpuerunt: a qua tantum 
infigentum dexterae praegrauantur, ut per hastam, qua fuerit uulnerata, ita 
manum percutientis inficiat, quatenus uiuae substantiae pars sine sensu aliquo 
immobilis obstupescat. credo talia incurrerunt, qui se mouere non possunt. sed 
echinais illis impedimentosa uenalitas est, concharum morsus insatiata 
cupiditas, torpedo fraudulenta simulatio. ipsi enim studio prauo faciunt moras, 
ut occasiones incurrere uideantur aduersas. quod magnitudo tua, cui specialiter 
conuenit cogitare de talibus, celerrima faciat emendatione recorrigi, ne inopia 
non tam ab sterilitate temporis quam a neglegentia matre nata esse uideatur. 
XXXVI. FERRIOLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Utilitas personarum bonorum debet successione renouari, ne defectu 
seruientium patiatur aliquod res suspensa dispendium. et ideo locum te iubemus 
quondam Benedicti in Pedonensi ciuitate ex nostra auctoritate suscipere, ut 
omnia uigilanti ordinatione procurans nostrae gratiae merearis augmenta. debes 
enim aduertere, quia uicissitudinem reddere studeamus uiuis, qui mortuorum fidem 
non possumus obliuisci. <2> Illud etiam pietatis nostrae consuetudine 
commonemur, ut, quoniam deuotorum nobis memoria probata non deficit, antefati 
Benedicti quondam filios, qui sincera nobis cognoscitur deuotione paruisse, 
ciuili facias tuitione uallari, quatenus defensionis praesentis commodo 
subleuati securitatem sibi gaudeant paterna seruitia contulisse. prosit ergo 
generi, quod potuit unius deuotione praestari, quia maiora nos decet tribuere, 
quam uidemur a seruientibus accepisse. hic aequalitas aequitas non est, sed pars 
nostra iustissime pensat, cum reddendo plus fuerit onerata. 
XXXVII. CRISPIANO THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis homicidii facinus primus detestetur auditus et cruentam manum oculi 
refugiant iudicantum, quia procliuior ad misericordiam uia bonis semper mentibus 
patet, tamen iustitiae consideratione librandum est, qua cuique fiat iniuria 
necessarium scelus: qui noua infelicitate fortunae tunc erit detestatio 
cunctorum, si se seruet innoxium. quis enim ferat hominem ad leges trahere, qui 
matrimonii nisus est iura uiolare? <2> Feris insitum est copulam suam extrema 
concertatione defendere, dum omnibus est animantibus inimicum, quod naturali 
lege damnatur. uidemus tauros feminas suas cornuali concertatione defendere, 
arietes pro suis ouibus capitaliter insaeuire, equos adiunctas sibi feminas 
colaphis ac morsibus uindicare. ita pro copulatis is sibi animas ponunt qui 
uerecundia non mouentur. <3> Homo autem quemadmodum patiatur adulterium inultum 
relinquere, quod ad aeternum suum dedecus cognoscitur omisisse? et ideo si 
oblatae petitionis minime ueritate fraudaris et genialis tori maculam deprehensi 
adulteri sanguine diluisti nec sub praetexta cruentae mentis causam pudoris 
intendis, ab exilio, quod tibi constat inflictum, te praecipimus alienum, 
quoniam pro amore pudicitiae porrigere ferrum maritis non est leges calcare, sed 
condere. <4> Ita tamen, ut, si legitimus extiterit accusator, de facti tui 
qualitate te noueris audiendum, ut, si innoxios peremisti, crimen publica 
districtione resecetur, si male initos complexus adulterorum morte diuisisti, 
aestimetur potius uindicta quam culpa. <5> Si quis tibi autem calumniantium 
damna generauit et Agnello fideiussori tuo, ut asseris, a uicario uel eius 
officio extortam constiterit fuisse pecuniam, nostra iussione conuentus secundum 
leges ablata restituat. nolumus enim in cuiusquam praedam cadere, quos nostra 
uisa est sententia liberare. pari modo contra inciuilium impetus Candacis tibi 
tuitionem sub aequabili defensione praestamus, ut nec legibus te subtrahat nec 
iterum contra iura publica laborare permittat. 
XXXVIII. BOIONI V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Non est beneficium quod praestatur inuitis: nec cuiquam utile uidetur, quod 
aduersa uoluntate conceditur. unde spectabilitas tua VViliarit adulescentis 
nepotis tui cognoscat nos querelis grauibus expetitos, quod res patris eius non 
meliorandi causa, sed deteriorandi uoto detineas. quapropter quicquid ex iure 
memorato te retentare cognoscis, sine aliqua dilatione restitue, ut res parentum 
propria uoluntate disponat, quia et nobis congrua uidetur esse persona, qui 
assumpta domini libertate proficiat. <2> Pullos suos audaces aquilae tamdiu 
procurato cibo nutriunt, donec paulatim a molli pluma recedentes adulta aetate 
pennescant: quibus ut constiterit firmus uolatus, nouellos ungues in praedam 
teneram consuescunt: nec indigent alieno labore uiuere, quos captio potest 
propria satiare. sic iuuenes nostri, qui ad exercitum probantur idonei, indignum 
est ut ad uitam suam disponendam dicantur infirmi et putentur domum suam non 
regere, qui creduntur bella posse tractare. Gothis aetatem legitimam uirtus 
facit et qui ualet hostem confodere, ab omni se iam debet uitio uindicare. 
XXXVIIII. FESTO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Rationabiles petitiones supplicum libenter amplectimur, qui etiam non rogati 
iusta cogitamus. quid est enim dignius quod die noctuque assidua deliberatione 
uoluamus, nisi ut rem publicam nostram sicut arma protegunt, aequitas quoque 
inuiolata custodiat? spectabilis itaque Philagrius in Syracusana ciuitate 
consistens, palatii nostri longa obseruatione dilatus, reuerti se ad lares 
proprios supplicauit, qui studiorum causa fratris filios ad Romanam exhibuit 
ciuitatem. <2> Quos illustris magnificentia tua ex nostra continens iussione in 
supra dicta urbe constituat: nec illis liceat ante discedere, nisi hoc secunda 
iterum decernamus iussione. ita enim et illis ingenii prouectus adquiritur et 
nostrae utilitatis ratio custoditur: quibus mora potest esse proficus, dum 
interdum expedit patriam neglegere, ut sapientiam quis possit adquirere. Ulixes 
Ithacus in laribus propriis forte latuisset, cuius sapientiam hinc maxime Homeri 
nobile carmen asseruit, quod multas ciuitates et populos circumiuit, dum illi 
prudentiores sunt semper habiti, qui multorum hominum conuersationibus probantur 
eruditi. nature siquidem humana sicut duris laboribus instruitur, ita per otia 
torpentia fatuatur. 
XL. OSUIN V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Ordinatio nostra per moram non debet impediri, ne, quod salubriter constat 
esse dispositum, per tarditatis uitium incurrat obstaculum. et ideo ante 
distribuenda sunt arma quam possit flagitare necessitas, ut, cum tempus 
exegerit, paratiores ad imperata sufficient. ars enim bellandi, si non 
praeluditur, cum fuerit necessaria, non habetur. proinde illustris sublimitas 
tua Salonitanis militibus, ut cuique se expediendi facultas obtulerit, pro 
nostra iussione arma necessaria procurabit, quia fida rei publicae salus est 
defensor armatus. discat miles in otio, quod perficere possit in bello. animos 
subito ad arma non erigunt nisi qui se ad ipsa idoneos praemissa exercitatione 
confidunt. gestiunt uituli certamina, quae impleant aetate robusta: catuli in 
nouellis uenationibus ludunt. focos ipsos comprehendere uirgultis teneris 
inchoamus: ceterum si robora primis scintillis adhibeas, igniculum opprimis, 
quem fouere contendis. sic animi hominum, nisi prius leniter fuerint imbuti, ad 
hoc, quod tendis, idonei nequeunt reperiri. primordia cuncta pauida sunt et 
aliter timiditas non tollitur, nisi cum rebus necessariis nouitas abrogatur. 
XLI. AGAPITO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Praecipua uestri ordinis cura cautiora nos facit proferre iudicia et 
admittendos reuerendo coetui examinare cogit sollicitius honor senatus, quem non 
solum numero uolumus augeri ciuium, sed ornari maxime luce meritorum. recipiat 
alius ordo forte mediocres: senatus respuit eximie non probatos. quapropter unde 
melius nobilitati collegam quaerimus quam de uena nobilium, qui se promittat 
abhorrere moribus, quam refugit sanguine, uilitatem? atque ideo illustris 
magnificentia tua Fausto adulto, filio. illustris Fausti, decernat attribui, 
quae circa referendos curiae priscus ordo dictauit. hoc enim praecipientes nihil 
imminuimus sacro ordini de solita auctoritate iudicii, quando gloria maior est 
dignitatis spectare sententiam procerum post regale iudicium. ornatus enim 
ipsorum est, si, quae solent illi deligere, nos iubemus et si, quod ab illis 
cottidie petitur, nos magnopere postulemur. 
XLII. ARTEMIDORO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Remunaratio meritorum iustum dominantis prodit imperium, apud quem perire 
nescit, quod quempiam laborasse contigerit. nam si inopinata tribuimus, 
quemadmodum negare possumus quae debemus? in tutum apud nos reponit omnis 
deuotio quod meretur et duplicem fructum metit, qui nobis se in aliquo paruisse 
cognoscit. <2> Olim quidem a nobis quod esset dignitate pretiosius habere 
meruisti, ut regio lateri dignus adhaereres. differri te pertulit noster 
affectus: apud amantem prouectus tui causam tardius impetrasti, ut post sacrae 
amicitiae genium ad honores ornatior peruenires. cuncta siquidem, unde famam 
captat humanitas, in te congeniata sederunt, patria, genus, instituta praeclara. 
quorum si unum nobilitatem complet, in te collecta plus facient, qui non minus 
genitalis soli fortuna resplendes quam gloria stemmatis et uirtutis ornaris. <3> 
Hinc est quod nunc te per indictionem feliciter tertiam ad praefecturae urbanae 
culmen erigimus, tribuentes tibi in ea ciuitate fasces, ubi perpetui sunt 
honores. quod nos, qui munera nostra uerecundius aestimamus, certe fatebimur, 
multum te meruisse de nostro iudicio, ut illi coetui praesidere possis, quem 
reuerendum humano generi esse cognoscis. <4> Numquid hoc est palatia regere et 
domos proprias ordinare? plerumque honor ex commendatis adquiritur nec tale est 
cellam uinariam tuendam suscipere, quale pretiosa diademata custodire. illa, 
quae potiora credimus, ad conseruandum melioribus damus et in quibus sustinere 
damna non patimur, fidelioribus profecto mentibus applicamus. Roma si habet 
parem, aestima nos et aliis similia credidisse: si uero singulare bonum est, 
iudicem te praecipuae rei facimus, quam augere semper optamus. 
XLIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Scitis, patres conscripti, uestrum esse genium culmina dignitatum: scitis 
uobis proficere, quod nobis contigerit in fascium honore praestare. quicquid 
enim ab unoquoque suscipitur, senatus est, qui meretur. quid enim de uobis 
aestimemus, agnoscitis, quando uiris longo labore compertis hoc certe in 
praemium damus, ut uestri corporis mereantur esse participes. <2> Hic est enim 
uir, qui genitalis soli relicta dulcedine nobis maluit inhaerere, et licet esset 
clarus in patria, nostram tamen elegit subire fortunam. superans gratiae 
magnitudine uim naturae, qui principe Zenone non tam beniuolo quam affine 
gaudebat. et quid illa re publica gratia non potuit obtinere parentis, quae sic 
facillime fauet extraneis? sed haec omnia nimius despexit affectus, ut nos ipsi, 
pro quibus haec fecisse cognoscitur, merito stupere uideamur in unius gratia tot 
desiderabilia fuisse contempta. <3> Qui super hanc eximiam fidem solacia nobis 
suae confabulationis adiecit, ut asperas non numquam rei publicae curas, quas 
emergentium rerum necessitate suscipimus, sermonis suauitate deliniret. blandus 
alloquio, supplicantium fidelis patronus, accusare nesciens, commendare 
praesumens. qui tanta se animi puritate clarificauit, ut cum apud nos mereretur 
aulicas dignitates, spectaculorum ordinationem laetissimam sibi militiam 
uindicaret, quatenus sub specie uoluptatis libere uideretur uelle seruire, a 
laboribus quidem temperans, sed in nulla se nobis parte dissocians. <4> Regalem 
quin etiam mensam conuiua geniatus ornauit, ibi se nobis studens iungere, ubi 
nos certum est posse gaudere. sed quid ultra de eius moribus est dicendum, cui 
ad perfectam probationem sufficit, quod amorem nostrum iugiter habere promeruit? 
non est maius meritum quam gratiam inuenisse regnantum: nam quibus fas est de 
cunctis optimos quaerere, uidentur semper meritos elegisse. <5> Atque ideo 
labores eius remuneratione pensantes Artemidoro illustri uiro urbanae 
praefecturae fasces indulsimus. huic ergo, patres conscripti, tot ac talibus 
meritis praelucenti fauete linguis, fauete collegiis. erit quoque uestrae 
beniuolentiae laus, ut, cum dignis caritatem impenditis, ad exemplum ceteros 
incitetis. 
XLIIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Caritatem uestri praecipuam nos habere ex ipsa cura potestis agnoscere, pro 
quibus ita uidemur esse solliciti, ut nihil ammonitionis patiamur omitti. 
cautela siquidem prodit affectum et quae studiosius diligimus, maiori gratia 
custodimus. <2> Hinc est quod uiro illustri Artemidoro, diu nostris obsequiis 
erudito, praefecturae urbanae dedimus fasces regendos, ut, quia quorundam 
illicitis seditionibus ciuilitas turbabatur, haberent et innoxii purissimum 
testem et errantes iustissimum paterentur ultorem. quod nos, qui delectamur 
insontibus, in cunctorum notitiam duximus perferendum, ne quis inopinata 
districtione solite praesumat excedere. <3> Quocirca talia nos praefato uiro 
delegasse noueritis, ut, si quispiam inciuilis extiterit, districtionem ilico 
nostrae iussionis incurrat. et quamquam praefecturae urbanae hanc potestatem 
dederint leges, nos tamen specialiter delegauimus, ut confidentius fieret, quod 
duplex permisisset auctoritas. <4> Audebit ergo seditiosos et a disciplina 
publica deuiantes nostra auctoritate percellere. quiescat concertantium feruor 
animorum. bona pacis, quae deo propitio nostro labore meruistis, cur 
seditionibus foedantur illicitis? numquam maiori damno periclitati sunt mores, 
quam cum grauitas Romana culpatur. reparet itaque honesta ciuitas moderationem 
suam. pudor est degenerasse prioribus, eo praesertim tempore, cum talem 
principem cognoscitis uos habere, qui praemia bene meritis, ultionem tribuat 
inquietis. 
XLV. BOETHIO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Spernenda non sunt quae a uicinis regibus praesumptionis gratia postulantur, 
dum plerumque res paruae plus praeualent praestare quam magnae possunt optinere 
diuitiae. frequenter enim quod arma explere nequeunt, oblectamenta suauitatis 
imponunt. sit ergo pro re publica et cum ludere uidemur. nam ideo uoluptuosa 
quaerimus, ut per ipsa seria compleamus. <2> Burgundionum itaque dominus a nobis 
magnopere postulauit, ut horologium, quod aquis sub modulo fluentibus temperatur 
et quod solis immensi comprehensa illuminatione distinguitur, cum magistris 
rerum ei transmittere deberemus: quatenus impetratis delectationibus perfruendo, 
quod nobis cottidianum, illis uideatur esse miraculum. merito siquidem respicere 
cupiunt, quod legatorum suorum relationibus obstupescunt. <3> Hoc te multa 
eruditione saginatum ita nosse didicimus, ut artes, quas exercent uulgariter 
nescientes, in ipso disciplinarum fonte potaueris. sic enim Atheniensium scholas 
longe positus introisti, sic palliatorum choris miscuisti togam, ut Graecorum 
dogmata doctrinam feceris esse Romanam. didicisti enim, qua profunditate cum 
suis partibus speculatiua cogitetur, qua ratione actiua cum sua diuisione 
discatur: deducens ad Romuleos senatores quicquid Cecropidae mundo fecerant 
singulare. <4> Translationibus enim tuis Pythagoras musicus, Ptolemaeus 
astronomus leguntur Itali: Nicomachus arithmeticus, geometricus Euclides 
audiuntur Ausonii: Plato theologus, Aristoteles logicus Quirinali uoce 
disceptant: mechanicum etiam Archimedem Latialem Siculis reddidisti. et 
quascumque disciplinas uel artes facunda Graecia per singulos uiros edidit, te 
uno auctore patrio sermone Roma suscepit. quos tanta uerborum luculentia 
reddidisti claros, tanta linguae proprietate conspicuos, ut potuissent et illi 
opus tuum praeferre, si utrumque didicissent. <5> Tu artem praedictam ex 
disciplinis nobilibus notam per quadrifarias mathesis ianuas introisti. tu illam 
in naturae penetralibus considentem, auctorum libris inuitantibus, cordis lumine 
cognouisti, cui ardua nosse usus, miracula monstrare propositum est. molitur 
ostendere, quod obstupescant homines euenisse miroque modo naturis conuersis 
facti detrahit fidem, cum ostentet et oculis uisionem. facit aquas ex imo 
surgentes praecipites cadere, ignem ponderibus currere, organa extraneis uocibus 
insonare, et peregrinis flatibus calamos complet, ut minuta possint arte 
cantare. <6> Videmus per eam defensiones iam nutantium ciuitatum subito tali 
firmitate consurgere, ut machinamentorum auxiliis superior reddatur, qui 
desperatus uiribus inuenitur. madentes fabricae in aqua marina siccantur: dura 
cum fuerint, ingeniosa dispositione soluuntur. metalla mugiunt, Diomedes in aere 
grauius bucinat, aeneus anguis insibilat, aues simulatae fritinniunt et quae 
uocem propriam nesciunt habere, dulcedinem probantur emittere cantilenae. <7> 
Parua de illa referimus, cui caelum imitari fas est. haec fecit secundum solem 
in Archimedis sphaera decurrere: haec alterum zodiacum circulum humano consilio 
fabricauit: haec lunam defectu suo reparabilem artis illuminatione monstrauit 
paruamque machinam grauidam mundo, caelum gestabile, compendium rerum, speculum 
naturae ad speciem aetheris indeprehensibili mobilitate uolutauit. sic astra, 
quorum licet cursum sciamus, fallentibus tamen oculis prodire non cernimus: 
stans quidam in illis transitus est et quae uelociter currere uera ratione 
cognoscis, se mouere non respicis. <8> Quale est hoc homini etiam facere, quod 
uel intellexisse potest esse mirabile? quare cum uos ornet talium rerum 
praedicanda notitia, horologia nobis publicis expensis sine uestro dispendio 
destinate. primum sit, ubi stilus diei index per umbram exiguam horas consueuit 
ostendere. radius itaque immobilis et paruus, peragens quod tam miranda solis 
magnitudo discurrit, et fugam solis aequiperat, quod motum semper ignorat. <9> 
Inuiderent talibus, si astra sentirent, et meatum suum fortasse deflecterent, ne 
tali ludibrio subiacerent. ubi est illud horarum de lumine uenientium singulare 
miraculum, si has et umbra demonstrat? ubi praedicabilis indefecta rotatio, si 
hoc et metalla peragunt, quae situ perpetuo continentur? o artis inaestimabilis 
uirtus, quae dum se dicit ludere, naturae praeualet secreta uulgare! <10> 
Secundum sit, ubi praeter solis radios hora dinoscitur, noctes in partes 
diuidens: quod ut nihil deberet astris, rationem caeli ad aquarum potius fluenta 
conuertit, quarum motibus ostendit, quod caelo uoluitur et audaci praesumptione 
concepta ars elementia confert, quod originis condicio denegauit. uniuersae 
disciplinae, cunctus prudentium labor naturae potentiam, ut tantum possint, 
nosse perquirunt: mechanisma solum est, quod illam ex contrariis appetit imitari 
et, si fas est dicere, in quibusdam etiam nititur uelle superare. haec enim 
fecisse dinoscitur Daedalum uolare: haec ferreum Cupidinem in Dianae templo sine 
aliqua illigatione pendere: haec hodie facit muta cantare, insensata uiuere, 
immobilia moueri. <11> Mechanicus, si fas est dicere, paene socius est naturae, 
occulta reserans, manifesta conuertens, miraculis ludens, ita pulchre simulans, 
ut quod compositum non ambigitur, ueritas aestimetur. haec quia te studiosius 
legisse cognouimus, praedicta nobis horologia quantocius transmittere maturabis, 
ut te notum in illa mundi parte facias, ubi aliter peruenire non poteras. <12> 
Agnoscant per te exterae gentes tales nos habere nobiles, quales leguntur 
auctores. quotiens non sunt credituri quae uiderint? quotiens hanc ueritatem 
lusoria somnia putabunt? et quando fuerint ab stupore conuersi, non audebunt se 
aequales nobis dicere, apud quos sciunt sapientes talia cogitasse. 
XLVI. GUNDIBADO REGI BURGUNDIONUM THEODERICUS REX. 
<1> Amplectenda sunt munera quae probantur omnimodis expetita: quando non est 
abiectum, quod potest explere desiderium. nam per quaslibet pretiosas res ad 
illud tantum tenditur, ut cupientis animus expleatur. quapropter salutantes 
gratia consueta per harum portitores illum et illum oblectamenta prudentiae 
uestrae, horologia cum suis dispositoribus credidimus destinanda: unum, in quo 
humana sollertia uidetur colligi, quod totius caeli noscitur spatia peruagari: 
aliud, ubi solis meatus sine sole cognoscitur et aquis guttantibus horarum 
spatia terminantur. <2> Habetote in uestra patria, quod aliquando uidistis in 
ciuitate Romana. dignum est, ut bonis nostris uestra gratia perfruatur, quae 
nobis etiam affinitate coniungitur. discat sub uobis Burgundia res subtilissimas 
inspicere et antiquorum inuenta laudare: per uos propositum gentile deponit et 
dum prudentiam regis sui respicit, iure facta sapientium concupiscit. distinguat 
spatia diei actibus suis, horarum aptissime momenta constituat. <3> Ordo uitae 
confusus agitur, si talis discretio sub ueritate nescitur. beluarum quippe ritus 
est ex uentris esurie horas sentire et non habere certum, quod constat humanis 
usibus contributum. 

LIBER SECUNDUS. 

I. IMPERATORI THEODERICUS REX. 
<1> Ammonet nos consuetudo sollemnis dare fastis nomen, ornatum proprium Romae, 
terrenam curiae claritatem, ut per annorum numerum decurrat gratia dignitatum et 
beneficiis principum sacretur memoria saeculorum. Felix a consule sumat annus 
auspicium portamque dierum tali nomine dicatum tempus introeat faueatque 
reliquae parti fortuna principii. <2> Quid enim uobis credi possit optatius quam 
ut alumnos proprios ad ubera sua Roma recolligat et in uenerandi nominis coetu 
senatum numeret Gallicanum? agnoscit curia Transalpini sanguinis decus, quae non 
semel coronam suam nobilitatis eius flore uestiuit. nouit inter reliquos fasces 
uiros inde sumere consulares. qui longo stemmate ducto per trabeas lege temporum 
originarius est honorum. nam quis bonorum indolem nesciat esse Felicem, qui 
primis auspiciis hinc prodidit meritum, quod ad patriam uisus est festinare 
uirtutum. bonum iudicium est secuta prosperitas: creuit cum libertate 
prouectibus: nec passi sumus eum inglorium relinquere, qui ad honorem rei 
publicae meruit peruenire. <3> Dignus plane largitatibus nostris, qui in ipso 
pueritiae flore maturis moribus lubricam frenauit aetatem et, quod rarum 
continentiae bonum est, patre priuatus grauitatis factus est filius: cupiditatem 
inimicam sapientiae subiugauit, uitiorum blanda contempsit, superbiae uana 
calcauit. ita superatis excessibus ante dare uisus est de moribus consulatum. 
<4> Nos autem, qui bonis redimimur institutis, quos probitas inspecta conciliat, 
curules infulas praestitimus candidato, ut uirtutum desideria possimus prouocare 
per munera: quia non deficit rei studium, quae praemium largius habet. atque 
ideo uos, qui utriusque rei publicae bonis indiscreta potestis gratia delectari, 
iungite fauorem, adunate sententiam: amborum iudicio dignus est eligi, qui 
tantis fascibus meretur augeri. 
II. FELICI V. I. CONSULI ORDINARIO THEODERICUS REX. 
<1> Amamus beneficia nostra geminare nec semel praestat largitas collata 
fastidium, magisque nos prouocant ad frequens praemium qui initia nostrae 
gratiae suscipere meruerunt. nouis enim iudicium impenditur, fauor autem 
placitis exhibetur. decorum est namque principis arbitria non haerere, quia 
commendantur priora posterioribus donis et firmatur omnis indubitata de 
repetitione sententia. pridem tibi honorum tribuimus gradum, nunc fastigium 
concedimus dignitatum: ut et anteriora merito contulisse uideamur et in 
sequentibus constantiam tenere nostra benignitas aestimetur. <2> Non enim 
relinqui inglorios patimur, qui generis claritate praedicantur. currat quin immo 
honorum gratia per parentes, sub imperio boni principis omnium fortuna 
proficiat. nam quis desperet augmentum, ubi est in amore donum et praestare 
propositum? huius experimenta clementiae te retines approbasse, cum soli 
genitalis fortuna derelicta uelut quodam postliminio in antiquam patriam 
commeasses. excepit te noster affectus, impleuit beneficiis macus fecitque esse 
uotum, quod nostrum expetisses imperium. sic enim decebat crescere, qui meliora 
uisus est elegisse. mutatur enim fortuna cum dominis: et in laude regnantis 
proficit, quod subiectus adquirit. <3> At tu parem te huic indulgentiae 
praestitisti. illustri enim honore ditatus tanta te maturitate tractabas, ut 
annos leues patereris esse sub pondere, quem non potuit in prima aetate uincere 
fortissima uis naturae. paterna enim substantia locupletatus, quae semper nouos 
extollit heredes, conseruasti diuitias, cum ad eas praeter laboris studia 
peruenisses. solet enim facile labi, quod sine difficultatibus potuit inueniri. 
<4> Auxisti patrimonium uiuacitatis instantia. nam quod signum magis bonae 
dispensationis quaeratur, ubi testis est consulatus? in tanta facultate 
meruisti, ad quod uix euersis patrimoniis peruenitur. priuata parcitas 
liberalitates publicas enutriuit. transisti gloriam patris dispositione 
laudabili: et quod ille assumere non ualuit, de eius opibus effecisti. celsos 
currus nisi confidentia magna non appetit, dum generosi est animi optare quod 
summum est. <5> Audentes facit homines fiducia sui, quia se non patitur 
occulere, quem praecipit natura prodire. rediit per te Transalpinae familiae 
consulatus et arentes laurus uiridi germine renouasti. sacram urbem tuis uotis 
aspice candidatam. tende igitur ad laudum celsa uestigium, ut priores tuos, quos 
honore reparas, uirtute transcendas. sume itaque per indictionem quartam 
consulatus insignia dignumque te tantorum desideriis praesenti comproba 
largitate. <6> Hic profecto locus est, ubi praeconium meretur effusio, et 
uirtutis genus est propriam substantiam non amare, ubi tantum opinionis 
adquiritur, quantum facultatibus abrogatur. respice te supra omnium umeros atque 
ora uolitare talemque te praebe, ut dignus genere, dignus urbe, dignus nostro 
iudicio, dignus trabeis aestimeris. 
III. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Gaudete, patres conscripti, redisse uobis stipendia dignitatum: gaudete 
prouincias longa aetate desuetas uiros uobis pendere consulares et de tali 
auspicio maiora promittite. solent initia portendere meliora, dum a paruis 
inchoant, quae in sequentibus magna se ammiratione sublimant. <2> Iacebat 
nobilis origo sub Gallicano iustitio et honoribus suis priuata peregrinabatur in 
patria. tandem pressos diuina leuauerunt: Romam recepere cum gloria et auorum 
antiquas laurus ab honorata curiae silua legerunt. nam quis possit negare generi 
munus, cuius habetis uelut in arce depositum? in ore quippe rumoris est quondam 
Felicis adhuc uiuere consulatum: quia bona norunt durare post hominem et quod 
gloriose geritur, fine temporis non tenetur. <3> Cuius ut antiquam prosapiem, 
satiati ueterum copia, transeamus, est adhuc in oculis omnium candidati 
nobilissimus pater, qui prudentiae facibus ita praeluxit in curia, ut haberetur 
merito clarus inter tot lumina dignitatum. litterarum quippe studiis dedicatus 
perpetuam doctissimis disciplinis mancipauit aetatem. non primis, ut aiunt, 
labris eloquentiam consecutus toto Aonii se fonte satiauit. <4> Vehemens 
disputator in libris, amoenus declamator in fabulis, uerborem nouellus sator 
aequiperauerat prorsus meritis quos lectitarat auctoros. commendauit etiam 
studiorum bona per benignitatis insignia: sciens imperitiam magis inflari aura 
superbiae, quae leuibus flabris exponitur, quia uirtutum radicibus non tenetur. 
fuit quidam nostrorum temporum Cato, qui abstinendo uitiis alios formaret 
exemplis. rerum quoque naturalium causas subtilissime perscrutatus Cecropii 
dogmatis Attico se melle saginauit. digna plane scientia, in qua mens 
honestissima conquiescat, quae animo semper aliquid salutare complectitur: cui 
accidere nulla possunt ingrata, dum sibi commendat omnia mundanarum rerum sola, 
cui labilis fortuna non imperat. cetera de illo meminisse uos sufficit, quando 
bona explicare tanti uiri non uacat occupatis. <5> Nunc ad candidatum ora 
conuertite, ut paternarum laudum in hunc recognoscatis esse uestigium, nec 
tantum pater imaginem dedisse corporis quam signa iudicetur transfudisse 
uirtutis. uixit enim inter uos, ut scitis, non consuetudine peregrina, sed 
grauitate Romana. ab ipsis quippe primordiis honoribus aggregatus pueritiam 
suam, quod est certissimae probitatis indicium, gloriosissimis uiris aemula 
semper grauitate sociauit, ut post domesticae uirtutis exempla sumeret de 
publica auctoritate constantiam. et quamquam omnium gratiam indiscreta fuerit 
electione sectatus quia de magnis raro eligi potest, tamen patricii Paulini se 
ornauit affectu, ut hinc daret mirabilis conscientiae signum, quod ad uirum 
uisus est festinare praecipuum. <6> Praestat enim decus amicitia desiderata 
potiorum, quam societas bonorum morum callet infundere, dum affectione concordi 
parem sibi studet esse quem diligit. huic igitur, patres conscripti, auitis 
bonis cum suis meritis relucenti uestrae gratiae praestate fulgorem. non impar 
ad curialium insignia uenit, qui de speciosa stirpe descendit. <7> Legit enim 
frequenter Roma fasces de moenibus Gallicanis, ne aut in damno suo praecipua 
contemneret aut probata uirtus inhonora cessaret. impleatur ergo nobilis curia 
prouincialibus bonis, cuius est proprium quodcumque uidetur esse praecipuum. 
ipse quoque annus temporum pater quadrifaria se diuersitate componit, nec 
desiderium caperet, si nouitatis gratiam non haberet. fauete ergo, patres 
conscripti, augmento uestro, nostro iudicio. nam si candidatus ornabitur, iam 
uobis proficit quod meretur. 
IIII. ECDICIO VIRO HONESTO THEODERICUS REX. 
<1> Delectamur uetustatis inuento et sequi regulas constitutas libenter 
amplectimur, quia locus subreptionibus non relinquitur, quotiens rationabiliter 
constituta seruantur. et ideo supplicationum tuarum tenore comperto praesenti 
auctoritate definimus, ut quicquid ad Antiochum, siliquatici uel monopolii 
titulos exercentem, nostra iussione pertinuit, ad te ratione simili 
transferatur, contra omnium calumniantium insidias salua aequitate praesenti 
auctoritate munitus: habiturus etiam amminicula saionis, quae pro uindicandis 
titulis antefatis nostra tibi sollemniter deputauit auctoritas, ita tamen ut 
priuatis minime negotiis misceatur defensio tua. nam quod ad auxilium dedimus, 
contrarium nullo modo iustitiae sentiatur, quia rationabiliter aliena culpa te 
respicit, si quem tibi petis prodesse, per te sibi alter sentiat obfuisse. 
V. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Cum nostra humanitas locum munificentiae uideatur exquirere et interdum 
personis minus necessariis amore clementiae sua desideria largiatur, quanto 
magis in utilitate rei publicae delectatur expendere, ubi quicquid tribuitur, 
donantis utilitas duplicatur! quapropter illustrem magnificentiam tuam praesenti 
auctoritate praecipimus sexaginta militibus in Augustanis clusuris iugiter 
constitutis annonas, sicut aliis quoque decretae sunt, sine aliqua dubitatione 
praestare, ut utilitas rei publicae grato animo compleatur, quae emolumentorum 
commoditatibus adiuuatur. <2> Decet enim cogitare de militis transactione, qui 
pro generali quiete finalibus locis noscitur insudare et quasi a quadam porta 
prouinciae gentiles introitus probatur excludere. in procinctu semper erit, qui 
barbaros prohibere contendit, quia solus metus cohibet, quos fides promissa non 
retinet. 
VI. AGAPITO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Deliberationis nostrae consilium uirorum prudentium requirit obsequium, ut 
utilitatis publicae ratio sapientum ministerio compleatur. et ideo illustris 
magnitudo tua deo auxiliante cognoscat legationem nos ad Orientem deliberasse 
transmittere: cui te idoneum iudicantes iussis praesentibus euocamus, ut et tibi 
de aestimatione nostra crescat ornatus et nostris iussionibus per te procuretur 
effectus. <2> Sed licet omnis legatio uirum sapientem requirat, cui prouinciarum 
utilitas totiusque regni status committitur uindicandus, nunc tamen necesse est 
prudentissimum eligere, qui possit contra subtilissimos disputare et in conuentu 
doctorum sic agere, ne susceptam causam tot erudita possint ingenia superare. 
magna ars est contra artifices loqui et apud illos aliquid agere, qui se putant 
omnia praeuidere. lactare igitur tanto iudicio, quando ante suscipis electionis 
donum, quam tuum probare potuisses ingenium. 
VII. SUNAE V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Sine usu iacere non decet, quod potest ad decorem crescere ciuitatis, quia 
non est sapientiae profutura contemnere. et ideo illustris sublimitas tua 
marmorum quadratos, qui passim diruti negleguntur, quibus hoc opus uidetur 
iniunctum in fabricam murorum faciat deputari, ut redeat in decorem publicum 
prisca constructio et ornent aliquid saxa iacentia post ruinas: ita tamen, ut 
metalla ipsa de locis publicis corruisse apud te manifesta ratione doceatur, 
quia sicut nolumus ornatum urbis cuiusquam praesumptione temerari, ita priuatis 
compendiis calurnniam detestamur inferri. 
VIII. SEVERO VIRO VENERABILI EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Quis melius ad aequitatis iura deligitur quam qui sacerdotio decoratur, qui 
amore iustitiae personaliter nesciat iudicare et diligens cunctos in commune 
locum non relinquat inuidiae? proinde aptam considerantes uestris meritis 
actionem significamus nos per Montanarium sanctitati uestrae mille quingentos 
solidos destinasse, quos prouincialibus, prout quemque praesenti anno exercitu 
nostro transeunte dispendium pertulisse cognoueris, habita laesionis 
aestimatione distribuas, ut nullus a nostra munificentia reddatur alienus, quem 
sua damna grauauerunt. nolumus enim sub confusione largiri, quod decet sub 
ratione distribui: ne quod nos necessarie transmisisse constat afflictis, 
superfluo tribuatur illaesis. 
VIIII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Inclinari precibus nostra nouit humanitas nec pro affectu pietatis fines 
potest iustitiae custodire. benigni quippe principis est ad clementiae commodum 
transilire terminos aequitatum: quando sola est misericordia, cui omnes uirtutes 
honorabiliter cedere non recusant. <2> Dudum siquidem aestimatis meritis Sabino 
aurigae unum solidum menstruum feceramus: nunc autem quamuis histrio honesta nos 
supplicatione permouit, asserens ut qui laetitiae publicae minister existit, 
mendicitate tristissima non debeat ingrauari. et ideo praesenti iussione 
decernimus, ut alterum solidum per mensem supra memoratus equorum moderator 
accipiat, quod publicis debeat rationibus imputari. gaudemus enim, quotiens 
expensarum paginae his titulis onerantur, quia magnum nobis est commodum, quando 
nonnulla pauperibus in qualibet conuersatione largimur. 
X. SPECIOSO VIRO DEVOTO COMITIACO THEODERICUS REX. 
<1> Propositum regale est grauatis per iniuriam subuenire, ut coercitio praui 
iustitiam faciat plus amari. nec dissimulari potest salua communione qua 
uiuitur, ut sollicitatores publicos habeat genialis tori reuerenda societas et 
illud humani generis procreabile sacramentum scelerata temeritate profanetur. 
<2> Agapitae igitur spectabilis feminae supplicatione commoti, quae ab uniuersis 
temptatum asserit suum secretum, ut etiam promitterent de nece mariti, a quo 
iuste potius merentur extingui, praesenti iussione decernimus, ut a tempore, quo 
iugalem copulam animo uitiata dereliquit, omni contractu, qui leuitatis errore 
firmus esse non potest, legum ratione cassato, quicquid a retentatoribus 
constiterit possideri, sine ulla facies dilatione restitui, nec scelerati ad 
irrisionem iustitiae fraudum suarum ualeant compendia uindicare. nimis enim 
absurdum est ut, quos poena meruit consumere, etiam lucra sibi ualeant 
uindicare. 
XI. PROBINO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Inter cetera humani generis pondera coniugalis affectus curam sibi 
praecipuam uindicauit: non inmerito, quia in honore esse meretur, unde reparatio 
posteritatis adquiritur. omne facinus auctores solos insequitur: error matris 
transit ad filios et nouo infelicitatis euentu fit dedecus proprium scelus 
alienum. ideo enim iura uel diuina uel publica nexum coniugii tanta cautela 
praecipiunt custodiri, ut crimen sit magnum conscientiae alienos affectus in 
reuerentiam non habere. <2> Basilius siquidem uir spectabilis datis precibus 
intimauit Agapitam coniugem suam de propriis penatibus a quibusdam uitio 
sollicitationis abductam, dum sexus ille femineus ad mutabilitatis uitia patet: 
quod etiam oblata nobis supra memoratae coniugis suae petitione firmauit: 
adiciens eam, cum in sacrosanctae ecclesiae saepta refugisset, ignorante marito 
magnitudini tuae casam Arcinatinam ratione postposita contulisse. unde nunc 
resipiens deplorat ingestam sibimet grauissimam nuditatem, factum suum ipsa 
condemnans, quippe ut pauper diuiti, casto lubrica, prudenti uiro donaret 
insipiens. <3> Nunc abicite lucra, quae honestam non uidentur commendare 
personam, quia illud uos potius decet adquirere, quod et famam uestram possit 
augere. hinc etiam prius praecepta dederamus et nunc iterata iussione repetimus, 
ut supra scriptam rem sine aliqua dubitatione reddatis. alienatio enim rerum 
solidum desiderat habere iudicium, et certe in his uersata rebus, firmum docetur 
perdidisse consilium. quid enim facere potuit probum, quae nullis culpis 
extantibus reliquit maritum? 
XII. COMITI SILIQUATARIORUM ET CURAS PORTUS AGENTI THEODERICUS REX. 
<1> Si desideriis nostris commercia peregrina famulantur, si prolato auro 
adquiritur externa deuotio, quanto magis suis bonis abundare debet Italia, cum 
nulla in parendo probetur sentire detrimenta? et ideo speciem laridi nullatenus 
iubemus ad peregrina tranamitti, sed in usus nostros propitia diuinitate 
seruetur, ne, quod in nostris partibus conficitur, noxia neglegentia deesse 
uideatur. <2> Cauete itaque, ne culpis quamuis parua praebeatur occasio, 
scientes periculum grauissimum fore, si studeatis uel leuiter in iussa 
committere. in qualitate est, non in quantitate peccatum: mensuram siquidem non 
quaerit iniuria. imperium, si in paruo contemnitur, in omni parte uiolatur. 
XIII. FRUMARITH SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Commouemur quidem pietatis studio querela supplicum, sed ea maxime, quae 
uersatur in dispendiis innocentum, ut quibus non fuerunt in exigendo compendia, 
grauem subeant in reddendo iacturam. quod nostri temporis manifestum est non 
decere iustitiam, ut alterius despectus alterum grauet et reatus sit innoxiis de 
contemptibus alienis. Ulpianus siquidem flebili petitione suggessit 
administrationis suae tempore debitorem publicum in quadringentis solidis 
Venantio postulanti fideiussionis se uinculo tradidisse. quo sponsionem suam 
praesumptione truculentium rusticorum despiciente complere supplicem memoratus 
solidorum numerus onerauit. <2> Ideoque praedictum Venantium, quem frequenter 
multorum scelerum pulsat inuidia, notum solummodo querelis assiduis, in 
praesenti negotio decernimus conueniri, ut legaliter conuictus ea, quae 
promisisse suggeritur, sine aliqua mora tergiuersationis adimpleat, quia melius 
semper legum pondere pressa curatur audacia et, dum metus talibus imponitur, 
peccandi licentia non praebetur. 
XIIII. SYMMACHO PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Quis possit accusare iam reliqua, si pietatis nomina probantur esse 
crudelia? neglegitur leuis reatus, cum tragoedia criminis nagna tonuerit, nec 
aliquis nititur quod parum est uindicare, si delicta summa respiciantur euadere. 
inimicum trucem ratio ipsa professionis ostendit: iratum plerumque poteris 
inuenire collegam: inoboedientem uero filium declinare poenas non permittit 
humanitas. <2> Ubi est illa naturae uis, quae amplexu copulae destinatur ad 
posteros? ferarum catuli sequuntur parentes: a cespite suo uirgulta non 
discrepant: propago uitis propriae seruit origini: et discrepat homo a suo fusus 
initio? quid dicamus illa beneficia, quae uel extraneam possint obligare 
personam? nutriuntur a paruulis, ipsis laboratur, ipsis diuitiae conquiruntur: 
et cum sibi unusquisque credat abundare quod possidet, cum a patribus adhuc 
quaeritur, pro altera potius aetate peccatur. pro dolor! non merebimur eorum 
affectum, pro quibus subire non recusamus exitium? Maria ipsa saeuis 
tempestatibus excitata genitoris cura non refugit, ut peregrinis mercibus 
adquirat quod propriae suboli derelinquat. <3> Aues ipsae, quarum uita semper in 
escis est, naturam suam extranea sorde non maculant. ciconia, redeuntis anni 
iugiter nuntiatrix, eiciens tristitiam hiemis, laetitiam uerni temporis 
introducens, magnum pietatis tradit exemplum. nam cum parentes eorum pennas 
senio coquente laxauerint nec ad proprios cibos quaerendos idonei potuerint 
inueniri, plumis suis genitorum frigida membra refouentes escis corpora lassa 
reficiunt: et donec in pristinum uigorem ales grandaeua redierit, pia 
uicissitudine iuuenes reddunt, quod a parentibus paruuli susceperunt. et ideo 
non immerito longa uita seruantur, qui pietatis officia non relinquunt. <4> 
Perdicibus etiam mos est oua perdita per alterius matris damna sarcire, ut 
adoptione alienae subolis incommoda suae reparent orbitatis: sed mox ut nati 
fiduciam habere coeperint ambulandi, ad campos exeunt cum nutrice: qui ut 
fuerint materna uoce commoniti, ouorum suorum potius genetricem petunt, quamuis 
ab aliis furtiuis fetibus educentur. <5> Quid ergo homines facere debebunt, 
quando hanc pietatem et in auibus inesse cognoscunt? Romulum itaque, qui facti 
sui acerbitate pollutus nomen foedat Romanum, ad uestrum facite uenire iudicium: 
et si eum patri suo Martino manus iniecisse constiterit, protinus legitimam 
sentiat ultionem: quia ideo elegimus mores uestros, quia crudelibus parcere non 
potestis, quando genus pietatis est in illos distringere, qui contra naturae 
ordinem sceleratis se docentur actionibus miscuisse. 
XV. VENANTIO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Prouidentiae nostrae ratio est in tenera aetate merita futura tractare et ex 
parentum uirtutibus prolis iudicare successus: quia bona certa sunt, quae fidem 
ab exordio trahunt, dum origo nescit deficere, quae consueuit radicitus 
pullulare. fertur etiam cursu perenni fontium uena uitalis et hanc condicionem 
sustinent cuncta manantia, ut sapor, qui concessus est origini, nisi per 
accidentia fuerit fortasse uitiatus, nesciat riuulis abnegari. <2> Hinc est, 
quod te magnifici patris meritis aestimatum comitiuae domesticorum uacantis 
honore prouehimus, ut qui es clarus stemmate, splendeas dignitate. quis enim in 
te quamuis futura, tamen certa non teneat, dum gloriosi patris recolat 
officiosos labores? qui prudentiae ratione flammatus sic fuit ad repentina 
sollicitus, quasi per moram crederetur instructus. <3> Praefecturam enim, 
sollicitudinum omnium nobilissimum pondus, quod uel solum fuisset expedire 
laudabile, iuncta exercitus nostri cura disposuit, ut nec prouinciis ordinatio 
deesset nec exercitui se prouida sollicitudo subtraheret. superauit cuncta 
infatigabilis et expedita prudentia: traxit mores barbaros ad quietem: in uotum 
nostrum cuncta moderatus est, ut sic accipientibus satisfaceret, ne dantes locum 
querimoniis inuenirent. uerum ut de plurimis pauca sufficiant, probauit de se 
tanta, ut eligeretur eius inexplorata posteritas. <4> Inter haec tamen generis 
ornamenta, quod maximum pulcherrimae nobilitatis decus est, nec tuorum indiges 
suffragia meritorum. litterarum siquidem studia, quae cunctis honoribus suo sunt 
digna suffragio, sedulus perscrutator assequeris, addens claritati generis 
ingenium suauiter eloquentis. incumbe ergo talibus studiis, ama quae in te 
remunerata cognoscis, ut nostra quoque iudicia cum tuis prouectibus tendas. 
tantum enim a nobis exigis, quantum te bonis actibus imminere cognoscis. 
XVI. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Studii nostri est, patres conscripti, remunerationem recto conferre 
proposito et bonae indolis uiros ad instituta meliora fructu impensae 
benignitatis accendere. nutriunt enim praemiorum exempla uirtutes nec quisquam 
est, qui non ad morum summa nitatur ascendere, quando inremuneratum non 
relinquitur quod conscientia teste laudatur. <2> Hinc est quod illustrem 
Venantium, tam suis quam paternis meritis elucentem, comitiuae domesticorum 
uacantis dignitate subueximus, ut natalium splendor insitus ornatior collatis 
redderetur honoribus. retinetis enim, patres conscripti, patricium Liberium et 
in aduersitate nostra fuisse laudabilem, qui sic Odouacris integerrimis parebat 
obsequiis, ut nostra post fuerit dilectione dignissimus, contra quos multa 
fecisse uidebatur inimicus. non enim ad nos uilissima transfugae condicione 
migrauit nec proprii domini finxit odium, ut alterius sibi procuraret affectum: 
expectauit integer diuina iudicia nec passus est sibi regem quaerere, nisi 
rectorem primitus perdidisset. <3> Unde sic factum est, ut ei libenter daremus 
praemium, quia nostrum fideliter iuuit inimicum. qui casu patrocinante contrario 
tantum nobis reddebatur acceptus, quantum tunc cognosci poterat indeuotus. flexo 
iam paene domino nullis est terroribus inclinatus: sustinuit immobilis ruinam 
principis sui: nec nouitas illum turbare potuit, quam etiam ferocitas gentilis 
expauit. prudenter secutus est communes casus, ut, cum diuina iudicia fixe 
sustinet, humanam gratiam commendatior inueniret. <4> Probauimus hominis fidem: 
tristis ad nostra iura transiuit, qui superatus animum conuertit, non autem, ut 
uinceretur, effecit. cui mox ut praefecturae praetorianae concessimus 
dignitatem, credita sibi tanta integritate disposuit, ut miraretur aliquis sic 
simpliciter deuotum, quem tam callide nouerat fuisse contrarium. is igitur 
infatigabili cura, quod difficillinum uirtutis genus est, sub generalitatis 
gratia publica uidetur procurasse compendia, censum non addendo, sed conseruando 
protendens, dum illa, quae consueuerant male dispergi, bene industria prouidente 
collegit. sensimus auctas illationes, uos addita tributa nescitis. ita utrumque 
sub ammiratione perfectum est, ut et fiscus crcsceret et priuata utilitas damna 
nulla perferret. <5> Iuuat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione 
Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos. nam cum se homines 
soleant de uicinitate collidere, istis praediorum communio causam uidetur 
praestitisse concordiae: sic enim contigit, ut utraque natio, dum communiter 
uiuit, ad unum uelle conuenerit. en factum nouum et omnino laudabile: gratia 
dominorum de cespitis diuisione coniuncta est; amicitiae populis per damna 
creuerunt et parte agri defensor adquisitus est, ut substantiae securitas 
integra seruaretur. una lex illos et aequabilis disciplina complectitur. necesse 
est enim, ut inter eos suauis crescat affectus, qui seruant iugiter terminos 
constitutos. debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem 
suam, qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis. <6> Perpendite, 
patres conscripti, si hanc subolem inremuneratam relinquere debuimus, cuius 
auctorem tot eximia fecisse retinemus. faueant superna dispositis, ut, sicut nos 
uirtutes collatis beneficiis inuitamus, ita creuisse meritis honoratas 
conscientias approbemus. 
XVII. HONORATIS POSSESSORIBUS DEFENSORIBUS ET CURIALIBUS TRIDENTINAE CIVITATIS 
THEODERICUS REX. 
<1> Munificentiam nostram nulli uolumus extare damnosam, ne quod alteri 
tribuitur, alterius dispendiis applicetur. et ideo praesenti auctoritate 
cognoscite, pro sorte quam Butilani presbytero nostra largitate contulimus, 
nullum debere persoluere fiscalis calculi functionem, sed in ea praestatione 
quanti se solidi comprehendunt, de tertiarum illationibus uobis noueritis esse 
releuandos. nec inferri a quoquam uolumus, quod alteri nostra humanitate 
remisimus, ne, quod dictu nefas est, bene meriti munus innocentis contingat esse 
dispendium. 
XVIII. GUDILAE EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Priscarum legum reuerenda dictat auctoritas, ut nascendo curialis nullo modo 
possit ab originis suae muniis discrepare nec in aliud rei publicae officium 
trahi, qui tali praeuentus fuerit sorte nascendi. quod si eos uel ad honores 
transire iura uetuerunt, quam uidetur esse contrarium curionem rei publicae 
amissa turpiter libertate seruire et usque ad condicionem peruenisse postremam, 
quem uocauit antiquitas minorem senatum? <2> Nouerit itaque reuerentia uestra 
Sarsenates municipes collegas suos asseruisse ecclesiam uestram irrationabiliter 
sibi uelle defendere. unde prudentia uestra pro integritatis suae proposito 
examinata ueritate discutiat quae ueniunt in querelam et, si desideria petitorum 
ueritate subsistunt, pro implendis muniis eos ad curiam suam remeare permittat. 
<3> Sin uero clero uestro creditis in eis aliquid rationabiliter suffragari, ad 
nostrum comitatum instructam personam modis omnibus destinate, quae 
aduersariorum debeat intentionibus obuiare. quod si de negotii qualitate 
dubitatis, conuenit sacerdotalibus institutis, ut ante controuersiam iustitiam 
magis ipse cognoscas, quam de iudicio uictus abscedas. talem siquidem non 
oportet publice superari, quem amatorem aequitatis conuenit inueniri. 
XVIIII. UNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS VEL HIS QUI PORTIBUS VEL CLUSURIS PRAESUNT 
THEODERICUS REX. 
<1> Cuncta quidem iure detestamur scelera et omne quod iniquum est clemens 
execratur auditus, sed ea maxime quae, humani sanguinis effusione polluta, 
nostram contra se incitauere censuram. quis enim ferat in domesticis praesidiis 
locum fuisse periculis et ibi inuentum dulcis uitae exitum, unde nasci debuerat 
defensionis auxilium? <2> Et ideo praesenti iussione mandamus, ut in famulos, 
qui Stephanum dominum suum plectibili scelere trucidantes inhumatam quoque 
reuerentiam eius funeris abiecerunt, legum districtione resecetis, quatenus qui 
exemplis prouocantur pessimis, poenis arceantur aspectis. pro dolor! pietas in 
auibus inuenitur, quae ab humana condicione deseritur. <3> Vultur ipse, cui uita 
est cadauer alienum, tantae magnitudinis corpus, nec exiguis alitibus probatur 
infestus, sed magis accipitrem, uitam plumigerum auium persequentem, alis 
caedit, ore dilaniat totoque suo pondere periclitantibus nititur subuenire: et 
homines parcere nequeunt, cuius se genus esse cognoscunt. ille non uult 
extinguere quo poterat uesci: serui maluerunt occidere qui eos superstes 
consueuerat enutrire. fiat ergo pastus pii uulturis, qui necem potuit crudeliter 
desiderare pastoris. tali potius sepulcro recipiatur, qui dominum reddidit 
insepultum. 
XX. VVILIGIS SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Omnes decet gratanter impendere quod publicas uidet utilitates posse 
respicere, quando necesse est hoc membra sentire, quod corporis summa sentitur. 
atque ideo praesenti decernimus iussione, ut quantas in Rauennati urbe 
exculcatorias potueris reperire, frumentis fiscalibus oneratas ad nos usque 
perducas, quatenus alimonia publica tali prouisione releuata necessitatem 
inopiae non debeant sustinere. reddat Rauenna copiam Liguriae, quam ex ipsa 
consueuit accipere. nam quae praesentiam nostram sustinet, multorum debet 
solacia reperire. trahit enim comitatus noster obseruantium cateruas et, dum ad 
beneficia praestanda curritur, necessaria populis copia postulatur. 
XXI. IOHANNI APPARITORI THEODERICUS REX. 
<1> Graue nimis est, ut fructu laboris sui fraudetur industrius et cui debet pro 
sedulitate conferri praemium, dispendium patiatur iniustum, in ea praesertim re, 
quae ad nostram respicit largitatem: ubi nihil debet licere neglegentiae, ne 
uideamur minus profutura sanxisse. <2> Dudum siquidem Spei et Domitio 
spectabilibus uiris loca in Spoletino territorio caenosis fluentibus inutiliter 
occupata largitas nostra concesserat, ubi aquarum uasta profunditas terrenam 
gratiam in nullos usus profuturos absorbuerat. iacebat tellus naufraga palustri 
torpore confusa et sub utroque iactata dispendio nec aquarum puros liquores 
meruerat et decus terrenae soliditatis amiserat. <3> Hoc nos, quibus cordi est 
in melius cuncta mutare, supra memoratis tali condicione concessimus, ut, si 
eorum opera uel labore turpis desiccaretur illuuies, ipsis liberata rura 
proficerent. sed quantum actorum Spei loquitur ingesta petitio, Domitii uiri 
spectabilis uitio, dum inmemor iussionis tenaciter parcit expensis, ad initium 
reuocatus est labor operantium, cum iam in soli faciem paulatim mollities 
siccata duresceret celatamque longa uoracitate tellurem sol insuetus afflaret. 
<4> Quod nos nequaquam neglegi posse patiemur, ut bene coepta inuida destruantur 
ignauia. proinde deuotio tua praefatum Domitium moderata executione conueniat, 
ut aut coeptae rei sedulus operator immineat aut, si hoc sibi sumptuosum esse 
crediderit, propriam cedat supplicantibus portionem. oportet enim, ut, si ipse 
postulata nequit efficere, consortem beneficii gloriam nostri temporis permittat 
implere. 
XXII. FESTO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Aequum est ut se commodet pietas regalis fati uulnere sauciatis, quia erigi 
plus merentur, quos sortis suae aduersa presserunt. atque ideo magnificentiae 
tuae praesenti auctoritate declaramus, ut Ecdicii filios, quos in urbe primitus 
residere censuimus, ad patriam cum genitoris sui funere, uotiuo quidem reditu, 
sed acerbo casu, remeare iubeatis, ne eorum desideriis abnegatis uulnus 
geminetur afflictis et, quod nefas dictu est, qui dolorum nubila nostra semper 
serenitate detergimus, nunc miseris pias lacrimas denegare uideamur. <2> 
Insatiabilis quippe fletus est, qui humandis non sinitur corporibus interesse, 
dum semper se reum iudicat, qui cineribus iusta non praestat. Priamus quanto 
pretio sepeliendum Hectorem redemit? rogauit furentem, supplicauit armato 
uitamque suam exponere maluit, ut cadaueri debita non negaret. et quoniam in his 
personis mutua sunt officia pietatis, iniquum est filium genitori gratuito non 
impendere, quod patrem magnis talentis constitit effecisse. XXIII. 
AMPELIO DESPOTIO ET THEODULO VVV. SSS. THEODERICUS REX. 
<1> Decet nostri temporis disciplinam, ut, qui publicis utilitatibus seruiunt, 
superfluis oneribus non grauentur. nec dignum est, ut cuiusquam laedat inuidia 
nostris motibus ordinata. quapropter figulinis regia uobis auctoritate concessis 
operam nauanter impendite, nec uereamini ad alias actiones posse traduci, a 
quibus iniuncta praesentia uix credimus explicari. cessabit ergo circa uos 
improborum nefanda praesumptio et obscuris dolis effectum nostra tollit 
auctoritas. in cassum enim odit, cui se clementia principalis obiecerit. 
XXIIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Constat senatum populis uiuendi regulam praestitisse: nam quod ornat nomen 
Romanum, a uobis legitur institutum. ad hoc patres in illo principio nominati, 
ut quasi filiorum per uos possit uita componi. uos enim deuotionem prouinciis, 
uos priuatis iura decreuistis et ad omnes iustitiae partes subiectos libenter 
parere docuistis. et ideo non decet inde signum resultationis exire, unde 
exemplum potuit moderationis effulgere. quod nostra clementia, cui cordi est 
rerum omnium tenere mensuram, in uestram notitiam credidit perferendum, ne magis 
ignorantia nutriatur excessus, sub quorum conscientia error non potest esse 
perpetuus. <2> Igitur prouinciarum iudicum relatione ad magnificum uirum 
praefectum praetorii directa comperimus sic primae transmissionis tempus 
exemptum, ut nihil aut parum a senatoriis domibus constet illatum: allegantes 
per hanc difficultatem tenues deprimi, quos decuerat subleuari (fiet enim, ut 
exactorum nimietas, dum a potentibus contemnitur, in tenues conuersa grassetur 
et ille potius soluat aliena, qui est deuotus ad propria), praeterea multo 
acerbiora iungentes, quod pro sua quisque uoluntate aliquid exigentibus dignetur 
abicere, quae tamen omnia detrimenta curialibus dicuntur infligi, et qui in usus 
publicos fuerant nostra prouisione reparati contumacibus distrahantur iniuriis. 
<3> Atque ideo, patres conscripti, qui parem nobiscum rei publicae debetis 
adnisum, sic aequabiliter ordinate, ut quicquid unaquaeque domus senatoria 
profitetur, destinatis procuratoribus per prouincias trina illatione persoluat. 
<4> Aut certe, quod in locum beneficii solebatis expetere, arcae uicarianae 
sedis, si id diligitis, uniuersa complete, ne necesse sit curiali per 
multiplicem et inefficacem conuentionis laborem in exiguis uestris illationibus 
sua potius damna suscipere eueniatque detestabilis casus, ut qui functionem 
propriam uix poterat sustinere deuotus, alienis oneribus prematur infirmus. <5> 
Quod nos salua ciuilitate dissimulare non possumus, ut sine acerbitate belli 
rebus suis exuantur oppressi et illi magis pereant, qui rei publicae parere 
festinant. hoc etiam nos edictali programmate in cunctorum noueritis 
prouincialium notitiam pertulisse, ut libere prorumpat in publicum, qui se 
alienae functionis pondere nouit oppressum: relaturi a nobis iustitiae fructum, 
qui fessis nouimus donare praesidium. 
XXV. EDICTUM. THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis sit querula uox doloris nec se contineant imminuti et laesus animus 
uociferatione pascatur, tamen liberior sermo promitur, qui nostra auctoritate 
laxatur. detestamur enim miseros premi, commouemur et non querentium malis 
uelociusque ad nos peruenit quod dissimulatio patientis abscondit: merito, 
quando cunctorum nos respiciunt laesiones, dum illud pietati nostrae perire 
credimus, quod per mediocrium damna sentimus. <2> Nuper itaque prouincialium 
iudicum relatione cognouimus domos aliquas praepotentum suas non implere per 
ordinem functiones. hinc fieri, ut, dum illationis quantitas procurari 
quaeritur, a tenuibus summa potior exigatur. superbia deinde conductorum 
canonicos solidos non ordine traditos, sed sub iniquo pondere imminentibus 
fuisse proiectos, nec uniuersam siliquam, quam reddere consueuerant, sollemniter 
intulisse. proinde factum ut curiales, quibus nos uolumus esse prospectum, 
imminentum sollicitudine coacti grauia damna sentirent: et, si dici fas est, cum 
alienis debitis sub truculentis compulsoribus urgerentur, possessionum quoque 
suarum amissione priuati sunt. <3> Quod scelus ut debeat amputari, ad 
reuerentissimum quoque senatum praecepta transmisimus et nunc edictali 
programmate definimus, ut quisque possessorum siue curialium grauatum se sentit 
in aliena calculi functione, ad nostrae serenitatis audientiam uenire 
deproperet, sciturus nobis priores excessus omnino displicuisse, cum uiderit 
profutura succedere. patuit ergo uobis arbitrium iusti principis, quamuis multis 
semper declaretur indiciis. nunc aut sub silentio patientiam doloris obducite 
aut sub iustitia iter uocis aperite. iam in uobis erit huius summa consilii, 
quibus adiacet eligere, quod uobis perspicitis expedire. 
XXVI. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Nullis compendiis delectamur iniustis nec ad animum nostrae pietatis 
perueniunt quae probitatis gratia deseruntur. res publica siquidem iure semper 
aequitatis augetur, et cum temperantia diligitur, uelociter profutura succedunt. 
<2> Atque ideo illustrem magnificentiam tuam, negotiatorum Apuliae siue 
Calabriae supplicatione permoti, duximus instruendam, ut frumenta, quae per 
supra dictos negotiatores publico comparantur, non iterum ab eisdem interpretii 
nomine solidorum quantitas exigatur. nam si coemptam speciem expensis publicis 
necessariam non habetis, ab officio uestro suscepta modiatio fideliter 
distrahatur: euentum rei ratio fiscalis habitura, quae iniuste uidetur 
imposuisse quod respuit. nimis enim iniquum est, ut ille patiatur dispendium, 
qui imperium fecit alienum. <3> Pari condicione censentes de sextario quoque, 
quem negotiator eius prouinciae uidetur inferre, ne quis audeat damnata semper 
pretia proteruus exigere. et ut ualidius retundamus excessus, poenam triginta 
librarum auri sedis uestrae praefectis imponimus, si quis contra haec 
saluberrima constituta ausu temerario uenire temptauerit. officium uero decem 
librarum auri dispendio se nouerit esse feriendum, si inhibitas praesumpserit 
exsequi iussiones. <4> In illa quoque parte fessis clementia nostra se porrigit, 
ut si pensionem huius tituli siliquatario praestat, monopolium quoque negotiator 
exerceat. si uero siliquatarius hunc titulum negotiatoribus iudicat abrogandum, 
nullam ab eis exigat pensionem, quia satis absurdum est, ut affligatur damnis, 
qui commoda non habet actionis. <5> In aurariis denique priscus ordo seruetur et 
ad eos tantum functio ipsa respiciat, quos huic titulo seruire uoluit 
antiquitatis auctoritas. quapropter beneficia nostra erga negotiatores, qui 
uestris titulis necessarii comprobantur, omnimodis facite custodiri, ne genus 
hominum, quod uiuit lucris, ad necem possit peruenire dispendiis. 
XXVII. UNIVERSIS IUDAEIS GENUA CONSISTENTIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Sicut exorati iustum cupimus praebere consensum, ita per nostra beneficia 
fraudes fieri legibus non amamus, in ea parte praecipue, in qua diuinae 
reuerentiae credimus interesse. non ergo insultare uideantur elati, diuinitatis 
gratia destituti. quapropter tegumen tantum uetustis parietibus superimponere 
synagogae uestrae praesenti uos auctoritate censemus, petitionibus uestris 
eatenus licentiam commodantes, quatenus constituta diualia permiserunt. nec 
aliquid ornatus fas sit adicere uel in ampliandis aedibus euagari. <2> Et 
noueritis uos seueritatem minime defugere ueteris sanctionis, si rebus non 
abstineatis illicitis. in ipsis uero parietibus cooperiendis uel fulciendis 
tantum licentiam damus, si uobis tricennalis non potest obesse praescriptio. 
quid appetitis, quae refugere deberetis? damus quidem permissum, sed errantium 
uotum laudabiliter improbamus: religionem imperare non possumus, quia nemo 
cogitur ut credat inuitus. 
XXVIII. STEPHANO V. S. COMITI PRIMI ORDINIS ET EX PRINCIPE OFFICII NOSTRI 
THEODERICUS REX. 
<1> Tribuenda est iustis laboribus compensatio praemiorum, quia exprobrata 
militia creditur quae inremunerata transitur. athletam populis palma designat 
esse uictorem. sudores bellicos ciuica corona testatur. exspectant etiam equos 
praemia sua et tanta iustitiae uis est, ut nec illis tardius detur laboris 
pretium, qui sentire non poterant denegatum. <2> Quod si ita est, dignum est hoc 
homini reddere, qui per honesta cognoscitur obsequia placuisse. per tot enim 
actionum lubricos casus fixum tenuisti militiae probatae uestigium et, quod raro 
in seruiente prouenit, permutatio iudicum numquam circa te uariauit affectum. 
nec erat alieni in te iudicii quisquam inuidus, cum etiam decessorum suorum 
ordinationibus redderetur aduersus. placere siquidem meruisti cunctis, cum 
semper diligenda custodis, silentium in secretis, in actionibus efficaciam, in 
obseruationis labore frequentiam: et quod rarum continentiae bonum crebra 
hominum uitia fecerunt, cum multis praeberes officia, nulli tuam operam 
uenditabas. <3> Vocabulum principis nulla sorde maculasti, seruans dignitatem 
nominis exercitatione uirtutis. hinc est quod spectabilitatis honorem, quem 
militiae sudore detersis iusta deputauit antiquitas, praesenti tibi auctoritate 
conferimus, ut laboris tui tandem finitas excubias remuneratione comitiuae primi 
ordinis iam securus intellegas. <4> Et quia gratiam principis dignitas nuda non 
asserit nec beneficium dici potest quod nulla utilitate sentitur, priuilegia 
quoque, quae tribui scholae tuae exprincipibus diualia constituta uoluerunt, 
simili munificentia condonamus. nec quicquam in his debes metuere, quae forsitan 
nouella usurpatione temptantur. ab omni ergo damno oneribusque sordidis ius te 
muniuit antiquum. <5> Sed quamquam tibi praesenti remuneratione digna soluamus, 
futuris tamen uotis spem maximam pollicemur. sed quoniam angusta sunt beneficia, 
quae non etiam de futuris aliquid pollicentur, aderit prouidentia principalis, 
ut, quos dignos fauore nostro credimus, eos quoque maiore honore cumulemus. 
uerum quia celari non decet regium bonum, impetrata praesentia ad prouincialis 
iudicis facito notitiam peruenire, quatenus spectabilitatem tuam decoratam 
nostro testimonio uniuersitatis corda cognoscant tibique utpote militiae munere 
persoluto cultus competens pro nostrorum temporum laude seruetur. 
XXVIIII. ADILAE V. S. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis nullos uelimus grauamen aliquod sustinere, quos uidetur pietas 
nostra protegere, quia regnantis est gloria subiectorum otiosa tranquillitas, 
tamen specialiter ecclesias ab omni iniuria reddi cupimus alienas, quibus dum 
aequabilia praestantur, misericordia diuinitatis adquiritur. <2> Et ideo 
beatissimi uiri Eustorgii episcopi sanctae Mediolanensis ecclesiae petitione 
permoti praesentibus te affatibus ammonemus, ut praediis uel hominibus huius 
ecclesiae intra Siciliam constitutis tuitionem studeas salua ciuilitate 
praestare, nec a quoquam cuiuslibet nationis homine contra fas patiaris opprimi, 
quos decet diuinitatis intuitu subleuari: ita tamen, ut causis publicis et 
priuatis, quae contra eos rationabiliter proponuntur, respondere non differant, 
quia, sicut nolumus eos ab aliquo praegrauari, ita exceptos a tramite iustitiae 
non patimur inueniri. 
XXX. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Non praeiudicat iuri publico personalis exceptio, quia beneficialem esse 
principem licet nec intra regulas constituti potest munificentia regalis artari. 
ira leuis coerceatur grauissimis institutis: inpatiens ambitio iure refrenetur: 
clementia non habet legem nec debet sub angustis terminis benigna sequi, quem 
decet sine fine laudari. <2> Defensores itaque sacrosanctae Mediolanensis 
ecclesiae pro expensis pauperum, quae sub lucri exaggeratione funduntur, unum 
sibi ex negotiatoribus urbis suae desiderant oportere praestari, qui proemptoris 
functus officio, exceptus negotiationis oneribus debeat implere quod suscipit. 
hoc enim nos et Rauennati ecclesiae commemorant motos rationabili allegatione 
tribuisse, quod pietatis exemplum ad suum quoque commodum supplicant 
transferendum. <3> Et ideo illustris et praecelsa magnificentia tua, salua in 
aliis negotiatoribus commoditate publica, quae ab uniuerso corpore consueuit 
inferri, unum eis, quem sibi uisi fuerint eligere, deputabit, qui ita commercium 
negotiationis exerceat, quatenus nec monopolii nec siliquatici nec aurariae 
aliquid pensionis impendat uel quodlibet grauamen ex permissa nundinatione 
sustineat. cur enim illud tardemus annuere, unde nulla possumus damna sentire? 
XXXI. DROMONARIIS THEODERICUS REX. 
<1> Publicis debent utilitatibus insudare qui nomen dedere militiae. quid enim 
agat homo, si professo desit obsequio, ut nec commoda priuata reperiat nec 
gloriam strenuitatis adquirat? et ideo comiti sacrarum largitionum nostra 
praecepit auctoritas, ut in Hostiliensi loco constitui debeatis, quatenus 
fiscali humanitate recreati excursus cum ueredariis per alueum Padi solito more 
faciatis, ut diuiso labore equis publicis debeat subueniri, quando cursus uester 
non atteritur, qui per uias liquidas expeditur. non enim uobis nimio labore 
claudicare contingit, qui manibus ambulatis. uehiculum uestrum non sentit 
iniuriam nec defectum patitur, quod unda potius currente portatur. 
XXXII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Grate nobis est, patres conscripti, circa utilitates publicas impensa 
deuotio, quia, dum ciuium laudabiles animos comprobamus, locum iustis beneficiis 
repperimus. quid est enim tam senatorium quam si utilitatibus publicis impendat 
affectum, ut possit patriae prodesse, cui natus est? <2> Vir itaque magnificus 
atque patricius Decius, glorioso circa rem publicam amore deuinctus, ultro 
postulauit uoto mirabili, quod uix potuisset sub consilio nostrae potestatis 
imponi. paludem Decemnouii in hostis modum uicina uastantem fouearum ore 
patefacto promisit absorbere, illam famosam saeculi uastitatem, quam sub 
diuturnitate licentiae quoddam mare paludestre consedit cultisque locis inimicum 
superfundens unda diluuium terrenam gratiam siluestri pariter horrore confudit. 
nihil utile nutriens sub liquore spoliatum est solum fructibus, postquam 
obnoxium coepit esse paludibus. <3> Et ideo miramur priscae confidentiae uirum, 
ut quod diu uirtus publica refugit, manus priuata susceperit. hunc ergo audacem 
laborem adgressurum se laudabili perfectione pollicitus est, ut, pereunte 
damnoso gurgite, quae fuerant amissa ulterius non perirent. unde nostrae super 
hac parte serenitatis postulat iussiones, ut auctoritate publica subeat opus 
eximium, quod erit cunctis uiantibus profuturum. <4> Sed nos, patres conscripti, 
quibus cordi est bonum desiderium iuuare auxiliaribus constitutis, praesentibus 
decretis annuimus, ut ad loca ipsa Decemnouii duos ex uestro corpore dirigatis, 
quibus arbitrantibus, quantum spatii restagnatis incursibus paludestris illuuies 
occupauit, fixis terminus adnotetur, ut, cum ad perfectionem promissa 
peruenerint, liberatori suo reddita terra proficiat nec quisquam inde aliquid 
praesumat attingere, quod tam diu inuadentibus aquis non potuit uindicare. 
XXXIII. DECIO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Iustitiae ratio est, ut laudabile desiderium sequatur prosperitas iussionum 
et quod bona uoluntate suscipitur, regalibus quoque hortationibus impleatur. 
uobis itaque desideria iusta poscentibus praesenti auctoritate concedimus, ut 
stagnis Decemnouii paludibusque siccatis sine fisco possideas in solum rura 
reuocata nec ullam metuas liberatis rebus exhibere culturam, quas sub testimonio 
generalitatis absoluimus. <2> Hinc etiam ad amplissimum senatum praecepta 
transmisimus, ut definito nunc spatio ad tuum pulchre transeat dominium, quod 
est a foedis gurgitibus uindicatum. aequum est enim, ut unicuique proficiat 
labor suus et sicut expendendo cognoscit incommoda, ita rebus perfectis 
consequatur augmenta. illud etiam, qui studio rei publicae semper inuigilamus, 
aspeximus, ut, si quis hunc laborem iuncta tecum societate subire delegerit, 
habita operis aestimatione habeat iuris proprii spatia pro parte quam suscipit, 
ut nec solus immensis oneribus praegraueris et animosius peragatur, quod sub 
collegii adiuuatione suscipitur. ita fiet ut et, quae rebus maximis est amica, 
molesta careatur inuidia. <3> Quapropter gloriosis desideriis nauanter insiste, 
ne opinioni tuae graue sit in assumptis conatibus marcuisse. intuere quippe 
omnium ora atque oculos in te esse conuersos: respice serenitatis nostrae 
suspensa iudicia ad effectum operis instituti. quanta uales animositate festina, 
ut dignus tanta re emersisse iudiceris, qui iam nunc omnium admiratione 
laudaris. XXXIIII. 
ARTEMIDORO PRAEFECTO URBIS THEODERICUS REX. 
<1> Gaudemus in te floruisse nostra iudicia: laetamur dignum praesulem Romanis 
arcibus extitisse, qui generosis animis amicum fraudibus non passus es uelare 
secretum, ne uos aut delicta complices facerent aut securitas ad maiora potius 
incitaret. atquo ideo uniuersa pecunia, quae fuerat fabricis deputata Romanis et 
nunc magnitudinis tuae discussione constitit abiuratam, cum nec reddita suo 
tempore nec docetur expensa, resumatur sine aliqua dilatione uobisque 
ordinantibus iterum Romanis moenibus applicetur. nefas est enim, ut in alios 
usus transeant quae sibi subtracta non inmerito Roma suspirat. <2> Deberemus 
itaque celatores deputatae pecuniae inmodica poena percellere, qui in tali causa 
nostram munificentiam fraudauerunt. sed affuit moderatrix, semper quae nobis est 
iuncta, clementia, ne indecore facta plecteremus grauiter incitante iustitia. 
sufficiat nobis cupiditatem non implesse quod uoluit. nec maior potest prouenire 
uindicta, quando uelut propria uidetur perdere, quae suppressa turpiter 
iudicauerat possidere. 
XXXV. TANCILAE V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Acerbum nimis est nostris temporibus antiquorum facta decrescere, qui 
ornatum urbium cottidie desideramus augere. quocirca praesentibus te iussionibus 
ammonemus, ut de Comensi ciuitate aeneam statuam quae perisse suggeritur, omni 
animositate perquiras: spondens etiam centum aureos, si quis haec sacrilega 
prodere furta maluerit, quatenus promissio nostrae serenitatis trepidos ad spem 
confessionis inuitet, quod etiam ad te destinata edicta proloquuntur. sed cum 
haec tamen iussa promulgaueris, si adhuc facinus secreta uelauerint, post diem 
uenerabilem locorum artifices facias congregari: a quibus sub terrore perquire 
quo ministro fuerit perpetratum. ab imperitis enim harum rerum statuae facilis 
euersio non fuisset, nisi eam temptasset mouere loco magistra praesumptio. 
XXXVI. EDICTUM. THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis ad proditionem sceleris relaxata nimis poena sufficiat nec parum sit 
munus audaciae supplicii declinasse terrorem, addimus tamen praemium, quod 
habere innocentia solet: non quia commissa placuerint, sed delectat nos 
munificos esse in amore uindictae. <2> Quapropter praesentis edicti unusquisque 
auctoritate cognoscat centum se aureos largitate nostra promereri, si prodat qui 
statuam de Comensi ciuitate rapuerunt, et de suo facto, quod maxime nocens 
requirit, indulgentiam se nouerit habiturum. damus in aeneo compendio aureum 
munus: et metalla quam inuenire possumus pretiosiora largimur: illud potius hac 
liberalitate redimentes, ne transeat in usum, quod constat esse prohibitum. <3> 
Quis ergo tanta stultitiae caecitate damnetur, ut dubitet erumpere, quando et 
securitatem repperit et praemium confessionis adquirit? si quis autem 
dissimulandurn forte crediderit eumque aliquo ueritatis indicio serenitas nostra 
detexerit, ultimo se nouerit discrimine rapiendum. indignum est enim ut qui 
respuunt indulgentiam nostram, detectis postea suffragetur humanitas. 
XXXVII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Prouectum regni nostri benignitas debet aemulari, ut tnatum humanitas 
relaxet dona, quantum res publica suscepit augmenta. non enim aliter laudatum 
modum possumus custodire, nisi ad considerationem rerum nostrum debeamus 
excitare propositum. inter tot enim cottidie deo propitiante successus 
tenacitatis esset uitium angusta largitate contentum. atque ideo illustris 
magnificentia tua praesenti auctoritate cognoscat Spoletinis ciuibus ad 
exhibitionem thermarum supra consuetudinem aliam millenam esse deputandam. 
cupimus enim libenter impendere quae ad salubritatem nouimus ciuium pertinere, 
quia laudes sunt nostrorum temporum celebrata gaudia populorum. 
XXXVIII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Opes nostras cupimus thesauro pietatis augeri, execrantes commoda, quae 
nobis uexatorum fuerint calamitatibus adquisita. molesta est illatio nostrae 
clementiae quae defletur, quia quicquid sub laetitia penditur, accipientis 
laudibus applicatur. <2> Urbis itaque Sipontinae negotiatores hostium se 
asserunt depopulatione uastatos: et quia egentium leuamina nostras potius 
diuitias aestimamus, illustris magnificentia uestra per hoc iuge biennium 
nuncupatos nulla faciat coemptione uexari. <3> Sed quoniam lapsos releuasse 
nihil proficit, si onus aliud solutionis accedit, qui memoratis negotiatoribus 
noscuntur mutuasse pecuniam, celsitudo tua faciat ammoneri, ne in hoc biennii 
spatio quicquam de credita summa existiment postulandum, quatenus sub induciis 
supradictis et datam possint reparare pecuniam et aliquatenus debitorum ualeat 
respirare substantia. quid enim proficit creditorem se urgere, quando in cassum 
nititur nudatos exigere? quibus magis prospicimus, si ad mutuata sustinendo 
peruenire faciamus. 
XXXVIIII. ALOIOSO ARCHITECTO THEODERICUS REX. 
<1> Si audita ueterum miracula ad laudem clementiae nostrae uolumus continere, 
quoniam augmenta regalis gloriae sunt, cum sub nobis nulla decrescunt, quo 
studio conuenit reparari quod etiam nostris oculis frequenter constat offerri? 
delectat enim salutiferi Aponi meminisse potentiam, ut intellegas, quo desiderio 
cupimus reficere quod de memoria nostra nescit exire. <2> Caerulum fontem 
uidimus in formam dolii concauis hiatibus aestuantem et fornaces anhelantium 
aquarum circumducto tereti labio naturae probabili dispositione coronatas: quae 
licet more calidae nebulosos uapores exhalent, hanc tamen iucundam 
perspicuitatem aspectibus humanis aperiunt, ut quiuis hominum illam gratiam 
desideret contingere, etiam cum non ignoret ardere. ore plenissimo in sphaerae 
similitudine supra terminos suos aquarum dorsa turgescunt, unde latex tanta 
quiete defluit, tanta quasi stabilitate decurrit, ut eum non putes crescere, 
nisi quia inde aliquid rauco murmure sentis exire. <3> Veniunt aquae per 
algentes meatus tali feruore succensae, ut post recurua spatia, quae arte facta 
sunt longiora, calores sint maximos redditurae. o magistri mirandum semper 
ingenium, ut naturae furentis ardorem ita ad utilitatem humani corporis 
temperaret, ut quod in origine dare poterat mortem, doctissime moderatum et 
delectationem tribueret et salutem! iuuat uidere secretum, latices uapores 
igneos exhalantes, amicum undis indesinenter ardorem, et calorem uenire decursu 
riui, unde usualiter solebat extingui. merito dicunt philosophi elementa sibi 
mutuis complexionibus illigari et mirabili coniungi foederatione, quae inter se 
contraria intelleguntur uarietate pugnare. <4> Ecce madentem substantiam uapores 
producere constat ignitos, quae mox ad thermarum aedificia decora peruenerit, 
illisa cautibus unda descendens et aera sua qualitate succendit et tactu fit 
habilis, cum recepta fuerit in lauacris: unde non tantum deliciosa uoluptas 
adquiritur, quantum blanda medicina confertur. scilicet sine tormento cura, sine 
horrore remedia, sanitas impunita, balnea contra diuersos dolores corporis 
attributa. quae ideo Aponum Graeca lingua beneficialis nominauit antiquitas, ut 
causam tanti remedii aeger cognosceret, cum de tali nomine dubium nil haberet. 
<5> Sed inter alia loci ipsius bona illud quoque stupendum esse didicimus, quod 
una fluentorum natura diuersis ministeriis uideatur accommoda. nam protinus saxo 
suscipiente collisa inhalat primae cellulae sudatoriam qualitatem: deinde in 
solium mitigata descendens minaci ardore deposito suaui temperatione mollescit: 
mox in uicinum producta cum aliqua dilatione torpuerit, multo blandius 
intepescit: postremo ipso quoque tepore derelicto in piscinam Neronianam frigida 
tantum efficitur, quantum prius ferbuisse sentitur. <6> Non inmerito auctoris 
sui participans nomen collega est cum uiriditate gemmarum, ut ipsa quoque uitrei 
elementi colore perspicua quasdam trementes undas quieta commoueat. sed ut ipsum 
quoque lauacrum mundius redderetur, stupenda quadam continentiae disciplina in 
undam, qua uiri recreantur, si mulier descendat, incenditur, propterea quia et 
ipsis altera exhibitio decora collata est: scilicet ne ardentium aquarum 
fecundissimum locum non crederent habuisse, unde plurima largiretur, si uterque 
sexus uno munere communiter uteretur. <7> Haec perennitas aquarum intellegendi 
praestat indicium per igneas terrae uenas occultis meatibus influentem imitus in 
auras erumpere excocti fontis inriguam puritatem. nam si naturae fuisset illud 
incendium, sine interitu substantiae non esset amissum: sed aquae materia 
sensibilis, sicut peregrinum contraxit ignem, sic iterum natiuum facile recepit 
algorem. <8> Praestat et aliud adiutorii genus uis illa medicabilis. nam iuxta 
caput fontis scintillosi quendam sibi meatum prouida natura formauit. hinc 
desuper sella composita, quae humanis necessitatibus in apsidis speciem 
perforatur, aegros suscipit interno umore diffluentes: ubi dum fessi nimio 
languore consederint, uaporis illius delectatione recreati et lassa uiscera 
reficiunt et umores noxia infusione largatos uitali ariditate constringunt: et 
quasi aliquo desiderabili cibo refecti ualentiores queant protinus inueniri, sic 
medicabili substantiae uenit a sulfure quod calet, a salsedine quod desiccat. 
talia posteris non tradere hoc est grauiter in longa aetate peccare. <9> 
Quapropter antiqua illic aedificiorum soliditas innouetur, ut siue in cuniculis 
siue in thermis fuerit aliquid reparandum, te debeat imminente reconstrui. 
uirgulta quoque noxia importunitate nascentia euulsis cespitibus auferantur, ne 
radicum quidam capilli paulatim turgentes fabricarum uisceribus inserantur et 
more uipereo prolem sibi fecunditate contraria nutriant, unde se compago casura 
disrumpat. <10> Palatium quoque longa senectute quassatum assidua reparatione 
corrobora. spatium, quod inter aedem publicam et caput igniti fontis interiacet, 
siluestri asperitate depurga. rideat florenti gramine facies decora campestris: 
quin etiam ardentis aquae fertilitate laetatur miroque modo dum proxime salem 
generet sterilem, nutriat pariter et uirores. <11> Sed non his tantum beneficiis 
Antenorea terra fecunda est: infert et alia, quae multo grandius obstupescas. 
corda illa, ut ita dixerim, montium in uicem secretarii negotia contentiosa 
discingunt. nam si quis forte pecus furatum pilis natiuis solito more spoliare 
praesumpserit, undis ardentibus frequenter inmersum necesse est ut ante decoquat 
quam emundare praeualeat. o uere secretarium iure reuerendum, quando in his 
aquis non solum sensum, sed etiam uerum constat esse iudicium et quod humana 
nequit altercatione dissolui, fontium datum est aequitate definiri. loquitur 
illic tacita natura, dum iudicat, et sententiam quodam modo dicit, quae 
perfidiam negantis excludit. <12> Sed quis ista conseruare neglegat, quamuis 
plurima tenacitate sordescat? siquidem ornat regnum, quod fuerit singulariter 
toto orbe nominatum. et ideo pecunia, quae tibi data est, si opus non potuerit 
implere susceptum, quantum adhuc expendendum esse credideris, missis nobis 
breuibus indicabis, quia non grauamur expendere, ut tanta uideamur ruris moenia 
custodire. 
XL. BOETHIO PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Cum rex Francorum conuiuii nostri fama pellectus a nobis citharoedum magnis 
precibus expetisset, sola ratione complendum esse promisimus, quod te 
eruditionis musicae peritum esse noueramus. adiacet enim uobis doctum eligere, 
qui disciplinam ipsam in arduo collocatam potuistis attingere. <2> Quid enim 
illa praestantius, quae caeli machinam sonora dulcedine modulatur et naturae 
conuenientiam ubique dispersam uirtutis suae gratia comprehendit? quicquid enim 
in conceptum alicuius modificationis existit, ab harmoniae continentia non 
recedit. per hanc competenter cogitamus, pulchre loquimur, conuenienter mouemur: 
quae quotiens ad aures nostras disciplinae suae lege peruenerit, imperat cantum, 
mutat animos artifex auditus, <3> et operosa delectatio haec cum de secreto 
naturae tamquam sensuum regina tropis suis ornata processerit, reliquae 
cogitationes exiliunt omniaque facit eici, ut ipsam solummodo delectet audiri. 
tristitiam noxiam iucundat, tumidos furores attenuat, cruentam saeuitiam efficit 
blandam, excitat ignauiam soporantem languore, uigilantibus reddit saluberrimam 
quietem, uitiatam turpi amore ad honestum studium reuocat castitatem, sanat 
mentis taedium bonis cogitationibus semper aduersum, perniciosa odia conuertit 
ad auxiliatricem gratiam et quod beatum genus curationis est, per dulcissimas 
uoluptates expellit animi passiones. <4> Incorpoream animam corporaliter mulcet 
et solo auditu ad quod uult deducit, quam tenere non praeualet uerbo: tacitus 
manibus clamat, sine ore loquitur et per insensibilium obsequium praeualet 
sensuum exercere dominatum. hoc totum inter homines quinque tonis agitur, qui 
singuli prouinciarum ubi reperti sunt nominibus uocitantur. miseratio quippe 
diuina localiter sparsit gratiam, dum omnia sua ualde fecit esse laudanda. 
Dorius prudentiae largitor et castitatis effector est. Phrygius pugnas excitat, 
uotum furoris inflammat. Aeolius animi tempestates tranquillat somnumque iam 
placatis attribuit. Iastius intellectum obtusis acuit et terreno desiderio 
grauatis caelestium appetentiam bonorum operator indulget. Lydius contra nimias 
curas animae taediaque repertus remissione reparat et oblectatione corroborat. 
<5> Hoc ad saltationes corruptibile saeculum flectens honestum remedium turpe 
fecit esse commentum. hic uero numerus quinarius trina diuisione consistit. 
omnis enim tonus habet summum et imum: haec autem dicuntur ad medium. et quoniam 
sine se esse non possunt quae alterna sibi uicissitudine referuntur, utiliter 
inuentum est artificialem musicam, id est auctorum operationibus diuersis 
organis exquisitam, modis quindecim contineri. <6> His rebus aliquid maius 
adiciens humana sollertia terris quandam harmoniam doctissima inquisitione 
collegit, quae diapason nominatur, ex omnibus scilicet congregata, ut uirtutes, 
quas uniuersum melos habere potuisset, haec adunatio mirabilis contineret. hinc 
Orpheus mutis animalibus efficaciter imperauit uagosque greges contemptis 
pascuis ad audiendi epulas potius inuitauit. illo cantante amauerunt siccas 
Tritones terras: Galatea lusit in solidis: deseruerunt ursi amabiles siluas: 
leones domestica tandem canneta reliquerunt: iuxta praedonem suum praeda 
gaudebat. in unum conuentum contraria uota collecta sunt et fide dicente lyra 
omnia sibi aduersa crediderunt. <7> Amphion quoque Dircaeus canendo chordis 
Thebanos muros dicitur condidisse, ut, cum homines labore marcidos ad studium 
perfectionis erigeret, saxa ipsa crederentur relictis rupibus aduenisse. Musaeum 
etiam, et artis Orphei filium et naturae, Maronis praepotens lingua concelebrat, 
dicens apud inferos in summa beatitudine constitutum, quod per Elysios campos 
felices animas septem chordarum pulsibus amoenabat, significans summo praemio 
perfrui, cui disciplinae huius contigerit suauitatibus epulari. <8> Sed haec 
omnia humano studio per manualem musicam uidentur effecta. naturalis autem 
rhythmus animatae uoci cognoscitur attributus: qui tunc melos pulchre custodit, 
si apte taceat, congruenter loquatur et per accentus uiam musicis pedibus 
composita uoce gradiatur. inuenta est quoque ad permouendos animos oratorum 
fortis ac suauis oratio, ut criminosis irascantur iudices, misereantur 
errantibus: et quicquid potest eloquens efficere, ad huius disciplinae non est 
dubium gloriam pertinere. <9> Poetis etiam, Terentiano testante, duo primum 
metra principalia sunt tributa, id est heroicum et iambicum, unum quod erigeret, 
alterum quod placaret. ex quibus ad oblectandos animos audientum diuersa 
progenita sunt et ut in organis toni, ita in humana uoce uarias animi 
affectiones grauida metra pepererunt. <10> Sirenas in miraculum cantasse curiosa 
prodit antiquitas et quamuis nauigantes fluctus abduceret, carbasa uentus 
inflaret, eligebant suauiter decepti scopulos incurrere, ne tantam paterentur 
dulcedinem praeterire. quibus solus Ithacus euasit, qui nautis sollicitatorem 
protinus obstruxit auditum. contra noxiam dulcedinem cogitauit uir 
prudentissimus felicissimam surditatem et quam uincere intellegendo non 
poterant, melius non aduertendo superabant. se uero soliditati arboris 
constrictis nexibus illigauit, ut et famosos cantus liberis auribus probare 
potuisset et pericula dulcisonae uocis unda rapiente uinctus euaderet. <11> 
Verum ut et nos talia exemplo sapientis Ithaci transeamus, loquamur de illo 
lapso caelo psalterio, quod uir toto orbe cantabilis ita modulatum pro animae 
sospitate composuit, ut his hymnis et mentis uulnera sanentur et diuinitatis 
singularis gratia conquiratur. en quod saeculum miretur et credat: pepulit 
Dauitica lyra diabolum: sonus spiritibus imperauit: et canente cithara rex in 
libertatem rediit, quem internus inimicus turpiter possidebat. <12> Nam licet 
huius delectationis organa multa fuerint exquisita, nihil tamen efficacius 
inuentum est ad permouendos animos quam concauae citharae blanda resultatio. 
hinc etiam appellatam aestimamus chordam, quod facile corda moueat: ubi tanta 
uocum collecta est sub diuersitate concordia, ut uicina chorda pulsata alteram 
faciat sponte contremiscere, quam nullum contigit attigisse. tanta enim uis est 
conuenientiae, ut rem insensualem sponte se mouere faciat, quia eius sociam 
constat agitatam. <13> Hinc diuersae ueniunt sine lingua uoces: hinc uariis 
sonis efficitur quidam suauissimus chorus, illa acuta nimia tensione, ista 
grauis aliqua laxitate, haec media tergo blandissime temperato, ut homines se ad 
tantam perducere non praeualeant unitatem, in quantam ad socialem conuenientiam 
ratione carentia peruenerunt. ibi enim quicquid excellenter, quicquid 
ponderatim, quicquid rauce, quicquid purissime aliasque distantias sonat, quasi 
in unum ornatum constat esse collectum, et ut diadema oculis uaria luce 
gemmarum, sic cithara diuersitate soni blanditur auditui. <14> Musarum tela 
loquax, stamina uerbosa, fila canentia, in quibus arguto plectro tegitur quod 
dulciter audiatur. hanc igitur ad imitationem uariae testudinis Mercurius 
dicitur inuenisse, quam tanta utillima procurantem astronomi inter stellas 
requirendam esse putauerunt, persuadentes caelestem esse musicam, quando lyrae 
formam comprehendere potuerunt inter sidera collocatam. <15> Harmonia uero caeli 
humano sermone idonee non potest explicari, quam ratio tantum animo dedit, sed 
auribus natura non prodidit. dicunt enim debere credi, ut beatitudo caelestis 
illis oblectationibus perfruatur, quae nec fine deficit nec aliqua intermissione 
marcescit. in ipso quippe intellectu habitare referunt superna, ipsis deliciis 
caelestia perfrui et talibus contemplationibus inhaerentia beatis iugiter 
delectationibus contineri. <16> Bene quidem arbitrati, si causam caelestis 
beatitudinis non in sonis, sed in creatore posuissent, ubi ueraciter sine fine 
gaudium est, sine aliquo taedio manens semper aeternitas, et inspectio sola 
diuinitatis efficit, ut beatius esse nil possit. haec ueraciter perennitatem 
praestat, haec iucunditates accumulat: et sicut praeter ipsam creatura non 
extat, ita sine ipsa incommutabilem laetitiam habere non praeualet. <17> Sed 
quoniam nobis facta est uoluptuosa digressio, quia semper gratum est de doctrina 
colloqui cum peritis, citharoedum, quem a nobis diximus postulatum, sapientia 
uestra eligat praesenti tempore meliorem, facturus aliquid Orphei, cum dulci 
sono gentilium fera corda domuerit. et quantae nobis gratiae fuerint actae, 
tantae uobis et nostrae aequabili compensatione referuntur, qui et imperio 
nostro paretis et quod uos clarificare possit, efficitis. 
XLI. LUDUIN REGI FRANCORUM THEODERICUS REX. 
<1> Gloriosa quidem uestrae uirtutis affinitate gratulamur, quod gentem 
Francorum prisca aetate residem feliciter in noua proelia concitastis et 
Alamannicos populos caesis fortioribus inclinatos uictrici dextera subdidistis. 
sed quoniam semper in auctoribus perfidiae resecabilis uidetur excessus nec 
primariorum plectibilis culpa omnium debet esse uindicta, motus uestros in 
fessas reliquias temperate, quia iure gratiae merentur euadere, quos ad parentum 
uestrorum defensionem respicitis confugisse. estote illis remissi, qui nostris 
finibus celantur exterriti. <2> Memorabilis triumphus est Alamannum acerrimum 
sic expauisse, ut tibi eum cogas de uitae munere supplicare. sufficiat illum 
regem cum gentis cecidisse superbia: sufficiat innumerabilem nationem partim 
ferro, partim seruitio subiugatam. nam si cum reliquis confligis, adhuc cunctos 
superasse non crederis. accipe in talibus causis frequenter expertum: illa mihi 
feliciter bella prouenerunt, quae moderato fine peracta sunt. is enim uincit 
assidue qui nouit omnia temperare, dum iucunda prosperitas illis potius 
blanditur, qui austeritate nimia non rigescunt. cede itaque suauiter genio 
nostro, quod sibi gentilitas communi remittere consueuit exemplo. sic enim fit, 
ut et meis petitionibus satisfecisse uideamini nec sitis solliciti ex illa 
parte, quam ad nos cognoscitis pertinere. <3> Quocirca salutantes honore et 
affectione, qua dignum est, illum et illum legatos nostros ad excellentiam 
uestram consueta caritate direximus, per quos et sospitatis uestrae indicium et 
speratae petitionis consequamur effectum. quaedam uero, quae ad nos pro uestris 
utilitatibus peruenerunt, per harum portitores uerbo uobis insinuanda 
commisimus, ut cautiores effecti optata possitis uictoria constanter expleri. 
uestra siquidem salus nostra gloria est et totiens regnum Italiae proficere 
iudicamus, quotiens de uobis laeta cognoscimus. <4> Citharoedum etiam arte sua 
doctum pariter destinauimus expetitum, qui ore manibusque consona uoce cantando 
gloriam uestrae potestatis oblectet: quem ideo fore credimus gratum, quia uos 
eum iudicastis magnopere dirigendum.

LIBER TERTIUS.

I. ALARICO REGI VVISIGOTHARUM THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis fortitudini uestrae confidentiam tribuat parentum uestrorum 
innumerabilis multitudo, quamuis Attilam potentem reminiscamini VVisigotharum 
uiribus inclinatum, tamen quia populorum ferocium corda longa pace mollescunt, 
cauete subito in aleam mittere quos constat tantis temporibus exercitia non 
habere. <2> Terribilis est hominibus conflictus, si non sit assiduus et nisi usu 
praesumatur, concertandi subito fiducia non habetur. absit ut uobis aliquid 
indignatio caeca subripiat. moderatio prouida est, quae gentes seruat: furor 
autem instantia plerumque praecipitat et tunc utile solum est ad arma 
concurrere, cum locum apud aduersarium iustitia non potest inuenire. <3> 
Quapropter sustinete, donec ad Francorum regem legatos nostros dirigere 
debeamus, ut litem uestram amicorum debeant amputare iudicia. inter duos enim 
nobis affinitate coniunctos non optamus aliquid tale fieri, unde unum minorem 
contingat forsitan inueniri. non uos parentum fusus sanguis inflammat, non 
grauiter urit occupata prouincia: adhuc de uerbis parua contentio est: facillime 
transigitis, si non per arma uestros animos irritetis. obiciamus quamuis cognato 
cum nostris coniuratis eximias gentes iustitiamque, quae reges efficit 
fortiores: cito conuertit animos, qui contra se tales sentit armatos. <4> Et 
ideo salutationis honorificentiam praelocuti legatos nostros illum atque illum 
ad uos credidimus esse dirigendos, qui uobis et mandata nostra sufficienter 
insinuent et usque ad fratrem nostrum Gundibadum uel alios reges cum uestra 
uoluntate deproperent, ne uideamini eorum inmissione laborare, qui maligne 
gaudent alieno certamine. auertant enim diuina, ut supra uos iniquitas illa 
praeualeat. commune malum uestrum iudicamus inimicum. nam ille me iure 
sustinebit aduersum, qui uobis nititur esse contrarius. 
II. GUNDIBADO REGI BURGUNDIONUM THEODERICUS REX. 
<1> Graue malum est inter caras regiasque personas uoluntates sibimet uidere 
contrarias et dissimulando spectare, ut de uno aliquid dolendum possit emergere. 
non sine inuidia nostra geritur, si nobis patientibus affinium clade dimicetur. 
habetis omnes per me pignora magnae gratiae: non est unus ab alio segregatus: si 
quid in uobis delinquitis, meo grauiter dolore peccatis. <2> Nostrum est regios 
iuuenes obiecta ratione moderari, quia illi, si nobis uere sentiunt displicere 
quod male cupiunt, audaciam suae uoluntatis retinere non possunt. uerentur 
senes, quamuis sint florida aetate feruentes. sciant nos aduersarios esse 
contrarietatibus suis et illud uelle persequi, ne ab utrisque possit excedi. 
decet enim nos aspera uerba dicere, ne affines nostri ad extremum debeant 
peruenire. <3> Et ideo illum et illum legatos ad fraternitatem tuam credidimus 
destinandos, ut, si filio nostro Alarico uisum fuerit, ad regem Francorum cum 
coniuratis nobis gentibus dirigere debeamus, quatenus causa, quae inter eos 
uertitur, amicis mediis rationabiliter abscidatur. conuenit enim tales tantosque 
reges non inter se lamentabiles rixas quaerere, ut de suis et nos possint 
casibus sauciare. <4> Quapropter fraternitas uestra adhibito mecum studio eorum 
nitatur reparare concordiam: quia nemo potest credere sine nostro uoto illos ad 
haec proelia peruenisse, nisi omnino clareat, ne ad conflictum ueniant, nostra 
potius esse certamina. aliqua uero a praesentium gerulis litterarum sermone 
uobis commisimus intimanda, ut sic prudentia uestra cuncta componat, quemadmodum 
consueuit deo iuuante perficere, unde solet diligentissime cogitare. 
III. EPISTULA UNIFORMIS TALIS AD ERULORUM REGEM: AD GUARNORUM REGEM: AD 
THORINGORUM REGEM THEODERICUS REX. 
<1> Superbiam diuinitati semper exosam persequi debet generalitatis assensus. 
nam qui uult opinabilem gentem uoluntaria iniquitate subuertere, non disponit 
ceteris iusta seruare. pessima consuetudo est despicere ueritatem. credit sibi 
omnia cedere, si elatum contigerit in abominabili certamine superare. <2> Et 
ideo uos, quos conscia uirtus erigit et consideratio detestabilis praesumptionis 
accendit, legatos uestros una cum meis et fratris nostri Gundibadi regis ad 
Francorum regem Luduin destinate, ut aut se de VVisigotharum conflictu 
considerata aequitate suspendat et leges gentium quaerat aut omnium patiatur 
incursum, qui tantorum arbitrium iudicat esse temnendum. quid quaerit ultra, cui 
offertur absoluta iustitia? dicam plane quod sentio: qui sine lege uult agere, 
cunctorum disponit regna quassare. <3> Sed melius inter initia perniciosa 
reprimatur assumptio, ut sine labore perficiatur omnium, quod certamen esse 
poterat singulorum. recolite namque Eurici senioris affectum, quantis uos iuuit 
saepe muneribus, quotiens a uobis proximarum gentium imminentia bella suspendit. 
reddite filio eius gratiam, quam tamen agnoscitis uestris utilitatibus 
attributam. nam si tanto regno aliquid praeualuerit, uos aggredi sine 
dubitatione praesumit. <4> Quapropter excellentiam uestram epistulari sermone 
salutantes per legatos nostros illum et illum praesentium portitores uerbo uobis 
aliqua dicenda commisimus, ut uos, qui nostrum sequimini deo iuuante dispositum, 
unus complectatur assensus et foris hoc agatis, ne in uestris prouinciis 
dimicare possitis. 
IIII. LUDUIN REGI FRANCORUM THEODERICUS REX. 
<1> Ideo inter reges affinitatis iura diuina coalescere uoluerunt, ut per eorum 
placabilem animum proueniat quies optata populorum. hoc enim sacrum est, quod 
nulla permittitur commotione uiolari. nam quibus obsidibus habeatur fides, si 
non credatur affectibus? sociantur proximitate domini, ut nationes diuisae 
simili debeant uoluntate gloriari et quasi per alueos quosdam concordiae adunata 
se possint gentium uota coniungere? <2> Quae cum ita sint, miramur animos 
uestros sic causis mediocribus excitatos, ut cum filio nostro rege Alarico 
durissimum uelitis subire conflictum, ut multi, qui uos metuunt, de uestra 
concertatione laetentur. ambo estis summarum gentium reges, ambo aetate 
florentes. non leuiter regna uestra quassatis, si data partibus libertate 
confligitis. uirtus uestra patriae non fiat inopinata calamitas, quia grandis 
inuidia est regum in causis leuibus grauis ruina populorum. <3> Dicam libere, 
dicam affectuose quod sentio: impatiens sensus est ad primam legationem arma 
protinus commouere. a parentibus quod quaeritur, electis iudicibus expetatur. 
nam inter tales uiros et illis gratum est dare, quos medios uolueritis efficere. 
quid de nobis uos ipsi aestimare poteritis, si nos intentiones uestras 
reliquisse cognoscitis? absit ille conflictus, ubi unus ex uobis dolere poterit 
inclinatus. abicite ferrum, qui in meum pugnare uultis opprobrium. <4> Iure 
patris uobis interminor et amantis. ille nos et amicos nostros patietur 
aduersos, qui talia monita, quod non opinamur, crediderit esse temnenda. 
quapropter ad excellentiam uestram illum et illum legatos nostros magnopere 
credidimus dirigendos, per quos etiam ad fratrem uestrum, filium nostrum regem 
Alaricum scripta nostra direximus, ut nullatenus inter uos scandala seminet 
aliena malignitas: sed in pace perseuerantes, quae sunt mediis amicis 
placabiliter finire debeatis. <5> Per eos etiam et uerbo uobis aliqua dicenda 
mandamus, ut gentes, quae sub parentibus uestris longa pace floruerunt, subita 
non debeant concussione uastari. illi enim credere debetis, quem uestris 
utilitatibus arridere cognoscitis, quoniam qui uult alterum in praecipites casus 
mittere, eum certum est fideliter non monere. 
V. INPORTUNO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Si te aut nobilitas sola decoraret aut meritorum tantum laude polleres, 
conferendas forsitan dignitates dilatione probabili libraremus, ne magna 
uilescerent, cum simul omnia funderentur. nunc autem cum te uniuersa facto 
agmine comitentur nec desit uni quod praedicatur in plurimis, conuenit iustitiae 
nostrae, ut, cum tu copiosa bona protuleris, uberrime te repleat munificentia 
principalis. <2> Non enim crescendi uobis hic ordo qui multis est: paulatim 
prouehi mediocris probatur esse uirtutis, dum morosius agnoscitur quod sub 
lenitate praeparatur. saltu quodam se tendit uestra prosperitas solaque a uobis 
perfectio quaeritur, cum uobiscum multa nascantur. elaboratae sunt enim longa 
aetate uestri generis dignitates, quae notissimo quodam habitaculo lares in 
uestra posuere familia. <3> Nam, ut prisca saecula transeamus, quae affatim 
uiros uisa sunt proferre praecipuos, gemino radias patris ac patrui decore 
conspicuus: qui non solum ornamentum familiae suae, sed ipsi decus senatui 
praestitere: modernis saeculis moribus ornabantur antiquis: bonitate praediti, 
constantia gloriosi, in amicitiam proni, ad odia sumenda difficiles. ita, quod 
maximum felicitatis genus est, cum multae probarentur esse potentiae, inuidiam 
illos persequentium contigit non habere. <4> Pendebant quin immo circa eos anxia 
uota ciuitatis, crescens supra priuatos publicus amor. eorum senatus animum, 
eorum sequebatur turba propositum: et necesse erat Romam uelle quod cuncti 
uidebantur optare, miroque prosperitatis euentu firmum circa eos custodiebat 
arbitrium uoluntas uaga populorum, quod inter ceteras dignitates munus iudicamus 
esse praecipuum. nam si paucorum amor iuste iam gloria est, tantae ciuitatis 
affectus quod potest habere praeconium? proinde sicut omnia ingrata uidentur 
obscura, sic generaliter dilecta praeclara sunt. <5> Tot igitur parentum laude 
decoratus tu etiam morum luce conspicuus sume post consulares fasces emeritos 
patriciatus insignia, tuarum munus plenarium dignitatum et cani honoris infulis 
adultam cinge caesariem, qui meritorum laude aetatis praeiudicia superasti. cur 
enim tardo euenirent praemia, cui tot generis suffragabantur exempla? eligitur 
quippe in te nascendi laus, uiuendi gloria: et cum multa trahas ab antiquis, 
meruisti placere de propriis. <6> Ab ipso quippe uitae principio, quod inter 
adulantium greges rarum solet esse, nobilibus studuisti fidem uirtutibus 
exhibere. atque ideo instituti tui firma uestigium, ut qui primaeuus gloriam 
consecutus es, florentibus annis gloriosis honoribus augearis. inspice denique, 
quanta tuorum praecipua laude decoreris. culpae genus est non te fecisse quod 
summum est. de maturitate quippe tua multo debent uenire meliora, qui in aetate 
tenera te nouimus fecisse praedicanda. confidimus enim nec tui generis 
institutum nec nostrum circa te errare posse iudicium. 
VI. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Gratum quidem nobis est, patres conscripti, personae nouas ad honorum celsa 
perducere. delectat peregrini germinis uiros gremio Libertatis inserere, ut 
uariis frondescat senatus aula uirtutibus. ornat enim talis multitudo conuentum 
et laetam reddit faciem publicam honorata frequentia. sed multo nobis probatur 
acceptius, quotiens dignitatibus reddimus qui de ipsa curiae claritate 
nascuntur, quia non sunt de uobis examina nostra sollicita, dum praeiudicata 
bona transfunditis qui merita cum luce praestatis. origo ipsa iam gloria est: 
laus nobilitati connascitur. idem uobis est dignitatis quod uitae principium. 
senatus enim honor amplissimus uobiscum gignitur, ad quem uix maturis aetatibus 
peruenitur. <2> Haec licet de uobis omnibus ueraciter iudicemus, ut ordinis 
genium complectatur gratia senatorum, maxime serenitatis nostrae luminibus 
Deciorum sanguis irradiat, qui tot annis continuis similis splendet claritate 
uirtutis: et quamuis rara sit gloria, non agnoscitur in tam longo stemmate 
uariata. saeculis suis producit nobilis uena primarios: nescit inde aliquid 
nasci mediocre: tot probati quot geniti, et, quod difficile prouenit, electa 
frequentia. en pullulat ex uno germine quadrifarium decus, honor ciuium, gloria 
generis, augmentum senatus, qui quamuis fulgeant communione meritorum, inuenies 
tamen quem possis laudare de propriis. <3> Respicite certe iuuenem per formae 
gratiam, mentis pulchritudine plus placentem. refert facie sanguinis decus, 
proditur animi natura per uultum et serenitate corporis nubila quoque mentis 
abstergit. uerum haec naturae bona litterarum decorauit insignibus, ut cote 
magnarum artium detersus mentis penetralibus plus luceret. in libris ueterum 
Decios cognouit antiquos nobilemque progeniem gloriosae mortis beneficio 
uiuentem. <4> Felicissimus profecto studiorum labor, cui priscorum carmen 
contigit discere per parentes et de auita laude primordia teneri pectoris 
erudire. libet referre quam magno tunc spectaculo totius scholae in eum 
conuertebatur aspectus: quasi cam audiret parentem, illa mox intendebat heredem 
quaerens, at quae auctorem cognouerat dicere, per huius posset similitudines 
approbare. <5> Nam sicut indigna posteritas laudes antiqui generis abnegat, ita 
praeclara de patribus egregie dicta confirmat. creditum est de his omne quod 
legitur, dum praeconia ueterum praesens docuit uena uirtutum, in auditorii 
officina ingeniorum flamma recalente. his quidem formabatur exemplis, sed 
domesticis felicius producebatur imperiis. <6> Subtracto enim solacio maritali 
onus regendi mater gloriosa suscepit, quam nec ampla patrimonii cura nec tot 
filiorum potuit turbare custodia. aluit nutrimentis, auxit patrimoniis, ornauit 
honoribus et quot edidit familiae iuuenes, tot reddidit curiae consulares. haec 
igitur rimator morum noster sensus inspexit, qui etiam bonum domesticae uirtutis 
inquirit, ut inter priuata laudatis publica debeat ornamenta largiri. <7> Atque 
ideo, patres conscripti, illustri et magnifico uiro Importuno patriciatus culmen 
indulsimus, ut uester coetus, sicut pullulat sorte nascendi, ita et fascibus 
possit augeri. impendite parenti gratiam, adunate sententias: uestra est 
indoles, quam probamus. habetis certe quod uobis ingeniosa laude tribuatis, si 
amore necessitudinum publicum faciatis esse iudicium et quod pro naturae 
caritate dependitur, collatum nostris iussionibus aestimetur. 
VII. IANUARIO VIRO VENERABILI EPISCOPO SALONITANO THEODERICUS REX. 
<1> Omnes quidem iustitiam colere et obseruare praecipimus, sed eos maxime qui 
diuinis honoribus eriguntur, ut supernae gratiae fiant proximi, dum a terrena 
fuerint cupiditate longinqui. Iohannes itaque flebili nos allegatione pulsauit 
sanctitatem uestram a se sexaginta orcas olei ad implenda luminaria suscepisse, 
quarum pretium sibi postulat oportere restitui. bonum quidem uotum, si tamen non 
ibi aliquid misceatur aduersum. <2> Nam licet ubique deceat iustitiam custodiri, 
in illis rebus maxime necessaria est, quae diuinis obtutibus offeruntur, ne 
putemus ignorare deum, unde accipiat, si fraudatis oblationibus adquiescat. et 
ideo, si ueram querimoniam cognoscitis supplicantis, consideratione iustitiae, 
quam sancta lege praedicatis, facite quae iure debentur sine tarditate restitui: 
quatenus nullus ingemiscat illata sibi per uos fuisse dispendia, quos decet 
potius praestare iuuamina. quapropter studete, ut, qui non soletis pro rebus 
magnis excedere, nunc non uideamini, quod absit, in paruitate peccare. 
VIII. VENANTIO V. S. CORRECTORI LUCANIAE ET BRUTTIORUM THEODERICUS REX. 
<1> Iustitiae ratio persuadet ab unoquoque postulari quod ei constat iniungi et 
pecunias publicas instanter quaerere, ne debitorem neglectus debeat ingrauare. 
nam si remissio in ammonitionibus ueniat, cunctos necesse est contemptus 
inuoluat. et quodam modo nascitur de pietate crudelitas, si quem neglegis 
ammonere, postea cogaris exigere. utilis ergo cura est praedicere, quando et 
occasio subtrahitur delictis et locus emundatur illicitis. <2> Quapropter 
illustris uiri comitis sacrarum largitionum suggestione comperimus pridem tibi 
secundum morem ueterem exactionem binorum et ternorum fuisse delegatam. unde te 
praesentibus commonemus affatibus, ut secundum canonicariae fidem tempora debeas 
constituta complere, ne, quicquid dispendii assis publicus sustinuerit, de 
proprio exsoluere tu cogaris, a quo nec tantae iussioni est habita reuerentia 
nec fides suae promissionis impleta. 
VIIII. POSSESSORIBUS DEFENSORIBUS ET CURIALIBUS ESTUNIS CONSISTENTIBUS 
THEODERICUS REX. 
<1> Propositi quidem nostri est noua construere, sed amplius uetusta seruare, 
quia non minorem laudem de inuentis quam de rebus possumus adquirere custoditis. 
proinde moderna sine priorum imminutione desideramus erigere: quicquid enim per 
alienum uenit incommodum, nostrae iustitiae non probatur acceptum. <2> In 
municipio itaque uestro sine usu iacere comperimus columnas et lapides 
uetustatis inuidia demolitos: et quia indecore iacentia seruare nil proficit, ad 
ornatum debent surgere rediuiuum quam dolorem monstrare ex memoria praecedentium 
saeculorum. <3> Atque ideo praesenti auctoritate decernimus, ut, si uera fides 
est suggerentium nec aliquid publico nunc ornatui probatur accommodum, supra 
memoratas platonias uel columnas ad Rauennatem ciuitatem contradat modis omnibus 
deuehendas: ut conlapsis metallis oblitterata facies reddatur iterum de arte 
pulcherrima et quae situ fuerant obscura, antiqui nitoris possint recipere 
qualitatem. 
X. FESTO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Decet prudentiam uestram in augendis fabricis regalibus obtemperare 
dispositis, quia nobilissimi ciuis est patriae suae augmenta cogitare, maxime 
cum sit studii nostri illa decernere, quibus cunctos notum est sine suis 
dispendiis oboedire. <2> Atque ideo magnitudini tuae praesenti ammonitione 
declaramus, ut marmora, quae de domo Pinciana constat esse deposita, ad 
Rauennatem urbem per catabolenses uestra ordinatione dirigantur. subuectum uero 
direximus de praesenti, ne aut mora nostris ordinationibus proueniret aut 
laborantes aliqua detrimenta sentirent. 
XI. ARGOLICO V. I. PRAEFECTO URBIS THEODERICUS REX. 
<1> Optamus cunctum diem plenum beneficiis nostris excurrere: optamus ubique 
praestita nostra radiare, quia in aeuum uiuit quod munificentia principalis 
indulserit. quid enim tam regium quam fecisse felicem et eo usque praestare, quo 
se erectus stupeat attigisse? beneficia siquidem sunt, quae regna sublimant et 
libertatis dominus iugiter potest crescere, si sibi subiectos studeat ampliare. 
hoc mansuetudinis nostrae glorioso proposito, quoniam generalitatem patrio 
fouemus affectu, per indictionem quartam praefecturae urbanae infulas tibi 
copiosa liberalitate largimur, ut paternis honoribus successio clara laetetur et 
sub nobis possit proficere quicquid meruit ad nostra saecula peruenire. <2> 
Circuminspice itaque quam magnum sit primordiis tuis canam Romam potuisse 
committi, ut in illo amplissimo coetu iudicis uidearis eminere suggestu, ubi est 
arduum uel ipsum obtinere collegium. stude ergo, ut a meritis tuis exigere 
possis quod nos praestitisse cognoscis. auara fuge, iusta sequere, modesta 
dilige, iracunda contemne. <3> Quid erit suauius quam in illa turba summorum 
nobile protulisse iudicium, ubi tot patriciorum corda prouocantur ad gratiam, 
ubi bonum factum celebretur ore sapientum? nusquam maiore laude uirtus agitur, 
quam si recte Roma tractetur. quas diuitias aestimes aptiores quam in oculis 
senatus conscientiae pretiosam gerere puritatem et ante ipsum Libertatis gremium 
nullis uitiis esse captiuum? <4> Viderimus, reliqui fasces qua gloria 
censeantur: urbanus praesul dignitas est honorum. non patitur claritas illa 
committere, quod possit nobilis turba nescire. locatus in medium cunctorum ad se 
trahit aspectum et totius uitae iudicium promulgat fama populorum. haec te et 
animo concipere et rebus euidentibus explicare credibile apud nos faciunt studia 
litterarum, ubi cognouisti omne quod deceat et ad usum uitae gloriosae animum, 
doctorum nimirum institutione, formasti. <5> Fugiat ergo doctrina delictum. 
indocilis est animi ad uitia trahi: aedificatus libris locum non relinquit 
iniuriis, ubi in teneris annis adquiritur, quod matura aetate seruetur. ad 
tramitem recti hortentur te tuorum facta seniorum, ammoneat lectionis 
auctoritas, deinde iudicii nostri electio gloriosa, ut maiora sumere de nobis 
possis, cum te ea quae commisimus implere cognoueris. 
XII. SENATUI ROMANO THEODERICUS REX. 
<1> Amamus, patres conscripti, dignitates eximias de nostra benignitate 
nascentes. publici enim decoris mater est mens regentis et quale fuerit 
dominantis arbitrium, talem parit libertatis aspectum. facilius est quippe, si 
dicere fas est, errare naturam quam dissimilem sui princeps possit formare rem 
publicam. hinc est quod cupimus, ut perpetuis honoribus fulgeatis, quia quicquid 
de uobis fama loquitur, nostris institutionibus applicatur. nam cum omnia celsa 
mereamini, nostram inuidiam tangit, si quid uobis fortasse defuerit. <2> 
Proinde, quod felicibus sanciatur auspiciis, illustrem Argolicum praefecturae 
urbanae dignitate promouemus, ut et ille augeatur fascibus et uobis tanti 
iudicis minime subtrahatur ornatus. scitis enim saepe ex hac familia uiros 
enituisse praecipuos. recordamini prouecti auum praefecti dogmatis honore 
ditatum, cuius innoxiam facundiam fora mirata sunt. studuit uero, cum abundaret 
eloquio, sciens dicendi peritum debere esse puritate conspicuum. his meritis ad 
honorum celsa perductus, largitiones sacras protexit fida custodia, implens 
etiam doctrina quam susceperat magisterii dignitatem, ita in utroque laudatus, 
ut in singulis crederetur esse praecipuus. <3> Accedit etiam prouecti 
nobilissimus pater, qui comitiuae priuatarum infulas nullius calumniae 
acerbitate profanauit, qui affectans famae commoda, pecuniae neglexit augmenta 
et, quod rarum uirtutis exemplum est, his egit temporibus continentem, quibus 
crimen auaritia non habebat. principis enim propositum facit aut neglegere 
iudices aut amare uirtutes. tot igitur originis documenta praemittens credamus 
bona de nobili: quia laudabilis uena seruat originem et fideliter posteris 
tradit, quae in se gloriosa transmissione promeruit. fauete ergo, patres 
conscripti, uestris dignitatibus consecrato, ut ad maiora uirtutum desideria 
concitetis quos nos munerum prouocamus exemplis. 
XIII. SUNHIVADO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Laborum tuorum longa seruitia et exploratae fidei multa documenta hoc nobis 
iudicium tradunt, ut qui tuos animos moderatus es, nunc alienis moribus 
praeferaris et praestes prouinciae disciplinam, qui priuatus amasti 
continentiam. is enim potest alios bene regere, qui se studuit sub decore 
tractare. Samnitarum itaque supplicatione permoti hoc remedio laborantibus 
credidimus subuenire, si spectabilitatem tuam iuberemus ad finienda iurgia 
proficisci. <2> Unde nunc enitere, ut tam bono iudicio laudabili respondeas 
instituto, aptumque te nostris praebe mandatis, qui hactenus propria sponte 
placuisti. intra prouinciam itaque Samnii si quod negotium Romano cum Gothis est 
aut Gotho emersit aliquod cum Romanis, legum consideratione definies, nec 
permittimus discreto iure uiuere quos uno uoto uolumus uindicare. censebis ergo 
in commune, quae sunt amica iustitiae, quia nescit personas respicere qui meram 
cogitat aequitatem. 
XIIII. AURIGENI VIRO VENERABILI EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis iudicio uestro credamus omnia facinora displicere, maxime a uobis 
confidimus exsecrandum quod matrimonii genialis impugnat affectum. quibus enim 
animis a continentibus accipitur, quod etiam laicorum detestatione damnatur? 
Iulianus itaque nobis lacrimabili aditione conquestus est uxorem suam uel res a 
uestris hominibus iniusta usurpatione peruasas. unde si ueram petitionem 
supplicantis agnoscitis nec se rationabiliter pulsatus absoluit, in auctorem 
facti sine aliqua tarditate resecate. malum enim cum perseuerat, augetur, et 
remediale bonum est in peccatum accelerata correctio. 
XV. THEODAHADO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Iniuuia quidem nostra est laesa iustitia, quia uiolationes earum rerum 
merito ad nos trahimus quas amamus. unde illud maxime inultum esse non patimur, 
quod in contemptum nostrae iussionis constat admissum. quae enim praesumptio 
plectenda non audeat, si sacrae iussionis reuerenda contemnat? ideoque illum, 
quem dudum ad uiri illustris Sonae iudicium decreuimus conuenire isque se 
inueterata calliditate subitraxit, examini uestro committimus audiendum, ut 
finem detis iurgio plectibili machinatione dilatato. praestate itaque audientiae 
curam, ut iustitiae uobis crescat opinio, quando pro remedio causantium 
committuntur uobis ambigua iurgiorum. 
XVI. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Firmum est iudicium cuius tenetur exemplum, nec locus ambiguitati 
relinquitur ubi experimenta probabilia suffragantur. explorauimus efficaciam 
tuam per diuersos industriae gradus, sed uni parem meruisti gratiam, uariis 
actionibus aequaliter approbatus. <2> Hinc est quod praesenti tempore in Gallias 
nobis deo auxiliante subiectas uicarium te praefectorum nostra mittit 
auctoritas. unde perpende qualia de te uideamur habere iudicia, quando ad illos 
populos mitteris corrigendos, quos nostris laudibus specialiter credimus 
adquisitos. cara est principi gloria et necesse est de illis amplius esse 
sollicitum, unde sibi triumphorum uenisse sentit augmentum. <3> Age igitur 
mandata, si cupis in te proficere nostra iudicia. turbulenta non ames: auara 
declina, ut talem te iudicem prouincia fessa suscipiat, qualem Romanum principem 
transmisisse cognoscat. desiderat uiros egregios coacta cladibus suis. effice ut 
uictam fuisse delectet. nihil tale sentiat, quale patiebatur, cum Romam 
quaereret. abscedat omnis de calamitate tristitia: serenetur tandem nubilus 
uultus. nunc illam gaudere conuenit, cum ad sua uota peruenit. 
XVII. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS GALLIARUM THEODERICUS REX. 
<1> Libenter parendum est Romanae consuetudini, cui estis post longa tempora 
restituti, quia ibi regressus est gratus, ubi prouectum uestros constat habuisse 
maiores. atque ideo in antiquam libertatem deo praestante reuocati uestimini 
moribus togatis, exuite barbariem, abicite mentium crudelitatem, quia sub 
aequitate nostri temporis non uos decet uiuere moribus alienis. <2> Proinde de 
necessitatibus uestris innata nobis mansuetudine cogitantes, quod feliciter 
dictum sit, spectabilem uirum Gemellum, uicarium praefectorum, fide nobis et 
industria comprobatum ad componendam prouinciam credidimus dirigendum: sperantes 
in nullo eum posse delinquere, qui nobis peccantes grauiter intellegit 
displicere. <3> Quapropter ordinationibus eius ex nostris iussionibus oboedite, 
quia eum credimus uobis profutura decernere. recipite paulatim iuridicos mores. 
non sit nouitas molesta, quae proba est. quid enim potest esse felicius quam 
homines de solis legibus confidere et casus reliquos non timere? iura publica 
certissima sunt humanae uitae solacia, infirmorum auxilia, potentum frena. <4> 
Amate unde et securitas uenit et conscientia proficit. gentilitas enim uiuit ad 
libitum: ubi magis mortem reperit propriam, qui potest habere quod placeat. uos 
iam securi ostentate diuitias: parentum bona longo situ recondita prodantur in 
lucem: quia tantum quis nobilior erit quantum et moribus probis et luculenta 
facultate reluxerit. <5> Ideo enim uobis uicarium praefecturae direximus, ut cum 
tanta dignitate et ciuilem uideamur regulam destinasse. fruemini quod tantum 
audiebatis. intellegite homines non tam corporea ui quam ratione praeferri et 
illos merito crescere qui possunt aliis iusta praestare. 
XVIII. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Merentur bona, qui nostram uisi sunt elegisse clementiam, ut eos ueraciter 
iudicasse per augmenta propria possimus ostendere. quod si talibus uiris publica 
decet prospici largitate, quanto magis eos sua dignum est possidere, quod 
commune munus probatur esse iustitiae? <2> Spectabilis itaque Magnus, hostium 
conuersatione damnata quod natus est reminiscens, ad Romanum repatriauit 
imperium: cuius absentia contigisse dicitur ut eius potuisset perire substantia. 
atque ideo praesenti iussione sancimus, quatenus tam in agris quam mancipiis 
urbanis aut rusticis, uel quicquid sibi competens quolibet modo nunc amissum 
potuerit comprobare, sine aliqua recuperet tarditate, retinens ex nostra 
auctoritate dominii ius omne quod habuit: nec quaestionem eum de rebus sibi 
antiqua possessione competentibus uolumus sustinere, cui propositi nostri est 
etiam noua praestare. 
XVIIII. COMMONITORIUM. DANIELI THEODERICUS REX. 
<1> Decet ut palatio nostro seruientibus iustis commodis consulamus, quia 
fructuosus esse debet publicus labor, ut, quamuis obsequia nobis gratuita iure 
debeantur, seruitia tamen per moderata compendia prouocemus. et ideo artis tuae 
peritia delectati, quam in excauandis atque ornandis marmoribus diligenter 
exerces, praesenti auctoritate concedimus, ut, te rationabiliter ordinante, 
dispensentur arcae quae in Rauennati urbe ad recondenda funera distrahuntur, 
quarum beneficio cadauera in supernis humata sunt, lugentium non parua 
consolatio, quando animae tantum de mundi conuersatione discedunt, corpora uero 
dulces quondam superstites non relinquunt. <2> Hinc quibusdam ueniunt dolores ad 
pretium, et miserabili sorte uotorum crescit mercantibus de humana morte 
compendium. ita tamen, ut non sit iniqua sub hac occasione taxatio, ne cogantur 
miseri inter acerba luctuum grauia plorare dispendia facultatum et nefanda 
deuotione constricti aut urgeantur patrimonia pro mortuis perdere aut dilecta 
corpora uilissimis foueis potius dolentes abicere. sit modus in uoluntate 
poscentium, quando ipsa miseratio pro ementibus facit. nam minus debet laedi, 
cui amplius pro pietatis officio uidetur imponi. 
XX. TRIVVILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX. 
<1> Inter gloriosas rei publicae curas, quas perpeti cogitatione deo auxiliante 
reuoluimus, cordi nostri est leuamen humilium, ut contra potentiam superborum 
nostrae pietatis erigamus obstaculum, nec liceat quicquam apud nos audaciae, 
cuius est propositi superba calcare. <2> Castorii igitur flebili calamitate 
permoti, quem exitialis hactenus diuersorum pressit inuidia, occasionem praebuit 
salutaribus constitutis, ut plus ualeret nostrae pietatis auxilium quam iniqua 
calliditas improborum. atque ideo praesenti uobis auctoritate decernimus, ut, si 
praefectus uir magnificus Faustus ea quae Castorius possidebat uel titulis 
ingrauauit uel priuata usurpatione detinuit, mox ei praedium cum alio eiusdem 
meriti uobis imminentibus a peruasore reddatur, ut crudelibus damnis afflicto 
pietatis nostrae remedio consulamus. <3> Si quis autem in hac praesumptione 
medius inuenitur, ut ad ea quae iussa sunt idoneus nequeat reperiri, ad nos 
deducite uinculis illigatum, ut poena possit satisfieri cuius facultas non 
sufficit ultioni. tali igitur confusione iam iniquae mentis impetus conquiescat, 
ne non tam Castorium quam nostrum uotum persecutus esse uideatur. <4> Quod si 
posthac qualibet occasione saepe memoratum Castorium notus ille artifex nocere 
temptauerit, quinquaginta librarum auri multa protinus feriatur sitque maior 
cruciatibus poena respicere illaesum, quem uidere desiderauit afflictum. en 
factum quod cunctas protinus temperet ac corrigat potestates: praetorii 
praefectus bacchari non est in humilis laesione permissus et cui a nobis 
assurgitur, officiendi potestas miseris abrogatur. hinc omnes intellegant, quo 
amore delectemur aequitatis, ut et potentiam iudicum nostrorum uelimus 
imminuere, quatenus bona conscientiae possimus augere. 
XXI. FAUSTO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Humanae consuetudinis mos est, ut uariata plus capiant et quamuis in usum 
habeantur eximia, fastidium praestet omne quod satiat. proinde sacris moenibus 
iugiter immoranti disponendae utilitatis propriae causa indutias tibi postulas 
debere concedi, non quod habitatio tam clara pertaedeat, sed quo dulcior fiat 
renouata regressio. atque ideo illustri magnitudini tuae secedendi ad prouinciam 
quattuor mensium indutias pietas nostra largitur: ita ut expletis eisdem ad 
penates proprios redire festines, quatenus habitatio Romana, quam multiplici 
uolumus densare conuentu, subtractis incolis terrarum opinatissima non rarescat. 
hoc etiam et uobis iudicamus aptissimum, quando senator Romanus alibi possit 
dolere tardatus. ubi enim illa gratia parentum? ubi tanta moenium possit respici 
pulchritudo? piaculi genus est absentem sibi Romam diutius facere, qui in ea 
possunt constitutis laribus habitare. 
XXII. ARTEMIDORO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Congruit comitatum nostrum uiris nos decorare nobilibus, ut et illorum 
expleatur uotum et obsequium nostrum ornent merita personarum. proinde 
magnitudinem tuam ad conspectus nostros, quos tibi non ambigimus esse 
gratissimos, his oraculis euocamus, ut qui longa nobiscum aetate uersatus es, 
praesentiae nostrae dulcedine capiaris. festinat enim ad principem, qui uel 
solum potest uidere propitium: nam cui licet habere nostra colloquia, munera 
credit esse diuina. quapropter non tardamus desiderium, cuius optamus aspectum. 
uenire te gaudentem credimus, quem alacriter sustinemus. 
XXIII. COLOSSEO V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Iuuat probatis ordinanda mandare, siquidem et de talibus iudicium gaudet 
eligentis et eorum secura substantia est, quae committitur approbatis. nam ut 
optamus esse qui placeat, ita curamus ut qui placuerit enitescat. <2> Proinde 
prosperis initiatus auspiciis ad Sirmiensem Pannoniam, quondam sedem Gothorum, 
proficiscere inlustris cinguli dignitate praecinctus commissamque tibi 
prouinciam armis protege, iure compone, ut antiquos defensores recipere laeta 
possit, quae se nostris parentibus feliciter paruisse cognoscit. <3> Nosti qua 
te nobis conuersationis sinceritate commendes. sola tibi placendi uia est, si 
quae gerimus imiteris. aequitatem foue, innocentiam animi uirtute defende, ut 
inter nationum consuetudinem peruersam Gothorum possis demonstrare iustitiam: 
qui sic semper fuerunt in laudum medio constituti, ut et Romanorum prudentiam 
caperent et uirtutem gentium possiderent. remoue consuetudines abominanter 
inolitas: is uerbis ibi potius, non armis causa tractetur: non sit coniunctum 
negotium perdere cum perire: abiurator alieni furtum, non animam reddat: ne plus 
intentio ciuilis rapiat quam bella consumant: scuta in hostes erigant, non 
parentes. <4> Et ne quem forte ad mortem uideatur praecipitare paupertas, redde 
pro talibus gloriosum plane damnum, lecturus a nobis gratiae uberrimum fructum, 
si ciuile ibi potueris plantare propositum et nostris uere iudicibus dignum, si 
dispendium iudex subeat, ut uitam periturus adquirat. quapropter consuetudo 
nostra feris mentibus inseratur, donec truculentus animus belle uiuere 
consuescat. 
XXIIII. UNIVERSIS BARBARIS ET ROMANIS PER PANNONIAM CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 

<1> Institutum suum prouidentia nostra non deserit, cum subiectis semper intenta 
profutura disponit, ut ad maiorem deuotionem concitentur qui sui curam nos 
habuisse cognoscunt. <2> Hinc est quod Colosseo uiro illustri nomine uiribusque 
praepotenti gubernationem uestram defensionemque commisimus, ut qui suae multa 
dedit hactenus experimenta uirtutis, augeatur potius in futuris. atque ideo 
parientiam uestram saepius approbatam nunc quoque eidem praesenti monstrate, 
quatenus in his quae pro regni nostri utilitate rationabiliter agenda 
praeceperit, deuotione probabili compleantur: quia fidem constantia probat et 
ille integritatem propriae asserit mentis, qui iugibus persistit obsequiis. <3> 
Illud praeterea uos credidimus ammonendos, ut non in uos, sed in hostem saeuire 
cupiatis. res parua non uos ducat ad extrema discrimina: adquiescite iustitiae, 
qua mundus laetatur. <4> Cur ad monomachiam recurratis, qui uenalem iudicem non 
habetis? deponite ferrum, qui non habetis inimicum. pessime contra parentes 
erigitis brachium, pro quibus constat gloriose moriendum. quid opus est homini 
lingua, si causam manus agat armata? aut pax esse unde creditur, si sub 
ciuilitate pugnetur? imitamini certe Gothos nostros, qui foris proelia, intus 
norunt exercere modestiam. sic uos uolumus uiuere, quemadmodum parentes nostros 
cernitis domino praestante floruisse. 
XXV. SIMEONIO V. C. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Amamus publicis actionibus personas inserere morum probitate conspicuas, ut 
per obsequia fidelium nobis crescat utilitatis augmentum. proinde sinceritatem 
animi tui per praeclara documenta noscentes siliquatici titulum, quem fidae 
dominicatus iure dederamus discussioni indictionis primae, secundae uel tertiae 
per prouinciam Dalmaticam, ordinatio tibi nostra committit: ut quolibet fraudis 
uestigio damnum publicum te fuerit explorante repertum, procul dubio nostris 
aerariis inferatur: quia non tantum lucra quaerimus, quantum mores subiectorum 
deprehendere festinamus. <2> Praeterea ferrarias praedictae Dalmatiae cuniculo 
te uenitatis iubemus inquirere, ubi rigorem ferri parturit terrena mollities et 
igne decoquitur, ut in duritiam transferatur. hinc auxiliante deo patriae 
defensio uenit: hinc agrorum utilitas procuratur et in usus humanae uitae 
multiplici commoditate porrigitur. auro ipsi imperat et seruire cogit locupletes 
pauperibus constanter armatis. conuenit itaque hanc speciem diligenti 
indagatione rimari, per quam et nobis generantur lucra et hostibus procurantur 
exitia. esto ergo de antefata discussione sollicitus et in publicis utilitatibus 
temperatus, ut nostrum rationabile compendium crescendi tibi procurare possit 
augmentum. 
XXVI. OSUIN V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis prudentiae tuae sit utilitati publicae deputatis ferre praesidium. 
tamen ammonitio nostra se cumulat, ut securius fiat. ubi se reuerentia nostrae 
iussionis accommodat. Simeonium itaque uirum clarissimum, cuius fides olim nobis 
est cognita uel deuotio comprobata, ad ordinationem siliquatici nec non 
ferrariarum ad prouinciam Dalmatiam nostra ordinatione direximus. cui expetita 
solacia non negetis, ut sublimitas tua nobis commendatior fiat, cum actibus se 
publicis praebere festinat. 
XXVII. IOHANNI V. S. CONSULARI CAMPANIAE THEODERICUS REX. 
<1> Propositum est pietatis regiae locum iniustis odiis amputare et potestatis 
armatae supercilium cohibere reuerentia iussionum. infesta est siquidem 
humilibus superioris offensa, cum ad laudem trahitur, si uindicta de mediocribus 
adquiratur. proinde diu uaria persecutione iactatus ad pietatis nostrae remedia 
haud irrite conuolasti, asserens eminentissimam praefecturam tibimet esse 
terrori, ne priuata odia in te satiarentur per publicam disciplinam. <2> Sed 
nos, qui donatas dignitates iustitiae parere cupimus, non dolori, contra 
illicitas praesumptiones nostra te tuitione uallamus, ut regiae maiestatis 
obiectu feruentium furor animorum in suis cautibus elidatur et de se magis 
poenam sumat proteruia, dum cohibetur innoxia. tamdiu enim iudex dicitur, 
quamdiu et iustus putatur, quia nomen, quod ab aequitate sumitur, per superbiam 
non tenetur. <3> Restat nunc, ut assumptum impleas consularitatis officium et te 
utilitatibus publicis, quas tuos egisse constiterit decessores, sedulus ac 
deuotus impendas quantumque a nobis protegeris, tantum modestiae parere 
festines. nam si gaudio perfrueris, quod a laesione tua praefectos praetorio 
remotos esse cognoscis, qui sub illo esse monstraris, quid te male agentem 
passurum esse cognoscis? 
XXVIII. CASSIODORO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Gratus nobis est eorum semper aspectus qui nostris animis gloriosis 
actionibus insederunt, quoniam perpetuum obsidem dederunt amoris sui qui apud 
nos probati sunt studere uirtuti. proinde magnitudinem tuam glorioso nobis 
seruitio probatam ad comitatum iussis praesentibus euocamus, ut et ornatus de te 
regalibus crescat obsequiis et tu nostris conspectibus augearis. <2> Conuenit 
enim te etiam requiri, qui nostra fecisti eximie tempora praedicari. ornasti de 
conscientiae integritate palatia: dedisti populis altam quietem. hinc omnibus 
factus notior, quia qui uoluit te positum in potestate nesciuit: praesentati 
autem tribunalibus iudicem sine damni aliquo terrore uiderunt: pretiosior factus 
cunctis, quia nullo praemio uendebaris. quis talem non desideret uidere, cui nos 
publice constat gratiam rettulisse? nam qui alterum reprimere conati sumus, te 
etiam palatio teste laudauimus. tende gradus, accelera festinus aduentum. 
alacrem uenire conuenit, qui se a principe sustineri posse cognoscit. 
XXVIIII. ARGOLICO V. I. PRAEFECTO URBIS THEODERICUS REX. 
<1> Quis nesciat nostrum esse commodum supplicantis quaestum et illud bonis 
principibus crescere, quod benigna possunt largitate praestare? hoc sunt enim 
regia dona, quod semina: sparsa in segetem coalescunt, in unum coacta depereunt. 
optamus ergo munera multis collata diuidere, ut possint ubique nostra beneficia 
pullulare. <2> Atque ideo uiri illustris et magnifici patricii Paulini actorum 
supplicatione suscepta, quae habetur in subditis, horrea longi temporis 
uetustate destructa, quibus illud atque illud uocabulum praefixit antiquitas, si 
nunc usui publico minime necessaria esse monstrantur nec aliqua ibidem est 
species quae ad fiscum pertinet congregata, praefato uiro cum omnibus ad se 
pertinentibus absoluta liberalitate concedimus, ut aedificandi et ad posteros 
transmittendi assumpta licentia suis utilitatibus profutura disponat, quia 
confert magis rei publicae munus quisquis diruta maluerit suscipere reparanda, 
in ea praesertim urbe, ubi cuncta dignum est constructa relucere, ne inter tot 
decora moenium deformis appareat ruina saxorum. in aliis quippe ciuitatibus 
minus nitentia sustinentur: in ea uero nec mediocre aliquid patimur, quae mundi 
principaliter ore laudatur. 
XXX. ARGOLICO V. I. PRAEFECTO URBIS THEODERICUS REX. 
<1> Romanae ciuitatis cura nostris sensibus semper inuigilat. quid est enim 
dignius, quod tractare debeamus, quam eius reparationem exigere, quae ornatum 
constat nostrae rei publicae continere? proinde illustris sublimitas tua 
spectabilem uirum Iohannem nos direxisse cognoscat propter splendidas Romanae 
cloacas ciuitatis, quae tantum uisentibus conferunt stuporem, ut aliarum 
ciuitatum possint miracula superare. <2> Videas illic fluuios quasi montibus 
concauis clausos per ingentia signina decurrere: uideas structis nauibus per 
aquas rapidas non minima sollicitudine nauigari, ne praecipitato torrenti marina 
possint naufragia sustinere. hinc, Roma, singularis quanta in te sit potest 
colligi magnitudo. quae enim urbium audeat tuis culminibus contendere, quando 
nec ima tua possunt similitudinem reperire? et ideo supra dicto Iohanni officii 
uestri solacia uos praebere censemus, quoniam ordinationes nostras publicas 
uolumus implere personas, priuatas manus amouentes, quae audacius merguntur 
illicitis. 
XXXI. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis uniuersae rei publicae nostrae infatigabilem curam desideremus 
impendere et deo fauente ad statum studeamus pristinum cuncta reuocare, tamen 
Romanae ciuitatis sollicitiora nos augmenta constringunt, ubi quicquid decoris 
impenditur, generalibus gaudiis exhibetur. peruenit itaque ad nostram 
conscientiam suggestione multorum, quae praua non potest dissimulare commissa, 
plura in praeiudicio urbis Romanae detestabiles praesumptores assumere, ut cui 
nos summum adhibere desideramus studium, dolum patiatur iniustum. <2> Quapropter 
ordinationes nostras ad uestram facimus notitiam peruenire, quibus amplius 
credimus ciuitatis uestrae dispendia displicere. dicitur ergo commodi cura 
priuati aquam formarum, quam summo deceret studio communiri, ad aquae molas 
exercendas uel hortos rigandos fuisse deriuatam: turpe et miserabile hoc in illa 
urbe fieri, quod per agros uix deceret assumi. <3> Et quia non possumus admissi 
qualitatem ultra iura corrigere, ne, dum fabricis prodesse uolumus, legum 
culmina destruamus, si huius nefandissimae rei dominus tricennii praescriptione 
munitur, accepto pretio competenti suum uendat errorem, ut, quod laesionem 
publicis praestat fabricis, non praesumatur ulterius, ne quod nunc sub largitate 
corrigimus, postea seuerissime uindicemus. <4> Si uero tale aliquid moderna 
praesumptione temptatum est, sine dubitatione tollatur. unius enim desiderio 
praua generalis debet utilitas anteferri, cui uel in causis iustis raro poterit 
obuiari. mancipia uero formarum seruitio principum prouisione deputata in 
priuatorum cognouimus transisse dominium. aes praeterea, non minimum pondus, et 
quod est facillimum direptioni, mollissimum plumbum, de ornatu moenium 
referuntur esse sublata, quae auctores suos saeculis consecrarunt. aes enim 
Ionos Thessaliae rex, plumbum Mida regnator Phrygiae reppererunt. et quam 
miserum est, ut unde famam prouidentiae alii susceperunt, nos opinionem 
neglegentiae incurrisse uideamur? templa etiam et loca publica, quae petentibus 
multis ad reparationem contulimus, subuersioni fuisse potius mancipata. <5> Et 
quoniam malarum rerum emendatio nos delectat, ne concessa uideatur ex 
taciturnitate licentia, Iohannem uirum spectabilem electum nostra iustitia ad 
haec, quae supra memorauimus, direximus inquirenda, ut cuncta suo ordine 
discussa nobis relationis obsequio lucidentur, quatenus, quid de singulis rebus 
aut de praesumptoribus earum fieri oporteat, more nostrae iustitiae censeamus. 
adhibete nunc studia, praestate solacia, ut inquisitionem, quam debueratis 
petere, grata uideamini mente complere. 
XXXII. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Constat apud nos fidelium non perire seruitia, sed in tristibus impensa 
recipere in meliore fortuna. Arelatensibus itaque, qui nostris partibus 
perdurantes gloriosae obsidionis penuriam pertulerunt, per indictionem quartam 
fiscalia tributa nostra relaxat humanitas, ita ut futuro tempore ad solitam 
redeant functionem, quatenus et nos bene meritis uicissitudinem reddidisse 
uideamur et ab illis, cum res poposcerit, solita deuotio non negetur. <2> 
Satientur in libertate qui pro nobis in angustiis esurire maluerunt: sint laeti 
qui tristitiam fideliter pertulerunt. non decet statim de tributis esse 
sollicitum, qui casum uix potuit declinare postremum. a quietis ista, non 
obsessis inquirimus. quid enim a domino agri exigas, quem eum non coluisse 
cognoscas? pretiosum uectigal iam nobis dederunt fidei suae. iniustum est ut 
uiles pecunias exigantur qui gloriosas conscientias obtulerunt. 
XXXIII. ARGOLICO V. I. PRAEFECTO URBIS THEODERICUS REX. 
<1> Gratum nobis est uota nostra circa sacri ordinis augmenta proficere. 
laetamur tales uiros emergere, qui senatoria mereantur luce radiare, ut laude 
conspicuis deferatur gratia dignitatis. curia namque disciplinis ueterum patet: 
nec ei iudicari potest extraneus, qui bonarum artium est alumnus. atque ideo 
illustris magnificentia tua in clarissimo Armentario atque Superbo eius filio ea 
faciat exhiberi, quae circa referendos curiae cana dictat antiquitas. <2> Hic 
est enim praefatus Armentarius, qui et parentum bono et suo nobis commendatur 
ingenio, exigens meritis quam sperat precibus dignitatem. nam quid dignius, si 
et senatorio uestiatur honore togata professio, ut in illa turba doctorum audeat 
liberam proferre sententiam, nec frenetur imperitiae terrore, quem hortantur ad 
uocem iura facundiae? <3> Gloriosa est denique scientia litterarum, quia quod 
primum est in homine, mores purgat: quod secundum, uerborum gratiam 
sumministrat: ita utroque beneficio mirabilis ornat et tacitos et loquentes. 
ducantur ergo ad penetralia Libertatis laudati merito suo, ornati nostro 
iudicio, habituri sine dubio gratissimum senatum, quorum ars est facere de irato 
beniuolum, de suspecto placatum, de austero mitem, de aduersante propitium. quid 
ergo patribus imponere non possit, qui flectere animum iudicantis eualuit? 
XXXIIII. MASSILIENSIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Propositi nostri est probatas fortitudine et moderatione personas ad 
ordinationem uestram defensionemque dirigere, ut et prouincialium ratio 
subleuetur et utilitas publica bonis praesidentibus augeatur. <2> Proinde 
comitem Marabadum nobis aequitate compertum ad Massiliensem ciuitatem credidimus 
dirigendum, ut quicquid ad securitatem uel ciuilitatem uestram pertinet, deo 
iuuante perficiat memorque gratiae nostrae curam possit habere iustitiae, 
minoribus solacium ferat, insolentibus seueritatem suae districtionis obiciat, 
nullum denique opprimi iniqua praesumptione patiatur, sed omnes cogat ad iustum, 
unde semper floret imperium. <3> Quapropter designato uiro in his, quae uobis 
pro publica utilitate praeceperit, libentibus animis oboedite, ut fides uestra, 
quae iam prioribus monstratur exemplis, subsequentibus quoque declaretur 
indiciis, quia gratius est obsequium quod deuotione perpeti custoditur. nos 
autem reddere cogitamus locum uicissitudini, qui impensa seruitia non possumus 
obliuisci. 
XXXV. ROMULO THEODERICUS REX. 
<1> Liberalitatem nostram firmam decet tenere constantiam, quia inconcussum esse 
debet principis uotum nec pro studio malignorum conuelli, quod nostra noscitur 
praeceptione firmari. atque ideo praesenti iussione censemus, ut, quicquid ex 
nostra ordinatione patricium Liberium tibi matrique tuae per pittacium 
constiterit deputasse, in suo robore debeat permanere, nec a quoquam metuas 
irrationabilem quaestionem, qui nostri beneficii possides firmitatem. 
XXXVI. ARIGERNO V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Pietatis nostrae propositum est miserandis fletibus audientiam non negare, 
maxime cum moris nostri sit ad leges cuncta remittere, ut et conquerens mereatur 
effectum et pulsatus nullum se queratur sustinuisse praeiudicium. proinde 
Firminus contra magnificum uirum patricium Venantium se dicit habere negotium et 
frequenter ab eo eius propositiones fuisse contemptas. <2> Et quia in causis 
semper est suspecta potentia, dum uelle creditur quod posse iudicatur, antefatum 
seruata reuerentia a te praecipimus ammoneri, ut sub sponsione legitima 
instructam personam ad comitatum nostrum dirigere se promittat, qui apud 
delegatos motu nostro iudices eius intentionibus ualeat praebere responsum: 
actor hic poenam suae recepturus audaciae, si contra magnificum uirum habuerit 
falsitatis euentum. 
XXXVII. PETRO EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Si in alienis causis beatitudinem tuam conuenit adhiberi, ut per uos 
iurgantium strepitus conquiescat, quanto magis ad uos remitti debet quod uos 
spectat auctores? atque ideo sanctitas uestra a Germano nos aditos flebili 
allegatione cognoscat, qui se filium legitimum asserit quondam Thomatis, dicens 
partem facultatis patris sui a uobis detineri sibimet legibus competentem. <2> 
Quae petitio si ueritate fulcitur et genitoris eius substantiam probatis iure 
competere supplicanti, considerata iustitia, quam monetis, sine obseruationis 
longae dispendio debita tribuantur, quoniam causarum uestrarum qualitas uobis 
debet iudicibus terminari, a quo expectanda est magis quam uobis. imponenda 
iustitia. quod si hanc causam sub aequitate uestrum minime definit arbitrium, 
noueritis supplicis querelam ad nostram audientiam perducendam. uos enim docetis 
uoces pauperum non debere neglegi, quas potest iustitia comitari. 
XXXVIII. VVANDIL THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis pietatis nostrae constet esse uotum, ut ubique ciuilia, ubique 
moderata peragantur, maxime tamen optamus bene geri in regionibus Gallicanis, 
ubi et recens uastatio non portat iniuriam et ipsa initia bene plantare debent 
nostri nominis famam. principis siquidem opinionem longe lateque disseminat 
subiectorum custodita securitas, et ubi exercitus dirigitur, non grauandi, sed 
defendendi potius existimentur. <2> Atque ideo praesenti auctoritate delegamus, 
ut in Auinione, qua resides, nulla fieri uiolenta patiaris. uiuat noster 
exercitus ciuiliter cum Romanis: prosit eis destinata defensio nec aliquid illos 
a nostris sinatis pati, quos ab hostili nitimur oppressione liberari. 
XXXVIIII. FELICI V. I. CONSULI THEODERICUS REX. 
<1> Aequitatis ratio persuadet, ut exercentibus laetitiam publicam consuetudinem 
seruemus antiquam, praesertim a consule uenientem, cuius constat esse propositi, 
ut debeat ex liberalitate laudari, ne uideatur aliud dignitas promittere et 
aliud senatorem uelle complere. quocirca sub opinione munifici parcum non decet 
inueniri, quia inumbrat famam publicam in consule tenacitatis obscuritas. <2> 
Quapropter illustris magnitudo tua a Mediolanensibus aurigis nos aditos esse 
cognoscat illa sibi uestris temporibus fuisse subtracta, quae mos priscus 
indulserat, cum praestante tempore munificentia sit pro lege. proinde si nullo 
mendacio asserta uitiantur, sublimitatem uestram sequi conuenit uetustatem, quae 
suo quodam priuilegio uelut debita quae donantur exposcit. nec licet negari, 
quod te cognoscis sub antiquitate largiri. 
XL. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS IN GALLIIS CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis sensum nostrae pietatis turba multiplex cogitationis intraret et 
diuersas regni partes consueta sedulitate respiceret, festine tamen remedia 
uestrae utilitatis aspeximus, quoniam apud conscientiam nostram laesionis genus 
est profutura tardare nec possumus aestimare iucundum, quod ingrata fuerit 
dilatione suspensum. nam aegrescentibus morbis laesio debacchari permittitur, 
cum medicina differtur. <2> Vobis itaque hostili feritate uastatis pro qualitate 
laesionis per indictionem quartam relaxatam agnoscite tributariam functionem, 
quia non gratulamur exigere, quod tristis noscitur solutor offerre. ita tamen ut 
de illis, quae constat intacta, exercituales iuuentur expensae: quia in totum 
deuotio deserere non debet quos pro se laborare cognoscit. inualidus est 
siquidem ieiunus defensor nec animus ministrat audaciam, cum uirtus corporeo 
fuerit robore destituta. 
XLI. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Tolerabile fit omne quod aequabili ordinatione disponitur, quia diuisum onus 
sub communione subiectos certum est non grauare: pars enim extrema ad 
unumquemque redit, cum summa uniuersos incluserit. <2> Tritici itaque speciem, 
quam ob exercituales expensas nostra prouidentia de Italia destinauit, ne 
fatigata prouincia huius praebitione laederetur, ad castella supra Druentiam 
constituta de Massiliensibus horreis constat esse portandam. <3> Quapropter 
iubemus ut studium deuehendi supradictae speciei commune subeatur, quatenus 
celeriter possit fieri, quod uniuersitatis studio uidetur assumi. 
XLII. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS IN GALLIIS CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Non occurritur sub principe benigno remedia postulare subiectos, quoniam 
supplicationem praecedit humanitas et miro modo posteriora fiunt uota quam 
praestita. nuper siquidem moti iustitia iusseramus, ut pars aliqua illaesa 
prouinciae Gothis nostris alimonia reperta praestaret. <2> Sed quia licet 
principem semper humaniora censere, dum uarietatis non habet uitium, quod pro 
beneficio fuerit immutatum, sed ut nec minima possessores illatione grauarentur, 
ex Italia destinauimus exercituales expensas, ut ad defensionem uestram directus 
exercitus nostris humanitatibus aleretur solumque auxilium prouinciae de tam 
magna congregatione sentirent. <3> Ducibus etiam ac praepositis sufficientem 
transmisimus pecuniae quantitatem, ut eorum praebendae, quae non potuerunt 
conuehi, ibi debuissent sine alicuius dispendio comparari, quia delectui uestro 
nec illa uolumus imponere, quae uos potuistis, ut arbitramur, offerre. 
XLIII. UNIGIS SPATHARIO THEODERICUS REX. 
<1> Delectamur iure Romano uiuere quos armis cupimus uindicare, nec minor nobis 
est cura rerum moralium quam potest esse bellorum. quid enim proficit barbaros 
remouisse confusos, nisi uiuatur ex legibus? <2> Quapropter cum deo propitio 
Gallias exercitus noster intrauit, si qua mancipia seruitium declinantia ad 
alios se, quam quibus uidebantur competere, contulerunt, prioribus dominis 
iubemus sine aliqua dubietate restitui, quia confundi non decent iura imperante 
iustitia nec potest abiecto fauere seruitio libertatis defensor. <3> Aliorum 
forte regum proelia captarum ciuitatum aut praedas appetunt aut ruinas: nobis 
propositum est deo iuuante sic uincere, ut subiecti se doleant nostrum dominium 
tardius adquisisse. 
XLIIII. UNIVERSIS POSSESSORIBUS ARELATENSIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis primum sit laesos incolas refouere et in hominibus magis signum 
pietatis ostendere, tamen utrumque humanitas nostra coniungit, ut et largitatis 
remedio ciuibus consulamus et ad cultum reducere antiqua moenia festinemus. sic 
enim fiet, ut fortuna urbis, quae in ciuibus erigitur, fabricarum quoque decore 
monstretur. <2> Pro reparatione itaque murorum Arelatensium uel turrium 
uetustarum certam pecuniae direximus quantitatem. <3> Victualia quoque, quae 
uestras releuare uideantur expensas, fecimus praeparari, ut uobis destinentur, 
cum tempus nauigationis arriserit. releuate nunc animos et de nostra promissione 
recreati futurae copiae spem tenentes diuino fauore habetote fiduciam, quia non 
minus est quod nostris uerbis quam quod horreis continetur. 
XLV. ARIGERNO V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Iustitiae nostrae conuenit, ut de indultis beneficiis calumnias fieri non 
sinamus, et quicquid praua interpretatione tegitur, fugata mendacii nube 
reuelemus. defensores itaque sacrosanctae ecclesiae Romanae conquesti sunt 
beatae recordationis quondam Simplicium domum in sacratissima Urbe positam ab 
Eufraxio acolutho instrumentis factis sollemniter comparasse, quam per annorum 
longa curricula ecclesiam Romanam quieto iure suggerunt possedisse et in usus 
alios transtulisse securitate dominii. <2> Nunc autem existere Samareae 
superstitionis improba fronte duratum, qui synagogam ibidem fuisse iniquis 
conatibus mentiatur, cum ad humanos usus habitacula longe aliter formata 
doceantur, quam potest esse memorata constructio. quapropter magnitudo tua 
conscientiae suae probata iustitia causam diligenti examinatione discutiat et, 
si uera cognouerit quae ueniunt in querelam, considerata aequitate definiat. nam 
si humanis actibus sunt calumniae summouendae, quanto magis emendanda credimus 
quae contumeliam diuinitatis tangere iudicamus! 
XLVI. ADEODATO THEODERICUS REX. 
<1> Materia est gloriae principalis delinquentis reatus, qua nisi culparum 
occasiones esnergerent, locum pietas non haberet. quid enim salubris ordinatio 
gerat, si morum probitas cuncta componat? arida siccitas beneficium madentis 
pluuiae exoptat. salutiferis medentium manibus nisi infirma ualitudo non 
indiget. sic dum imbecillitati succumbitur, conuenienter remedia tribuuntur. 
quapropter casibus asperis praestandum est sub iustitiae laude moderamen, ut nec 
uindictam sinamus superare peccata nec culpam insultare patiamur legibus 
impunitam. <2> Datis itaque precibus allegasti uiri spectabilis Venantii 
Lucaniae at Bruttiorum praesulis odiorum te acerbitate compressum, custodiae 
longo situ laborantem, in confessionem raptus adultae puellae Valerianae fuisse 
compulsum, ut gratius fuerit spem citae mortis expetere quam tormentorum 
crudelia sustinere. inter supremas enim angustias anhelantis uotum est perire 
quam uiuere, quia detestabilis sensus poenarum excludit dulcissimae salutis 
affectum. illud etiam, quod minime iustitia pateretur, adiciens defensorum tibi 
patrocinia saepius postulanti fuisse subtracta, cum aduersarii florentes ingenio 
etiam innocentem te possent legum laqueis obligare. <3> Quae supplicatio cum 
efficaciter animum nostrae pietatis intraret paulatimque ad misericordiae iura 
deflecteret, occurrit Bruttiorum praesulis missa relatio, quae priuatam 
allegationem tragoediae suae uoce compressit, negando credi contra fidem 
publicam fallaciter supplicanti. <4> Ideoque asperitatem poenae nostra lenitate 
mollimus, statuentes ut ex die prolati oraculi sex mensium patiaris exilium, ita 
ut nulli post constituta nostra sub qualibet interpretatione tibi liceat obicere 
crimen infamiae, quando fas est principi maculosas notas uitiatae opinionis 
abstergere, sed hoc exacto tempore patriae rebusque omnibus reformatus, ius tibi 
sit liberum omne quod primitus, quia nulla te ingemiscere probri adustione 
censemus, quem temporali uolumus exilio detineri: poenam trium librarum auri 
nihilominus comminantes, si quis aut obuiando aut aliter intellegendo praesens 
nostrum uiolare temptauerit constitutum. <5> Sed quoniam haec statuta ad 
innocentes nolumus usque protendi, ne sua cuique minime uideatur ignorantia 
profuisse, praesenti auctoritate eos a formidine liberamus, quos utpote 
nescientes in eadem causa quolibet loco uel tempore interfuisse constiterit. 
similis enim uidetur absentis, qui conscientiam non habet criminosi. 
XLVII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> In partem pietatis recidit mitigata districtio et sub beneficio punit qui 
poenam debitam considerata moderatione palpauerit. Iouinum curialem, quem 
corrector Lucaniae Bruttiorumque humani nobis suggerit sanguinis effusione 
pollutum (ob hoc cum mutuae contentionis ardoribus excitatus rixam uerborum 
usque ad nefarium collegae deduxit in ritum, sed conscius facti sui intra 
ecclesiae saepta refugiens declinare se credidit praescriptam legibus ultionem) 
Vulcanae insulae perpetua relegatione damnamus, ut et sacrato templo reuerentiam 
habuisse uideamur nec uindictam criminosus euadat in totum, qui innocenti non 
credidit esse parcendum. <2> Careat proinde patrio foco cum exitiabili uicturus 
incendio, ubi uiscera terrae non deficiunt, cum tot saeculis iugiter 
consumantur. flamma siquidem ista terrena, quae alicuius corporis imminutione 
nutritur, si non absumit, extinguitur: ardet continue inter undas medias montis 
quantitas indefecta nec imminuit, quod resolui posse sentitur: scilicet quia 
naturae inextricabilis potentia tantum crementi cautibus reponit, quantum illi 
uorax ignis ademerit. nam quemadmodum saxa incolumia permanerent, si semper 
inadiuuata decoquerent? <3> Potentia siquidem diuina sic de contrariis rebus 
miraculum facit esse perpetuum, ut palam consumpta occultissimis instauret 
augmentis, quae uult temporibus stare diuturnis. uerum cum et alii montes 
motibus uaporatis exaestuent, nullus simili appellatione censetur: aestimandum, 
quia grauius succenditur, qui Vulcani nomine nuncupatur. <4> Mittatur ergo reus 
capitis in locum praedictum uiuus: careat quo utimur mundo, de quo alterum 
crudeliter fugauit exitio, quando superstes recipit quod euentu mortis inflixit: 
salamandrae secuturus exemplum, quae plerumque degit in ignibus. tanto enim 
naturali frigore constringitur, ut flammis ardentibus temperetur. subtile ac 
paruum animal, lumbricis associum, flauo colore uestitum. uitam praestat soli, 
quae mortalia cuncta consumit. <5> Memorant autem aeui pristini seruatores hanc 
insulam ante aliquot annos undarum rupto terrore imitus erupisse, cum Hannibal 
apud Prusiam Bithyniae regem ueneno secum ipse pugnauit, ne tantus dux ad 
Romanorum ludibria perueniret. plus inde mirabile, ut mons tanta flammarum 
congregatione succensus marinis fluctibus haberetur absconditus et ardor ibi 
indesinenter uiueret, quem tanta unda uidebatur obruere. 
XLVIII. UNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS CIRCA VERRUCAS CASTELLUM CONSISTENTIBUS 
THEODERICUS REX. 
<1> Laetitia debet esse cunctorum prouida iussio dominantum, quando illud, quod 
uos debuistis expetere, nos uidetis offerre. quid est enim gratius quam humanis 
rebus cautelam semper adhibere, quae aut fit necessaria aut non grauat esse 
superfluam? et ideo Leodefrido saioni nostro praesenti delegauimus iussione, ut 
eius instantia in Verruca castello uobis domicilia construatis, quod a positione 
sui congruum nomen accepit. <2> Est enim in mediis campis tumulus saxeus in 
rotunditate consurgens, qui proceris lateribus, siluis erasus, totus mons quasi 
una turris efficitur, cuius ima graciliora sunt quam cacumina et in mollissimi 
fungi modo supernus extenditur, cum in inferiore parte tenuetur. agger sine 
pugna, obsessio secura, ubi nec aduersarius quicquam praesumat nec inclusus 
aliquid expauescat. huic Athesis inter fluuios honorus amoeni gurgitis puritate 
praeterfluit causam praestans muniminis et decoris: castrum paene in mundo 
singulare, tenens claustra prouinciae, quod ideo magis probatur esse praecipuum, 
quia feris gentibus constat obiectum. <3> Hoc opinabile munimen, mirabilem 
securitatem cui desiderium non sit habitare, quam uel externos delectat 
inuisere? et quamquam deo iuuante nostris temporibus prouinciam securam 
credamus, tamen prudentiae nihilominus est cauere etiam quae non putantur 
emergere. <4> Munitio coaptanda semper in otio est, qua tunc male quaeritur, 
quando necessaria iudicatur. mergi, quibus nomen ex facto est, cohabitatores 
piscium, aquatiles uolucres futuras tempestates naturaliter praeuidentes sicca 
petunt, stagna derelinquunt. delphini fluctus pelagi metuentes uadosis litoribus 
immorantur. echini, qui sunt mella carnalia, costatilis teneritudo, croceae 
deliciae diuitis maris, dum futuras tempestates agnouerint, loca mutare 
cupientes, quia illis pro leuitate corporis nandi nulla fiducia est, lapillos, 
quibus pares possunt esse, complexi, quadam anchorarum ponderatione librati 
scopulos petunt, quos fluctibus uexandos esse non credunt. <5> Aues ipsae 
aduentu hiemis patrias mutant. ferae pro qualitate temporis cubilia quaerunt. 
hominum sollicitudo non debet prouidere quod potest in aduersitate requirere? 
non est in mundo unum: humanae res mutabilitate quatiuntur. et ideo prouidentia 
dicitur, ut quae sunt futura tractentur. 
XLVIIII. HONORATIS POSSESSORIBUS DEFENSORIBUS ET CURIALIBUS CATINENSIS CIVITATIS 
THEODERICUS REX. 
<1> Optabilis nobis est et grata deuotio, quae bonam praecesserit iussionem, et 
merito acceptum redditur, si quid, quod possumus imperare, poscatur. felicitas 
enim regnantis est famulantes amare quod expedit, quando labor nobis 
cogitationis aufertur, dum subiecti sibi profutura disponunt. <2> Atque ideo 
suggestionis uestrae tenore comperto, quam caritate ciuica in communiendis 
moenibus suscepistis, absolutam huius rei uobis censemus esse licentiam: nec 
quicquam de hac re uereamini, unde gratiae nostrae expectare praemia mox 
debetis. uestra enim munitio nostra est nihilominus fortitudo: et quicquid uos 
ab incerto eripit, famam nostrae defensionis extendit. <3> Saxa ergo, quae 
suggeritis de amphitheatro longa uetustate collapsa nec aliquid ornatui publico 
iam prodesse nisi solas turpes ruinas ostendere, licentiam uobis eorum in usus 
dumtaxat publicos damus, ut in murorum faciem surgat, quod non potest prodesse, 
si iaceat. quocirca perficite confidenter, quicquid cautio ad munimen, quicquid 
ornatus expetit ad decorem, tantum nobis scituri gratum fore quod facitis, 
quantum exinde gratia uestrae se ciuitatis extulerit. 
L. PROVINCIAL1BUS NORICIS THEODERICUS REX. 
<1> Grate suscipienda est ordinatio, quae dantem iuuat et accipientem pro 
temporis necessitate laetificat. nam quis putare possit onus, ubi magis meretur 
in commutatione compendium? <2> Et ideo praesentibus decernimus constitutis, ut 
Alamannorum boues, qui uidentur pretiosiores propter corporis granditatem, sed 
itineris longinquitate defecti sunt, commutari uobiscum liceat, minores quidem 
membris, sed idoneos ad laborem, ut et illorum profectio sanioribus animalibus 
adiuuetur et uestri agri armentis grandioribus instruantur. <3> Ita fit ut illi 
adquirant uiribus robustos, uos forma conspicuos et, quod raro solet emergere, 
in una mercatione utrique uideamini desiderata compendia percepisse. 
LI. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Quantum histrionibus rara constantia honestumque uotum, tanto pretiosior 
est, cum in eis probabilis monstratur affectus. carum est enim homini 
repperisse, ubi aliquid se laudabile non putauerat inuenire. dudum siquidem 
Thomati aurigae ex Orientis partibus aduenienti annonas rationabiles 
consideratio nostra largita est, donec eius artem probaremus et animum. sed 
quoniam in hoc agone primatum noscitur obtinere eiusque uoluntas patria 
derelicta nostri sedes fouere delegit imperii, menstrua eum duximus largitate 
solidandum, ne adhuc ambiguum redderemus, quem Italiae dominatum elegisse 
cognouimus. <2> Is enim frequenter uictor per diuersorum ora uolitauit, plus 
uectus fauore quam curribus. suscepit partem populi protinus inclinatam et quos 
ipse fecerat tristes, laborauit iterum reddere laetiores, modo agitatores arte 
superans, modo equorum uelocitate transcendens. frequentia palmarum eum faciebat 
dici maleficum, inter quos magnum praeconium uidetur esse ad talia crimina 
peruenire. necesse est enim ad peruersitatem magicam referri, quando uictoria 
equorum meritis non potest applicari. <3> Spectaculum expellens grauissimos 
mores, inuitans leuissimas contentiones, euacuator honestatis, fons irriguus 
iurgiorum, quod uetustas quidem habuit sacrum, sed contentiosa posteritas fecit 
ease ludibrium. primus enim hoc apud Elidem Asiae ciuitatem Oenomaus fertur 
edidisse: quod post Romulus in raptu Sabinarum necdum fundatis aedificiis 
ruraliter ostentauit Italiae. <4> Sed mundi dominus ad potentiam suam opus 
extollens mirandam etiam Romanis fabricam in uallem Murciam tetendit Augustus, 
ut immensa moles firmiter praecincta montibus contineret, ubi magnarum rerum 
indicia clauderentur. bis sena quippe ostia ad duodecim signa posuerunt. haec ab 
hermulis funibus demissis subita aequalitate panduntur, docentes totum illic, ut 
putabant, consilio geri, ubi imago capitis cognoscitur operari. <5> Colores 
autem in uicem temporum quadrifaria diuisione funduntur: prasinus uirenti uerno, 
uenetus nubilae hiemi, russeus aestati flammeae, albus pruinoso autumno dicatus 
est, ut quasi per duodecim signa digrediens annus integer signaretur. sic 
factum, ut naturae ministeria spectaculorum composita imaginatione luderentur. 
<6> Biga quasi lunae, quadriga solis imitatione reperta est. equi desultorii, 
per quos circensium ministri missus denuntiant exituros, luciferi praecursorias 
uelocitates imitantur. sic accidit ut, dum se colere putarent astra, religionem 
suam ludicra similitudine profanarent. <7> Alba linea non longe ab ostiis in 
utrumque podium quasi regula directa perducitur, ut quadrigis progredientibus 
inde certamen oriretur, ne, dum se praepropere conantur elidere, spectandi 
uoluptatem uiderentur populis abrogare. septem metis certamen omne peragitur in 
similitudinem hebdomadis reciprocae. ipsae uero metae secundum zodiacos decanos 
ternas obtinent summitates, quas ad instar solis quadrigae celeres peruagantur. 
<8> Eoae Orientis et Occidentis terminos designant. euripus marie uitrei reddit 
imaginem, unde illuc delphini aequorei aquas influunt. obeliscorum quoque 
prolixitates ad caeli altitudinem subleuantur, sed potior Soli, inferior Lunae 
dicatus est, ubi sacra priscorum Chaldaeicis signis quasi litteris indicantur. 
spina infelicium captiuorum sortem designat, ubi duces Romanorum supra dorsa 
hostium ambulantes laborum suorum gaudia perceperunt. <9> Mappa uero, quae 
signum uidetur dare circensibus, tali casu fluxit in morem. cum Nero prandium 
protenderet et celeritatem, ut assolet, auidus spectandi populus flagitaret, 
ille mappam, qua tergendis manibus utebatur, iussit abici per fenestram, ut 
libertatem daret certaminis postulati. hinc tractum est, ut ostensa mappa certa 
uideatur esse promissio circensium futurorum. <10> Circus a circuitu dicitur, 
circenses quasi circuenses: propterea quod apud antiquitatem rudem, quae necdum 
spectacula in ornatum deduxerat fabricarum, inter enses et flumina locis 
uirentibus agerentur. nec uacat quod XXIIII missibus condicio huius certaminis 
expeditur, profecto ut diei noctisque horae tali numero clauderentur. nec illud 
putetur irritum quod metarum circuitus ouorum ereptionibus exprimatur, quando 
actus ipse multis superstitionibus grauidus oui exemplo geniturum se aliqua 
profiteretur. et ideo datur intellegi uolitantes atque inconstantissimos inde 
mores nasci, quos auium matribus aptauerunt. <11> Cetera circi Romani longum est 
sermone decurrere, dum omnia uideantur ad causas singulas pertinere. hoc tamen 
dicimus omnimodis stupendum, quod illic supra cetera spectacula feruor animorum 
inconsulta grauitate rapiatur. transit prasinus, pars populi maeret: praecedit 
uenetus et ocius turba ciuitatis affligitur. nihil proficientes feruenter 
insultant: nihil patientes grauiter uulnerantur et ad inanes contentiones sic 
disceditur, tamquam de statu periclitantis patriae laboretur. <12> Quod merito 
creditur dicatum numerosae superstitioni, ubi ab honestis moribus sic constat 
excedi. haec nos fouemus necessitate imminentium populorum, quibus uotum est ad 
talia conuenire, dum cogitationes serias delectantur abicere. <13> Paucos enim 
ratio capit, raros probabilis oblectat intentio: ad illud potius turba ducitur, 
quod ad remissionem curarum constat inuentum. nam quicquid aestimat uoluptuosum, 
hoe et ad beatitudinem temporum iudicat applicandum. quapropter largiamur 
expensas, non semper ex iudicio demus. expedit interdum desipere, ut populi 
possimus desiderata gaudia continere. 
LII. CONSULARI V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Sicut inuidiosa nimis interpellantium suggestione comperimus, inter Leontium 
atque Paschasium spectabiles uiros finalis orta contentio est, ita ut terminos 
casarum suarum non legibus, sed uiribus crederent uindicandos. unde miramur 
tanta animositate fuisse litigatum, quod aut terminis testibus aut iugis montium 
aut fluminum ripis aut arcaturis constructis aliisque signis euidentibus constat 
esse definitum. <2> Quid isti facerent, si in Aegyptiacis partibus possiderent, 
ubi Nili fluminis superueniente diluuio indicia finium uastissimus gurges 
abradit et indiscreta terrae facies redditur, ubi omnia limus tegere 
comprobatur? quapropter nec tunc ad arma concurrere debuissent, si excitata lis 
nulla satisfactione superata discederet. hoc enim per geometricas formas et 
gromaticam disciplinam ita diligenter agnoscitur, quemadmodum litteris omnia 
sermo conclusus est. <3> Geometriam quippe, ut est hominum genus nimis 
acutissimum atque sollicitum, Chaldaei primum inuenisse memorantur, qui rationem 
ipsius disciplinae generaliter colligentes et in astronomicis rebus et in 
musicis et in mechanicis et in architectis et in medicinam et ad artem 
logisticam, uel quicquid potest formis generalibus contineri, aptam esse 
docuerunt, ut sine ea nihil horum possit ad agnitionem uerissimam peruenire. <4> 
Hanc post Aegyptii, non dissimiliter animi calore feruentes, propter augmenta 
Nilotica, quae singulis annis uotiua inundatione patiuntur, ad dimensionem 
terrae et recuperandas formas finium transtulerunt, ut fieret arte distinctum, 
quod litigiosae confusioni uidebatur obnoxium. <5> Quapropter agrimensorem 
peritissimum, cui ab arte nomen est, uestra nihilominus adhibeat magnitudo, ut 
iam omnia, quae manifesta ratione distincta sunt, per euidentia debeat documenta 
monstrare. nam si hoc egit illa disciplina mirabilis, ut indeterminatos agros 
ratione certa distingueret, quanto magis iste monstrare debet omnia, quae iam 
probantur suis finibus terminata? <6> Augusti siquidem temporibus orbis Romanus 
agris diuisus censuque descriptus est, ut possessio sua nulli haberetur incerta, 
quam pro tributorum susceperat quantitate soluenda. <7> Hoc auctor Heron 
metricus redegit ad dogma conscriptum, quatenus studiosus legendo possit 
agnoscere, quod deberet oculis absolute monstrare. uideant artis huius periti, 
quid de ipsis publica sentit auctoritas. nam disciplinae illae toto orbe 
celebratae non habent hunc honorem. arithmeticam indicas, auditoriis uacat. 
geometria, cum tantum de caelestibus disputat, tantum studiosis exponitur. 
astronomia et musica discuntur ad scientiam solam. <8> Agrimensori uero finium 
lis orta committitur, ut contentionum proteruitas abscidatur. iudex est utique 
artis suae, forum ipsius agri deserti sunt: fanaticum credis, quem tortuosis 
semitibus ambulare conspexeris. indicia siquidem rerum inter siluas asperas et 
dumeta perquirit, non ambulat iure communi, uia illi est lectio sua, ostendit 
quod dicit, probat quod didicit, gressibus suis concertantium iura discernit et 
more uastissimi fluminis aliis spatia tollit, aliis rura concedit. <9> 
Quapropter auctoritate nostra suffulti talem eligite, post quem partes 
erubescant impudenti fronte litigare, quatenus possessorum iura confusa esse non 
debeant, quibus est necessarium rebus propriis adhibere culturam. 
LIII. APRONIANO ILLUSTRI VIRO COMITI PRIVATARUM THEODERICUS REX. 
<1> Magnitudinis uestrae relatione comperimus aquilegum Romam uenisse de 
partibus Africanis, ubi ars ipsa pro locorum siccitate magno studio semper 
excolitur, qui aridis locis aquas dare possit imatiles, ut beneficio suo 
habitari faciat loca nimia sterilitate siccata. <2> Hoc nobis gratum fuisse 
cognosce, quatenus industria illa maiorum libris exposita nostris temporibus 
uenerit approbanda. signis quippe uirentium herbarum ac proceritate arborum 
uicinitatem colligit decenter undarum. terris enim, quibus dulcis umor non longe 
subest, ubertas quorundam germinum semper arridet, ut est iuncus aquatilis, 
canna leuis, ualidus rubus, salix laeta, populus uirens et reliqua arborum 
genera, quae tamen ultra naturam suam felici proceritate luxuriant. <3> Sunt et 
alia huius artis indicia: cum nocte adueniente lana sicca in terram ponitur iam 
prouisam et rudi caccabo tecta relinquitur, tunc, si aquae proximitas arriserit, 
mane umida reperitur. sole autem declarato intuentur etiam magistri loca 
solliciti et ubi supra terram uolitare spissitudinem minutissimarum conspexerint 
omnino muscarum, tunc promittunt laetificale quod quaeritur inueniri. addunt 
etiam in columnae speciem conspici quendam tenuissimum fumum, qui quanta fuerit 
altitudine porrectus ad summum, tantum in imum latices latere cognoscunt, ut hoc 
sit mirabile, quod per haec aliaque signa diuersa mensura definita praedicitur, 
quanta profunditate quaesita monstretur. praedicunt etiam sapores aquarum, ut 
nec aspera dispendioso labore debeat quaeri, nec dulcis necessariaque inhonora 
contemni. <4> Hanc scientiam sequentibus pulchre tradiderunt apud Graecos ille, 
apud Latinos Marcellus: qui son solum de subterraneis fluentis, sed de ipso 
quoque ore fontium sollicite tractauerunt. dicunt enim aquas, quae ad orientem 
austrumque prorumpunt, dulces atque perspicuas esse et pro sua leuitate 
saluberrimas inueniri, in septentrionem uero atque occidentem quaecumque manant, 
probari quidem nimis frigidas, sed crassitudine suae grauitatis incommodas. <5> 
Atque ideo, si memorato illi uiderit sapientia uestra et lectione codicum et usu 
rerum quae sunt praedicta constare, conpetentibus annonis de publico deputatis 
peregrinationem eius inopiamque releuabis: accepturus mercedes, ubi artis suae 
dona praestiterit. <6> Nam quamuis Romana ciuitas aquis abundet irriguis sitque 
fontibus gaudens et formarum inundatione ditissima, reperiuntur tamen plurima 
suburbana quae hanc uideantur desiderare peritiam, et merito continetur, qui uel 
pro parte necessarius esse cognoscitur. huic tamen mechanicus omnino iungendus 
est, ut undas, quas iste repperit, ille leuet et arte subire faciat, quod 
ascendere non praeualet per naturam. habeatur ergo et iste inter reliquarum 
artium magistros, ne quid desiderabile putetur fuisse, quod sub nobis non potuit 
Romana ciuitas continere.

LIBER QUARTUS.
 
I. HERMINAFRIDO REGI THORINGORUM THEODERICUS REX. 
<1> Desiderantes uos nostris aggregare parentibus neptis caro pignori propitia 
diuinitate sociamus, ut qui de regia stirpe descenditis, nunc etiam longius 
claritate Hamali sanguinis fulgeatis. mittimus ad uos ornatum aulicae domus, 
augmenta generis, solacia fidelis consilii, dulcedinem suauissimam coniugalem: 
quae et dominatum uobiscum iure compleat et nationem uestram meliore 
institutione componat. <2> Habebit felix Thoringia quod nutriuit Italia, 
litteris doctam, moribus eruditam, decoram non solum genere, quantum et feminea 
dignitate, ut non minus patria uestra istius splendeat moribus quam suis 
triumphis. <3> Quapropter salutantes gratia competenti indicamus nos uenientibus 
legatis uestris inpretiabilis quidem rei, sed more gentium suscepisse pretia 
destinata, equos argenteo colore uestitos, quales decuit esse nuptiales. quorum 
pectora uel crura sphaeris carneis decenter ornantur: costae in quandam 
latitudinem porriguntur: aluus in breuitate constringitur: caput ceruinam reddit 
effigiem, imitantes uelocitatem cuius uidentur habere similitudinem. hi sunt sub 
pinguedine nimia mansueti, magna mole celerrimi, aspectibus iucundi, usibus 
gratiores: incedunt enim molliter, sessores insanis festinationibus non 
fatigant: quiescitur in ipsis potius quam laboretur et compositi delectabili 
moderatione agilitate norunt continua perdurare. <4> Verum hunc quamuis 
nobilissimum gregem beluasque morigeras uel alia quae direxistis eximia uicta 
cognoscitis, quando omnia iure superat, quae decus regiae potestatis exornat. 
destinauimus et nos quidem, quae principalis ordo poscebat: sed nihil maius 
persoluimus, quam quod uos tantae feminae decore copulauimus. assint uestro 
diuina coniugio, ut sicut nos causa iunxit affectionis, ita et posteros nostros 
obliget gratia parentalis. 
II. REGI ERULORUM THEODERICUS REX. 
<1> Per arma fieri posse filium grande inter gentes constat esse praeconium, 
quia non est dignus adoptari, nisi qui fortissimus meretur agnosci. in subole 
frequenter fallimur: ignaui autem esse nesciunt, quos iudicia pepererunt. hi 
enim gratiam non de natura, sed de solis meritis habent, quando uinculo animi 
obligantur extranei, et tanta in hoc actu uis est, ut prius se uelint mori quam 
aliquid asperum patribus uideatur infligi. <2> Et ideo more gentium et 
condicione uirili filium te praesenti munere procreamus, ut competenter per arma 
nascaris, qui bellicosus esse dinosceris. damus tibi quidem equos enses clipeos 
et reliqua instrumenta bellorum: sed quae sunt omnimodis fortiora, largimur tibi 
nostra iudicia. summus enim inter gentes esse crederis, qui Theoderici sententia 
comprobaris. <3> Sume itaque arma mihi tibique profutura. ille a te deuotionem 
petit, qui te magis defensare disponit: proba tuum animum et opus non habebis 
obsequium. adoptat te talis, de cuius gente tu potius formideris. nota sunt enim 
Erulis Gothorum deo iuuante solacia. nos arma tibi dedimus: gentes autem sibi 
olim uirtutum pignora praestiterunt. <4> Salutantes proinde gratia competenti 
reliqua per illum et illum legatos nostros patrio sermone mandamus, qui uobis et 
litteras nostras euidenter exponant et ad confirmandam gratiam quae sunt dicenda 
subiungant. 
III. SENARIO V. I. COMITI PRIVATARUM THEODERICUS REX. 
<1> Ad ornatum palatii credimus pertinere aptas dignitatibus personae eligere, 
quia de claritate seruientium crescit fama dominorum. tales enim prouehere 
principem decet, ut quotiens procerem suum fuerit dignatus aspicere, totiens se 
recta iudicia cognoscat habuisse. moribus enim debet esse conspicuus, qui datur 
imitandus. facile est quemque sibi degere: multis autem electum uiuere decet. 
<2> Cape igitur per indictionem tertiam illustris comitiuae nostri patrimonii 
dignitatem, quam tibi non inmerito tribuit regalis auctoritas. diu namque 
nostris ordinationibus geminum mutuatus obsequium et consilii particeps eras et 
disposita laudabili assumptione complebas. subisti saepe arduae legationis 
officium: restitisti regibus non impar assertor, coactus iustitiam nostram et 
illis ostendere, qui rationem uix poterant cruda obstinatione sentire. non te 
terruit contentionibus inflammata regalis auctoritas, subiugasti quin immo 
audaciam ueritati et obsecutus ordinationibus nostris in conscientiam suam 
barbaros perculisti. <3> Quid studium tuum longa lucubratione sollicitum et 
laboris continui inculpabile referamus obsequium? usus es sub exceptionis 
officio eloquentis ingenio: fauebat ipse sui delectatus auditor, dum meliora 
faceres, cum recitare coepisses. pronuntiatio tua nostrum delectabat arbitrium, 
quia tantum dictantium reficiebas animum, quantum se lassare poterat cura 
cogitantum. fuit quoque in te pars altera uitae laudabilis, quod arcana nostra 
morum probitate claudebas, multorum conscius, nec tamen, cum plura nosses, 
elatus. collegis gratia, superioribus humilitate placuisti. <4> Sic omnium pro 
te factus est unus animus ex magna diuersitate sociatus. carpes certe probatae 
institutionis gratissimum fructum, quando prouecus tuus ita potuit omnes laetos 
efficere, ut uniuersi in te iudicent sua desideria profecisse. tuere igitur hanc 
uirtutum amabilem praeclaramque constantiam nostraeque domus auctoritate 
subnixus tanto studiosius gratiam quaere, quantum te locum beneficiis respicis 
inuenisse. tende itaque adhuc bonis actibus tuos ad potiora successus, sciens 
gratiam nostram in illo semper augeri, qui se dignum adepto culmini desiderat 
inueniri. 
IIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Gloriosum quidem nobis est, patres conscripti, honores passim impendere, sed 
laudabilius bene meritis digna praestare. quicquid enim talibus tribuimus, pro 
generali potius utilitate largimur. cunctis siquidem proficit recti tenax 
prouectus nec locus relinquitur iniuriae, cum ad bonos peruenit regula 
disciplinae. <2> Hoc itaque praeclaro desiderio illustrem uirum Senarium 
comitiuae patrimonii dignitate subueximus, qui uenalitatis obscura animi 
claritate refugiat, qui calumnia non laetetur, nec patrimonii auctoritate 
suffultus de nostro sibi faciat terrore compendium, sed ius aequabile possit 
tenere cum ceteris, unde nobis placere respicit seruientes. haec de illo futura 
promittere praeteritorum facit temporum fides. <3> In ipso quippe adulescentiae 
flore palatia nostra meritis maturus intrauit et, quod robustas quoque fatigat 
aetates, nullo deceptus nouitatis errore ad imperantis conuersus arbitrium 
effectum bonarum praestitit iussionum, nunc ad colloquia dignus, nunc ad 
exceptiones aptissimus, frequenter etiam in honorem legationis electus, cuius 
multiplex meritum incertum apud nos reddebat officium. non enim unius loci uir 
debet dici, a quo multa uidentur impleri. <4> Sed haec amplius commendabat 
humilitas, quae tam clara quam rara est. nouum est enim sub amore principis 
custodire modestiam, quia gaudia semper animos inquietant: modus enim raro 
laetis rebus imponitur, qui magis in tristibus inuenitur. <5> Verum inter haec 
stupenda meritorum originis quoque simili claritate resplendet, ut haereas, qua 
parte sit ditior, cum copiosius utraque possideat. habent ergo singulatim 
distributa praeconium, iuncta miraculum. quapropter, patres conscripti, assurgat 
primaeuis introeuntibus cana Libertas. nihil de genio uestro subtrahitur, quando 
uenientium nouitas honorabiliter inuitatur. parentes publici de clementia 
nominati, duplex uos ratio benignitatis inuitet: incipiens mereatur gratiam, 
prouectus fauorem. 
V. AMABILI VIRO DEVOTO COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Nullum decet nostras grauanter suscipere iussiones, quae magis utilitates 
noscuntur extollere deuotorum. in Gallicana igitur regione uictualium cognouimus 
caritatem, ad quam negotiatio semper prompta festinat, ut empta angustiore 
pretio largius distrahantur. sic euenit ut et uenditoribus satisfiat et illis 
prouisio nostra subueniat. <2> Atque ideo deuotio tua praesenti auctoritate 
cognoscat omnes nauicularios Campaniae, Lucaniae siue Tusciae fideiussoribus 
idoneis se debere committere, ut cum uictualibus speciebus tantum proficiscantur 
ad Gallias, habituri licentiam distrahendi sic ut inter emptorem uenditoremque 
conuenerit. <3> Grande commodum est cum indigentibus pacisci: quando fames totum 
solet contemnere, ut suam necessitatem possit explere. nam cum ambitioni suae 
seruiat, prope modum donare uidetur, qui uendit rogatus. ad saturatos cum 
mercibus ire certamen est: suo autem pretium poscit arbitrio, qui uictualia 
potest ferre ieiunis. 
VI. SYMMACHO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Rationales petitiones supplicum libenter amplectimur, qui etiam non rogati 
iusta cogitamus. quid est enim dignius quod die noctuque assidua deliberatione 
uoluamus, nisi ut rem publicam nostram sicut arma protegunt, aequitas inuiolata 
custodiat? spectabilis itaque Valerianus in Syracusana ciuitate consistens 
reuerti se ad lares proprios supplicauit, qui studiorum causa liberos suos ad 
Romanam ciuitatem deduxit. <2> Quos illustris magnificentia tua ex nostra 
continens iussione in supra dicta urbe faciat commorari: nec illis liceat ante 
discedere, nisi hoc noster proloquatur affatus. ita enim et illis studiorum 
prouectus adquiritur et nostrae iussionis reuerentia custoditur. <3> Non ergo 
sibi putet impositum, quod debuit esse uotiuum. nulli sit ingrata Roma, quae 
dici non potest aliena, illa eloquentiae fecunda mater, illa uirtutum omnium 
latissimum templum. sentiatur plane, quod clarum est: non sine gratia esse 
creditur, cui habitatio tanta praestatur. 
VII. SENARIO V. I. COMITI PRIVATARUM THEODERICUS REX. 
<1> Propositum nostrae pietatis est iniuste periclitantium subleuare fortunas, 
quia quod aliena ui constat impositum, trahere non possumus ad delictum. iniquum 
est enim, ut hominis uitio deputetur quod eius uoluntate non regitur: et illud 
imputetur periclitanti, unde raro datur euadere. <2> Atque ideo sublimitas tua 
prosecutores frumentorum, qui de Sicilia fuerant ad Gallias destinati, 
lacrimabili nos aditione pulsasse cognoscat, dum susceptum onus promouissent in 
pelagus, aduersis flatibus fuisse susceptum: ubi fatiscente compage trabium, 
omnia uis absorbuit undarum nec quicquam miseris de aquarum nimietate nisi solas 
lacrimas restitisse. <3> Unde illustris sublimitas tua, praesenti auctoritate 
commonita, modiationem tritici quam sub hac sorte perisse probauerint, 
supradictis prosecutoribus sine aliqua faciat cunctatione reputari. crudelitatis 
enim genus est ultra naufragium uelle desaeuire et illos ad dispendia cogere, 
quibus inopem uitam probantur inmania elementa cessisse. 
VIII. HONORATIS POSSESSORIBUS ET CURIALIBUS FOROLIVENSIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Graue uideri non debet, quod nostra ordinatione censetur, quia nouimus 
aestimare, quod uos oportet implere. a nobis quippe potestis rationabiliter 
custodiri, quibus profecistis non grauati. proinde deuotioni uestrae praesenti 
auctoritate decernimus, ut accepto pretio competenti de locis uestris ad 
Alfuanum trabes sine aliqua dilatione deuehatis, quatenus et nostra ordinatio 
sortiri possit effectum et perceptis mercedibus nec uos uideamini sustinere 
dispendium. 
VIIII. OSVIN V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Innocentiae professio est nostram elegisse praesentiam, ubi nec uiolentiae 
locus datur nec auaritiae uitia formidantur. Maurentius atque Paula patris 
auxilio nudati multorum se iniuriis testantur exponi: quorum adulescentia peruia 
uidetur incommodis, cum facile possit subrepi uel iuuenibus destitutis. et ideo 
nostrum merentur praesidium, a quibus se calliditas non abstinet improborum. 
proinde sublimitas uestra tenorem praesentis iussionis agnoscens supra memoratos 
adultos, si quis iurgantium pulsare maluerit, ad nostrum comitatum nouerit 
dirigendos, ubi et innocentia perfugium et calumniatores ius possint inuenire 
districtum. 
X. IOHANNI V. S. CONSULARI CAMPANIAE THEODERICUS REX. 
<1> Foedum est inter iura publica priuatis odiis licentiam dare nec ad arbitrium 
proprium uindicandus est inconsultus feruor animorum. iniquum quippo nimis est 
quod delectat iratum. furentes iusta non sentiunt, quia dum commoti in uindictam 
saeuiunt, rerum temperantiam non requirunt. hinc est quod legum reperta est 
sacra reuerentia, ut nihil manu, nihil proprio ageretur impulsu. quid enim a 
bellica confusione pax tranquilla distabit, si per uim litigia terminentur? <2> 
Prouincialium igitur Campaniae atque Samnii suggestione comperimus nonnullos 
neglecta temporum disciplina ad pignorandi se studia transtulisse et quasi 
edicto misso per uulgus licentiam creuisse uitiorum. his multo acerbiora 
iungentes: alienis debitis ad solutionem alios trahi solamque causam probabilem 
uideri, si aliqua debitori potuit uicinitate coniungi. o iniquum persuasionis 
errorem! diuiduntur causae germanis: filius obligationibus paternis, si non sit 
heres, exuitur: uxor maritalibus debitis nisi per successionis uincula non 
tenetur: et audacia ad solutionem trahit extraneos, cum absoluant iura 
coniunctos. hoc hactenus fieri nostri ignorantia fortasse pertulerit: nunc 
necesse est remedium de legibus habeat, quod nostram potuit intrare notitiam. 
<3> Proinde edictalis programmatis tenore comperto spectabilitas uestra in 
cunctorum faciat notitiam peruenire, ut quisquis quod repetere debuisset 
pignorandi studio fortassis inuaserit, uoce iuris amittat nec liceat cuiquam sua 
sponte nisi obligatum forsitan pignus auferre. si uero alterum pro altero, quod 
nefas dictu est, pignorare maluerit, in duplum cui uim fecit direpta restituat, 
quia scelera damna plus cohibent et sola detrimenta cogitant qui pudoris fecere 
iacturam. quem uero ab hac redhibitione foedum patrocinium tenuitatis excusat, 
pro admissi qualitate facinoris in eum fustuario supplicio uindicetur. non enim 
patimur impunitum quod nolumus esse permissum. 
XI. SENARIO V. I. COMITI PRIVATARUM THEODERICUS REX. 
<1> Spes est certa remedii uota supplicum ad prudentis remisisse iudicium, ut 
per ordinationis beneficium confusionis abrogetur incertum. proinde magnitudo 
tua, cuius ordinationi uidetur subiacere prouincia, inter possessores Volienses 
atque curiales causam diligenti examinatione discutiat, quatenus inter eos 
sopiatur querela a uobis patefacta iustitia. non enim decet post audientiam 
uestram negotium trahi, a quo post alios iudices debuisset audiri. 
XII. MARABADO V. I. COMITI ET GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Propositi nostri est, ut prouincias nobis deo auxiliante subiectas, sicut 
armis defendimus, ita legibus ordinemus, quia semper auget principes obseruata 
iustitia et quantum probabili institutione uiuitur, tantum summis adhuc 
prouectibus aggregatur. <2> Arcotamia itaque illustris femina flebiliter 
ingemiscens nepotis sui calamitatem tali conquestione deplorauit, dum semper 
auiae cura tenerior est suorum, asserens Aetheriam nurum suam, mariti postposita 
dilectione, cuidam se Liberio iugali foedere sociasse et cum ornatior cupit 
nouis thalamis apparere, studuerit prioris uiri facultates euertere, allegans 
ditatam filiorum spoliis, quibus magis decuit congregari. <3> Ideoque nos, qui 
desideria supplicantum consueuimus remittere ad statuta diualium sanctionum, ut 
nec insinuationem supplicum renuamus nec aduersarii negotium credula facilitate 
damnemus, sublimitatis uestrae iudicio hanc causam legibus committimus 
audiendam, ut omni inciuilitate summota mediis sacrosanctis euangeliis cum 
tribus honoratis, quos partium consensus elegerit, qui legum possint habere 
notitiam, quicquid prisci iuris forma constituit inter eos, considerata 
disciplina nostri temporis, proferatis, quia non decet per uim eos aliquid 
agere, qui ad nostra meruerunt regimina peruenire. 
XIII. SENARIO V. I. COMITI PRIVATARUM THEODERICUS REX. 
<1> Emolumenta deesse laborantibus non oportet, ut et bonae spei aditus 
aperiatur et desudantium querela iusta compensatione claudatur. atque ideo 
prouidentiam nostram, quae omnes rei publicae partes sub caelesti fauore 
circumspicit, ordinasse cognosce, ut Colosseo illustri uiro pro laboribus et 
meritis ad Sirmiensem Pannoniam destinato iuxta consuetudinem ueterem uictualia 
praebeantur, quatenus, dum memorato uiro necessaria fuerint praeparata, locus 
iniustis praesumptionibus abrogetur. <2> Disciplinam siquidem non potest seruare 
ieiunus exercitus, dum quod deest semper praesumit armatus. habeat quod emat, ne 
cogatur cogitare quod auferat. necessitas moderata non diligit, nec potest 
imperari multis quod nequeunt custodire paucissimi. 
XIIII. GESILAE SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Magni peccati genus est alienis debitis alterum praegrauare, ut qui potest 
exigi non mereatur audiri. sua quemque damna respiciant et is soluat tributum, 
qui possessionis noscitur habere compendium. atque ideo praesenti tibi 
auctoritate delegamus, ut Gothi per Picenum siue Tuscias utrasque residentes te 
imminente cogantur exsoluere debitas functiones. <2> In ipsis enim initiis 
comprimendus excessus est, ne foeda imitatio quasi turpis scabies paulatim 
reliquos comprehendat. si quis ergo iussa nostra agresti spiritu resupinatus 
abiecerit, casas eius appositis titulis fisci nostri uiribus uindicabis, ut qui 
iuste noluit parua soluere, rationabiliter uideatur maxima perdidisse. qui enim 
debent ad fiscum celerius esse deuoti, nisi qui capiunt commoda donatiui, quando 
amplius de nostra humanitate recipiunt quam stipendii iure praestetur? nam si 
liberalitatis nostrae causa tractetur, nos potius uoluntaria tributa soluimus, 
qui fortunas omnium subleuamus. 
XV. BENENATO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Illustris et magnifici uiri comitis patrimonii suggestione comperimus 
dromonarios uiginti et unum de constituto numero mortis incommodo fuisse 
subtractos. unde prouidentiam nostram, cuius est proprium quod casu subducitur 
recuperare consilio, hoc statuisse cognosce, ut supra dictos dromonarios probare 
sine aliqua dubitatione festines, qui tamen ad hoc opus possint idonei reperiri. 
<2> Remigum enim labor operosus ualentes animo et uiribus quaerit, ut 
confidentia mentis procellis obuiare possit undosis. quid enim audentius quam 
illud infidum ac uastissimum mare intrare paruo nauigio, quod eluctari facit 
desperationis sola praesumptio? quapropter iussis te nostris hanc cautelam 
conuenit adhibere, ut querelam de congregatis debilibus non facias, cum nos 
robustissimos quaesisse cognoscas. 
XVI. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Utilitatis publicae causa, quam noster animus semper aspectat, uirum 
illustrem comitem Arigernum ciuem paene uestrum dudum ad Gallias aestimauimus 
dirigendum, ut eius maturitate consilii titubantium potuissent corda firmari. 
nouitatem quippe sollicitam prudentes conuenit habere rectores, ut quemadmodum 
fuerit uitae formatus ordo, sic currat instituta deuotio. his rebus ad nostra 
uota compositis et gloriam ciuilitatis retulit et quod inter uos didicit 
diligenter ostendens et bellorum insignia reportauit. <2> Quem desideratum, 
sicut putamus, coetui uestro reddidimus, ut qui uobis longa aetate placuit, nunc 
gratior fiat, cum eum adiecta bona commendant. quapropter disciplinae se 
praefati uiri Romanus ordo restituat et quod quietis amore praecipitur, deuotis 
animis impleatur: quatenus et excessibus tollatur licentia et quod optamus 
maxime, locum nequeat inuenire uindicta. <3> Si qua etiam per eius absentiam 
culpa prouenit, inter uos iustitiae consideratione corrigite, sicut nobilitati 
uestrae conuenit agere, cui semper probitas placet: quoniam nos specialiter 
iniunxisse cognoscite, ut error, qui ab auctoribus suis minime fuerit emendatus, 
legum districtione resecetur. pareatur ergo, patres conscripti uiro multis 
temporibus iam probato, cui necesse est praedicanda sequi, qui se hactenus sub 
uestra omnium laude tractauit et in tanta frequentia nullius repperit aduersa 
iudicia. 
XVII. IBBAE VIRO SUBLIMI DUCI THEODERICUS REX. 
<1> Definitam rem ab antiquo rege, quam tamen constat rationabiliter esse 
decretam, nulla uolumus ambiguitate titubare, quia decet firmum esse quod 
commendatur probabili iussione. cur enim priora quassemus, ubi nihil est quod 
corrigere debeamus? <2> Atque ideo praesenti tibi auctoritate praecipimus, ut 
possessiones Narbonensis ecclesiae secundum praecelsae recordationis Alarici 
praecepta, a quibuslibet peruasoribus occupatae teneantur, aequitatis facias 
contemplatione restitui, quia uersari nolumus in ecclesiae dispendio 
praesumptiones illicitas, dum nostra deceat tempora sedare confusa. <3> Esto 
contra talia omnino sollicitus, ut qui es bello clarus, ciuilitate quoque 
reddaris eximius. sic et arma tua deo iuuante corroboras, si iustitiam 
mediocribus seruare contendas. improbis enim non potuisse resistere non 
praeuales excusare, quando omnes tibi libenter cedunt, quem gloriosum in 
bellorum certamine cognouerunt. ignauus forte audacibus iubere nihil possit: 
nemo plus praesumentibus imperat, quam quem sua facta commendant. 
XVIII. ANNAE V. S. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Consuetudo est nostrae clementiae probatae nobis fidei agenda committere, ut 
cum iudices delegamus praeditos tractatu maturo, locum praua nequeat inuenire 
surreptio. dudum siquidem ad nos multorum suggestione peruenit Laurentium 
presbyterum effossis cineribus funestas diuitias inter hominum cadauera 
perscrutatum concussionemque mortuis intulisse, quem oportet uiuentibus quieta 
praedicare. non abstinuisse perhibetur tam crudeli contagio piis dicatas 
consecrationibus manus: aurum exsecrabili quaesisse fertur affectu, quem suam 
decuisset egentibus dare substantiam uel sub aequitate collectam. <2> Quod te 
diligenti examinatione praecipimus indagare, ut, si ueritati dicta perspexeris 
conuenire, hominis ambitum eo tantum fine concludas, ne possit supprimere quod 
eum non licuit inuenire. scelus enim, quod nos pro sacerdotali honore 
relinquimus impunitum, maiore pondere credimus uindicandum. 
XVIIII. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Decet principalem prouidentiam fessa refouere, ut asperitatem casuum mitiget 
lenitas iussionum. non enim sentitur incommodum, si, quod per aduersitatem 
constat oppressum, concessa prosperitas ostenderit subleuatum. <2> Siliquatici 
namque praestationem, quam rebus omnibus nundinandis prouida definiuit 
antiquitas, in frumentis, uino et oleo dari praesenti tempore non iubemus, ut 
haec remissio solutionis copiam possit praestare prouinciis et respirent 
aliquatenus fessi praesentis salubritate decreti. <2> Quis enim ad uendendum non 
incitetur largius, cui solita dispendia subtrahuntur? portus nostros nauis 
ueniens non pauescat, ut certum nautis possit esse refugium, si manus non 
incursarint exigentum, quos frequenter plus affligunt damna, quam solent nudare 
naufragia. sit hoc forsitan sub quiete tolerandum: nunc autem, dum 
prouincialibus praestare cupimus, mercium dominis interim consulamus. 
XX. GEBERIC V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Si desideramus locum beneficiis inuenire, ut titulos nostrae possimus 
pietatis erigere, quanto magis aliena beneficia intacta uolumus defendi, qui 
propria cupimus sponte largiri, maxima quando et illud conscientiae nostrae 
reponitur, quod de fisco sub antiqua sollemnitate praestatur! proinde uiri 
uenerabilis episcopi Constantii supplicatione comperimus sacrosanctae ecclesiae 
ipsius unum iugum, ueterum principum pietate collatum, et nunc quorundam 
usurpatione uiolenta retineri. <2> Sed quia nos uti nullum uolumus fraudibus 
suis, praesertim cum in dispendio pauperum detestabili mente uersetur, praesenti 
auctoritate decernimus, ut ea, quae retro principum constiterint humanitate 
deputata, supra memorata ecclesia sine aliqua imminutione percipiat, manente 
poena etiam peruasori. qui et ueterum dona et ecclesiae probatur uiolasse 
compendia. 
XXI. GEMELLO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis efficaciam tuam insistere credamus iniunctis et studiose deflectere 
quae nobis cognoueris displicere, tamen sollicitum ammonitio nostra non deserit, 
ut instructior reddaris, dum infra scriptis breuibus definita susceperis. 
proinde ordinatio nostra nulli uideri debet ingrata, cum necessitas temporis 
excuset onera iussionis. <2> Esto itaque ad iniuncta sollicitus, quia licet sit 
semper adhibenda, maxima tamen utilis est in necessitate custodia. parebis ergo 
commonitus, ut sic possis cum prouincialibus agere, quemadmodum nos eis respicis 
uelle praestare, quatenus securus de nostra gratia consequaris, quicquid 
sollicitus de prauo studio habere contempseris. 
XXII. ARGOLICO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Intolerabilis excessus est, qui supernae maiestatis adfectat iniuriam et 
oblitus pietatis crudelia sectatur erroris. quem enim sperabit ueniae locum, qui 
reuerendum contempsit auctorem? abscedat ritus e medio iam profanus: conticeseat 
poenale murmur animarum. uersari non licet in magicis artibus temporibus 
Christianis. <2> Magnitudinis itaque tuae relatione comperimus Basilium atque 
Praetextatum, artis sinistrae iam diu contagione pollutos, in accusationem tui 
examinis personarum intentione deductos. super qua re nostram te asseris 
spectare sententiam, ut confidentius fiat quod pietatis nostrae mandat 
auctoritas. <3> Sed nos, qui nescimus a legibus discrepare, quorum cordi est in 
omnibus moderatam tenere iustitiam, praesenti auctoritate decernimus, ut quinque 
senatoribus, id est magnificis et patriciis uiris Symmacho Decio Volusiano atque 
Caeliano nec non illustri uiro Maximiano, hanc causam legitima examinatione 
pensetis. et per omnia iuris ordine custodito, si crimen quod intenditur fuerit 
comprobatum, ipsarum quoque legum districtione plectatur, ut rei abditi atque 
secreti per hoc uindictae genus a culpis talibus arceantur, quos ad leges 
trahere non potest incerta notitia. <4> De qua re illustri uiro comiti Arigerno 
praecepta direximus, ut omnium uiolenta defensione summota, si se occulunt, ad 
iudicium protrahat impetitos et uobiscum in hac causa residens nec opprimi 
faciat innoxios nec leges sinat euadere criminosos. 
XXIII. ARIGERNO V. I. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis oporteat commissam tibi disciplinam Romanae ciuitatis in omnibus 
custodiri, tamen in eis maxime studiosior esse debes, quae nostra tibi 
auctoritate delegata cognoscis, ut circa te augeat gratiam custodita iustitia et 
augmenta sumas nostri iudicii, qui nobis hactenus de integritate placuisti. <2> 
Praefectus igitur urbis sua nobis relatione declarauit Basilium atque 
Praetextatum magicis artibus inuolutos impeti accusatione multorum: quos elapsos 
intimat mentis alienatione custodum. eos te praecipimus ubicumque repertos ad 
iudicium quinqueuirale ducere, quod in praesenti negotio nostra delegauit 
auctoritas, ubi te residere censemus, ut uiolenta omnium defensione summota hanc 
causam discuti facias legibus et finiri. <3> Et si rei criminis, cuius 
impetuntur, fuerint approbati, sententiam subeant, quam iuris definita 
sanxerunt. si uero innocentia eorum detestabili pulsatur inuidia, opprimi eos 
nulla ratione patiaris, quia in omnibus causis consideratione diuina illud fieri 
uolumus, quod opinionem nostrae pietatis accumulat. 
XXIIII. HELPIDIO DIACONO THEODERICUS REX. 
<1> In lucrum cedunt quae bene meritis conferuntur et de ipso munere magis 
adquiritur, cum optimis digna praestantur. petitionis tuae proinde tenore 
comperimus loca in Spoletina ciuitate, quae iam longo situ squalor uetustatis 
obnuberat, splendorem reparationis expetere, ut rebus antiquitate confusis 
nouitatis facies adulta reddatur et beneficio tuo rediuiua consurgant, quae 
annositate inclinata corruerant. quod nos, respectu meritorum tuorum et impensi 
longa sedulitate seruitii, libenti animo duximus annuendum, ut et uotis iusta 
poscentium tribuatur effectus et ciuitati reparationis crescat ornatus. <2> 
Atque ideo petitioni tuae robur praesenti humanitate largimur, ut porticum cum 
areola post Turasi thermas, si tamen publico usui non deseruit, absoluta 
liberalitate potiaris: quia in licentiam reparationis accipiuntur potius praemia 
quam donantur. hac igitur auctoritate suffultus in supra dictis locis 
aedificandi sume fiduciam nec aliquam in posterum metuas quaestionem, cum te et 
ciuitatis tuetur utilitas et reuerenda principis uoluntas. 
XXV. ARGOLICO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Constat eum de se praesumere, qui ad sacri ordinis cupit fastigia peruenire. 
merita enim suggerunt bonae appetentiae nisus et in qualitate desiderii potest 
mens honesta cognosci. quis enim palaestricae artis ignarus in stadium 
luctaturus introeat? aut quis certamini misceatur, quod uirtutis conscientia non 
suadet? in ipsis conatibus aegra languescunt, quae meritorum praesumptionibus 
non iuuantur. <2> Praeconiorum ergo professio est collegium desiderasse summorum 
bonumque de se iudicium tradit, qui celsae gradus expetit dignitatis. his igitur 
desideriis pietas se nostra libenter indulget, qui etiam in spe erigimus uota 
marcentia, ut, dum prouectus quaeritur, probitatis studia plus amentur. <3> 
Proinde illustris magnificentia tua Petrum parentum luce conspicuum suaque iam 
grauitate senatorem in album sacri ordinis secundum priscam consuetudinem curet 
referri, ut et tanto coetui proficiat numerus et candidato de sacro ordine 
crescat ornatus. 
XXVI. UNIVERSIS MASSILIA CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Libenti animo antiqua circa uos beneficia custodimus, cum noua utilitatibus 
uestris praestare cupiamus. seruare quippe terminos ignorat humanitas et 
nouellis decet blandiri beneficiis post longa tempora restitutis. <2> Proinde 
immunitatem uobis, quam regionem uestram constat principum priuilegio 
consecutam, hac auctoritate largimur nec uobis aliquid nouae praesumptionis 
patiemur imponi, quos ab omni uolumus grauamine uindicari. censum praeterea 
praesentis anni relaxat uobis munificentia principalis, ut et illa possitis 
accipere quae uos non contigit postulasse. ipsa est enim perfecta pietas, quae 
antequam flectatur precibus, nouit considerare fatigatos. 
XXVII. TUTIZAR SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Detestabilis est quidem omnis iniuria et quicquid contra leges admittitur 
iusta execratione damnatur: sed malorum omnium probatur extremum inde detrimenta 
suscipere, unde credebantur auxilia prouenire. exaggerat enim culpam in 
contrarium uersa crudelitas et maius reatui pondus est inopinata deceptio. <2> 
Vir spectabilis itaque Petrus ammiranda nobis sorte conquestus est saionis 
Amarae tuitionem, quam ei contra uiolentos indulsimus, in se potius fuisse 
grassatam, ita ut ictum gladii in se demersum aliquatenus postium retardaret 
obiectio: subiecta est uulneri manus, quae ut in totum truncata non caderet, 
ianuarum percussa robora praestiterunt: ubi lassato impetu corusca ferri acies 
corporis extrema perstrinxit. <3> O execrabilem casum! impugnauit hominem 
auxilium suum et solacii prosperitate subtracta creuit ex defensione necessitas. 
his multo acerbiora subiungens, ut quasi laesio ueniret ad pretium, ita scelus 
proprium enormi exactione taxatum est. atque ideo iuste in illos pietatis 
nostrae ira consurgit, qui benigna iussa in truculenta ministeria mutauerunt. 
nam quae erunt refugia supplicantibus, si et nostra beneficia uulnerabunt? <4> 
Proinde praesenti iussione censemus, ut quicquid suprascriptus Amara commodi 
nomine de causis memorati supplicantis accepit, quasi oppugnator ingratus a te 
constrictus in duplo ei cogatur exsoluere: quia sub poena restitui dignum est, 
quod improba temeritate constat extortum. <5> De plaga uero, quam educto gladio 
temerarius praesumptor inflixit, ad iudicium comitis Dudae saepe dictus saio te 
compellente ueniat audiendus, ut secundum edictorum seriem quae male commissa 
claruerint, sine aliqua dilatione componat. tuitionem uero postulanti contra 
inciuiles impetus ex nostra iussione salua ciuilitate praestabis, non exemplo 
accusati, sed consideratione decenter electi. 
XXVIII. DUDAE V. S. COMITI THEODERICUS REX. 
<1> Conscientiam probamus, cui iudicanda committimus, quia dignus est inter 
alios sequenda decernere, qui sibi modum uisus est legitimae conuersationis 
imponere. Petrus itaque uir spectabilis Amaram saionem nostrum, qui contrario 
omine pro eius tuitione directus est, educto gladio se asserit uulnerasse 
defensoremque fecisse, quod uix inimicus potuisset audere. hoc te et legitima 
uolumus disceptatione cognoscere et probabili sententia terminare: quatenus 
nullus temptare ausus sit, quod nobis displicere cognoscit. 
XXVIIII. ARGOLICO V. I. P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Si loci uestri cogitaretur auctoritas, si reuerentiae cura Romanae, ultro 
debueratis expetere, in quibus arguimini. quid enim praesenti tempore potuistis 
culmini urbano tam proprium quam senatus crementa cogitare, quando famae 
praesulis proficit, quod ordo sacer adquirit? <2> Sed quantum uiri clarissimi 
Armentarii testatur missa suggestio, in contrarium foedo ambitu de mora 
quaeritis commoda, cuius uos optare debuisse constat augmenta. quid enim amplius 
esse possit incongruum, quam nostris iussionibus expeditis supplicantium uota 
suspendere et post sacrae praeceptionis affatum, si dici fas est, adhuc regium 
suspendisse iudicium? <3> Sed nos, quibus cordi est post primam culpam non 
statim desiderare uindictam, ad ammonitionem potius iussa conuertimus, ne sit 
nostra districtio nimia, quam lenis patientia non praecedat. ideoque praesenti 
auctoritate decernimus, ut iussionibus nostris nulla dilationis calliditas 
afferatur, quia non habet ueniae locum, qui delinquit ammonitus. 
XXX. ALBINO V. I. PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Decet quidem cunctos patriae suae augmenta cogitare, sed eos maxime, quos 
res publica sibi summis honoribus obligauit, quia ratio rerum est, ut eum 
necesse sit plus debere, qui uisus est maiora suscipere. <2> Porrecta itaque 
supplicatione testatus es Curuae porticus, quae iuxta domum Palmatam posita 
forum in modum areae decenter includit, superimponendis fabricis licentiam 
condonari, ut et priuatarum aedium habitatio protendatur et antiquis moenibus 
nouitatis crescat aspectus. ita fit, ut, quod per incuriam poterat labi, 
manentum uideatur diligentia sustineri, quia facilis est aedificiorum ruina 
incolarum subtracta custodia et cito uetustatis decoctione resoluitur, quod 
hominum praesentia non tuetur. <3> Unde nos, qui urbem fabricarum surgentium 
cupimus nitore componi, facultatem concedimus postulatam, ita tamen, si res 
petita aut utilitati publicae non officit aut decori. quapropter rebus speratis 
securus innitere, ut dignus Romanis fabricis habitator appareas perfectumque 
opus suum laudet auctorem. nulla enim res est, per quam melius possit agnosci et 
prudentis ingenium at largitatis effectus. 
XXXI. AEMILIANO VIRO VENERABILI EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Ad finem debet perducere, quae prudentum intentio uisa est suscepisse, quia 
sicut perfecta laudem pariunt, ita uituperationem generant, quae in mediis 
conatibus aegra deseruntur. defectus enim rerum aut consilium titubare aut uires 
arguit defuisse. quapropter sanctitas uestra a tali oblocutione refugiens, quae 
in aquae ductu reficiendo probabili cura ex nostra auctoritate suscepit, 
celeriter ad effectum faciat peruenire. <2> Nam quid aptius quam ut sitienti 
plebi prouideat aquas sanctissimus sacerdos et humana prouidentia satiet quos 
etiam miraculis pascere debuisset? imitaris enim antiquissimum Moysen, qui 
Israhelitico populo longa ariditate siccato de saxi sterilitate copiosos latices 
eduxit et ad implendum miraculum inde fecit currere umidos liquores, ubi erat 
sicca durities. tu autem si fontes irriguos saxorum constructione deducis, hoc 
labore tuo praestas populis, quod ille miraculis. 
XXXII. DUDAE SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Cum in omnibus causis uelimus iustitiam custodiri, quia regni decus est 
aequitatis affectus, in eis maxime quae fisci nostri nomine proponuntur 
nequaquam detestabilis calumnia in inuidiam regnantes affligat. patimur enim 
superari salua aequitate per leges, ut inter arma semper possimus esse uictores. 
nam quem licenter subiectus superat, non debellat aduersus. <2> Marini itaque 
relatione comperimus res Tufae apud Iohannem quondam sub emissione chirographi 
fuisse depositas. et quia nobis competere manifestum est quod ad proscriptum 
poterat pertinere, ideoque praesenti auctoritate praecipimus, ut uxorem supra 
dicti Iohannis filiumque eius Ianuarium moderata exsecutione conuenias. <3> Qui 
si intentata iniuste se retinere cognoscunt, aequitatis consideratione 
restituant: minus ne, competenti sponsione praemissa ad consularem Campaniae 
ueniant legibus audiendi, ut coram partibus positis te imminente, quod forma 
continet sanctionum diualium, censeatur: ita tamen, ut nullo praeiudicio, nulla 
iniuria, nullo damno innocentia praegrauetur, ne alienae accusationis inuidiam 
tuam facere uidearis offensam. 
XXXIII. UNIVERSIS IUDAEIS GENUA CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Custodia legum ciuilitatis est indicium et reuerentia priorum principum 
nostrae quoque testatur deuotionis exemplum. quid enim melius quam plebem sub 
praecepto degere uelle iustitiae, ut conuentus multorum disciplinabilium sit 
adunatio uoluntatum? hoc enim populos ab agresti uita in humanae conuersationis 
regulam congregauit. haec ratio a feritate diuisit, ne arbitrio casuali 
uagarentur, quos regi consilio diuina uoluerunt. <2> Oblata itaque supplicatione 
deposcitis priuilegia uobis debere seruari, quae Iudaicis institutis legum 
prouida decreuit antiquitas: quod nos libenter annuimus, qui iura ueterum ad 
nostram cupimus reuerentiam custodiri. atque ideo praesenti auctoritate 
censemus, ut quaecumque legum statuta mouerunt, circa uos illibata seruentur, 
quatenus quod ad ciuilitatis usum constat esse repertum, perpeti deuotione 
teneatur. 
XXXIIII. DUDAE SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Prudentiae mos est in humanos usus terris abdita talenta reuocare 
commerciumque uiuentium non dicere mortuorum, quia et nobis infossa pereunt et 
illis in nullam partem profutura linquuntur. metallorum quippe ambitus solacia 
sunt hominum. nam diuitis auri uena similis est reliquae terrae, si iaceat: usu 
crescit ad pretium, quando et apud uiuos sepulta sunt, quae tenacium manibus 
includuntur. <2> Atque ideo moderata iussione decernimus, ut ad illum locum, in 
quo latere plurima suggeruntur, sub publica testificatione conuenias: et si 
aurum, ut dicitur, uel argentum fuerit tua indagatione detectum, compendio 
publico fideliter uindicabis: ita tamen ut abstineatis manus a cineribus 
mortuorum, quia nolumus lucra quaeri, quae per funesta possunt scelera reperiri. 
aedificia tegant cineres, columnae uel marmora ornent sepulcra: talenta non 
teneant, qui uiuendi commercia reliquerunt. <3> Aurum enim sepulcris iuste 
detrahitur, ubi dominus non habetur: immo culpae genus est inutiliter abditis 
relinquere mortuorum, unde se uita potest sustentare uiuentium. non est enim 
cupiditas eripere, quae nullus se dominus ingemiscat amisisse. primi enim 
dicuntur aurum Aeacus, argentum Indus rex Scythiae repperisse et humano usui 
summa laude tradidisse. quod nos in contrarium neglegere non debemus, ne sicut 
latentia cum laude sunt prodita, ita inuenta cum uituperatione uideantur esse 
neglecta. 
XXXV. ACTORIBUS ALBINI V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Consulto prouida decreuit antiquitas minores contractus liberos non habere, 
ut et insidiantium laquei frustrarentur et lapsis aetas lubrica subueniret. 
obrueretur quippe innocentia, si relaxaretur audacia, essetque cunctis fallendi 
studium, si fraus subrepticium lucraretur effectum. <2> Et ideo priscae 
consuetudinis supplicatione porrecta suggeritis patronum uestrum in annis 
minoribus constitutum facultatibus suis potius aggregasse dispendia, dum ignara 
pueritia contraria gerit, quae profutura putauerit, et nunc id tempus aetatis 
agere, quo lapsui possimus per ignorantiam subuenire, allegantes, ut quod iura 
tribuerunt, nostra quoque beneficia largiantur. <3> Atque ideo, si petitio 
uestra a ueritate non deuiat et intra annorum spatia deget, quibus hoc 
beneficium leges sacratissimae praestiterunt, nihilque est quod iure contra 
referatur, patronum uestrum sollemniter causa cognita in integrum restitui 
nostra quoque permittit auctoritas, ita tamen, ut omnia secundum iustitiam 
legesque peragantur, quia sic supplicantibus consulere uolumus, ut eorum 
aduersarios per iniustitiam non grauemus. 
XXXVI. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Prouidentissimi principis est grauiter imminutis relinquere tributariam 
functionem, ut rediuiuis studiis ad implenda sollemnia recreentur qui pressi 
damnorum acerbitate defecerant. nam si fessis minime releuetur onus, necessitate 
cernitur iacere prostratus. melius est enim praesentia damna contemnere quam 
exiguo quaestu perpetua commoda non habere. <2> Atque ideo illustris 
magnificentia tua prouincialibus Alpium Cottiarum assem publicum per tertiam 
indictionem nos relaxasse cognoscat, quos transiens noster exercitus more 
fluminis, dum irrigauit, oppressit. nam licet pro generali securitate frementi 
adunatione proruperit, praeteriens tamen istorum culta uastauit. radit enim 
semper fluuius alueum suum et licet molliter egrediens uicina fecundet, illud 
tamen reddit sterile, quo collectus influxerit. <3> Unde necesse fuit ciuica 
uastatione deiectis porrigere dexteram salutarem, ne ingrati dicant se perisse 
solos pro defensione cunctorum: misceantur potius laetitiae, qui uiam Italiae 
defensoribus praestiterunt. tributa enim non debent tristes exigi, per quos 
tributarios feliciter adquisiui. dicat pro illis noster animus, quod regi non 
potest imputare subiectus. emimus nostro dispendio prosperitatem Gothorum: nos 
necessaria praebuimus, ut hostis uinceretur illaesus. 
XXXVII. THEODAGUNDAE ILLUSTRI FEMINAE THEODERICUS REX. 
<1> Decet prudentiae uestrae curam subiectorum negotiis adhibere custodiam, quia 
uobis ordinantibus illa fieri debent quae regiam possunt demonstrare 
praesentiam. sic enim credimus, quia memor natalium tuorum a te abicias omne 
uitiosum et illa sola diligere possis, quae et nos amare cognoscis. proauorum 
forsitan oblitterentur exempla, si longi generis minus facta recolantur: similes 
autem filii patrum praeconia mox sequuntur. <2> Renatus itaque flebili nobis 
aditione conquestus est uobis delegantibus cognitores iudicatum se contra 
Inquilinam nomine post longa temporis interualla meruisse et excubiis damnisque 
confecto uestram tandem prospexisse iustitiam: nec tamen litigatoris improbam 
cessare calumniam, dum rediuiuis litibus tenuitatem insequitur supplicantis, ut 
non tam uincendi uotum quam aduersarii uideatur quaesisse detrimentum. <3> 
Quapropter si uobis iubentibus iudicata cognoscitis nec constat aduersarium 
prouocasse legaliter, finitum iure negotium in sua manere facite firmitate, ne 
longa quaestio litigantium non tam augeat patrimonia, sed euertat et quod fit 
ambitu lucri, causa uideatur esse dispendii. 
XXXVIII. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Cum omnes rei publicae nostrae partes aequabiliter desideremus augeri, 
crementa tamen fiscalium tributorum iustissimo sunt pensanda iudicio, quia 
seruientium imminutio est huius illationis accessio quantumque pars illa 
proficit, tantum se haec a firmitate subducit. sed a nobis, qui fisci utilitatem 
stabili uolumus diuturnitate consistere, excludenda est dispendiosa semper 
enormitas, ne augmento suo tumens summa deficiat incipiatque magis deesse, quia 
immaniter uisa est accreuisse. <2> Proinde illustris magnitudo tua Grauassianos 
atque Pontonates nobis supplicasse cognoscat a Ianuario, sed et Probo 
discussoribus iniquis se oneribus ingrauatos, cum sterilitas ieiuna locorum 
nulla sibi fieri augmenta patiatur. repugnante siquidem natura quaelibet cedit 
industria, nec prodest studium laboris impendere, quem ubertas loci non 
cognoscitur adiuuare. ibi potest census addi, ubi cultura profecerit. inde et 
uaria tributa, quia non est agrorum una fecunditas. <3> Atque ideo consuetudinem 
eis pristinam censemus esse reuocandam, ut sicut Odouacris tempore tributa 
soluerunt, ita et nunc ab eis publicis utilitatibus seruiatur: et si quid 
amplius probatur adiectum, consideratione defectarum uirium summouemus. nolumus 
enim tale aliquid indici, quod sit necesse remoueri. 
XXXVIIII. THEODAHADO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Inter ceteras, quibus humanum genus sollicitatur, inlecebras praecipue 
uitanda est alienarum rerum turpis ambitio, quia in immensum iactata rapitur, si 
iustitiae ponderibus non prematur. auaritiam siquidem radicem esse omnium 
malorum et lectio diuina testatur, quae tali sorte punita est, ut cum multa 
rapiat, semper egeat, quam propter uicinitatem generis nostri sic in animis 
uestris coalescere nolumus, ut illi nec initia concedamus. <2> Quid enim faciunt 
sordes animorum in splendore natalium? illud te potius decet eligere, quod nos 
possit ornare. Hamali sanguinis uirum non decet uulgare desiderium, quia genus 
suum conspicit esse purpuratum. corrigamus itaque te per incitamenta praeconii, 
in quo adhuc non debemus esse districti. <3> Domitius itaque uir spectabilis 
data nobis supplicatione conquestus est, possessiones iuris sui, id est illam 
atque illam, ab hominibus uestris neglectis legibus fuisse peruasas, dum 
ciuiliter oportuit recipi, si iure uidebatur exposci. <4> Sed quia de uobis non 
patimur diutius obscura iactari, qui generis claritate fulgetis, praesenti 
auctoritate censemus, ut imminente Duda saione nostro, si momenti tempora 
suffragantur, occupata nuper cum omnibus, quae direpta sunt, supplicanti 
faciatis sine aliqua dilatione restitui. <5> Et si quid partibus uestris de 
legibus creditis posse competere, instructam personam ad nostrum comitatum 
destinare uos conuenit, ut intentionibus partium sub aequitate discussis feratur 
sententia, quam iuris dictat auctoritas. generosos quippe uiros omnia conuenit 
sub moderata ciuilitate peragere, quia tantum potentibus laesionis crescit 
inuidia, quantum premi posse creditur, qui fortuna inferior comprobatur. 
XL. ACTORIBUS PROBINI V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Districtius aliqua iubere compellimur amore iustitiae, dum circa minores 
fortunas clementiora sunt nostri pectoris instituta. trahit enim ad 
misericordiam, qui potuit subdi, et hoc habet beneficium mediocritatis suae, ut 
probatione salua interim moueat ad dolorem, quia crudelitas subleuat humiles, 
premit inuidia potiores. <2> Datis itaque precibus allegatis Basilium uirum 
spectabilem nostra dudum praecepta meruisse, ut possessio Arcinatina, quam 
patronus uester a coniuge eius Agapita iuris fuerat sollemnitate mercatus, 
postposita dilatione cum documentis omnibus praedicto coniugi redderetur, dum a 
suis penetralibus sollicitatam lacrimabili conquestione quereretur uxorem: 
addentes more nostrae iustitiae postea fuisse praeceptum, ut, si patroni uestri 
de causae qualitate praesumerent, ad nostrum comitatum ocius destinarent, ut 
quae ratione conuenire poterant, uelut a iustitiae fontibus emanarent. <3> 
Quapropter si nullo mendacio asserta uitiantur, per officium nostrae sedis 
Basilium decernimus ammoneri, ut, si non nihil est, quod pro suis partibus 
possit opponere, quominus in hac causa pulsetur, uestris intentionibus 
responsurus occurrat, seu ad comitatum uenire seu in competenti foro iurgare 
maluerit, quia nullis necessitatem longinquitatis imponimus, nisi qui suis hoc 
commodis expedire cognoscunt. in locum siquidem beneficii nostram praesentiam 
damus: et ideo non debet inuitis imponi, quod meretur optari. 
XLI. IOHANNI ARCHIATRO THEODERICUS REX. 
<1> Propositum regale est pressis labe fortunae pietatis remedio subuenire et 
acerbos casus iniuriae meliore sorte mutare. data siquidem supplicatione 
conquereris uirum spectabilem Viuianum legum artificio, quo callet, elatum, 
personam tuam obiectis criminationibus insecutum et eo usque peruentum, ut 
indefensus contra iuris ordinem uicarii urbis Romae sententia damnareris: nunc 
autem religiosae mentis affectu odia mundana damnasse auctorique suo tuum 
displicuisse periculum. <2> Et ideo, si nullis impugnationibus eneruantur 
asserta, laesionem non patimur miseris inhaerere, quam suis constiterit 
machinatoribus displicere. quapropter in abolitum missa sententia, quae a 
uicario urbis Romae super hac parte cognoscitur promulgata, patriae te rebusque 
omnibus nostra reddit auctoritas, nec ullo tempore calumniam super hac parte 
formides. <3> Sed ne cuiusquam forsitan plectenda temeritas in te impetus 
reparare possit audaciae, patricii Albini saluis legibus tuitio te deputata 
communiet, quia nihil fieri uolumus inciuile, cuius cottidianus labor est pro 
generali quiete tractare. 
XLII. ARGOLICO P. U. THEODERICUS REX. 
<1> Bene principalis clementia suscipit quos pietas paterna destituit, quia sub 
parente publico genitoris minime sentiri debet amissio. ad nos siquidem iure 
recurrit infantia destituta, quibus uniuersorum hominum proficiunt incrementa. 
<2> Clarissimorum igitur adultorum Marciani atque Maximi nos querela pulsauit, 
cum paschalibus diebus paterni luctus essent uulnere sauciati et in ipso 
laetitiae tempore soli cogerentur tristitiam sustinere, utilitatem suam pio 
neglexisse contemptu, cum uel firmae aetati inter lacrimas ista cogitare genus 
uideretur insaniae. cessat enim lucri ambitus, cum uacatur ad planctus, nec mens 
quodlibet aliud capit, cum eam qualitas pietatis impleuerit. <3> Hac crudeli 
subreptione captata turrem circi atque locum amphitheatri illustris 
recordationis patris eorum detestabili ambitu a uestris suggerunt fascibus 
expetitum. quorum insidiatorem non humanitatis ullus reuocauit affectus, non 
similis terruit casus: grauauit infantiam, cui non subuenire merito pudoris 
aestimatur esse iactura. <4> Sed nos, qui regulas ueterum, qui seruamus momenta 
pietatis, salubri ordinatione censemus, ut, si quondam patricius atque 
magnificus uir Volusianus pater supplicum supra memorata loca communi iure 
possedit, filiis perire non debeant, praesertim cum germen senatorium nouis 
cupiamus beneficiis enutrire quam inter ipsa initia spem adultae aetatis aliqua 
laesione comprimere. atque ideo illustris magnitudo uestra, si quid tale factum 
esse meminit, ilico nouerit corrigendum, ne uenerandum examen senatorii ordinis 
iniqua praesumptione temeretur. 
XLIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Urbis Romanae celebris opinio suo conseruanda est nihilominus instituto, nec 
uitia peregrina capit, quae se semper de morum probitate iactauit. leuitates 
quippe seditionum et ambire propriae ciuitatis incendium non est uelle Romanum. 
ideoque in auctoribus facti legum est seruanda districtio, ne detestabilis 
aspectus incendii ad imitationem nefandam uulgi pectora comprehendat. <2> Viri 
illustris itaque comitis Arigerni suggestione comperimus Iudaeorum querela se 
fuisse pulsatum, quod in dominorum caede proruperit seruilis audacia: in quibus 
cum fuisset pro districtione publica resecatum, statim plebis inflammata 
contentio synagogam temerario duxerunt incendio concremandam, culpas hominum 
fabricarum excidio uindicantes, dum, si quis Iudaeorum probaretur excedere, ipse 
debuisset iniuriae subiacere, non autem iustum fuit ad seditionum foeda concurri 
aut ad fabricarum incendia festinari. <3> Sed nos, quibus deo propitiante cordi 
est perperam commissa dirigere, ut cunctis possit placatis moribus conuenire, 
praesenti auctoritate decernimus, ut causam supra memoratam legitima discussione 
noscatis et in auctoribus paucis quos potueritis huius incendii reperire, habita 
districtione resecetis: quia nolumus aliquid detestabile fieri, unde Romana 
grauitas debeat accusari. <4> Illud pari ratione censentes, ut, si aliquid sibi 
contra Iudaeos rationabiliter quispiam crediderit suffragari, ad uestrum 
iudicium ueniat audiendus, ut quem reatus inuoluerit, censura condemnet. hoc 
enim nobis uehementer displicuisse cognosce, ut intentiones uanissimae populorum 
usque ad euersiones peruenerint fabricarum, ubi totum pulchre uolumus esse 
compositum. 
XLIIII. ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX. 
<1> Inuidiosa est contra eum querela, cui sunt reuerentiae iura seruanda, quia 
nescio quid admissum graue creditur, ubi contra tales silentium non tenetur. 
Stephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante 
decessorem prodecessoremque uestrum longa aetate possessam ante hos fere nouem 
menses ab hominibus ecclesiae, cui praesidetis, despecto ciuilitatis ordine 
fuisse peruasam. quod si ita factum esse cognoscitis, eam iustitiae 
consideratione momenti iure restituite supplicanti. decet enim a uobis corrigi, 
quod a uestris familiaribus non debuisset admitti. <2> Verumtamen si partibus 
uestris in causa momentaria uel principali iustitiam adesse cognoscitis, 
tractato prius diligenter inspectoque negotio, quia sacerdotem protendere non 
decet improbam litem, instructam legibus ad comitatum nostrum destinate 
personam, ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri. quapropter sanctitatis 
uestrae animus non grauetur nec se fallacibus uerbis doleat accusatum: multo 
maior est opinio purgata, quam si desinentibus querelis non fuerit impetita. 
XLV. COMITIBUS DEFENSORIBUS ET CURIALIBUS TICINENSIS CIVITATIS THEODERICUS REX. 
<1> Ad comitatum supplices Erulos auctore deo nostris uenire iussimus 
constitutis, quibus nauis est praebenda subuectio, ne in patria nostra adhuc 
prouinciae suae laborare uideantur inopia. itaque praesenti iussione commoniti 
et nauis eis usum usque ad Rauennatem urbem et annonas dierum quinque sine 
aliqua dilatione praeparate nec aliquid eis necessarium deesse faciatis, 
quatenus prouinciam se deseruisse ieiunam de copiae inuentione cognoscant sitque 
illis uberior peregrina terra quam patria. 
XLVI. MARABADO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Conuenit pietatem nostram petitiones supplicum salubri ordinatione 
disponere, quia subiectorum animi releuantur, quotiens maerentium querela 
componitur. uir spectabilis itaque Liberius dolenda nobis aditione suggessit 
coniugem suam in uestro iudicio contra iuris ordinem praegrauatam. quod si ita 
est, remotis praeiudiciis apud arbitros, quos partium consensus elegerit, te 
imminente causa legibus audiatur. quod si illic finis negotii nequiuerit 
inueniri, per instructas personas, si tamen ipsae uenire non eligunt, nostro 
comitatui occurrendi licentiam partibus non negamus, ubi nec redemptio sit forte 
suspecta nec insidiosa possit nocere calumnia. 
XLVII. GUDISAL SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Assidua sollicitudine refouenda sunt, quae continuis exercitiis subiacere 
noscuntur. quemadmodum enim subuectio ueredorum necessario sufficiat labori, si 
permittatur excedi? incitamentum siquidem improbae praesumptionis est neglecta 
custodia. legatorum itaque nostrorum suggestione comperimus cursuales equos 
frequenti usurpatione fatigari et quos nos necessitatibus publicis cupimus 
custodiri, in usum cognouimus priuatae uoluntatis assumi. <2> Atque ideo in urbe 
Roma ordinatione praefecti praetorio et magistri officiorum, quousque utilitas 
publica suaserit, te residere censemus, ut nullum Gothorum uel Romanorum exinde 
egredi patiaris, nisi quos praedictarum dignitatum uices agentes forte 
dimiserint. <3> Et quod nobis frequenter usurpatum esse suggeritur, si quis 
inuitis his quibus haec cura mandata est, ueredos praesumere fortassis 
assumpserit, cuiuslibet nationis fuerit uel honoris, per unum equum centum 
solidos multae nomine cogatur inferre: non quod tanti aestimanda est unius 
iumenti laesio, sed quia grandi damno reprimenda est importuna praesumptio. <4> 
Nullum praeterea saionum discursus facere patiaris, sed ad causam, quam directus 
fuerit, uno tantum itinere permittatur accedere uel redire. quibus in superiorem 
multam cadat interdicta frequentia. <5> Parhipporum quin etiam onera centum 
librarum nullus excedat. expeditos enim properare mittendarios uolumus, non 
migrare censemus. inertiam suam prodit quisquis secum multa portauerit, nec 
cogitat de celeritate qui delicata se maluerit conuersatione tractare. grues 
denique pelagus transiturae paruos lapillos uncis pedibus amplectuntur, ut nec 
eorum leuitas nimio uento rapiatur nec natiua celeritas iniquis ponderibus 
ingrauetur. hoc imitarine queunt, qui se ad publicas necessitates electos esse 
cognoscunt? et ideo quinquaginta solidorum multam iam non ueredarius, sed 
catabolensis incurrat, quisquis ultra centum libras parhippum crediderit 
onerandum. <6> His autem, qui supra scriptarum dignitatum uicibus in urbe 
praesunt, te obseruare praecipimus, quatenus excessus, qui ab illis detectus 
fuerit, exsecutione tua supra dicta condemnatione puniatur. si quos autem 
intemperans culpa perculerit, collectam quantitatem per uices agentes mancipibus 
mutationum uolumus applicari, ut cursualis tractus inde habeat remedium, unde 
hactenus sumpsit incommodum. <7> Mundanis siquidem rebus frequenter nascitur de 
aduersitate prosperitas et homines cum laedere cupiunt, beneficia frequenter 
impertiunt. sed omnia sic efficaciter ac diligenter implebis, ut prouocati bonis 
actibus deuotioni tuae maiora committere debeamus. 
XLVIII. EUSEBIO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Post tumultuosae urbis sollicitudines taediosas et obseruationum molestias 
ingrauantes magnitudo tua prouinciali desiderat amoenitate recreari, asserens 
occupationum tibi causas praesentibus emersisse temporibus, quibus expeditis 
rurali desideras suauitate gaudere. <2> Et quia uere illa securitas est, quae 
nostris iussionibus datur, cum tempus tibi fuerit occupationis emensum, octo 
mensium indutias in Lucaniae dulces recessus nostra auctoritate concedimus, ut 
ex illo tempore supputentur, cum te egredi ex urbe diuino fauore contigerit. 
quibus peractis multorum desiderio ad Romanas sedes uenire festina, conuentui 
nobilium et digna tuis moribus conuersatione reddendus. 
XLVIIII. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS ET CAPILLATIS DEFENSORIBUS ET CURIALIBUS 
SISCIA VEL SAVIA CONSISTENTIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Districtio semper subtrahi non debet regiae iussionis, ut et audaces metus 
comprimat et laceratos spes futura refoueat. plerumque enim denuntiata 
comminatio plus efficit quam poena componit. et ideo deo auspice Fridibadum 
locis uestris praeesse censuimus, qui abactores animalium legitima seueritate 
coerceat, homicidia resecet, furta condemnet quietosque uos ab sceleratis 
ausibus reddat, quos nunc praesumptio iniqua dilacerat. uiuite compositi, uiuite 
bonis moribus instituti, nullum natio, nullum promeritus honor excuset. necesse 
est uindictae subiaceat qui prauis moribus obsecundat. 
L. FAUSTO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Campani Vesuuii montis hostilitate uastati clementiae nostrae supplices 
lacrimas profuderunt, ut agrorum fructibus enudati subleuentur onere tributariae 
functionis. quod fieri debere nostra merito pietas adquiescit. <2> Sed quia 
nobis dubia est uniuscuiusque indiscussa calamitas, magnitudinem uestram ad 
Nolanum siue Neapolitanum territorium probatae fidei uirum praecipimus 
destinare, ubi necessitas ipsa domestica quadam laesione grassatur, ut agris 
ibidem diligenter inspectis, in quantum possessoris laborauit utilitas, 
subleuetur: quatenus mensurate conferatur quantitas beneficii, dum modus integer 
cognoscitur laesionis. <3> Laborat enim hoc uno malo terris deflorata prouincia, 
quae ne perfecta beatitudine frueretur, huius timoris frequenter acerbitate 
concutitur. sed non in totum durus est euentus ille terribilis: praemittit signa 
grauia, ut tolerabilius sustineantur aduersa. <4> Tantis enim molibus natura 
rixante montis illius hiatus immurmurat, ut excitatus quidam spiritus grandisono 
fremitu uicina terrificet. fuscantur enim aera loci illius exhalatione 
taeterrima et per totam paene Italiam cognoscitur, quando illa indignatio 
commouetur. uolat per inane magnum cinis decoctus et terrenis nubibus excitatis 
transmarinas quoque prouincias puluereis guttis compluit, et quid Campania pati 
possit, agnoscitur, quando malum eius in orbis alia parte sentitur. <5> Videas 
illic quasi quosdam fluuios ire puluereos et harenarum sterile impetu feruente 
uelut liquida fluenta decurrere. stupeas subito usque ad arborum cacumina dorsa 
intumuisse camporum et luctuoso subito calore uastata, quae laetissima fuerant 
uiriditate depicta. uomit fornax illa perpetua pumiceas quidem, sed fertiles 
harenas, quae licet diuturna fuerint adustione siccatae, in uarios fetus 
suscepta germina mox producunt et magna quadam celeritate reparant, quae paulo 
ante uastauerant. quae est ista singularis exceptio unum montem sic infremere, 
ut tot mundi partes probetur aeris permutatione terrere et sic suam substantiam 
ubique dispergere, ut non uideatur damna sentire? <6> Longe lateque pulueres 
rorat, uicinis autem quasdam moles cructuat et tot saeculis mons habetur, qui 
erogationibus tantis expenditur. quis credat tam ingentes glebas usque in plana 
deductas de tam profundis hiatibus ebullisse et spiritu quodam efflante montis 
ore consputas quasi leues paleas fuisse proiectas? <7> Alibi cacumina magna 
terrarum localiter uidentur ardere: huius incendia paene mundo datum est posse 
cognoscere. quemadmodum ergo non credamus incolis, quod testimonio potest 
uniuersitatis agnosci? quapropter, ut dictum est, talem eligat uestra prudentia, 
qui et remedia laesis conferat et locum subreptionibus non relinquat. 
LI. SYMMACHO PATRICIO THEODERICUS REX. 
<1> Cum priuatis fabricis ita studueris, ut in laribus propriis quaedam moenia 
fecisse uidearis, dignum est, ut Romam, quam domuum pulchritudine decorasti, in 
suis miraculis continere noscaris, fundator egregius fabricarum earumque comptor 
eximius, quia utrumque de prudentia uenit, et apte disponere et extantia 
competenter ornare. <2> Notum est enim, quanta laude in suburbanis suis Romam 
traxeris, ut, quem illas fabricas intrare contigerit, aspectum suum extra urbem 
esse non sentiat, nisi cum se et agrorum amoenitatibus interesse cognoscat: 
antiquorum diligentissimus imitator, modernorum nobilissimus institutor. mores 
tuos fabricae loquuntur, quia nemo in illis diligens agnoscitur, nisi qui et in 
suis sensibus ornatissimus inuenitur. <3> Et ideo theatri fabricam magna se mole 
soluentem consilio uestro credimus esse roborandam, ut quod ab auctoribus 
uestris in ornatum patriae constat esse concessum, non uideatur sub melioribus 
posteris imminutum. quid non soluas, senectus, quae tam robusta quassasti? 
montes facilius cedere putarentur, quam soliditas illa quateretur: quando et 
moles ipsa sic tota de cautibus fuit, ut praeter artem additam et ipsa quoque 
naturalis esse crederetur. <4> Haec potuissemus forte neglegere, si nos 
contigisset talia non uidere: caueas illas saxis pendentibus apsidatas ita 
iuncturis absconditis in formas pulcherrimas conuenisse, ut cryptas magis 
excelsi montis crederes quam aliquid fabricatum esse iudicares. fecerunt antiqui 
locum tantis populis parem, ut haberent singulare spectaculum, qui mundi 
uidebantur obtinere dominatum. <5> Sed quia nobis sermo probatur esse cum docto, 
libet repetere, cur antiquitas rudis legatur haec moenia condidisse. cum agri 
cultores feriatis diebus sacra diuersis numinibus per lucos uicosque 
celebrarent, Athenienses primum agreste principium in urbanum spectaculum 
collegerunt, theatrum Graeco uocabulo uisorium nominantes, quod eminus 
astantibus turba conueniens sine aliquo impedimento uideatur. <6> Frons autem 
theatri scaena dicitur ab umbra luci densissima, ubi a pastoribus inchoante 
uerno diuersis sonis carmina cantabantur. ibi actus musicus et prudentissimi 
saeculi dicta floruerunt. sed paulatim factum est, ut honestissimae disciplinae 
improborum consortia fugientes uerecunda se exinde consideratione subtraherent. 
<7> Tragoedia ex uocis uastitate nominatur, quae concauis repercussionibus 
roborata talem sonum uidetur efficere, ut paene ab homine non credatur exire. 
erigitur autem in hircinos pedes, quia si quis inter pastores tali uoce 
placuisset, capri munere donabatur. comoedia a pagis dicta est: comus enim pagus 
uocatur, ubi rustici gestientes humanos actus laetissimis carminibus irridebant. 
<8> His sunt additae orchestarum loquacissimae manus, linguosi digiti, silentium 
clamosum, expositio tacita, quam musa Polymnia repperisse narratur, ostendens 
hominos posse et sine oris affatu suum uelle declarare. Musae uero Eoa lingua 
quasi homousae dicuntur, quod inuicem sicut uirtutes necessariae sibi esse 
uideantur. his leuium pinnarum acumina ideo in fronte pinguntur, quoniam earum 
sensus celeri cogitatione subuectus res altissimas intuetur. <9> Pantomimo 
igitur, cui a multifaria imitatione nomen est, cum primum in scaenam plausibus 
inuitatus aduenerit, assistunt consoni chori diuersis organis eruditi. tunc illa 
sensuum manus oculis canorum carmen exponit et per signa composita quasi 
quibusdam litteris edocet intuentis aspectum, in illaque leguntur apices rerum 
et non scribendo facit quod scriptura declarauit. idem corpus Herculem designat 
et Venerem, feminam praesentat in mare, regem facit et militem, senem reddit et 
iuuenem, ut in uno credas esse multos tam uaria imitatione discretos. <10> Mimus 
etiam, qui nunc tantummodo derisui habetur, tanta Philistionis cautela repertus 
est, ut eius actus poneretur in litteris, quatenus mundum curis edacibus 
aestuantem laetissimis sententiis temperaret. <11> Quid acetabulorum tinnitus? 
quid dulcissimi soni referam uaria percussione modulamen? quod tanta gratia 
iucunditatis accipitur, ut inter reliquos sensus auditum sibi ad munus summum 
tunc homines aestiment fuisse collatum. ubi aetas subsequens miscens lubrica 
priscorum inuenta traxit ad uitia et quod honestae causa delectationis repertum 
est, ad uoluptates corporeas praecipitatis mentibus impulerunt. <12> Hos ritus 
Romani sicut ceteras culturas ad suam rem publicam inutiliter trahentes 
aedificium alta cogitatione conceptum magnanimitate mirabili condiderunt. unde 
non inmerito creditur Pompeius hinc potius Magnus fuisse uocitatus. et ideo siue 
masculis pilis contineri siue talis fabrica refectionis studio potuerit 
innouari, expensas uobis de nostro cubiculo curauimus destinare, ut et uobis 
adquiratur tam boni operis fama et nostris temporibus uideatur antiquitas 
decentius innouata.

LIBER QUINTUS.
 
I. REGI VVARNORUM THEODERICUS REX. 
<1> Cum piceis timbribus et pueros gentili candore relucentes, spathas nobis 
etiam arma desecantes uestra fraternitas destinauit, ferro magis quam auri 
pretio ditiores. splendet illic claritas expolita ut intuentium facies fideli 
puritate restituant, quarum margines in acutum tali aequalitate descendunt, ut 
non limis compositae, sed igneis fornacibus credantur effusae. harum media 
pulchris alueis excauata quibusdam uidentur crispari posse uermiculis: ubi tanta 
uarietatis umbra conludit, ut intextum magis credas uariis coloribus lucidum 
metallum. <2> Hoc uestra cotis diligenter emundat, hoc uester splendidissimus 
puluis ita industriose detergit, ut speculum quoddam uirorum faciat ferream 
lucem, qui ideo patriae uestrae natura largiente concessus est, ut huius rei 
opinionem uobis faceret singularem: enses, qui pulchritudine sui putentur esse 
Vulcani, qui tanta elegantia fabrilia uisus est excolere, ut quod eius manibus 
formabatur, non opus mortalium, sed crederetur esse diuinum. <3> Proinde per 
illum et illum legatos uestros soluentes debitae salutationis affectum arma 
uestra libenter nos accepisse declaramus, quae bonae pacis studia transmiserunt: 
uicissitudinem muneris pro expensarum uestrarum consideratione tribuentes, quae 
tantum uobis reddantur accepta, quantum nobis uestra fuere gratissima. praestent 
diuina concordiam, ut haec inter nos grata mente facientes gentium nostrarum 
uelle iungamus et inuicem solliciti mutuis possimus utilitatibus obligari. 
II. HESTIS THEODERICUS REX. 
<1> Illo et illo legatis uestris uenientibus grande uos studium notitiae nostrae 
habuisse cognouimus, ut in Oceani litoribus constituti cum nostra mente 
iungamini: suauis nobis admodum et grata petitio, ut ad uos perueniret fama 
nostra, ad quos nulla potuimus destinare mandata. amate iam cognitum, quem 
requisistis ambienter ignotum. nam inter tot gentes uiam praesumere non est 
aliquid facile concupisse. <2> Et ideo salutatione uos affectuosa requirentes 
indicamus sucina, quae a uobis per harum portitores directa sunt, grato animo 
fuisse suscepta. quae ad uos Oceani unda descendens hanc leuissimam substantiam, 
sicut et uestrorum relatio continebat, exportat: sed unde ueniat, incognitum uos 
habere dixerunt, quam ante omnes homines patria uestra offerente suscipitis. 
haec quodam Cornelio describente legitur in interioribus insulis Oceani ex 
arboris suco defluens, unde et sucinum dicitur, paulatim solis ardore 
coalescere. <3> Fit enim sudatile metallum, teneritudo perspicua, modo croceo 
colore rubens, modo flammea claritate pinguescens, ut, cum in maris fuerit 
delapsa confinio, aestu alternante purata uestris litoribus tradatur exposita. 
quod ideo iudicauimus indicandum, ne omnino putetis notitiam nostram fugere, 
quod occultum creditis uos habere. proinde requirite nos saepius per uias, quas 
amor uester aperuit, quia semper prodest diuitum regum adquisita concordia, qui, 
dum paruo munere leniuntur, maiore semper compensatione prospiciunt. aliqua 
uobis etiam per legatos uestros uerbo mandauimus, per quos, quae grata esse 
debeant, nos destinasse declaramus. 
III. HONORATO V. I. QUAESTORI THEODERICUS REX. 
<1> Usu quidem prouenit bene meritos dona nostra suscipere: sed tu iure 
hereditatis principis tibi beneficia uindicasti. honorem fratris adipisceris, 
quia sapientia quoque germanus es. ab eisdem bonis non repellimus quem similem 
comprobamus. eant nunc parentes ac liberi et bonarum artium studia incitamento 
similitudinis aemulentur. nouam in te fecimus legem parentes in amministratione 
succedere. hic prouectus non adimitur et mutatur: quia licet persona subrogata 
sit, familiae tamen non deficit quod gratissimus germanus adquirit. <2> O uere 
uestris meritis electi at auspicio nominis honorati! praesentiunt quaedam 
parentes positis in prole uocabulis et ut uenturarum rerum cursus ex alto est 
imperio diuinitatis, cogitatio praesagantis instruitur: loqui datur, quod nos 
sensisse nescimus, sed post casum reminiscimur quod ignorantes ueraciter 
dixeramus. <3> Tali igitur omine Decoratus eualuit: eualuit, inquam, ac se 
honoribus palatinis iudicio nostro laudatus immiscuit, dignitatem sumens quam 
solemus dare prudentibus, hoc plane supra ceteros adipiscens, quod potuit 
emergere post electos. sub genii nostri luce intrepidus quidem, sed reuerenter 
astabat, opportune tacitus, necessarie copiosus, curarum nostrarum eximium 
leuamen, et cum potestatis nostrae gratia ditaretur, morum magis laude contentus 
mediocribus se potius exaequabat. uiuit apud nos recordatio bonorum, quia fides 
hominis nescit cum morte deficere. secreta nostra, quasi obliuisceretur, 
occuluit: iussa, quasi scriberet per ordinem, retinuit, sine auaritia seruiens 
et gratiam nostram summa cupiditate perquirens. <4> Diuertimus quidem ad bene 
meriti laudes, sed compendio sermonis assumpti, cum illum referimus, te docemus. 
fuit nimirum gratus, quod apud nos et post fata esse non desinit: tristes 
quaerimus quem nos amisisse dolemus. sed acerbum casum mitigat, quod ei uicaria 
uirtute succedis, quia nemo perdidisse se sentit quod in alterum inuenisse 
cognoscit. non extranea secteris exempla, cui domestica suppetunt tam magna 
praeconia. tu Decoratus ex illo es, ille Honoratus ex te est. adunent se merita, 
quando se iunxere sic nomina. <5> Nam de te iustius credimus meliora, qui 
sequeris, quia semper est diligentior imitator prioris, quando te praecedentis 
bona licet eligere et noua cumulare. atque ideo ab indictione tertia quaesturae 
te dignitate subuehimus facimusque nostri consilii claritate uiuere Honoratum, 
ut esse nunc incipias, quod ante uocabaris. age nunc inhaerendo iustitiae, ut, 
qui inexperto honorem dedimus, meliora tibi probatissimo conferamus. 
IIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Certum est, patres conscripti, prudentibus uiris uestrum florere consilium: 
sed et hoc probatur egregium, quod uobis permiscetur dignitas litterarum. omnes 
enim, quos ad quaesturae culmen euehimus, doctissimos aestimamus, quales legum 
interpretes et consilii nostri decet esse participes: dignitas, quae nec 
diuitiis nec solis natalibus inuenitur, sed tantum eam doctrina cum coniuncta 
potest impetrare prudentia. nam licet in aliis honoribus beneficia conferamus, 
hinc semper accipimus. est nimirum curarum nostrarum felix portio: ianuam 
nostrae cogitationis ingreditur: pectus, quo generales curae uoluuntur, 
agnoscit. <2> Aestimate, quid de illi debeat iudicari, qui tanti particeps fit 
secreti. ab ipso legum peritia postulatur: illuc uota confluunt supplicantum et, 
quod est omni thesauro pretiosius, penes ipsum ciuilitatis nostrae fama 
reponitur. quaestore iusto innocentium conscientia fit secura, improborum tantum 
uota redduntur anxia, et cum malis subripiendi spes tollitur, studium bonis 
moribus adhibetur. <3> Unicuique propria iura custodit, pecuniae continens, 
aequitatis profusus, nescius decipere, promptissimus subuenire. ingenio 
principis seruit, quod uniuersa superat: illius ore loqui cogitur, cui nullus 
similis inuenitur. hunc locum uitiis uacuum, uirtutibus plenum qui sub nostra 
potuit expedire praesentia, nonne uobis dignus est esse collega? scitis enim qua 
glorietur stirpe prouectus. <4> Meministis igitur Decoratum aduocationis 
laboribus insudantem, qua se unicuique bonorum probitate coniunxerit. causis 
uestris fidelis orator affuit: necessariis rebus insistens iudicantis portauit 
animum ad subsellia cognitorum: cui merito frequens palma contigit, quia 
sapienter alleganda tractauit. pudoris enim sustinere iacturam nesciunt, qui se 
prius iudice corriguntur. inferior gradu praestabat uiris consularibus se 
patronum et cum honoribus uestris impar haberetur, patricius ei dictus est in 
celeberrima cognitione susceptus. <5> Nimis rarum est, patres conscripti, 
solidum loqui et, cui multa necesse est dicere, titubantia non proferre. hoc in 
Decorato certissimum fuit, hoc et ante nostra iudicia uos probastis. quis enim 
tempore suo eum quasi gubernatorem litium ignorare potuit, qui causarum scopulos 
transire contendit? legibus profecto minus indiguit, qui eius solacia non 
quaesiuit. iam non de morte festinata conquerimur: ex huius fecunda pullulauit 
stirpe germanus. nam qui prius fratris umbra tegebatur, illo naturae lege 
subducto famae suae comas per aperta distendit. <6> Bona siquidem germinis iuste 
praecox intulit, qui nascendi ordine primus eualuit: sed fetura nobilis fructum, 
quem in decessore perdidit, in successore seruauit. concordat huic familiae 
ramus ille ditissimus qui Vergiliano carmine semper enascitur: hoc enim auulso 
non deficit alter aureus et simili frondescit uirga metallo. nutriuit quippe et 
hic aduocatione facundiam: opinionem Romanae urbis cedens fratri Spoletinorum se 
maluit miscere negotiis: res tantum dura, quantum a uestra prudentia cognoscitur 
segregata. inter bene moratos enim asseruisse iusta facillimum fuit: 
prouincialibus autem se uaga libertate tractantibus nimis arduum. <7> Videtur 
iuris suasisse modestiam, ubi ipsi quoque iudices improba plerumque cupiditate 
rapiuntur et quantum sibi inter mediocritatem uidentur esse praecipui, tantum 
non sinunt suis uoluntatibus obuiari. inter talia leges uindicare difficile est 
et magnae persuasionis uis ad propositum recti uenalitatem reuocare iudicantis. 
sumite ergo, patres conscripti, libenter nostra iudicia et Honoratum quaesturae 
culmine prouectum gremium uestrum gratanter excipiat. dignus est enim a uobis 
diligi qui par tantis honoribus meruit reperiri. 
V. MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Laudabile est in illa parte geminare custodiam, quam constat rei publicae 
necessitatibus exquisitam. per hanc enim et legationum utilitas et ordinationum 
nostrarum celeritas explicatur: hoc etiam aulicis potestatibus per uarias 
iussiones ministrat effectum: hoc crebris illationibus nostrum ditat aerarium, 
ut paene quicquid in re publica geritur, cursuali ministerio compleatur. decet 
proinde semper esse paratum, quod utilitatibus publicis probatur accommodum, ne, 
quod ad celeritatem repertum est, incongruam potius festinantibus inferat 
tarditatem. <2> Atque ideo praefecti praetorio et magistri officiorum ubi pro 
publica utilitate delegerint ordinatione locatos, excedentium improbam 
praesumptionem tali te praecipimus districtione resecare, ut, siue Gothus sit 
aut Romanus qui sine nostra uel eorum quorum interest euectione ueredum 
praesumit attingere, per unum equum centum statim solidos a te cogatur 
exsoluere. et de illis quoque pari seueritate censemus, qui supra euectionum 
numerum cursuales equos usurpare praesumunt. <3> Parhippis quin etiam non ultra 
quam centum libras iubemus imponi. nimis enim absurdum est, ut a quo celeritas 
exigitur magnis ponderibus opprimatur. auis ipsa onere grauata pigrescit. 
carinae quae laborem non sentiunt repletae grauius mouentur. quid quadrupes 
facere possit, qui pressus nimietate succumbit? si quis autem a modulo definito 
amplius fuerit habere repertus, duarum unciarum auri damno feriatur. <4> Quam 
summam protinus exactam, sicut iam anterioribus edictis constitutum est, per 
officium magisteriae dignitatis cursui proficere debere censemus. iustum est 
enim ut cogatur illa uendere, unde publicum equum male noscitur onerasse: sit 
nuditatibus expeditus qui uoluntate noluit esse celerrimus. praeterea 
commonemus, ut praepositorum commoda non praesumas nec quicquid eos potestatis 
habere reuerenda sanxit antiquitas, aliqua usurpatione degenies. nos enim per te 
geminare uolumus custodiam, non antiquae consuetudinis remouere cautelam. 
VI. STABULARIO COMITIACO THEODERICUS REX. 
<1> Suscipienda precatio est quae publicis utilitatibus non repugnat et 
amplectenda desideria priuatorum, quae sic remedium quaerunt, ut nobis non 
uideantur generare dispendium. uiri itaque clarissimi Iohannis querela 
comperimus Thomatem domus nostrae certa praedia suscepisse, id est illud atque 
illud, et nunc decem milia solidorum reliquatorem nostris utilitatibus extitisse 
et per diuersas ludificationes non implere debitam quantitatem, quod apud nos 
quoque procerum nostrorum suggestione perclaruit. <2> Ideoque causam tali 
credidimus remedio muniendam, ut uniuersam substantiam supradicti Thomatis sub 
hac condicione fixis titulis publico debeas applicare, quatenus, si intra kal. 
Septembrium diem quod rationabiliter exponitur a Thomate minime fuerit 
exsolutum, praedicta substantia Iohanni uiro clarissimo contradatur, qui eius 
debitum lucre nostro promisit aerario. quod si obligationem suam praedictus 
Thomas soluere intra praefinitum tempus fortasse potuerit, uniuersa ei quae 
sublata sunt illibata reddantur, ita ut nec fiscus noster sustinere uideatur 
incommoda et nos cognoscamur subiectis solitam praestitisse iustitiam. possemus 
enim adhuc ultra differre, si quid prodesset neglegentissimum sustinere, quem 
per tam longum temporis spatium semper inuenimus imparatum. 
VII. IOHANNI V. C. ARCARIO THEODERICUS REX. 
<1> Decet eorum uota in ratum reddere, qui malunt utilitates publicas continere: 
nec patimur de damno proprio esse sollicitos, qui nos a dispendiis fecere 
securos. tua igitur suggestione comperimus per illam indictionem patrimonii 
nostri praedia in Apulia prouincia constituta, id est illud atque illud, honesto 
uiro Thomati libellario titulo commisisse, sed eum male amministrando suscepta 
usque ad decem milia solidorum de indictionibus illa atque illa reliquatorem 
publicis rationibus extitisse: qui a proceribus nostris frequenter ammonitus 
debita reddere detestabili calliditate neglexit. et ne tibi aliqua in posterum 
quaestio nasceretur, publicis utilitatibus debitam quantitatem sub hac ratione 
satisfacere te uelle testaris, si tibi praedia supradicti debitoris loco 
pignoris contradantur. <2> Hinc est, quod desiderium tuum iusta ratione 
conceptum praesenti iussione firmamus: primum, ut nullam ex hac re nomine 
publico metuas quaestionem: deinde sub hac condicione tibi uniuersam 
substantiam, quam uel nunc tenet uel primo tempore possidebat, cum nostris 
rationibus obnoxius esse iam coeperat, Thomatis debitoris addicimus, quam pridem 
nostro nomine fixis titulis fecimus uindicari: <3> hoc tantum humanitatis 
intuitu relaxantes, ut usque ad kal. Sept. spatium habeat reddendi debitam 
quantitatem: minus ne cum ad supradictum diem tu pecuniam uiro illustri comiti 
patrimonii nostri, quae debetur, intuleris facultas eius uniuersa, sicut 
diximus, tuis compendiis applicetur. quod triste non credimus esse perdenti, 
quando nec ex toto uidetur amittere, quod te generum suum cognoscit adquirere: 
nam quod poteras adipisci iure successionis, condicione a te possidetur 
emptoris. 
VIII. ANASTASIO CONSULARI THEODERICUS REX. 
<1> Conuenit sublimitatem tuam nostris iussionibus oboedientiae tribuere sedulam 
firmitatem, quatenus ad effectum trahatur quod salubri ordinatione disponitur. 
moderate siquidem nouit iniuncta sibi complere prudentia et sine ingratitudinis 
naeuo delegata explicabili procurare consilio. <2> Atque ideo ad Fauentinam 
ciuitatem ciuilem exsecutionem te praecipimus destinare, ut sine cuiusquam 
concussione uel damno quadrati ad Rauennatem urbem ex nostra iussione 
deuehantur, quatenus et nostro desiderio gratulemur impleto et querulis 
uociferandi amputetur occasio. 
VIIII. POSSESSORIBUS FELTRINIS THEODERICUS REX. 
<1> Necessitas publica multorum debet deuotione compleri, quia non decet paucos 
suscipere quod constat plurimis expedire, ne regia iussa tepefacta lentescant, 
dum res utilis delegatur infirmis. in Tridentina igitur regione ciuitatem 
construi nostra praecepit auctoritas. <2> Sed quia territorii paruitas 
magnitudinem operis non potest sustinere, hoc sollicitudo nostra prospexit, ut 
acceptis mercedibus competentibus pedaturam murorum omnes in commune subeatis 
qui uicinitate iungimini, quatenus accommodato solacio securius impleatur, quod 
paucis inexplicabile fortasse cognoscitur: hac scilicet condicione definita, ut 
nullus ab his oneribus excusetur, unde nec diuina domus excipitur. 
X. VERANI SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Cum deo iuuante pro defensione generali felicissimus producatur exercitus, 
prouidendum est, ne aut ipsi penuria inconsulta fatigentur aut (quod dici nefas 
est) uastationem nostrae uideantur prouinciae sustinere. primus enim 
prosperitatis gradus est suis non esse damnosum, ut, pro quorum compendio 
laboramus, eorum non uideamur afflixisse fortunas. <2> Et ideo deuotioni tuae 
praesenti auctoritate delegamus, ut multitudinem Gepidarum, quam fecimus ad 
Gallias custodiae causa properare, per Venetiam atque Liguriam sub omni facias 
moderatione transire. quibus ne aliqua excedendi praeberetur occasio, per 
unamquamque condamam sumptus eis tres solidos largitas nostra direxit, ut illis 
cum prouincialibus nostris non rapiendi uotum, sed commercii sit facultas. <3> 
Illud plane pro cunctorum quiete laborantibus indulgentia nostra concedit, ut, 
si aut eorum carpenta itinere longiore quassantur aut animalia attrita 
languescunt, te custode atque mediante cum possessoribus sine aliqua oppressione 
mutentur, ut, qui daturi sunt corpore aut qualitate meliora, quamuis paruis 
sanis animalibus adquiescant, quia incerta est uita eorum, qui nimia fatigatione 
lassantur. ita fit, ut nec illis desit subuectio necessaria et nullus se laesum 
tali permutatione cognoscat. 
XI. GEPIDIS AD GALLIAS DESTINATIS THEODERICUS REX. 
<1> Fuerat quidem dispositionis nostrae, ut uobis iter agentibus annonas 
iuberemus expendi: sed ne species ipsae aut corruptae aut difficile 
praeberentur, in auro uobis tres solidos per condamam elegimus destinare, ut et 
mansiones uobis, prout herbarum copia suppetit, possitis eligere et quod uobis 
est aptum magis, emere debeatis. nam et possessorem haec res occurrere facit, si 
uos necessaria comparare cognoscit. mouete feliciter, ite moderati. tale sit 
iter uestrum, quale decet esse qui laborant pro salute cunctorum. 
XII. THEODAHADO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Si iustitiam colere uniuersos et amare praecipimus, quanto magis eos qui 
nostra proximitate gloriantur, quos omnia decet sub laude gerere, ut regiae 
possint fulgorem consanguinitatis ostendere. haec est enim indubitata nobilitas, 
quae moribus probatur ornata: quia pulchrum est commodum famae foeda neglexisse 
lucra pecuniae. <2> Argolici itaque uiri illustris et Amandiani uiri clarissimi 
heredes supplici nobis aditione conquesti sunt Pallentianam massam, quam eis pro 
compensatione largitas nostra transfuderat, ut casae Arbitanae amissionem hac 
commoditate solarentur, ab hominibus uestris nullis causis extantibus indecenter 
inuasam et inde creuisse culpandae surreptionis uitium, unde dari debuit 
gloriosae moderationis exemplum. <3> Quapropter si nullo mendacio asserta 
uitiantur, magnitudo uestra quae sunt ablata restituat: et, si quid uobis 
creditis posse competere, ad comitatum nostrum instructam iure personam modis 
omnibus destinate, ut ciuiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur. 
ibi enim quicquid geritur, inuidiae tuae potius applicatur et maiora detrimenta 
famae suscipis, dum talia non uitare contendis: hic autem confligunt causae 
uiribus suis et sine derogatione quilibet mediocris addicitur, quando iustitia 
teste superatur. 
XIII. EUTROPIO ET AGROECIO THEODERICUS REX. 
<1> Studium uestrum rei publicae grata mente debetis impendere, quia nos 
agnouistis bene meritis multa praestare. nam pietatis intuitu uicissitudinem 
pollicemur, cum tamen pro uobis omnia iubeamus. atque ideo praesenti iussione 
uos credidimus ammonendos, ut annonas constitutas exercitui praebere debeatis, 
quatenus nec illi neglegantur aduerso uoto nec prouinciales perniciosa debeat 
grauare direptio. Commodius enim sub expensarum lege tenetur exercitus, quam si 
cuncta fuerit uastare permissus. ignorat modum seruare praesumptio nec potest 
sub modo redigi, cui licentia fuerit uisa concedi. quapropter consequatur 
exercitus alimoniam deputatam, ne qua pars praedictam possit sustinere 
molestiam. 
XIIII. SEVERINO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Iustitiae ratio persuadet excedentes reprimere, ut ad cunctos possit quietis 
suauitas peruenire. nam quemadmodum aequabilitas agitur, si uires mediocrium 
consurgere non sinantur? prouincialium itaque nostrorum saepius querela 
comperimus possessores idoneos Sauiae non solum casarum suarum tributariam 
functionem in tenuem relisisse fortunam, uerum etiam scelerato commercio aliquid 
exinde suis applicare compendiis, ut functio publica commoditas sit priuata. <2> 
Hoc quidem per plurimos desiderauimus corrigi, sed hactenus in tuam laudem 
uidetur potuisse differri, quatenus fides haberetur acceptior, quando post 
multos neglegentes studium uestrum efficacissime comprobatis. atque ideo 
prudentia, qua notus es, uniuersum possessorem considerata iustitia te iubemus 
inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari, ut quae sub aliis facta 
est omni redemptione cassata pro pessessionum atque hominum qualitate assis 
publicus imponatur. sic enim et iustitia perficitur et uires nostrorum 
prouincialium subleuantur. <3> Eos autem, quos sine iussione nostra censum 
imposuisse constiterit et pro libito suo quorundam onera in alios proiecerunt, 
legum seueritas insequatur, ut omnia illis detrimenta sarciant, quibus 
incompetenter damna fecerunt. illud quoque praecipimus inquirendum, ut inter 
defensores, curiales et possessores illatorum ratio uestigetur et quicquid ab 
octaua indictione nuper exempta super tributarium solidum se possessor 
probauerit intulisse nec nostro aerario constat illatum aut in expensis 
necessariis, quae in prouincia factae sunt, iusta ratione non claruerit 
erogatum, iniqua praesumptio modis omnibus corrigatur. <4> Hanc quoque partem 
non aestimes neglegendam, ut si hoc, quod tabularius a cubiculo nostro suscepit, 
rationabiliter non docetur expensum, ab iniusto retentatore reddatur. quid enim 
tam absurdum, nisi ut liberalitas nostra, quam uniuersis proficere uolumus, nunc 
a paucis furtiuo compendio opprimatur? <5> Iudices quoque prouinciae uel 
curiales atque defensores tam de cursu quam de aliis rebus illicita dicuntur 
possessoribus irrogare dispendia: quod te perquirere et sub ratione legum 
emendare censemus. <6> Antiqui barbari, qui Romanis mulieribus elegerunt 
nuptiali foedere sociari, quolibet titulo praedia quaesiuerunt, fiscum possessi 
cespitis persoluere ac superindicticiis oneribus parere cogantur. <7> Iudex uero 
Romanus propter expensas prouincialium, quae grauare pauperes suggeruntur, per 
annum in unumquodque municipium semel accedat: cui non amplius quam triduanae 
praebeantur annonae, sicut legum cauta tribuerunt. maiores enim nostri discursus 
iudicum non oneri, sed compendio prouincialibus esse uoluerunt. <8> Domestici 
comitis Gothorum nec non et uicedomini aliqua dicuntur prouincialibus 
concinnatis terroribus abstulisse: quibus iustitia uestra in examinationem 
deductis, quicquid super hac parte inique gestum esse cognouerit, amotis 
dilationibus legaliter ordinabit. <9> His ergo ac talibus, quae ad utilitatem 
publicam uel prouinciales pertinent, sub omni ratione discussis ea te per omnia 
uolumus agere, quae nostrae mansuetudini non debeant displicere. illud sane 
prouidentia nostra respexit, ut omnibus a te sollicita atque aequabili 
indagatione compertis polyptychi iubeantur ascribi: quatenus et testimonia 
uestrae fidei clareant et nulla posthac, quae abrogari uolumus, semina fraudis 
iterentur. 
XV. UNIVERSIS POSSESSORIBUS IN SAVIA PROVINCIA CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Licet cunctis laborantibus comitatus noster concedat deo auxiliante 
iustitiam et hinc remedia subiectis ad reliquas regni partes quasi a uiuo fonte 
descendant, tamen frequenti aditione permoti ingeniosa pietate repperimus et 
aequitatem uobis concedere et fatigationem longi itineris abrogare, quia 
dulciora sunt beneficia, quae nullis difficultatibus obtinentur. <2> Misimus 
itaque illustrem et magnificum Seuerinum nostris institutionibus eruditum, ut 
hoc apud uos gereret quod nobis semper placuisse cognouit. uidit enim quam 
honorabilis apud nos iustus habeatur, quemadmodum bonis actibus clementia 
nostrae serenitatis arrideat. exercet profecto quod nos aestimat gratanter 
accipere: nec potest amari rapacitas continenti principi nulla redemptione 
placitura. praesumenter ergo conueniat ad eum laesorum tumultus: speret remedium 
qualibet pressus iniuria. <3> Difficultatem uobis querelae summouemus, dum in 
ipsis cunabulis scelera commissa resecantur: sine aliqua formidine alieni 
tributi sarcina grauatus exclamet, accepturus remedium quod de legibus habet. 
sic enim confidimus, quia per eos, quos instituta nostra componunt, innocentibus 
detrimenta non ueniant. qualia uero pro quiete uestra uel aequalitate tributorum 
disponenda censuimus, oracula nostra, quae dedimus ad supradictum uirum 
illustrem Seuerinum, uulgata declarabunt, ut unusquisque unde supplicare debeat, 
euidenter agnoscat. 
XVI. ABUNDANTIO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis utilia rei publicae nostra semper consuetudine censeamus et ob id 
omnibus possint esse gratissima quae iubemus, quia cunctis profutura noscuntur, 
tractandum tamen est, ut principis desiderium nulli existere debeat onerosum. 
nam et si praeclare cogitata non bene agantur, ingrata sunt: illud autem solum 
perfectum dicitur, quod de uoluntate simul et actione laudatur. <2> Cum nostrum 
igitur animum frequens cura pulsaret naues Italiam non habere, ubi tanta 
lignorum copia suffragatur, ut aliis quoque prouinciis expetita transmittat, deo 
nobis inspirante decreuimus mille interim dromones fabricandos assumere, qui et 
frumenta publica possint conuehere et aduersis nauibus, si necesse fuerit, 
obuiare. sed tantae rei quem desideramus effectum magnitudinis uestrae 
sollicitudine credimus esse procurandum. <3> Ideoque per cunctam Italiam 
directis artificibus apta operi ligna perquire, et sicubi cupressos aut pinos 
reppereris in uicinitate litoris, dato competenti pretio dominis consulatur. 
haec enim tantum sunt quae ad taxationem uocentur, cetera uilitate sui non 
indigent aestimari. <4> Sed ne prouisio nostra in mediis conatibus deserta 
languescat, nautarum te iubemus sub hac moderatione iam nunc competentem numerum 
diuinitate iuuante procurare. et si is qui nobis necessarius aestimatur seruus 
fuerit alienus, aut conducat eum classibus seruiturum aut, si hoc ipse magis 
elegerit, accepto pretio rationabili publico cedat sui iura dominii. si uero 
libertate gaudet electus, quinos solidos donatiuum et annonam se nouerit 
accipere competentem. <5> Eo modo et illi tractandi sunt qui a suis dominis 
exuuntur, quando libertatis genus est seruire rectori (frequenter enim laborum 
patientes existunt, quibus districti domini colla presserunt): ita tamen, ut 
supradicti nautae arrarum nomine pro hominum qualitate binos aut ternos solidos 
a uestra debeant sede percipere, quatenus unusquisque, cum fuerit ammonitus, 
paratus debeat inueniri. piscatores uero non iubemus in hac definitione 
concludi, quia dolenter amittitur, qui ad procurandas delicias possidetur, 
quando et altera consuetudo est uentis saeuientibus occurrere et litora piscosa 
sulcare. 
XVII. ABUNDANTIO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Alacriter incumbendum est incohatis, cum iam uicinitas perfectionis 
arriserit, quando spes effectus taedium laboris excludit et magnum genus 
incitamenti credere desiderata compleri. dudum igitur magnitudini uestrae ex 
Italiae litoribus officia iussimus praeparare nautarum, ut dromones, quos 
industria fabricare ualuisset, manus remigum prouisa susciperet. sed tu iudicio 
nostro electionique respondens ostendisti, quam fuerit indubitata perfectio 
efficacissimis imperasse, quod quaeritur. renuntias ilico completum, quod uix 
credi poterat incohatum, ut paene quanta uelocitate nauigari solet constructio 
nauium, tanta sit celeritate completa. <2> Nec solum uerba narrata sunt: 
obtulisti oculis nostris subito classeam siluam, domos aquatiles, exercituales 
pedes, qui nullo labore deficiant, sed inconcussos homines ad destinata 
perducant, trireme uehiculum remorum tantum numerum prodens, sed hominum facies 
diligenter abscondens. hoc primum instituisse legimus Argonautas. quod et 
armatis aptum et congruum probatur esse commerciis, ut, qui peregrinas classes 
optabamus aspicere, nunc mittamus aliis prouinciis et terrorem pariter et 
decorem. <3> Ornasti rem publicam tua institutione reparatam. non habet quod 
nobis Graecus imputet aut Afer insultet. illud apud nos inuidi uigere 
respiciunt, unde illi per magna pretia sua uota complebant. nunc praedictis 
rebus armamenta procurate, uela praecipue alas nauium facientia, lignum 
uolatile, quidam spiritus currentium carinarum, praenuntia mercium, auxilia 
quieta nautarum, quorum beneficio conficiunt otiosi, quod a celerrimis auibus 
uix probatur impleri. <4> Hoc Isis rati prima suspendit, cum per maria Harpocran 
filium suum audaci femina pietate perquireret. ita dum materna caritas suum 
desiderium festinat explere, mundi uisa est ignota reserare. atque ideo, diuino 
nobis auxilio suffragante cuius uirtutis est hominum uota perficere, proximo die 
iduum Iuniarum ad urbem Rauennatem congregatio nauium cuncta conucniat, quatenus 
res uicino fine gaudentes ad plenissimum perducantur effectum. <5> Sed quoniam 
dromonum numerum iuuante deo cupimus ampliari, si qua ligna fabricis eorum 
necessaria per utramque Padi ripam potuerint inueniri, nullo obsistente iubemus 
abscidi, quia sine praeiudicio dominorum operi tantum praesenti uolumus inuenta 
concedi. mittat Padus noster indigenas pelago naues et abies, quae fluentis 
amnicis nutrita surrexit, marinarum superare cumulos discat undarum. <6> Illud 
etiam magnopere credidimus amputandum, quod uestra fieri suggestione comperimus: 
ne quis in fluminibus nauigeris diuersis territoriis meantibus, id est in Mincio 
Ollio Ausere Arno Tiberi, audeat fluminum alueos piscandi studio turpissima 
saepe concludere, et quae sunt praesumpta, protinus auferantur. pateat amnis in 
nauium cursus: sufficiat humano desiderio consuetis artibus delicias quaerere, 
non commento rustico libertatem fluminis impedire, ne, quod dici nefas est, 
utilitati publicae uoluptas priuata obstitisse uideatur. 
XVIII. VVILIAE V. I. COMITI PATRIMONII THEODERICUS REX. 
<1> Utilitas publica sicut ad conseruationem respicit omnium, ita debet perfici 
studio ac labore cunctorum, quia magnae laudis occasio est, si in causa communi 
aliquid singulariter uideatur impleri. facit enim unde commendetur et reliquis, 
qui tamen et sibi se profuisse cognoscit. pridem igitur nos iussisse meministi, 
ut per domum nostram nauigandi quaererentur artifices. <2> Quos deo auxiliante 
prouisos ad Rauennatem urbem die iduum Iuniarum praecipimus incunctanter 
occurrere, ut aduentus eorum constructioni nauium opportune uideatur offerri, ne 
res diuisae generare sibi uideantur aliquam tarditatem et parum sit unam 
perficere, nisi contingat utramque procurare. <3> Si qua etiam per ripam 
fluminis Padi ligna fabricandis apta dromonibus in praediis regalibus potuerint 
reperiri, artificibus huic operi a magnifico uiro Abundantio praefecto praetorio 
deputatis abscidendi sit permissa licentia. uolumus enim hoc exemplum a nostris 
praediis incohare, ut nulli grauis sit iussio, quae constringit et principem. 
XVIIII. GUDINANDO SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Maiora sibi facit credi, quisquis efficaciter iniuncta peregerit, quia 
indubitanter illi aliquid committitur qui optime comprobatur, et honestum 
suffragium est secundi iudicii documentum prionis. atque ideo ordinatione 
magnificorum uirorum Abundantii praefecti praetorio atque VViliae comitis 
patrimonii ad illam prouinciam te iubemus excurrere, ut tam de domo regia quam 
in locis aliis habitantes secundum priora praecepta prouisos nautas ad urbem 
Rauennatem die iduum Iuniarum deo auxiliante festinare compellas, quatenus nulla 
tarditas tam praeclaris iussionibus afferatur. caue ergo ne te uenalitas maculet 
aut neglectus turpis inuoluat et tam magnae rei supra te ruentis pondere 
comprimaris, si tantis ac talibus rebus impar extiteris. 
XX. ALIULFO SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Per utramque ripam Padi reperiri ligna comperimus fabricandis apta 
dromonibus, ideoque tibi praesenti iussione delegamus, ut secundum ordinationem 
magnificorum uirorum Abundantii praefecti praetorio atque VViliae comitis 
patrimonii ad loca designata cum artificibus incunctanter accedas et, siue in 
domo regia seu in priuata reperta fuerint, sine aliqua facies tarditate 
procurari, quia nulli graue credimus praebere, quod deo auxiliante pro communi 
utilitate praeparatur. <2> Verum ita uolumus te iniuncta peragere, ut nihil ad 
laedendum possessorem studiose uideatur inquiri, sed tantum quae sunt necessaria 
utilitatis nostrae causa praesumantur. non exquiratur aliqiud a domino, quod 
postea publico non dicatur acceptum. ligna siluestria iubemus caedi, non aliquid 
de alienis facultatibus uiolenter abscidi. talia nobis prosunt, qualia nostros 
grauare non possunt, quae, si causa praesens non exquireret, ille se crederet 
non habere. <3> In Mincio Ollio Ausere Tiberi et Arno fluminibus comperimus 
quosdam saepibus cursum fluminis, quantum ad nauigandi studium pertinet, 
incidisse. quod te uolumus ordinatione magnifici uiri Abundantii praefecti 
praetorio modis omnibus amputare, nec tale aliquid permittatis quemquam ultra 
praesumere, sed inuiolati aluei tractus nauium relinquatur excursibus. scimus 
enim retibus, non saepibus esse piscandum. nam hinc quoque detestabilis auiditas 
proditur, ut sibi tantum festinet includere, quantum ad multos poterat 
peruenire. 
XXI. CAPUANO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Si te tironem iudicia nostra delegissent, si ad examinis trutinam uenisses 
incognitus, monendum aestimaremus, quali te prudentia, quo decore tractares. sed 
omnium crederis intellegentiam habere uirtutum, qui exerceri meruisti militia 
litterarum. aestimas enim, qua te debeas modestia continere, qui alieni negotii 
uisus es uota peregisse. nam si te iudicis suspicio saeua tetigisset, laudando 
iustitiam leni ac penetrabili remedio eius animum corrigebas, obtinens suaui 
persuasione, quod superiori non potuisses imponere. quis ergo dubitat illa te 
diligere, quae constat publica uoce suasisse! <2> Professa bona non habentur 
ambigua: nec cuiusquam adquiescit ingenium, ut quod ipse potuit emeritus 
prosequi, ab aliis tamquam rudis uideatur edoceri. prolati documenti fidem fieri 
legitima uoce poscebas examinans, si retinerent incorruptam scrinia ueritatem. 
iudex nunc exhibe, quod te uolebas apud alios obtinere. age, ne tua tibi 
obiciatur oratio, quia pondus est pudoris grauissimi propria uoce conuinci. sume 
igitur auctore deo recturam decuriarum, humanorum actuum ueracissimum testem, 
securitatem possidentium, publicae fidei splendidissimum templum. unde tantum 
tibi laudis adquiritur, quantorum illic utilitas incorrupta seruatur. <3> Viuat 
ibi perpetuis saeculis decedentium uoluntas: transeant in posteros iudicia 
parentum: scriniis tuis seruetur omnium quies. alii honores habeant et 
terribiles fasces: tibi humanae uitae gratissimi uidentur militare custodes. ibi 
enim absolutiones sunt hominum, uincla causarum, catena litium, carcer furoris. 
de quo uerius diceret uates Mantuanus: 'clauduntur litis portae, furor impius 
intus inclusus fremit horridus ore cruento.' decuriales igitur habita meritorum 
aestimatione deligito, quia non decet tantae urbis appellare quod uile est. 
maioris etiam natu utere, cum fuerit necesse, sententia, factus tot patribus 
senior, tantis tacentibus uox senatus. uide quid dignitatis acceperis, ut inter 
tot eloquentes uiros sis dicendi primarius, quos etiam nobis profitemur esse 
reuerendos. assume ergo concedere quae iubemus, praestare quae cedimus, ut illis 
aperias ianuas curiae, quos nostra electio aulam iusserit Libertatis intrare. 
XXII. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Licet caute semper eligendus sit qui uobis mittitur approbandus, quia ipse 
magis traditur examini, cuius sententia noscitur prolata pensari, illas tamen 
prudentibus uiris sociari cupimus dignitates, quae Romanis arcibus quasi gemmae 
nobiles affiguntur. ubi enim dignius eloquens quam in ciuitate proficiat 
litterarum, ut ibi declaret meritum, ubi nutriuit ingenium? aptum est omne bonum 
locis suis et laudabilia quaeque sordescunt, nisi congrua sede potiantur. 
requirit pugna ualidas manus, desiderat nauigium pectus animosum: sic scrinia 
uestra fidele propositum, sic curia facunda disertum. multa ergo deliberatione 
pensandus esse creditur, qui cottidie uestris sensibus offeratur. <2> Capuanum 
igitur spectabilem uirum aestimatio nostra respexit, qui curiae uestrae 
sententiam maioris natu auctoritate facundus ediceret et senatus scrinia 
conscientiae puritate seruaret, ut actus illos mundo celeberrimos sua reddat 
integritate laudandos. magnum munus est, patres conscripti, ad integritatem 
deligi, nec mediocriter probatur conscientia, cui est ueritas commissa 
saeculorum. nam si praedicatur testis qui in praesenti negotio uera dixerit, qua 
laude censeri poterit, qui cunctis temporibus certa transmittit? sed quamuis 
alumni uestri habeatis cuncta notissima, iuuat magis illa repetere quae omnium 
consensus possit agnoscere. <3> Adest semper electo quaedam sermonum gratia, 
blanditur auribus, mentem trahit, utitur perspicuitate facundiae, qualem de 
pura, conscientia decet emanare. est enim quoddam speculum morum agentis oratio 
nec maius potest mentis esse testimonium quam qualitas inspecta uerborum. nam ut 
eius propria describamus, patitur in simplicibus rebus linguae retinacula: his 
eo tamen terrentior cum perorat: et hoc illi ad gratiam datum est prouidente 
natura, ut quem prae foribus haesitantem uideras, eloquentem in certaminibus 
obstupescas. <4> Illa uero memoria, quae oratorum thesaurus iure uocitatur, 
tanta in eum firmitate consedit, ut semel audita scripto apud eum putes esse 
recondita. magnum beneficium obliuionis nescire defectum: et quaedam similitudo 
uere caelestium est tempore decursa semper habere praesentia. quae nunc ideo 
declaramus, ut cognoscatis subiectorum gratas nos habere uirtutes et iudicium 
nostrum non per casuale uotum, sed per electionis studium doceamus esse 
conceptum. <5> His ergo, patres conscripti, Capuanum bonis dotatum a praesenti 
indictione decuriarum rectorem esse praecipimus, maioris etiam natu auctoritate 
subuehimus, ut, qui se morum cana maturitate tractauit, quod est amplissimum 
reuerentiae genus, in uestro ordine aetatis honore gratuletur. augebit 
eloquentiam officio meliore ditatus, quoniam multum facundior est qui sententiam 
dictat quam ille qui supplicat. libertas uerba nutrit, metus autem copiam 
frequenter intercipit. actus quoque ipse longe dissimilis, ut qui pridem 
assistebat etiam mediocribus humilibusque fortunis, nunc introducat uestrae 
curiae consulares. 
XXIII. ABUNDANTIO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Tatanem saionem nostrum cum sagittariis ad illustrem uirum comitem 
VViliarium aestimauimus esse dirigendum, ut maius sumeret robur duplicatus 
exercitus. ostentent inuenes nostri bellis, quod in gymnasio didicere uirtutis. 
Schola Martia mittat examina: pugnaturus ludo, qui se exercere consueuit in 
otio. atque ideo illustrem magnitudinem uestram eis annonas et nauigia secundum 
consuetudinem praebere censemus, quatenus iuuante deo quo directi sunt debeant 
peruenire. uestrae enim sollicitudini damus nostrarum efficaciam iussionum, quia 
nullatenus destitui posse creditur, quod ordinationibus tuis iuuante deo 
incohatur. 
XXIIII. EPIPHANIO V. S. CONSULARI PROVINCIAE DALMATIAE THEODERICUS REX. 
<1> Iohanna Andreae quondam iugali suo successisse legis munere perhibetur, quae 
intestata nullis existentibus proximis luce dicitur esse priuata. cuius 
substantia a diuersis nullo legitimo iure suffultis usurpatione uoluntaria 
suggeritur possideri, et quia caduca bona fisco nostro competere legum cauta 
decreuerunt, ideo te praesentibus oraculis ammonemus, ut huius rei ueritate 
discussa, si re uera, ut ad nos perlatum est, nullus ei aut testamento heres 
extitit aut proximitatis iure successit, fisci nostri eam facies compendiis 
aggregari: quando innocentiae nostrae professio est iusta compendia non 
neglegere, apud quem calumnia numquam locum potuit inuenire. <2> Rogari enim in 
talibus causis, non fraudari principem decet, quia neglegentiae uitium est 
praesumptiones relinquere, quas iura praecipiunt amputare. si quid autem contra 
reppereris, quietos dominos habere patieris, quia magis illa nostra sunt 
patrimonia, quae a subiectis legitime possidentur. 
XXV. BACAUDAE V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Fessos annos munificentia nostra corroborat, dum aetatem occiduam penuriae 
non facit detrimenta sentire. iuuenum siquidem uirtus praesumptione laboris 
animatur: sola senum uita est quietis inuenisse remedia. atque ideo tua 
supplicatione permoti designati tribunatus curam in Mediolanensi urbe 
diligentissime peragendam ad te decernimus pertinere ita, ut, quod est in rei 
publicae militia nouum, donec uixeris, numquam tibi successorem tribuat 
cuiusquam plectenda praesumptio, quatenus in exhibendis uoluptatibus officii 
huius cura, mansuetudinis nostrae beneficio, iugiter perfruaris, habens in 
utroque, quod tuam consoletur aetatem, loci commodum et laetitiam uoluptatum. 
XXVI. UNIVERSIS GOTHIS PER PICENUM ET SAMNIUM CONSTITUTIS THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis munificentia nostra sit omnibus ubique gratissima, multo tamen 
acceptiora credimus quae nostri praesentia conferuntur, quia maiora de conspectu 
principis populi sumunt, quam de largitate beneficia consequuntur. nam paene 
similis est mortuo, qui a suo dominante nescitur nec sub aliquo honore uiuit, 
quem regis sui notitia non defendit. <2> Et ideo praesenti iussione mandamus, ut 
octauo iduum Iuniarum die deo auxiliante ad praesentiam nostram uenire debeatis: 
qui sollemniter regalia dona suscipitis, si uenire protinus festinatis. illud 
tamen necessario commonentes, ut uenientium nullus prouenire possit excessus, ne 
possessorum segetes aut prata uastetis, sed sub omni continentia properantes de 
custodita disciplina grata nobis esse uestra possit occursio, quia ideo 
exercituales gratanter subimus expensas, ut ab armatis custodiatur intacta 
ciuilitas. 
XXVII. GUDUIN SAIONI THEODERICUS REX. 
<1> Consuetudine liberalitatis ragiae commonemur, ut Gothis nostris debeamus 
sollemnia dona largiri. et ideo deuotio tua millenarios prouinciae Piceni et 
Samnii sine aliqua dilatione commoneat, ut eos, qui annis singulis nostrae 
mansuetudinis praemia consequuntur, pro accipiendo donatiuo ad comitatum faciat 
incunctanter occurrere, quatenus, qui bene nobis meriti fuerint, maiore 
munificentia gratulentur. <2> Inculpabiliter enim necesse est uiuat, qui suam 
praesentiam nouit principibus offerendam: bonos enim laus, malos querela 
comitatur. decet etiam nos sub hac occasione singulorum facta perquirere, ut 
nulli possit perire quod fecit in acie. nam si semper consuetudinarias res 
expectet exercitus, uirtutem non potest amare neglectus. trepidus discat ad 
iudicem uenire, qui se non meminit aliquid audacter egisse: ut melius possit 
hostibus uiolentus insurgere, qui nostrae mauult imputationis uulnera declinare. 

XXVIII. CARINO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Habent hoc gloriosum praeiudicium bonarum merita personarum, ut otio 
torpescere non sinantur qui probis actionibus innotescunt: et ideo tam desiderio 
uestro satisfacientes, quam quod uos necessarios esse credidimus, iussis 
praesentibus euocamus, quatenus et uiris nobilibus obsequia nostra decorentur et 
quae utilia nobis credimus, per te expedire possimus. 
XXVIIII. NEUDI V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Mouit nos quidem Anduit fusa precatio, sed magis miserabiliorem reddidit 
uirum luminis sui ademptus ornatus, quia necesse est ut amplius permoueat uisa 
quam audita calamitas. is enim perpetua nocte superstes ad remedia nostra 
mutuati luminis beneficio festinauit, ut quem uidere non poterat, saltem 
clementiae suauitate sentiret. clamat enim sibi Gudila uel Oppane incognitam suo 
generi condicionem seruitutis imponi, cum pridem sub libertate nostros fuerit 
secutus exercitus. <2> Mirati sumus talem in famulatum trahi, qui a uero domino 
debuisset expelli. nouus ambitus talem quaerere, quem possis horrere seruumque 
dicere, cui debeas diuina consideratione seruire. adiciens enim huiusmodi 
calumnias Pitziae comitis celebratae opinionis uiri sibi examinatione summotas, 
nunc autem infirmitatis suae mole compressum manu uindicare non posse, quae 
patrona fortibus probatur assistere. <3> Sed nos, quorum est proprium inter 
pares se dispares aequabilem iustitiam custodire, praesenti iussione decernimus, 
ut, si in iudicio supra memorati quondam Pitziae se probauit ingenuum, 
calumniantes protinus amouete: nec audeant ulterius necessitatibus alienis 
illudere, quos semel conuictos decuerat sua uota damnare. 
XXX. GUDUIN V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Quos duces eligimus, eis simul et aequitatis momenta iure delegamus, quia 
non tantum armis quantum iudiciis uos effici cupimus clariores. Costula igitur 
atque Daila cum deo propitio Gothorum nostrorum libertate laetentur, onera sibi 
seruilia a uobis causantur iniungi, quae nec ipsos deceat perpeti nec cuiquam 
irrationabiliter fas sit imponi. quod si ita gestum esse cognoscis, sine aliqua 
dilatione facias amoueri, ne ad nos exinde ulterius querela reuocetur et 
incipiat grauis esse animo nostro in ducem reuoluta causatio, quem magis oportet 
talia peragere, quae nos delectet audire. 
XXXI. DECORATO VIRO DEVOTO THEODERICUS REX. 
<1> Thomas uir clarissimus intra Apuliam Calabriamque prouincias de siliquatici 
titulo indictionum octauae nonae undecimae primae secundae et quintae decimae, 
quas ad conductionem suam pertinuisse commemorat, nonnullos maximam pecuniae 
quantitatem debere conqueritur. et quia utilitatem publicam diuturna non 
conuenit ludificatione differri, ideoque deuotio tua praesentia decreta 
suscipiens Marcum presbyterum, Andream et Simeonium uel reliquos, quos breuis 
subter adnexus eloquitur, seruata in omnibus ciuilitate conueniat, ut, si eos 
non per calumniam, sed manifestos re uera fisco constiterit esse debitores, 
summam, quae rationabiliter postulatur, sine aliqua imminutione persoluant. <2> 
Prouidendum est enim, ne spiritus contumacium personarum publicis rationibus 
aliquod uideatur afferre dispendium. qui uero minus intentata cognoscunt, ad 
iudicium competens te imminente conueniant, ut quod aequitati congruit, 
utrarumque partium allegatione recognita saluis legibus impleatur. 
XXXII. BRANDILAE THEODERICUS REX. 
<1> Adiit nos innumeris uicibus Patzenis repetita conquestio, qui cum esset in 
expeditione felicissima constitutus, a Procula coniuge tua uxorem suam asseruit 
trina fuisse caede laceratam, ita ut solo beneficio desperationis euaderet, cum 
non plagis fessa, sed iam crederetur extincta. hanc nos, si tamen uera est, in 
femina quam maxima mirantes audaciam, transire non patimur impunitam. <2> Atque 
ideo decretis te praesentibus ammonemus, ut, si factum euidenter agnoscis, 
delatam querimoniam, pudori tuo consulens, maritali districtione redarguas, 
quatenus ex eadem causa ad nos querela iusta non redeat. et legibus noueris 
resecari posse, quod te oportuerat domestica districtione corrigere. <3> Quod si 
mendacium magis petitoris accusans causam dicere fortasse uolueris, summoto 
dilationis obstaculo ad comitatum nostrum cum supra dicta coniuge tua 
incunctanter occurre, exceptura aut de iniqua praesumptione uindictam aut de 
mulieris improbitate uictoriam. 
XXXIII. VVILITANCO DUCI THEODERICUS REX. 
<1> Grauis est Patzenis clementiae nostrae sensibus intimata conquestio. qui se 
in expeditione Gallica constituto in eum Brandilam prosiluisse testatur 
excessum, ut uxorem eius Reginam proprio sociandam duceret esse coniugio et in 
iniuriam nostrorum temporum adulterium simulata matrimonii fuerit lege 
commissum. haec nos, si uera sunt, transire nequaquam patimur impunita. nam 
quando affectus tutos quis habeat, si tunc sceleri subiacebit, cum pro omnium 
salute pugnauerit? <2> Respicite, impudicae, gementium turturum castissimum 
genus: quod, si a copula sua fuerit casu intercedente diuisum, perpetua se 
abstinentiae lege constringit: gratiam coniunctionis non repetit, quam reliquit: 
fidem seruat, dum laudem pudoris ignoret, et moribus studere deprehenditur, quod 
nulla uiduitatis gloriatur conuersatione. <3> Mulierum se, pro dolor! uota 
continere nequeunt, quibus castitatem ratio persuadet, poena legis imponit, 
terror maritalis extorquet. perierunt profecto mores, si nec illis comparari 
possunt, quae ratione carentia temperantur. et ideo sublimitas tua impetitos ad 
suum faciat examen occurrere et rerum ueritate discussa, sicut iura nostra 
praecipiunt, in adulteros maritorum fauore resecetur, quia defensorem rei 
publicae redire noluerunt qui scelerata praesumptione coniuncti sunt. <4> 
Confundi sine dubio desiderauerunt omnia, qui temptauerunt legibus inimica. sed 
melius est paucorum damno malorum corrigatur intentio, quia omne matrimonium, 
quod absit, incertum relinquitur, si in tanta reuerentia sine aliquo terrore 
peccetur. 
XXXIIII. ABUNDANTIO PPO THEODERICUS REX. 
<1> Frontosum sui nominis testem frequenti nobis insinuatione suggestum est 
pecuniae publicae decoxisse non minimam quantitatem. quem a diuersis iudicibus 
fecimus iusta examinatione perquiri, ne forsitan, ut assolet, eum non ueritas, 
sed infamaret inuidia. ille omnia confessus reddere se posse constituit. si ei 
largae praeberentur indutiae: quibus frequenter emensis immemor prommisionis 
suae ad constituta semper imparatus occurrit, fugere quidem nescius, sed suae 
sponsionis ignarus, obliuiosus cum relinquitur, trepidus cum tenetur. mutat 
uerba, uariat constituta nec in una dicti sui qualitate contentus diuersis 
imaginibus immutatur. <2> Merito chamaeleonti bestiae conferendus, quae paruorum 
serpentium formae consimilis aureo tantum capite et reliquis membris subalbentis 
prasini colore distinguitur. haec quotiens humanos aspectus incurrerit, dum ei 
fugiendi uelocitas denegatur, nimia timiditate confusa colores suos multifaria 
qualitate commutat, ut modo ueneta, modo blattea, modo prasina, modo possit 
cyanea reperiri. unde mirum est in una superficie tot diuersa conspicere. <3> 
Quam non immerito pandiae gemmae dicimus esse consimilem, in qua unus se fulgor 
non potest continere: fluctuat aspectibus tremulis, dum lapis teneatur 
immobilis. nam quod modo uideris, mox aliud ibi, si amplius intuearis, aduertis: 
sic mutatum credis, quod neminem eripuisse cognoscis. <4> His permutationibus 
aestimatis mens Frontosi simillima reperitur, quae dicti sui non habet fidem, 
quae tot uarietates continet quot uerba protulerit: Protei fabulis iure 
sociandus, qui subito comprehensus substantiae suae formam omnimodis non 
habebat. nam ut celaret hominem, aut leo frendebat aut sibilabat anguis aut in 
undas liquidas soluebatur. <5> Et quia sic notus est, cum facies ad tuum uenire 
iudicium, primum agito, ne promittat, caueto ne constituat, quia leuissimi animi 
mos est polliceri facile quae non disponit implere. quicquid autem persoluere 
considerata aequitate potuerit, constrictus sine aliqua dilatione iam reddat, 
quia post tot falsitates argutiae suae reputare poterit, quod se frequenter 
illusisse cognoscit. 
XXXV. LIVVIRIT COMITI ET AMPELIO V. I. THEODERICUS REX. 
<1> Cum pro incerti temporis euentu Romanas aedes inopia facie castigata 
pulsaret et quamuis rare, tamen tam pulchrae ciuitati uideretur esse foedissima, 
aequum iudicauimus Hispaniae triticeas illi copias exhibere, ut antiquum 
uectigal sub nobis felicior Roma reciperet. iussis quidem nostris uiri 
spectabilis Marciani laude digna seruiuit industria: sed parum diligenter 
impleta sunt, quae constat optime fuisse procurata. ii enim, qui portanda 
susceperant, morarum taedia non ferentes destinatum frumentum in Africae 
partibus pro suo dicuntur uendidisse compendio. <2> Quod quamuis inultum minime 
transire debuisset, ut amor proprii commodi tot populorum ieiuna uota 
suspenderet, tamen quia nobis insitum est culpas remittere, quas possumus cauta 
ordinatione corrigere, Catellum et Seruandum uiros strenuos credidimus esse 
dirigendos, ut, quia naucleri ducentos octoginta solidos in triticum et in 
naulis septingentos quinquaginta octo solidos accepisse perhibentur, si apud uos 
facti ueritas innotescit, in summam ratione collecta, ab eis mille triginta octo 
solidorum quantitas inferatur, ut, qui uindictam remisimus, damna minime 
sentiamus. in qua parte ita se sublimitas uestra diligenter impendat, ut et 
iustitiae et publicis utilitatibus satisfecisse uideatur. 
XXXVI. STARCEDIO V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Continuatis laboribus attritum corpus debilitatem tibi causaris attulisse 
membrorum, ut, qui ante bellicis fueras aptus insignibus, nunc uel ad otiosam 
uitam uix idoneus approberis: expetens, ut ad expeditiones felicissimas non 
cogaris, a quibus non uoto, sed necessitate subduceris. atque ideo 
allegationibus tuis diutius perquisitis et ad rerum fidem deductis otium tibi 
non ignobile praesenti iussione largimur, quia non est ignauiae culpa, quem 
excusat miseranda calamitas. <2> Sed sicut tibi remissam uitam concedimus, ita 
te donatiuo praesenti auctoritate priuamus, quia non est aequum, ut, cum de tuo 
cognoscaris idoneus, rem laborantium accipere debeas otiosus. fruere igitur 
secura uita a diuersorum insidiis nostro munimine liberatus. nec aliquis tibi 
imputabit desertoris opprobrium, quando illi, quos contigerit a militia morbi 
causa suspendi, ex prioribus factis habendi sunt iure reuerendi. nec enim dignus 
est a quoquam redargui, qui nostro iudicio meretur absolui. 
XXXVII. IUDAEIS MEDIOLANENSIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Libenter annuimus quae sine legum iniuria postulantur, maxima cum pro 
seruanda ciuilitate nec illis sunt neganda beneficia iustitiae, qui adhuc in 
fide noscuntur errare. atque ideo discant rerum bonarum suauissimum saporem, ut, 
qui humanam iustitiam nituntur quaerere, sollicitius incipiant diuina iudicia 
cogitare. <2> Proinde quoniam nonnullorum uos frequenter causamini praesumptione 
laceratos et quae ad synagogam uestram pertinent perhibetis iura rescindi, 
opitulabitur uobis mansuetudinis nostrae postulata tuitio, quatenus nullus 
ecclesiasticus, quae synagogae uestrae iure competunt, uiolentia intercedente 
peruadat nec uestris se causis importuna acerbitate permisceat, sed ut 
religionis cultu, ita et actuum sint conuersatione discreti: hac tamen 
moderatione principalis auxilii beneficium concedentes, ut nec uos quod ad 
praefatae ecclesiae ius uel religiosas certe personas legibus pertinere 
constiterit, inciuiliter attrectare temptetis. <3> Tricennalis autem humano 
generi patrona praescriptio eo, quo cunctis, uobis iure seruabitur nec 
commodalia uos irrationabiliter praecipimus sustinere dispendia, ut hac pietatis 
nostrae defensione muniti petitio uestra ab illicitis se liberatam gratuletur 
incommodis. concedimus quidem clementiae nostrae consuetudine quae rogastis: sed 
quid, Iudaee, supplicans temporalem quietem quaeris, si aeternam requiem 
inuenire non possis? 
XXXVIII. UNIVERSIS POSSESSORIBUS THEODERICUS REX. 
<1> Ammonet nos formarum cura praecipua, ut quae possunt noxie crescere, 
debeamus celerius amputare, quatenus et soliditas aquaeductus deo auxiliante 
incorrupta seruetur et uobis leue sit opus, quod in teneris arboribus adhibetur. 
nam quae nunc uirgulta sunt, erunt, si neglegantur, et robora. ista enim quae 
modo facili auulsione dirimuntur, postea uix securibus icta succumbunt. atque 
ideo sociata debetis properatione contendere, ut praesenti diligentia futuri 
laboris euadatis incommoda. haec est enim ciuilis euersio, sine oppugnatione 
discidium, aries, ut ita dixerim, fabricarum. <2> Quapropter omnem siluam, quae 
parietibus inimica consurgit, de Rauennati forma iubemus radicitus amputari, ut 
signini aluei reparata constructio talem nobis deducat liquorem, qualem potuit a 
fontibus suscipere puritatem. tunc erit exhibitio decora thermarum, tunc 
piscinae uitreis fontibus fluctuabunt: tunc erit quae diluat aqua, non inquinet, 
post quam lauari continuo non sit necesse. additur etiam quod, si ad potandum 
unda suauis influxerit, omnia nostro uictui redduntur accepta, quando humanae 
uitae nullus cibus gratus efficitur, ubi aquarum dulcium perspicuitas non 
habetur. nam si lauari cupimus purissimis liquoribus, quanto magis satiari 
talibus festinamus? quae si nunc futura tractentur, nulli labor facit taedium, 
qui sumitur pro delectatione cunctorum. 
XXXVIIII. AMPELIO V. I. ET LIVVIRIT V. S. THEODERICUS REX. 
<1> Decet prouincias regno nostro deo auxiliante subiectas legibus et bonis 
moribus ordinari, quia illa uita uere hominum est, quae iuris ordine continetur. 
nam beluarum ritus est sub casu uiuere: quae dum rapiendi ambitu feruntur, 
inprouisa temeritate succumbunt. agrum suum denique a dumosis sentibus doctus 
purgat agricola, quia laus excolentis est, si agreste solum dulcissimis 
fructibus amoenetur. sic quies suauissima populi et dispositio tranquilla 
regionum praeconium probatur esse regnantum. <2> Multorum itaque querela 
comperimus in prouincia Hispaniae, quod summum inter mortales crimen est, uitas 
hominum uaga praesumptione populari et leuium occasione causarum subire multos 
interitum. sic mala pace quasi ludo corruunt, quanti uix potuissent cadere sub 
necessitate bellorum. dehinc non polyptychis publicis, ut moris est, sed 
arbitrio compulsorum suggeruntur prouincialium subiacere fortunae. quod genus 
euidentis est praedae pro illius uoluntate dare, qui ad suum commodum amplius 
festinat exigere. <3> Cui rei nos regali prouidentia succurrere cupientes 
sublimitatem uestram per uniuersam Hispaniam loco muneris credidimus 
destinandam, ut sub ordinationis uestrae nouitate inueteratae possit 
consuetudini nil licere. uerum ut more medicorum saeuioribus morbis accelerata 
remedia tribuamus, inde curationis nostrae fiat initium, ubi maius noscitur esse 
periculum. <4> Homicidii scelus legum iubemus auctoritate resecari: sed quantum 
uehementior poena est, tanto eius rei debet inquisitio plus haberi, ne amore 
uindictae innocentes uideantur uitae pericula sustinere. pereant itaque soli 
nocentes in correctione multorum, quando et hoc pietatis genus est coercere 
infantiam criminis, ne iuuenescat augmentis. <5> Exigentes uero assem publicum 
per grauamina ponderum premere dicuntur patrimonia possessorum, ut non tam 
exactio quam praeda esse uideatur. sed ut totius fraudis abrogetur occasio, ad 
libram cubiculi nostri, quae uobis in praesenti data est, uniuersas functiones 
publicas iubemus inferri. quid enim tam nefarium quam praesumptoribus liceat in 
ipsa etiam trutinae qualitate peccare, ut quod est iustitiae proprie datum, hoc 
per fraudes noscatur esse corruptum? <6> Conductores domus regiae, quacumque 
gente sint editi, ad liquidum ueritate discussa tantum decernimus soluere, 
quantum nostra praedia constiterit pensitare. et ne cuiquam labor suus uideatur 
ingratus, solaria eis pro qualitate locatae rei uestra uolumus aequitate 
constitui. non enim nostra, sed illorum rura dicenda sunt, si pro uoluntate 
conducentis modus eueniat pensionis. <7> Transmarinorum igitur canonem, ubi non 
parua fraus fieri utilitatibus publicis intimatur, uos attonite iubemus 
exquirere atque statutum numerum pro uirium qualitate definire, quia contra 
fraudes utile remedium est nosse quod inferant. <8> Monetarios autem, quos 
specialiter in usum publicum constat inuentos, in priuatorum didicimus transisse 
compendium. qua praesumptione sublata pro uirium qualitate functionibus publicis 
applicentur. <9> Telonei quinetiam canonem nulla faciatis usurpatione confundi, 
sed modum rebus utillimum, quem praestare debeat, imponentes commerciandi 
licentiam aequabili ratione reuocate, ne se tendat in uagum ambitiosa enormitas 
exigentium. <10> Actus praeterea Laeti, cuius conscientia summa pulsatur 
inuidia, sub consueta nobis censemus aequitate perquiri, ut nec fraus astutis 
machinationibus occulatur nec innocentia falsis criminationibus ingrauetur. <11> 
Quoscumque uero in furtiuis actionibus reperitis fuisse uersatos, pro fortunarum 
quantitate suppressam reddant uestra aestimatione pecuniam. quod si haec per 
alios dispersa esse constiterit, et illi nihilominus teneantur obnoxii qui 
scientes passi sunt in tali actione misceri: complices enim extiterunt criminis, 
qui non detexerunt facta raptoris. <12> Praebendarum tenor adscriptus, quem 
nostra diuersis largitur humanitas, prouincialibus suggeritur intolerabilis 
causa esse damnorum, quando et in species exigitur et impudenter eius pretium 
postulatur. detestabilis cupiditatis sunt ista documenta competentia sibi 
distrahere et ad exigendi impudentiam mox redire. quod nimis improbum, nimis 
uidetur absurdum, ut et nostra constituta praetereant et tributariorum, qui 
fouendi sunt, uideantur afflixisse substantiam. sint igitur praefixo modo 
contenti, siue ibidem positi, siue hinc nihilominus destinati: habeant liberum 
unum tantum de duobus expetere, dummodo geminata exactione fortunae alienas non 
debeant ingrauare. <13> Exactorum quoque licentia amplius fertur a 
prouincialibus extorqueri, quam nostro cubiculo constat inferri. quod diligenti 
examinatione discussum ad hunc uos modum functiones publicas reuocare 
decernimus, quem Alarici atque Eurici temporibus constat illatas. <14> 
Paraueredorum itaque subuectiones exigere eos, qui habent ueredos adscriptos, 
prouincialium querela comperimus. quod nullum penitus sinatis praesumere, quando 
per turpissimos quaestus et possessor atteritur et commeantium celeritas 
impeditur. <15> Vilicorum quoque genus, quod ad damnosam tuitionem queruntur 
inuentum, tam de priuata possessione quam publica funditus uolumus amoueri, quia 
non est defensio, quae praestatur inuitis: suspectum est quod patiuntur 
nolentes. nam hoc est re uera beneficium, si sine murmure feratur acceptum. 
seruitia igitur quae Gothis in ciuitate positis superflue praestabantur, 
docernimus amoueri. non enim decet ab ingenuis famulatum quaerere, quos misimus 
pro libertate pugnare. 
XL. CYPRIANO COMITI SACRARUM THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis ultra desideria supplicum frequenter nos praestitisse beneficia 
gaudeamus et, quod est difficillimum, humanae ambitionis interdum uota 
superemus, haec tamen libentius amplectimur, quae nos merito fecisse gloriamur. 
diu quippe trutinandus est, cui traduntur examina, talisque debet a principe 
deligi, qualis ab ipsa potest lege dictari. gemmarum diuites uenae auri fulgore 
pretiantur et gratiam pulchritudinis capiunt, quia nulla degeneri uicinitate 
sordescunt. <2> Sic bone merita splendidis dignitatibus sociata alternis 
praeconiis adiuuantur et unius rei facies de adiuncta uenustate pulchrescit: non 
enim de te aliquid redemptae laudi aut loquaci famae credidimus, qui nobis 
spectantibus saepe placuisti. interpellantium siquidem confuses querelas 
distincta nimis ac lucida relatione narrabas, et qui proprios dolores expromere 
non poterant, tuis commendati allegationibus obtinebant, et ne fauoris alicuius 
putaretur excessus, desideria supplicum ipsis praesentibus intimabas. <3> Ori 
tuo altercantium desideria conuenerunt et, quod difficillimum gratiae genus est, 
alternae parti indiscreta laude placuisti, quae res ipsos oratores quoque 
postponit. nam cum illis sit propositum diu tractata unius partis uota dicere, 
tibi semper necesse fuit repentinum negotium utroque latere declarare. additur 
etiam regalis praesentiae geniatissimum pondus, sub quo te ita facile contigit 
expeditum, ut quod illi uix possunt artificiosis schematibus a iudicibus 
obtinere, tu probareris a principe puris allegationibus impetrare. <4> Erat 
nimirum serenitatis nostrae in bonum publicum parata sententia, quia nullam 
tarditatem in cognoscendo negotio sustinebat. mox enim a te narrata causa 
conspecta est, et cur tardaret negotii finis, cum tu suggestionem lucida 
breuitate concluderes? didicisti, ut credimus, iudicare nostris seruiendo 
iudiciis: ita, quod efficacissimum discipulatus genus est, agendo potius 
instructus es quam legendo. <5> Talibus igitur institutis edoctus Eoae sumpsisti 
legationis officium, missus ad summae quidem peritiae uiros: sed nulla inter eos 
confusus es trepidatione, quia nihil tibi post nos potuit esse mirabile. 
instructus enim trifariis linguis non tibi Graecia quod nouum ostentaret inuenit 
nec ipsa, qua nimium praeualet, te transcendit argutia. <6> Accessit meritis 
tuis cunctis laudibus pretiosior fides, quam diuina diligunt, mortalia 
uenerantur. nam inter mundi fluctuantes procellas unde se humana fragilitas 
contineret, si nostris actibus mentis firmitas non adesset? haec inter socios 
amicitiam seruat, haec dominis pura integritate famulatur, haec supernae 
maiestati reuerentiam piae credulitatis impendit et, si beneficium tantae rei 
latius quaeras, incommutabilis fidei est omne quod bene uiuitur. <7> Sume igitur 
per indictionem tertiam sacrarum largitionum deo propitio dignitatem. utere 
congruis tuis natalibus institutis. meruisti hactenus, ut honorum fastigia 
cederemus: age nunc, ut tibi gratiae nostrae celsiora nihilominus conferamus. 
XLI. SENATUI URBIS ROMAE THEODERICUS REX. 
<1> Licet candidatos uobis frequenter genuerit munificentia principalis et 
fecunda indulgentia nostra uobis altera sit natura, habetis nunc profecto uirum, 
quem et nos elegisse deceat et uos suscepisse conueniat. cui sicut fortunatum 
fuit a nobis erigi, ita laudabile erit uestro coetui honorum lege sociari. hoc 
tamen curiae felicius prouenit, quod nobis et impolitus tiro militat, illa uero 
non recipit nisi qui iam dignus honoribus potuerit inueniri. <2> Conuenienter 
ergo ordo uester aestimatur eximius, qui semper est de probatissimis 
congregatus. non enim illic profanis reseratur introitus, sed tales illuc 
permittuntur accedere, quales inde etiam cernuntur exire. suscipite itaque 
collegam, quem palatia nostra longa examinatione probauerunt: qui regiis ita 
intrepidus militauit affatibus, ut iussa nostra saepe nobis spectantibus atque 
laudantibus explicaret. <3> Cognoscitis profecto quae loquimur. quis enim 
uestrorum a Cypriani deuotione summotus est? nam qui solacia eius petiit, mox 
beneficia nostra suscepit. obtinuit ille saepius in uectationibus nostris, quod 
in consistoriis agi solebat antiquis. si quando enim releuare libuit animum rei 
publicae cura fatigatum, equina exercitia petebamus, ut ipsa uarietate rerum 
soliditas se corporis uigorque recrearet. tunc nobis causas multiplices relator 
delectabilis ingerebat eratque eius infastidita suggestio sub iudicis animo 
taedioso. <4> Ita dum causas praestandi benignus artifex ingerebat, reficiebatur 
animus beneficiorum auiditate succensus. his igitur adhaesit obsequiis 
candidatus, qui sic militauit animo nostro, ut nulla eum grauaret offensio. 
irascebamur saepe causis improbis, nec tamen displicere poterat lingua 
relatoris: damnabamus interdum negotium, cuius placebat assertor: et impetum 
nostri animi frequenter sustinuit, qui gratiae momenta possedit. <5> Gloriatur 
etiam non extrema luce natalium. nam pater huic, sicut meministis, Opilio fuit, 
uir abiectis quidem temporibus, ad excubias tamen palatinas electus. qui multo 
amplius crescere potuit, nisi fides eius sub auidissima remuneratoris 
sterilitate iacuisset. quid enim conferre poterat tenuis donator? qui si tamen 
non ditauit, innotuit, quia magnae abundantia laudis est in penuria rei publicae 
uel mediocria munera meruisse. <6> Vicit iste maiores suos felicitate saeculorum 
et, quod amplius euectus est, nostris est temporibus applicandum. talis quippe 
est in subiectis mensura prouectuum, qualis fuerit et distantia dominorum. 
quapropter, patres conscripti, praedictum Cyprianum suis meritis et natalium 
splendore fulgentem ad sacrarum largitionum culmen eueximus, ut et uester 
augeatur numerus et incitetur deuotio seruientum. aestimate, reuerentissimi 
patres, quid de uestro ordine senserimus, quando eos, quos uobis aggregandos 
credimus, multiplici allegatione praedicamus. 
XLII. MAXIMO V. I. CONSULI THEODERICUS REX. 
<1> Si consularem munificentiam prouocant, qui peruncta corporum flexibilitate 
luctantur: si organo canentibus redditur uicissitudo praemiorum: si uenit ad 
pretium delectabilis cantilena: quo munere uenator explendus est, qui ut 
spectantibus placeat, suis mortibus elaborat? uoluptatem praestat sanguine suo 
et infelici sorte constrictus festinat populo placere, qui eum non optat 
euadere. actus detestabilis, certamen infelix cum feris uelle contendere, quas 
fortiores se non dubitat inuenire. sola est ergo in fallendo praesumptio, unicum 
in deceptione solacium. <2> Qui si feram non mereatur effugere, interdum nec 
sepulturam poterit inuenire: adhuc superstite homine perit corpus et antequam 
cadauer efficiatur, truculenter absumitur. captus esca fit hosti suo, et illum, 
pro dolor! satiat quem se perimere posse suspirat. spectaculum tantum fabricis 
clarum, sed actione deterrimum, in honore Scythicae Dianae repertum, quae 
sanguinis effusione gaudebat. <3> O miserae deceptionis errorem illam 
desiderasse colere, quae hominum morte placabatur! primum sibi per lucos et 
siluas agrestium populorum uota et uenationibus dedita hanc triplicem deam falsa 
imaginatione finxerunt, ipsam in caelo Lunam, ipsam in siluis dominam, ipsam 
apud inferos Proserpinam esse firmantes. sed solum Erebi potentem non improbe 
forsitan aestimarunt, quando tali falsitate decepti in profundas uiui tenebras 
cum suis erroribus intrauerunt. <4> Hunc ludum crudelem, sanguinariam 
uoluptatem, impiam religionem, humanam, ut ita dixerim, feritatem Athenienses 
primum ad ciuitatis suae perduxere culturam, iustitia permittente diuina, ut ad 
irrisionem spectaculi perueniret, quod falsae religionis ambitus inuenisset. <5> 
Hoc Titi potentia principalis, diuitiarum profuso flumine, cogitauit aedificium 
fieri, unde caput urbium potuisset. et cum theatrum, quod est hemisphaerium, 
Graece dicatur, amphitheatrum quasi in unum iuncta duo uisoria recte constat 
esse nominatum: oui specie eius harenam concludens, ut et currentibus aptum 
daretur spatium et spectantes omnia facilius uiderent, dum quaedam prolixa 
rotunditas uniuersa collegerat. <6> Itur ergo ad talia, quae refugere deberet 
humanitas. primus fragili ligno confisus currit ad ora beluarum et illud, quod 
cupit euadere, magno inpetu uidetur appetere. pari in se cursu festinant et 
praedator et praeda nec aliter tutus esse potest, nisi huic, quem uitare cupit, 
occurrerit. tunc in aere saltu corporis eleuato quasi uestes leuissimae supinata 
membra iaciuntur et quidam arcus corporeus supra beluam libratus, dum moras 
discedendi facit, sub ipso uelocitas ferina discedit. <7> Sic accidit, ut ille 
magis possit mitior uideri, qui probatur illudi: alter angulis in quadrifaria 
mundi distributione conpositis rotabili facilitate praesumens non discedendo 
fugit, non se longius faciendo discedit, sequitur insequentem, poplitibus se 
reddens proximum, ut ora uitet ursorum: ille in tenuen regulam uentre suspensus 
inuitat exitiabilem feram et nisi periclitatus fuerit, nil unde uiuere possit 
adquirit: <8> alter se gestabili muro cannarum contra saeuissimum animal, ericii 
exemplo, receptatus includit, qui subito in tergus suum refugiens intra se 
collectus absconditur et cum nusquam discesserit, eius corpusculum non uidetur. 
nam sicut ille ueniente contrario reuolutus in sphaeram naturalibus defensatur 
aculeis, sic iste consutili crate praecinctus munitior redditur fragilitate 
cannarum. <9> Alii tribus ut ita dixerim dispositis ostiolis paratam in se 
rabiem prouocare praesumunt, in patenti area cancellosis se postibus occulentes, 
modo facies, modo terga monstrantes, ut mirum sit euadere quos ita respicis per 
leonum ungues dentesque uolitare. <10> Alter labenti rota feris offertur: eadem 
alter erigitur, ut periculis auferatur. sic haec machina ad infidi mundi formata 
qualitatem istos spe refouet, illos timore discruciat: omnibus tamen uicissim, 
ut decipere possit, arridet. <11> Longum est per tot periculorum casus 
sermonibus euagari. sed apte iungendum est, quod sit de inferis Mantuanus: quis 
scelerum comprehendere formas, quis omnia poenarum percurrere nomina possit? sed 
uobis, quibus necesse est talia populis exhibere, largitate manus fundite 
praemia, ut haec miseris faciatis esse uotiua. alioquin uiolenta conpulsio est 
sollemnia dona subtrahere et mortes detestabiles imperare. <12> Et ideo quicquid 
in longam consuetudinem antiqua liberalitate peruenit, sine aliqua dilatione 
concedite supplicanti, quia homicidii reatus est ills esse tenacem, quos editio 
uestra inuitauit ad mortem. heu mundi error dolendus! si esset ullus aequitatis 
intuitus, tantae diuitiae pro uita mortalium deberent dari, quantae in mortes 
hominum uidentur effundi. 
XLIII. TRANSIMUNDO REGI VVANDALORUM THEODERICUS REX. 
<1> Quamuis a diuersis regibus expetiti pro solidanda concordia aut neptes 
dedimus aut filias deo nobis inspirante coniunximus, nulli tamen aestimamus nos 
aliquid simile contulisse, quam quod germanam nostram, generis Hamali singulare 
praeconium, uestrum fecimus esse coniugium: feminam prudentiae uestrae parem, 
quae non tantum reuerenda regno, quantum mirabilis possit esse consilio. <2> Sed 
stupeo uos his beneficiis obligatos Gesalecum, qui nostris inimicis, dum a nobis 
foueretur, adiunctus est, in uestram defensionem sic fuisse susceptum, ut qui ad 
uos uiribus destitutus priuatusque fortunis uenerat, subita pecuniae ubertate 
conpletus ad gentes exteras probetur esse transmissus: qui quamuis deo iuuante 
laedere nihil possit, tamen animum uestrae cogitationis aperuit. <3> Quid 
expectent extraneorum iura, si sic meretur affinitas? nam si causa misericordiae 
susceptus est in regno uestro, teneri debuit: si nostri propter expulsus est, 
non oportuerat cum diuitiis ad aliena regna transmitti, quae ne uobis 
redderentur infesta, nostra fecerunt absolute certamina. ubi est, quod tanta 
lectione saginatus alios solebas docere de moribus? hoc si uoluisses cum sorore 
nostra tractare, utique uobis non potuisset accidere, quia nec fratrem 
permiserat laedi nec maritum fecerat in rebus talibus inueniri. <4> Atque ideo 
per illum et illum legatos nostros salutantes honorificentia conpetenti petimus, 
ut hanc iniustitiam deliberatio uestra pertractet, ne parentum nostrorum animus 
causis euidentibus excitatus cogitet aliquid temptare quod pacem uideatur 
irrumpere. grauiter siquidem dolet iniuria, quae contigerit insperata et si inde 
proueniat dolus, unde credebatur auxilium. quaedam uero per harum portitores 
uerbo uobis insinuanda commisimus, ut aestimantes omnia, quid fieri in tanta 
causa oporteat, prouidentia uestra reponat, quia non est leue prudentes uiros in 
pacis constituta peccare. 
XLIIII. TRANSIMUNDO REGI VVANDALORUM THEODERICUS REX. 
<1> Ostendisti, prudentissime regum, post erroris euentum sapientibus subuenire 
posse consilium nec pertinaciae uitium uos amare, quod brutis hominibus uidetur 
accidere. obligastis animum meum tanta uos in melius celeritate mutando. nam cum 
rex satisfacit, quaelibet dura dissoluit, quia sic est in principibus humilitas 
gloriosa, quemadmodum in mediocribus odiosa potest esse iactantia. <2> Nuper 
uobis obiecimus Gesaleci quondam regis dolosa meditatione discessum: sed uos 
nobilitatis uestrae memores et honoris actum rei nobis sub ueritate declarastis. 
unde non fuit sic uituperabile hominem prauis suspicionibus locum dedisse, 
quantum gloriosum est dominantem tam celerrime se potuisse purgare. ille enim, 
qui minus poterat cogi, animae non passus est arcana uiolare. <3> Cui laudi 
uicissitudinem, in qua possumus parte, reddentes sincerem purgationem pura mente 
suscepimus. sed auri transmissi munera non tenemus, ut et ipsi intellegatis 
causam per iustitiam fuisse motam, quam nulla potuit finire uenalitas. fecimus 
utrique regalia: sic nos superauimus tyrannicam cupiditatem, sicut et uos 
uicisse constat errorem. redeant ad cubiculum uestrum munera, quorum tantum 
oblatio uidetur esse gratissima. neglegatur aurum, ubi electum est conscientiae 
praemium: patiatur aliquando repulsam, quod semper auaris regibus imperabat. eat 
nunc actus isto per gentes carum parentem non excusasse culpam et laesos animos 
respuisse pecuniam. <4> Ita, quod per bella solebat quaeri, amoris studio 
declaratum est potuisse contemni. intellegant parentes tales fuisse qui studio 
auaritiae causas sibi nequiuerint excitare. omnia siquidem superauit affectus: 
tunc coepit petitio magis desinere, quando pulsatus obiecta non passus est 
abnegare. recipite igitur munera sensibus suscepta, non manibus. suauius nobis 
fuit ista reddere quam multo grandia suscepisse. estote nunc ad similia cauti, 
ad uentura solliciti: quia instructus redditur animus in futuris, quando 
praeteritorum commonetur exemplis. quapropter illo et illo legatis uestris 
redeuntibus plenissime reddimus salutationis affectum, optantes ut sospitatem 
uestram diuina concedant, cuius nobis animos ualidissime cognoscimus esse 
sociatos. 

LIBER SEXTUS.
 
I. FORMULA CONSULATUS. 
<1> Priscorum iudicio qualis sit consulatus, hinc omnino datur intellegi, quando 
inter mundi dignitates eximias solus meruit habere palmatas uestes, quas 
felicitas dabat: praemia uincentium, nomen annorum: compensatio sola cui 
debebantur omnia. statum rei publicae Romanae uiri fortis dextera tuebatur, 
fortunas omnium ac liberos ciuis consilia uindicabant: et tot magnis debitis 
sola erat huius retributio dignitatis, reperta in libertatis ornatum, inuenta ad 
generale gaudium. <2> Per illam nimirum status imperii iugiter creuit, illam 
semper felix Roma suscepit. merito pridem genus habebatur imperii: merito supra 
omnes ciues poterat, qui ab hoste patriam uindicabat. utilitates publicas sub 
aequitate disponens ius dicebat etiam capiti: sed tuto illi commissa est 
potestas necis, qui fuerat auctor salutis. <3> Hinc est quod etiam fasces atque 
secures tantae potestati praeceptae sunt inligari, ut, cum tardius soluerentur, 
moram deliberationis acciperent, si de caede aut nece hominis aliquid 
censuissent: ita cum omnia eius traderentur arbitrio, ne insolesceret animo, 
consul dictus est a consulendo. <4> Hinc tanta largitas profluebat, ut illa 
dextera, quae sanguinem copiose fuderat hostium, uitae auxilium ciuibus manaret 
irriguum. sic quos felices per bella fecerat, studio largitatis explebat. in 
argumentum etiam publicae gloriae soluebat famulos iugo seruili, qui libertatem 
tantae dederat ciuitati. <5> Sed nunc sumitis ista felicius, quando nos habemus 
labores consulum et uos gaudia dignitatum. palmatae siquidem uestrae nostrae 
probantur esse uictoriae et prosperrimae condicionis euentu uos in pace 
ingenuitatem ceditis famulis, cum nos securitatem demus per bella Romanis. atque 
ideo per illam indictionem consulatus te decoramus insignibus. <6> Pinge uastos 
umeros uario colora palmatae, ualidam manum uictoriali scipione nobilita, lares 
proprios etiam calceis auratus egredere, sellam curulem pro sua magnitudine 
multis gradibus enisus ascende, ut in otio subiectus merearis, quod nos post 
maximos labores assumimus imperantes. <7> Rem uictoriarum agitis, qui bella 
nescitis: nos iuuante deo regimus, nos consulimus et uestrum nomen annum 
designat. uicistis felicitate principes, qui et honores summos geritis et 
dominationis taedia non habetis. quapropter erige confidentiam mentis tuae: 
consules esse magnanimos decet. opes priuatas non cogites, qui gratiam publicam 
donando habere decreuisti. <8> Hinc est enim, quod alios iudices etiam non 
rogantes euehimus, consules autem sperantes tantummodo promouemus, ut soli ad 
has largitates ueniatis, qui uos pares tantis expensis esse cognoscitis. 
alioquin onera essent potius, non honores, si supra uires aliquid inponeremus 
inuitis. fruere igitur decenter optatis. hic est ambitus qui probatur. esto 
mundo clarus, tibi prosperrimus, tuis autem posteris feliciter imitandus. 
II. FORMULA PATRICIATUS. 
<1> Si antiquitatis ordinem perscrutemur origine dignitatum, patriciorum familia 
Ioui noscitur fuisse dicata, ut summi dei, sicut putauere, cultura locum 
primarium possideret. sed quia uos aliquid habere decebat eximium et nomen ipsum 
patribus magna se uicinitate iungebat, superstitione derelicta ad uestrum coetum 
optima condicione migrauit, quia pontificalis laus conscientiae senatui recte 
poterat conuenire. <2> Sic ex augurali familia reges quoque legitis institutos, 
non iniuria, quia decuit a tali proposito uenire qui publica poterat iura 
tractare. hinc est quod et honor ipse cinctus est, cum uacaret, nihil 
iurisdictionis habens et iudicantis cingulum non deponens. in quo felicitas 
perpetua nascitur, dum successoris ambitio non timetur: nam mox ut datus fuerit, 
in uitae tempus reliquum homini fit coaeuus: ornatus indiuiduus, cingulum 
fidele, quod nescit ante deserere quam de mundo homines contingat exire. <3> 
Credo ad similitudinem pontificatus, unde uenerat, rem fuisse formatam: qui 
sacerdotium non deponunt, nisi cum uitae munera derelinquunt. additur quod leges 
tantam illis reuerentiam detulerunt, ut in sacris positus, cum hoc fuerit honore 
praecinctus, paternae potestatis nexibus exuatur, nisi contra specialiter a 
principe caueatur. quod constat ratione probabili constitutum, ut qui 
amplissimum genium pretiosae libertatis acceperat, uilissimam condicionem cum 
subditis non haberet. <4> Praefectorios et aliarum dignitatum uiros praecedit, 
uni tantum cedens fulgori, quem interdum etiam a nobis constat assumi. proinde 
necessario laudatam intellege dignitatem, ne aut nos parum dedisse uideamur aut 
tu neglegentius tractes, si te aliquid mediocre suscepisse putaueris. quapropter 
ab illa indictione nostro munere subleuatus patriciatus culmen ascende, quod 
quidam iuridicorum a patribus dictum esse uoluerunt, facturus omnia quae tantam 
reuerentiam decent. nam quamuis magna contulerit nostra clementia, habes adhuc 
quod expetas, si te probabiliter tractare contendas. 
III. FORMULA PRAEFECTURAE PRAETORIO. 
<1> Si honoris alicuius est origo laudabilis, si bonum initium sequentibus rebus 
potest dare praeconium, tali auctore praefectura praetoriana gloriatur, qui et 
mundo prudentissimus et diuinitati maxime probatur acceptus. nam cum Pharao rex 
Aegyptius de periculo futurae famis inauditis somniis urgeretnr nec uisionem 
tantam humanum posset reuelare consilium, Ioseph uir beatus inuentus est, qui et 
futura ueraciter praediceret et periclitanti populo prouidentissime subueniret. 
<2> Ipse primum huius dignitatis infulas consecrauit: ipse carpentum reuerendus 
ascendit: ad hoc gloriae culmen euectus, ut per sapientiam conferret populis 
quod praestare non potuerat potentia dominantis. ab illo namque patriarcha et 
nunc pater appellatur imperii: ipsum hodieque resonat uex praeconis, instruens 
iudicem, ne se patiatur esse dissimilem: merito, ut, cui tanta potestas potuit 
dari, uideretur semper subtiliter ammoneri. <3> Quaedam enim huic dignitati et 
nobiscum iura communia sunt. exhibet enim sine praescriptione longinquos, magna 
quantitate multat errantes, fiscum pro sua deliberatione distribuit, euectiones 
simili potestate largitur, uacantia bona proscribit, delicta prouinciarum 
iudicum punit, uerbo sententiam dicit. quid est, quod non habeat commissum, 
cuius est uel ipse sermo iudicium? paene est, ut leges possit condere, quando 
eius reuerentia sine appellatione potest negotia terminare. <4> Ingressus 
palatium nostra consuetudine frequenter adoratur et tale officium morem uidetur 
soluere, quod alios potuit accusare. potestate igitur nulla dignitas est 
aequalis. uice sacra ubique iudicat. nullus ei miles de fori sui auctoritate 
praescribit excepto officiali magistri militum: credo, ut uel illis aliquid 
antiquitas cederet, qui uidebantur pro re publica bella tractare. curiales etiam 
uerberat, qui appellati sunt legibus minor senatus. <5> In officio suo ius 
retinet singulare et talibus tantisque noscitur iubere, quos etiam prouinciarum 
iudices non audeant in aliqua parte contemnere. officium plane geniatum, 
efficax, instructum et tota animi firmitate praeualidum, qui sic peragent iussa, 
ut nullis morentur dilationibus imperata. militia perfunctis tribunorum et 
notarionum honorem tribuit et milites suos illis exaequat, qui inter proceres 
mixti nostris conspectibus obsecundant. <6> Gratanter implemus quae ille 
constituit, cuius reuerentia et nos ita constringimur, ut sine dubitatione 
faciamus quae illum decreuisse cognoscimus. non inmerito, quando palatium sua 
prouisione sustentat, seruientibus nobis procurat annonas, humanitates ipsis 
quoque iudicibus facit, legatos gentium uoraces explet ordinationibus suis: et 
licet aliae dignitates habeant titulos praefinitos, ab ista paene totum geritur, 
quicquid in imperio nostro aequabili moderatione tractatur. <7> Hanc denique 
curarum omnium pulcherrimam molem, quod prosperum nobis, utile rei publicae sit, 
ab illa indictione tuis umeris decenter inponimus, quam tu et ingenii uirtute 
sustineas et summa fide tractare contendas. quae quantum diuersis 
sollicitudinibus constringitur, tanto magis laudes amplissimas dignitas haec 
triumphat. <8> Et ideo tantum lumen gloriae sit actionibus uestris, ut et 
palatio nostro fulgeat et in prouinciarum longinquitate reluceat. par tibi sit 
cum potestate prudentia: conscientiae tuae quadrifaria uirtus assideat. tribunal 
tuum ideo tam excelsum factum esse noueris, ut locatus ibi nihil humile 
abiectumque cogitares. considera quid debeas dicere, quod a tantis excipitur. 
<9> Monimenta publica talia contineant, quae se legisse nullus erubescat. 
praesul mirabilis partem non habet cum delictis, qui nisi aliquid egregium 
assidue fecerit, culpam uel otiosus incurrit. nam si praedictus auctor 
sanctissimus ille recolatur, quoddam sacerdotium est praefecturae praetorianae 
competenter agere dignitatem. 
IIII. FORMULA PRAEFECTURAE URBANAE. 
<1> Cum de dignitate commissa laus semper iudicis aestimetur et potior habendus 
est quam sunt illi quibus praeesse cognoscitur, nemo amplius uidetur erigi quam 
cui potuit Roma committi. grande est quidem procerem esse, sed multo grandius de 
proceribus iudicare. senatus ille mirabili opinione gloriosus probatur habere 
praesulem, quem mundus suspicit iura condentem: eoque fit ut illi utantur in 
senatu potestate perfecta, qui apud te trepidant dicere proprias causas. <2> 
Verum haec quoque modestia cognoscitur esse praedicanda, ut optent se legibus 
teneri, quae ab ipsis sciuntur potuisse constitui. quae res pro parte nobis 
absolute communis est: sed hac sola ratione discreti, quod alteri subdi non 
possumus, qui iudices nos habemus. <3> Respice tot doctos uiros et considera, 
quale sit his aliquid dicere nec erroris uerecundiam formidare. de talibus 
disceptas, quos tibi cognoscis esse potiores. sic ergo locum tuum tracta, ut 
omnes te iudicem honoratae congregationis agnoscant. consides supra omnes 
scilicet consulares: sententiam primus dicis: et in illa Libertatis aula 
reuerendus aspiceris, in qua commissos habere mundi primarios approbaris. <4> 
Quis iam de obscuro uitio cogitare possit, qui se inter tot morum lumina esse 
cognoscit? uis odium non recipere? studium a te gratificationis exclude. 
publicum amorem necesse est habeas, si secretius nil promittas. erit nimirum 
magnum et singulare praeconium, si iudices non accipiant, ubi sunt qui multum 
dare contendant. <5> Dicioni tuae non solum Roma commissa est, quamuis in illa 
contineantur uniuersa, uerum etiam intra centesimum potestatem te protendere 
antiqua iura uoluerunt, ne tantae ciuitatis iudicem muralis agger includeret, 
cum Roma omnia possideret. tu etiam ex designatis lege prouinciis ab 
appellatione cognoscis. <6> Aduocati tibi militant eruditi, quando in illa 
patria difficile non est oratores implere, ubi magistros eloquentiae contigit 
semper audire. carpento ueheris per nobilem plebem, publica te uota comitantur, 
fauores gratissimi consona tecum uoce procedunt. bene age, quia te ueniente 
licet populis et tacere. habes copiose, unde tibi gratiam tantae ciuitatis 
adquiras, si merces diuersae sub nulla uenalitate uendantur, si exhibitio 
salubriter accensa thermarum rapinarum ardoribus non tepescat, si spectaculum, 
quod praebetur uoluptati, non sit causa litigii. suauiter enim cogit gratum esse 
populum, quisquis in certaminibus partium declinat iniustum. <7> Tanta enim uis 
est gloriosae ueritatis, ut etiam in rebus scaenicis aequitas desideretur. 
ammonitionum igitur ordine decurso per indictionem illam habitu te togatae 
dignitatis ornamus, ut indutus ueste Romulea iura debeas adfectare Romana. nam 
si isti dignitati par fueris, nihil est quod a nobis minime consequaris. ad 
omnia enim tali suffragio eris nihilominus dignus, si actionem tuam laudet 
senatus. perfecta enim rei fides est, ubi consentanei testes probantur esse 
summates. 
V. FORMULA QUAESTURAE. 
<1> Si tantum clarae sunt dignitates quantum nostris aspectibus perfruuntur, si 
praesentia frequens prodit dominantis affectum, nullus ita iudicum potest esse 
gloriosus quam ille qui est in cogitationum nostrarum participatione susceptus. 
aliis enim pecuniae publicae committimus procurationem, aliis causas concedimus 
audiendas, aliis patrimonii nostri iura delegamus: quaesturam toto corde 
recipimus, quam nostrae linguae uocem esse censemus. <2> Haec nostris 
cogitationibus necessario familiariter applicatur, ut proprie dicere possit quod 
nos sentire cognoscit: arbitrium suae uoluntatis deponit et ita mentis nostrae 
uelle suscipit, ut a nobis magis putetur exisse quod loquitur. o quam arduum est 
subiectum uerba dominantis assumere, loqui posse quod nostrum credatur et 
prouecti in publicum decorem gloriosam facere falsitatem! <3> Considerate quid 
ponderis habeatis pariter et decoris. si quid dubitamus, a quaestore requirimus, 
qui est thesaurus famae publicae, armarium legum, paratus semper ad subitum et, 
ut ait Tullius magister eloquentiae, nihil praestabilius uidetur quam posse 
dicendo tenere hominum mentes, allicere uoluntates, impellere quo uelit, unde 
autem uelit, deducere. nam si oratoris est proprium grauiter et ornate dicere, 
ut possit animos iudicum commouere, quanto facundior debet esse, qui ore 
principis populos noscitur ammonere, ut recta diligant, peruersa contemnant, 
bonos sine fine laudent, pessimos uehementer accusent? ut paene feriata sit 
districtio, ubi praeualet eloquentiae fortitudo. sit imitator prudentissimus 
antiquorum, mores et alienos corrigat et suos debita integritate custodiat. <4> 
Talem denique oportet esse quaestorem, qualem portare principis decet imaginem. 
nam si nos, ut assolet, causam gestis audire contingat, quae auctoritas erit 
linguae, quae sub oculis regalem genium possit implere? adesse debet scientia 
iuris, cautela sermonis, ut nemo debeat reprehendere quod principem constiterit 
censuisse. opus erit praeterea firmitas animi, ut a iustitiae tramite nullis 
muneribus, nullis terroribus auferatur. <5> Nam pro aequitate seruanda et nobis 
patimur contradici, cui etiam oportet oboediri. sed uide ut tantum doctrinae 
deferas, quatenus probabiliter omnia perquisitus exponas. aliae quippe 
dignitates assessorum solacia quaerant: tua uero dignitas principi consilia 
sumministrat. atque ideo prudentiae uel eloquentiae tuae fama prouocati 
quaesturam tibi, gloriam litterarum, ciuilitatis templum, genetricem omnium 
dignitatum, continentiae domicilium, uirtutum omnium sedem, per illam 
indictionem deo praestante concedimus, ut sic agas, quemadmodum te parem rebus 
praedictis esse contendas. <6> Ad te enim prouinciae sua uota transmittunt: a te 
senatus iuris quaerit auxilium: a te docti probantur expetere quod nouerunt, et 
necesse tibi est omnibus sufficere, quantos a nobis contigerit legum remedia 
postulare. sed cum haec omnia feceris, nullis elationibus efferaris, nulla 
mordearis inuidia, alienis calamitatibus non laeteris, quia quod odiosum est 
principi, non potest conuenire quaestori. exerce potestatem principis condicione 
subiecti. sic ore nostro glorificatus eloquere, ut te tamen rationem credas 
nobis iudicibus redditurum, ubi aut culpabilis uicissitudinem recipit aut boni 
propositi gloriam laudatus adquirit. 
VI. FORMULA MAGISTERIAE DIGNITATIS. 
<1> Reuerendum honorem sumit, quisquis magistri nomen acceperit, quia hoc 
uocabulum semper de peritia uenit et in nomine cognoscitur, quid sit de moribus 
aestimandum. ad eum nimirum palatii pertinet disciplina: ipse insolentium 
scholarum mores procellosos moderationis suae prospero disserenat. tam multi 
ordines sine confusione aliqua componuntur et ipse sustinet onus omnium, quod 
habet turba discretum. sic nominis sui grauitate perfunctus ornat actibus 
principatum. <2> Per eum senator ueniens nostris praesentatur obtutibus: ammonet 
trepidum, componit loquentem, sua quin etiam uerba solet inserere, ut nos 
decenter omnia debeamus audire. aspectus regii haud irritus promissor, 
collocutionis nostrae gloriosus donator, aulici consistorii quasi quidam 
lucifer: nam sicut ille uenturum diem promittit, sic iste desiderantibus uultus 
nostrae serenitatis attribuit. causarum praeterea maximum pondus in eius 
audientiae sinibus optima securitate reponimus, ut eius curis fidelibus 
subleuati utilitatibus publicis uiuacius occupemur. <3> Veredorum quin etiam 
opportunam uelocitatem, quorum status semper in cursu est, diligentiae suae 
districtione custodit, ut sollicitudines nostras, quas consilio iuuat, beneficio 
celeritatis expediat. <4> Per eum exteris gentibus ad laudem rei publicae 
nostrae ordinatur humanitas et nolentes redeunt, quos maerentes exceperit. per 
eum quippe nobis legatorum quamuis festinantium praenuntiatur aduentus: per eum 
nominis nostri destinatur euectio et isti principaliter creditur, quod tam 
necessarium esse sentitur. <5> His etiam laboribus aestimatis potestatem maximam 
huic decreuit antiquitas, ut nemo iudicum per prouincias fasces assumeret, nisi 
hoc et ipse fieri decreuisset. subdidit eius arbitrio aliena iudicia, ut ad 
ipsum rediret quod alter uisus est praestitisse. molestias quidem non habet 
exigendae pecuniae, sed late bono fruitur potestatis indeptae, credo, ut ex 
diuersis titulis defloraretur dignitas ad leuamen principis instituta. <6> 
Peraequatores etiam uictualium rerum in urbe regia propria uoluntate constituit 
et tam necessariae rei iudicem facit. ipse enim gaudium populis, ipse nostris 
temporibus praestat ornatum, quando tales uiros copiae publicae praeficit, ut 
plebs querula seditionem nesciat habere satiata. <7> Officium uero eius tanta 
genii praerogatiua decoratur, ut militiae perfunctus muneribus ornetur nomine 
principatus miroque modo inter praetorianas cohortes et urbanae praefecturae 
milites uideantur inuenisse primatum, a quibus tibi humile soluebatur obsequium. 
sic in fauore magni honoris iniustitia quaedam a legibus uenit, dum alienis 
excubiis praeponitur, qui alibi militasse declaratur. <8> Adiutor etiam magistri 
nostris praesentatur obtutibus, ut uicaria sorte beneficii nos eligamus eius 
praesidium qui nobis praestat fidele solacium. hanc igitur dignitatem, tot 
titulis claram, tot insignibus opulentam, per indictionem illam gubernandam tibi 
congrua grauitate committimus, ut omnia quae gesseris magister fecisse uidearis: 
quia nihil moribus residuum relinquitur, si, quod absit, a tanta maturitate 
peccetur. 
VII. FORMULA COMITIVAE SACRARUM LARGITIONUM. 
<1> Grata sunt omnino nomina quae designant protinus actiones, quando tota 
ambiguitas audienti tollitur, ubi in uocabulo concluditur quid geratur. donis 
enim praesidere regalibus comitiuam sacrarum largitionum indicia rerum uerba 
testantur. quod uere decorum, uere fuit omnimodis exquisitum in donorum regalium 
parte sequestratam facere dignitatem et alterius honorem dicere, dum nos constet 
dona conferre. actus innocens, pietatis officium illud semper ingerere, unde se 
fama principis possit augere. <2> Regalibus magna profecto felicitas militare 
donis et dignitatem habere de publica largitate. alii iudices optemperant 
residuis uirtutibus regnatoris: haec sola est, quae tantummodo seruiat ad 
momenta pietatis. nihil enim per ipsam districtum geritur, nil seuerum forte 
censetur, sed tunc obsequitur, quando pro nobis uota funduntur. supplicum per te 
fortunas erigimus, kal. Ianuariis affatim dona largimur et laetitia publica 
militia tua est. <3> Verum hanc liberalitatem nostram alio decoras obsequio, ut 
figura uultus nostri metallis usualibus inprimatur, monetamque facis de nostris 
temporibus futura saecula commonere. o magna inuenta prudentium! o laudabilia 
instituta malorum! ut et imago principum subiectos uideretur pascere per 
commercium, quorum consilia inuigilare non desinunt pro salute cunctorum. <4> 
Sed huic, ut ita dixerim, munerariae dignitati praeconem largitatis nostrae, 
publicae felicitatis indicium, locum quoque primiceriatus adiungimus, ut per te 
demus honores, per quem et nostrae pecuniae conferimus largitates: merito, 
quando et simili gratia utraque praestantur et ab uno debuerunt iudice geri, 
quae parili uidentur laude coniungi. <5> Parum est autem, quod prouinciarum 
iudices tuae subiacent dignitati: ipsis quoque proceribus chartarum confirmas, 
dum perfectum non creditur nisi a te fuerit pro sollemnitate completum. <6> 
Vestis quoque sacra tibi antiquitus noscitur fuisse commissa, ne quid quod ad 
splendorem regium pertinet tuis minus ordinationibus oboediret. <7> Curas quoque 
litorum aduenticia lucri prouisione committis. negotiatores, quos humanae uitae 
constat necessarios, huic potestati manifestum est esse subiectos. nam quicquid 
in uestibus, quicquid in aere, quicquid in argento, quicquid in gemmis ambitio 
humana potest habere pretiosum, tuis ordinationibus obsecundant et ad iudicium 
tuum confluunt qui de extremis mundi partibus aduenerunt. <8> Salis quoque 
commercium inter uestes sericas et pretiosissimam margaritam non inepte tibi 
deputauit antiquitas, ut sapientiam tuam euidenter ostenderet, cui talis species 
deputata seruiret. <9> Quapropter per illam indictionem comitiuae sacrarum et 
primiceriatus tibi conferimus dignitates, ut multis laudibus decorari possis, 
qui honorum numerositate praecingeris. utere igitur sollemniter titulis tuis et 
si quid tibi de antiquo priuilegio usus abstulit, plurima certe quae uindicare 
debeas dereliquit, quando duarum dignitatum gloriosa quidem cura, sed et 
laboriosa custodia est, quae tibi copiosum fructum decoris afferunt, si probis 
moribus excoluntur. 
VIII. FORMULA COMITIVAE PRIVATARUM. 
<1> Comitiua priuatarum, sicut nominis ipsius sentitur insonare uocabulum, per 
rationalium curam quondam principum priuatam fertur gubernasse substantiam. et 
quia iudicis fastigium exercere non poterat inter homines extremis condicionibus 
inclinatos, alios quoque titulos prouida deliberatione suscepit, ne dignitas 
Latialis causam tantum modo uideretur habere cum famulis, sed actibus urbanis 
tunc se felicius occupauit, postquam agrestium causas decenter amisit. <2> Quid 
enim prius facerent inter seruos iura publica, qui personam legibus non 
habebant? non ibi aduocatus aderat, non se partes sollemni actione pulsabant; 
erat secretarium impolita seditione confusum et appellabatur abusiue iudicium, 
ubi non allegabantur a partibus dicta prudentium. utitur nunc dignitas liberorum 
causis et legitimus praesul ueraciter habetur, quando de ingenuorum fortunis 
disceptare posse sentitur. <3> Primum tibi contra nefarias libidines et humani 
generis improbos appetitus quasi parenti publico decreta custodia est, ne quis 
se probrosa commixtione pollueret, dum uicino sanguini reuerentiam non haberet. 
grauitas enim publica proximitatis sanctitatem et coniunctionis gratiam habita 
aestimatione discreuit, quia longe aliud debetur proximitatis naturae quam 
corporali possumus indulgere licentiae. contra hos eligeris unicus et continens 
inquisitor, ut, dum talia probra persequeris, consequaris praeconia castitatis. 
<4> Defunctorum quin etiam sacram quietem aequabilia iura tuae conscientiae 
commiserunt, ne quis uestita marmoribus sepulcra nudaret, ne quis columnarum 
decorem inreligiosa temeritate praesumeret, ne quis cineres alienos aut 
longinquitate temporis aut uoraci flamma consumptos scelerata perscrutatione 
detegeret, ne corpus, quod semel reliquerat molestias mundanas, humanas iterum 
pateretur insidias. nam etsi cadauera furta non sentiunt, ab omni pietate 
alienus esse dinoscitur, qui aliquid mortuis abrogasse monstratur. uide quae 
tibi commissa sunt: castitas uiuentium et securitas mortuorum. <5> Habes quoque 
per prouincias de perpetuario iure tributorum non minimam quantitatem. 
canonicarios dirigis, possessores ammones, et cum aliis iudicibus non modica 
iura partiris. caduca bona non sinis esse uacantia. ita quod usurpator potuit 
inuadere, tu fiscum nostrum facis iustis compendiis optinere. proximos 
defunctorum nobis legaliter anteponis, quia in hoc casu principis persona post 
omnes est, sed hinc optamus non adquirere, dummodo sint qui relicta debeant 
possidere. <6> Repositiuae quoque pecuniae, quae longa uetustate competentes 
dominos amiserunt, inquisitione tua nostris applicantur aerariis, ut qui sua 
cunctos patimur possidere, aliena nobis debeant libenter offerre. sine damno 
siquidem inuenta perdit, qui propria non amittit. <7> Proinde, quod felicibus 
applicetur auspiciis, per indictionem illam comitiuae priuatarum te honore 
decoramus, quam leges praefectis quoque parem esse decreuerunt: est enim et ipsa 
aulica potestas palatio nostro iure reuerenda, quam tu facies ultra terminos 
suos crescere, si susceptam continenter egeris dignitatem. 
VIIII. FORMULA COMITIVAE PATRIMONII. 
<1> Antiquae consuetudinis ratio persuadet chartis nostris illos imbuere, qui 
longe positi transmissas accipiunt dignitates, ut quos non poteramus praesentes 
instruere, lectio probabilis commoneret. sed te, quem ad patrimonii nostri curas 
regalis deflorauit electio, non destinatis praeceptionibus instruimus quam usu 
serenissimae collocutionis erudimus. confabulationes siquidem nostrae erunt tibi 
instrumenta iustitiae, quando illud gratum nobis esse perspexeris, quod et 
diuinis potest conuenire mandatis. <2> Patrimonium siquidem nostrum pro 
subleuandis priuatorum fortunis tibi credimus, non premendis. nam si 
tranquillitatis nostrae uelis considerare rationem, quoddam regiae domus famulis 
praeiudicium humilitatis imponis. proprias quippe utilitates improbus dominus 
quoquo modo nititur uindicare: ceterum qui bonae famae studere cognoscitur, suo 
semper iudicio plus grauatur. insolens libertati genus est rusticorum, qui adeo 
sibi putant licere uoluntaria, quoniam ad nostram dicuntur pertinere 
substantiam. esto igitur illis cum erecta potestate moderatus. temperamentum 
simul damus, cui posse concedimus. <3> Considera, suscepta dignitas quo debeat 
splendore tractari, per quam supra ceteros iudices familiaritatem principis 
habere meruisti. nam sicut sol ortus corporum colores fugata nocte detegit, ita 
se morum tuorum qualitas assidue uiso principe non celabit. mens tua et oculis 
nostris patebit et auribus. in uultu et in uoce cognoscimus seruientium mores. 
si facies tranquilla, si uox moderata suggesserit, credimus esse probatissimas 
causas: quicquid enim turbulenter dicitur, iustitiam non putamus. quapropter 
pensabit loqui tuum dominantis examen, quando nequeunt proprias tegere 
uoluntates, qui suos possunt proferre sermones. <4> Speculum siquidem cordis 
hominum uerba sunt, dum illud moribus placere creditur, quod ipse sibi ad 
agendum legisse monstratur. superbus quin etiam uaricatis gressibus patet: 
iracundus luminum feruore declaratur: subdolus terrenum semper amat aspectum: 
leues inconstantia prodit oculorum: auarus obuncis unguibus explanatur. et ideo 
ad quas prouecti estis, studete uirtutibus, quia nemo potest principem fallere, 
qui etiam rerum naturalium causas in uobis optime probatur inquirere. <5> 
Quapropter ad comitiuam patrimonii nostri te per indictionem illam deo iuuante 
promouemus, ut inauarum iudicem palatia nostra testentur, quem nos iudicauimus 
esse promouendum. quid enim maius cupias quam si te linguas nobilium laudare 
cognoscas? alibi forte iudices formidentur iniusti: hic ubi remedium praesens 
petitur, redempta sententia non timetur. querimonias possessorum sine uenali 
protractione discinge. omne siquidem iustum celeritatis commodo transit ad 
beneficium et quod debito redditur, tali gratia munus putatur. <6> Possessiones 
nostrae uel quia sunt immobiles non egrediantur terminos constitutos, ne 
condicione contraria quod non potest moueri, malis moribus contingat extendi. 
trade etiam militibus tuis quam sectari delegeris animi castitatem, quoniam ille 
iustus potest dici, sub quo non probatur excedi. utere igitur auctore deo 
concesso tibi feliciter priuilegio dignitatis. incitet te ad bonorum desiderium 
saepissime quod uideris, quia in his quae feceris iudex et testis ero. <7> Nam 
et si epulas nostras sollicita ordinatione disponas, non solum nostro palatio 
clarus, sed et gentibus necesse est reddaris eximius. legati enim paene ex tota 
orbis parte uenientes cum nostris coeperint interesse conuiuiis, ammirantur 
copiose repertum, quod in patria sua norunt esse rarissimum. stupent etiam 
abundantiam unius mensae tantas seruientium turbas posse satiare, ut iudicent 
consumpta recrescere, unde tantae copiae probantur exire. habent nimirum in sua 
patria quod loquantur, dum parentibus suis dicere gestiunt quae uiderunt. <8> 
Sic propemodum in toto mundo celeberrimus redditur, qui prouidus nostris 
apparatibus inuenitur. adde quod tempora nostrae laetitiae secretaria tua sunt, 
cum pectus redditur curis alienum et tunc tibi tribuitur suggerendi locus, 
quando cunctis adimitur. merito, ut qui es iudex tanti apparatus et epularum, 
delinitus cibis tibi animus concedatur. 
X. FORMULA QUA PER CODICILLOS VACANTES PROCERES FIANT. 
<1> Periclitarentur grauiter boni mores, si aut solis diuitibus aut corpore 
ualentibus praestarentur tantummodo dignitates, dum multos inuenias excubias 
palatii refugere, qui magis possunt laudabili conuersatione fulgere. multis enim 
facultas sua non sufficit ad triumphum, multis philosophantibus corporis 
ualitudo subtrahitur et fit plerumque, ut sapientes inremunerati iaceant, si 
semper homines ad honores comitatensi obseruatione perueniant. rarum est uni 
multa confluere, cum omnibus debeat regnantis pietas subuenire. <2> Quid si 
expensas consulatus pauper nobilis expauescat? quid si sapientia clarus 
praefecturae nequeat sustinere molestias? quid si pondera quaesturae affluens 
lingua formidet? quid si reliqui fasces molestiarum taedio uitentur forte quam 
meritis? nonne si a magnis uiris talia fugiantur, in uerecundiam nostrae 
mansuetudinis quandam repulsam suscipiunt dignitates? quanto iustius bono 
principi inremuneratum nihil relinquere, quod fecit natura laudabile! sapientia 
est, quae honores meretur, totum aliud extrinsecus uenit. sola est prudentia, 
quae rebus omnibus praeponitur, quando in homine feliciter inuenitur. sit apud 
nos et fortunis integerrimus consularis, sint et sine longo labore primates, 
habeant exercitia praemia sua: sed et iste honorabilis locus sit, qui tantum 
meritis comparatur. <3> Neque enim absurde leges sacratissimae censuerunt eos, 
quos bonae opinionis fama commendat, codicillis uacantibus tales quaerere 
summitates. quos etsi facultas in tanti honoris apparatu desereret, uirtus 
conscia non celaret. animati sunt ad talia, qui de sua uidebantur desperare 
fortuna. hoc et ualidissimus ad labores, hoc et inbecillis corpore meretur ad 
laudes. nam omnes sub diuersitate praedicantur, quos huiusmodi honoris nomen 
amplectitur et magis nescio quid amplius meriti extorsisse creditur, qui rem 
laborantium otiosus meruisse sentitur. <4> Atque ideo praesentibus codicillis ab 
illa indictione illud tibi propitia diuinitate defende, ut considerata ratione 
praesentis temporis adepti honoris ordine potiaris: ita tamen, ut illi modis 
omnibus praeferantur, qui sudore maximo nostris aspectibus affuerunt. necesse 
est enim, ut unum cedat meritum duobus euictum. alioquin omnes ad quietas 
possunt currere dignitates, si laborantes minime praeferantur otiosis. 
consequantur illa qui possunt, nec uobis desint ista quae cedimus. sic utraque 
gratia concitati et illi ad palatia nostra festinare poterunt et uos optati 
honoris gaudia comitantur. 
XI. FORMULA ILLUSTRATUS VACANTIS. 
<1> Constat felicem esse rem publicam, quae multis ciuibus resplendet ornata. 
nam sicut caelum stellis redditur clarum, sic relucent urbes lumine dignitatum: 
non quia fiat homo alter honoribus, sed quia modestior efficitur, a quo 
conuersationis ordo melior postulator. quis enim opinionem suam uituperabiliter 
tractare uelit, quam specialiter ad laudes electam esse cognoscit? illum 
siquidem honores glorificant, quem commendat et uita. nam malo instituto uiuere 
nec principi fas est, quando et de illo populus occulte potest dicere, cui mores 
suos publice nullus ausus est imputare. <2> Cape igitur pro fide ac laboribus 
tuis comitiuae domesticorum illustratum uacantem, ut et tuis ciuibus decoratus 
appareas, et, quod est dulcissimum mentibus bonis, iugiter propriis utilitatibus 
occuperis. quid enim fortunatius quam agrum colere et in urbe lucere, ubi opus 
proprium delectat auctorem nec aliquid fallendo conquiritur, dum suaui horrea 
labore cumulantur? quapropter nos dedimus delectabilem honorem, tu 
conuersationis associa dignitatem, nam utraque sibi coniuncta sunt: unum pendet 
ex altero: non coalescunt sparsa semina, nisi et terrae qualitas fuerit operata: 
habiturus messem de nostra gratia copiosam, si a te iudicia nostra cognouerimus 
optime fuisse tractata. 
XII. FORMULA COMITIVAE PRIMI ORDINIS. 
<1> Magnum quidem multis et inter uices uidetur esse geniatum publicae utilitati 
probis actionibus occupari: sed quanto felicius honorem splendidum sumere et 
cogitationum molestias non habere? interdum enim assidui labores et ipsas 
ingratas faciunt dignitates, dum inbecillitas humana cito solet sustinere 
fastidia et quod prius ambisse creditur, postea uitare uelle sentitur. sed hoc 
multo praestantius adesse conspectibus regiis et abesse molestiis, gratiam 
habere loci et uitare contumelias actionis. dulce est aliquid sic mereri, ut 
nulla possit anxietate turbari, dum multo gratius redditur, ubi prosperitatis 
sola gaudia sentiuntur. <2> Hunc igitur honorem tam tibi respicis otiosa 
remuneratione praestitum quam nimium laborantibus antiqua noscitur prouisione 
collatus, ut rectores prouinciarum anni actione laudatos uix ad tale culmen 
adducerent, quibus confitebantur plurima se debere. consiliarii quoque 
praefectorum conscientia clari, dictatione praecipui, qui in illo actu 
amplissimae praefecturae sic uidentur exercere facundiam, ut ad utilitates 
publicas expediendas alteram credas esse quaesturam. unde frequenter et nos 
iudices assumimus, quia eos doctissimos comprobamus. <3> Quid ergo de tali 
honore sentiatur, agnosce, quando perfecti uiri pro tot laudabilibus institutis 
huius inueniunt praemia dignitatis et merito cum tanta pompa ceditur, quae 
senatorii quoque ordinis splendore censetur, spectabilitas clara et consistorio 
nostro dignissima, quae inter illustres ingreditur, inter proceres aduocatur: 
otiosi cinguli honore praecincta dignitas, quae nullum nouit offendere, nullum 
cognoscitur ingrauare et super omnia bona concitare nescit inuidiam. <4> 
Quocirca prouocati moribus tuis comitiuam tibi primi ordinis ab illa indictione 
maiestatis fauore largimur, ut consistorium nostrum sicut rogatus ingrederis, 
ita moribus laudatus exornes, quando uicinus honor est illustribus, dum alter 
medius non habetur. delectet te illos imitari, quos proximitate contingis. <5> 
Tu locum amplum et honorabilem facis, si te moderata conuersatione tractaueris. 
ammoneat te certe, quod suscepta dignitas primi ordinis appellatione censetur, 
utique quia te sequuntur omnes qui spectabilitatis honore decorantur. sed uide 
ne quis te praecedat opinione, qui sequitur dignitate. alioquin graue pondus 
inuidiae est splendere cinguli claritate et morum lampade non lucere. 
XIII. FORMULA MAGISTRI SCRINII QUAE DANDA EST COMITIACO, QUANDO PERMILITAT. 
<1> Si honor frequenter defertur otiosis, si interdum aut nobilitas eligitur aut 
ad promerendum aliquid personae tantum gratia suffragatur, quo studio 
remunerandi sunt, qui ad agonis sui praemia peruenerunt? considerandum, quali 
labore seruitum est, et sic de remuneratione cogitandum. harum quippe rerum 
mensura de contrario uenit, dum tale oboedientibus dari debet donum, quale 
indeuotis potuit esse periculum. <2> Grandia sunt, quae sustinent excubantes: 
personas contumaces ad parendum cogunt, latentes in cubilibus suis prudenti 
sagacitate uestigant, superbis modestiam aequalitatis imponunt: ita quod a 
iudicibus breuiter dicitur, ab ipsis efficacia famulante completur. notum est 
quae pericula sustineant, cum ad causas mittuntur alienas. si segnius agat, 
petitor queritur: si districte, pulsatus uociferatur. sic inter utrumque 
diuersum rara laus est inuenisse praeconium. <3> Dignitatum pace dicamus, 
facilius est laudatum iudicem reperire quam militem iniuncta sine offensione 
complere. aliud est enim tantum dicere legitima, aliud ad terminum deduxisse 
iustitiam. laudabiliter quidem bonum dicitur, sed multo gloriosius statuta 
complentur. uerba tantum diriguntur a praesulibus, a militibus autem postulator 
effectus. post omnia periculis subduntur, si constricti aliquid uerisimile 
conquerantur. <4> Frequenter nocuit aliis ipsa quoque integritas actionis. nam 
multos, quos in executione contristare nisi sunt, ipsos postea impensos iudices 
pertulerunt. offendunt enim frequenter ignari quibus sunt postea parituri et dum 
causis alienis fidem custodiunt, interdum pericula propriae salutis incurrunt. 
uerum inter haec militem euasisse laudatum nonne iuste uidetur esse miraculum? 
<5> Talibus igitur meritis uicissitudo reddenda est, ut nimio labore torpentes 
indultis compensationibus excitemus. utere igitur confidenter quicquid ueteranis 
munifica iura tribuerunt, nulli sordido subiciendus oneri, qui te purissima 
conuersatione tractasti. <6> Comitiuam quoque tibi primi ordinis, quam tali 
militia perfunctis cana deputauit antiquitas, secundum statuta diualia 
uindicabis. <7> Haec quidem priscorum beneficio consequeris, sed nostri nominis 
contra inciuiles impetus et conuentionalia detrimenta perenni tuitione uallaris, 
ut officium, quod nostris iussionibus speciali sollicitudine famulatum est, 
amplius aliquid a militibus ceteris promereri potuisse uideatur. multa quoque 
tot librarum auri percellendum esse censemus, si quis statuta nostra qualibet 
crediderit occasione uiolanda. nec tamen aliquid contra te ualere permittimus, 
quod dolosa fuerit machinatione temptatum. 
XIIII. FORMULA DE HIS QUI REFERENDI SUNT IN SENATU. 
<1> Optamus quidem curiam senatus amplissimi naturali fecunditate compleri 
subolemque eius tantum crescere, ut (quod difficillimum auiditatis genus est) 
parentum uideatur uota satiare. sed minus amantis est non amplius aliquid 
quaerere, unde tantum numerum possit augere. agricola diligens praeueniendo 
adiuuat imbrem caelestem et ante rigat plantaria, quam pluuias mereantur 
optatas. arborum quin etiam fetus meliorare contendens diuersi germinis feturas 
instituit, ut multiplicata dulcedine fructuum hortis suis conserat uarietatis 
ornatum. sic nos uirtutum iucundissimas laudes in cinctum Gabini desideramus 
includere, ut germen alienum amplexu gratiae colligatum curiae moribus 
inolescat. <2> Sed haec cultura longe dissimilis est. arboribus enim quod melius 
putatur inseritur: ad illas peregrina ueniunt, ut de illorum potius suauitate 
dulcescant. uobis autem, ut agrestia proficiant, offeruntur. nam quamuis ignis 
nocte reluceat, soli tamen praesentatus obscurus est: hinc est quod ad illum 
ordinem nihil potest eximium deferri, nisi quod per ipsum probatur augeri. et 
ideo illum natalium splendore conspicuum et ingenii calore prudenter accensum 
senatus lumen excipiat. hactenus enim fuit suis meritis clarus: sed iam erit de 
uestra conspicuitate perlucidus. <3> Pandite curiam, suscipite candidatum: iam 
senatui praedestinatus est, cui nos contulimus laticlauiam dignitatem. benignos 
esse necesse est publicos patres, quia hoc uocabulum non tantum suo debet 
germini quantum studio uotoque generali. 
XV. FORMULA VICARIIS U. R. 
<1> Vices agentium mos est sic iudicum uoluntatibus oboedire, ut suas non 
habeant dignitates. splendent mutuato lumine, nituntur uiribus alienis et 
quaedam imago in illis esse uidetur ueritatis, qui proprii non habent iura 
fulgoris. tu autem uicarius diceris et tua priuilegia non relinquis, quando 
propria est iurisdictio, quae datur a principe. habes enim cum praefectis 
aliquam portionem: partes apud te sub praetoriana aduocatione confligunt: uice 
sacra sententiam dicis et, quod maxime fidei signum est, in inscriptionibus uita 
tibi committitur hominum, quod inter mortales constat esse pretiosum. <2> 
Additur quod nec salutari te sine chlamyde iura uoluerunt, scilicet ut sub ueste 
militari semper uisus numquam credereris esse priuatus. sed haec omnia ad 
praefecturae gloriam iudicamus esse concessa, ut qui tantae sedis uicarium 
diceret, umbratile nil uideret. considera qualia de te praestes, qui tanta 
auctoritate subueheris. exuendus a crimine non nudetur ab innoxia facultate: nam 
quid tibi debere possit, si nummis suis imputet quod euasit? ad similitudinem 
quippe summorum carpento ueheris. intra quadragesimum sacratissimae urbis iura 
custodis. Praeneste ludos edis in uicem consulis in honorem positus 
dignitatemque senatoris adquiris et illa tibi panduntur atria quae summatibus 
probantur esse collata. <3> Hinc est quod in aula Libertatis locum patrium tenes 
et ibi mereris consessum, ubi est uel intrasse praeconium. ipsi quin etiam 
senatores, qui praecedunt ordine, aliqua uidentur a te necessaria postulare. 
habes quod praestes potioribus te nec inmerito inter praecipuos censendus es, 
qui aut iuuare potes aut laedere consulares. erige animos sub qualitate 
modestiae. talis est unaquaeque dignitas, qualis administrantium est uoluntas. 
nihil abiectum est, quod in re publica geritur, nisi malis fuerit moribus 
uitiatum. nam si humilium priuatorum placet aequalitas, quanto magis grata est 
in potestatis culmine custodita, quae difficile modum seruat, dum ad suum uelle 
festinat? <4> Proinde uicariae tibi dignitatem serenitatis nostrae aestimatione 
conferimus, quam sic Romae geras, ut conscientiam tuam tanta ciuitate facias 
esse dignissimam. usurus omnibus priuilegiis, quae tuos decessores habuisse 
constiterit, quia sicut a uobis instituta antiquorum deposcimus, ita et 
dignitati uestrae uetera non negamus. 
XVI. FORMULA NOTARIORUM. 
<1> Non est dubium ornare subiectos principis secretum, dum nullis aestimantur 
necessaria posse committi, nisi qui fuerint fide magna solidati. publicum est 
quidem omne quod agimus: sed multa non sunt ante scienda, nisi cum fuerint deo 
auxiliante perfecta. quae tanto plus debent occuli, quanto amplius desiderantur 
agnosci. <2> Regis consilium solos decet scire grauissimos. imitari debent 
armaria, quae continent monumenta chartarum, ut quando ab ipsis aliqua 
instructio quaeritur, tunc loquantur: totum autem dissimulare debent, quasi 
nesciant scientes. nam sollicitis inquisitoribus saepe et uultu proditur, quod 
tacetur. assit innocentia, quae cuncta commendat, quia in placida mente regia 
decent uerba deponi. <3> Sed quoniam te probatis moribus institutum uenatrix 
bonae conuersationis sollicitudo nostra respexit, ab illa indictione notarium te 
nostrum esse censemus, ut ordine decurso militiae ad primiceriatus feliciter 
peruenias summitatem. honor, qui efficit senatorem, cui patrum aula reseratur, 
non iniuria: nam qui nostris curis militat assidua lucubratione, iuste uidetur 
et curiam Libertatis intrare. <4> Additur etiam perfuncti laboris aliud munus, 
ut, si quoquo modo ad illustratum uel uacantem meruerit peruenire, omnibus 
debeat anteponi, qui codicillariis illustratibus probantur ornari. unde absolute 
colligitur primiceriatus meritis datum uti, ut in uno eodemque titulo dispar 
esset dignitas aequaliter adquisita. animari debes igitur ad labores, quando 
tibi tale praemium propositum uides, quale se gaudent inuenisse summates. 
XVII. FORMULA REFERENDARIORUM. 
<1> Quamuis tantum sit clara unaquaeque dignitas, quantum eam praesentiae 
nostrae conspectus illuminat, dum semper honorem suscipit, qui nostra colloquia 
decenter adquirit, nemo tamen sermones nostros tantum meretur quam qui 
referendarius esse dinoscitur. per eum nobis causarum ordines exponuntur, per 
eum interpellantium uota cognoscimus et ipsis responsa reddimus, ut negotia 
compedita soluamus. <2> Magnum est in hoc agone principali seruire prudentiae et 
ad subitum sic dolores alienos asserere, ut conquerentium uideatur uota satiare. 
quale est enim in tumultuosis processionibus nostris nulla permixtione confundi 
aut minime tantis clamoribus impediri? necesse habet a turbatis exquirere, quod 
nobis possit placabiliter intimare et distinctius referre quam potuisset audire. 
<3> Arduum est trepidantium dicta componere et uerum dicere: non tantum 
interpellator formidat negotii sui casum quantum sustinet iste in relatione 
periculum. si quid minus dixerit, inimicus asseritur, redemptus clamatur. 
negotii dominus timoris patrocinio potest sua uerba conuertere, referenti autem 
non licet aliquid immutare. sententiae uero nostrae tanta memoriae cautela 
tenendae sunt, ut nihil minus, nihil additum esse uideatur. nobis plerumque 
audientibus nostra dicturus es et difficili condicione constrictus iudicio 
nostro subiaces, dum alienas causes explanare contendis. <4> Quapropter 
referendarium te electio nostra constituit: sed tu puritatem conscientiae et 
ueritatem linguae nostris iussionibus adhibeto. eruditionem uero mirabilem 
collocutio tibi nostra concedit, quae dum per te alios ordinat, qualitatem tuae 
mentis exornat. sub nobis enim non licet esse imperitos, quando in uicem cotis 
ingenia splendida reddimus, quae causarum assiduitate polimus. <5> Quapropter 
illa cunctis iussisse nos referte, quae aut debuistis aut potuistis accipere. 
nostra sic probatis, si iusta redicitis. amate quod nos glorificat. sit uelle 
uestrum quale uidetis nostrum esse propositum. ad summum tales uos esse cupimus, 
ut etiam per uos iudices corrigamus. peculiare de uobis aliquod uectigal 
exigimus, ut sicut uobiscum familiariter miscemus affatus, ita et nostra opinio 
specialiter a uobis mereatur affectum. 
XVIII. FORMULA PRAEFECTURAE ANNONAE. 
<1> Si ad hanc mensuram censendae sunt dignitates, ut tanto quis honorabilis 
habeatur, quanto ciuibus profuisse cognoscitur, is certe debet esse gloriosus, 
qui ad copiam Romani populi probatur electus. tui siquidem studii est, ut 
sacratissimae urbi praeparetur annona, ubique redundet panis copia et tam magnus 
populus tamquam una mensa satietur. per officinas pistorum cibosque discurris, 
pensum et munditiam panis exigis nec uile iudicas esse, unde te possit Roma 
laudare: merito, quando gloria singularis est illius ciuitatis affectus. <2> Et 
ne quod agis aliquid putetur extremum, carpentum praefecti urbis mixta 
gratificatione conscendis. tu illi in spectaculis coniunctissimus inueniris, ut 
plebs, quam industria tua satiat, in suam reuerentiam te honoratum esse 
cognoscat. nam si querela panis, ut assolet, concitetur, tu promissor ubertatis 
seditiones ciuicas momentanea satisfactione dissoluis et per te prospicitur, ne 
quid a populis conquerentibus excedatur. <3> Non immerito Pompeius fertur copiae 
quantitate prouisa usque ad rerum peruenisse fastigia, quia merito singularis 
amor est populi, cum potuerit a penuria liberari. hinc ille gratificationem 
meruit plausumque popularem: hinc unice semper amatus est et in gratia ciuium 
omnium uicit facta maiorum: qui ne aliquando inhonore diceretur, cum nominis 
taxatione uocabatur et Magnus. <4> Hoc te exemplum inuitet ad prospera, quando 
ille honoris tui locum egisse cognoscitur, quem felix Roma mirabatur. ne quis 
autem putet abiectis te hominibus imperare, dignitati quoque tuae pistorum iura 
famulata sunt, quae per diuersas mundi partes possessione latissima tendebantur, 
ne inopia faciente uilesceret, quod Romanae copiae laudabili famulatione 
seruiret. suarii quoque, Romanae copiae causa reperti, tuo deputati uidentur 
examini. <5> Gloriare priuilegiis adquisitis. tribunal tuum non est inter 
minimas dignitates, quando et Romana gratia frueris et prouinciis iussa 
transmittis. sed ut actionis ipsius in totum merita perscrutemur, triticeas 
quidem copias praefectura praetoriana procurat, sed non minor laus est 
dispensationem probabilem facere quam frumenta colligere, quando in quauis 
abundantia querela non tollitur, si panis elegantia nulla seruetur. <6> Sic 
Ceres frumenta dicitur inuenisse, Pan, autem primus consparsas fruges coxisse 
perhibetur, unde et nomine eius panis est appellatus. ita et illa praedicata est 
quae repperit et iste laudatus est, qui decenter edenda humanis usibus 
applicauit. <7> Atque ideo cognoscentes industriam tuam, quae semper est amica 
sapientiae, praefecturam annonae per illam indictionem nostra tibi electione 
deferimus. considera nunc, quia non licet aliquid furari de populo: nam quod in 
ciuitatis damno committitur, silentio non celatur. nescit plebs tacere, quando 
interdum et hoc loquitur, quod a nemine perpetratur. in fraudulentos distringe, 
panis pondera aequus examinator intende: sollicitius auro pensetur, unde a 
Quiritibus uiuitur, quia gratior nobis est laetitia fauentis populi Romani quam 
copia pretiosissimi metalli. intuere certe quod loquimur. quid habes melius quod 
optes quam illius populi gratiam quaerere, quam nos etiam constat optare? 
XVIIII. FORMULA COMITIS ARCHIATRORUM. 
<1> Inter utillimas artes, quas ad sustentandam humanae fragilitatis indigentiam 
diuina tribuerunt, nulla praestare uidetur aliquid simile quam potest 
auxiliatrix medicina conferre. ipsa enim morbo periclitantibus materna gratia 
semper assistit, ipsa contra dolores pro nostra inbecillitate confligit et ibi 
nos nititur subleuare, ubi nullae diuitiae, nulla potest dignitas subuenire. <2> 
Causarum periti palmares habentur, cum negotia defenderint singulorum: sed 
quanto gloriosius expellere quod mortem uidebatur inferre et salutem 
periclitanti reddere, de qua coactus fuerat desperare! ars quae in homine plus 
inuenit quam in se ipse cognoscit, periclitantia confirmat, quassata corroborat 
et futurorum praescia ualitudini non cedit, cum se aeger praesenti debilitate 
turbauerit, amplius intellegens quam uidetur, plus credens lectioni quam oculis, 
ut ab ignorantibus paene praesagium putetur quod ratione colligitur. <3> Huic 
peritiae deesse iudicem nonne humanarum rerum probatur obliuio? et cum lasciuae 
uoluptates recipiant tribunum, haec non meretur habere primarium? habeant itaque 
praesulem, quibus nostram committimus sospitatem: sciant se huic reddere 
rationem, qui operandam suscipiunt humanam salutem. non quod ad casum fecerit 
sed quod legerit, ars dicatur: alioquin periculis potius exponimur, si uagis 
uoluntatibus subiacemus. unde si haesitatum fuerit, mox quaeratur. <4> Obscura 
nimis est hominum salus, temperies ex contrariis umoribus constans: ubi quicquid 
horum excreuerit, ad infirmitatem protinus corpus adducit. hinc est quod sicut 
aptis cibis ualitudo fessa recreatur, sic uenenum est, quod incompetenter 
accipitur. habeant itaque medici pro incolumitate omnium et post scholas 
magistrum, uacent libris, delectentur antiquis: nullus iustius assidue legit 
quam qui de humana salute tractauerit. <5> Deponite, medendi artifices, noxias 
aegrotantium contentiones, ut cum uobis non uultis cedere, inuenta uestra 
inuicem uideamini dissipare. habetis quem sine inuidia interrogare possitis. 
omnis prudens consilium quaerit, dum ille magis studiosior agnoscitur, qui 
cautior frequenti interrogatione monstratur. in ipsis quippe artis huius initiis 
quaedam sacerdotii genere sacramenta uos consecrant: doctoribus enim uestris 
promittitis odisse nequitiam et amare puritatem. <6> Sic uobis liberum non est 
sponte delinquere, quibus ante momenta scientiae animas imponitur obligare. et 
ideo diligentius exquirite quae curent saucios, corroborent inbecillos: nam 
uidero, quod delictum lapsus excuset, homicidii crimen est in hominis salute 
peccare. sed credimus iam ista sufficere, quando facimus qui uos debeat 
ammonere. <7> Quapropter a praesenti tempore comitiuae archiatrorum honore 
decorare, ut inter salutis magistros solus habearis eximius et omnes iudicio tuo 
cedant, qui se ambitu mutuae contentionis excruciant. esto arbiter artis 
egregiae eorumque discinge conflictus, quos iudicare solus solebat effectus. in 
ipsis aegros curas, si contentiones eorum noxias prudenter abscidas. magnum 
munus est subditos habere prudentes et inter illos honorabilem fieri, quos 
reuerentur ceteri. <8> Visitatio tua sospitas sit aegrotantium, refectio 
debilium, spes certa fessorum. requirant rudes, quos uisitant aegrotantes, si 
dolor cessauit, si somnus affuerit: de suo uero languore te aegrotus interroget 
audiatque a te uerius quod ipse patitur. habetis et uos certe uerissimos testes, 
quos interrogare possitis. perito quidem archiatro uenarum pulsus enuntiat, quod 
intus natura patiatur: offeruntur etiam oculis urinae, ut facilius sit uocem 
clamantis non aduertere, quam huius modi minime signa sentire. <9> Indulge te 
quoque nostro palatio: habeto fiduciam ingrediendi, quae magnis solet praemiis 
comparari. nam licet alii subiecto iure seruiant, tu rerum dominos studio 
praestantis obserua. fas est tibi nos fatigare ieiuniis. fas est contra nostrum 
sentire desiderium et in locum beneficii dictare, quod nos ad gaudia salutis 
excruciet. talem tibi denique licentiam nostri esse cognoscis, qualem nos habere 
non probamur in ceteris. 
XX. FORMULA CONSULARITATIS. 
<1> Quamuis dignitatem tuam a consulibus descendere nominis ipsius uideantur 
testimonia declarare, tamen et insignia tanta circumstant, ut nullus possit 
ambigere te de illius lampadis claritate lucere. secures enim et fasces, quos 
illi dicauit genio antiquitas, tuis uidentur phaleris deputata, ut iurisdictio 
concessa uel tacita possit ammonere prouincias. sed quale tibi debet esse quod 
curules inclitas probatur ornare? uultus quin etiam regnantium geniata obsequii 
pompa praemittit, ut non solum summi iudicis, sed et dominorum reuerentia 
cumulatus orneris. <2> O magnae temperationis inuentum! de nomine consulis 
promitteris clementissimus et de principum imagine metuendus. in aliquibus adhuc 
prouinciis ornatus paenula carpenti etiam subuectione decoraris, ut multis 
declaretur indiciis per expressas imagines rerum uices te praecelsae gerere 
dignitatis. considera magnum esse quod suscipis, et nulla criminum deiectione 
uitieris. nominis tui auctor multa conferendo praedicatur: tu age, ne ullis 
cupiditatibus accuseris, ut, si dare non praeuales, certe te moderari uelle 
festines. proximus enim habetur donanti, de quo potest dici 'abstinens est 
iugiter alieni'. certe foedissimae contrarietatis uitium est studere furtis et 
habere uocabulum largitatis. <3> Erigat ad laudem tuos animos, quod uocaris. non 
te profecto meritis imparem facis, si turpissimae ambitionis delicta calcaueris. 
nam errores noxios uincere, uitia maculosa superare, et iste re uera editus est 
de moribus consulatus. nec enim superflue prudentissimi ueterum talia rebus 
nomina imposuerunt, dum continentiae magnae praesulem prouinciis mitterent 
consularem. triumpha iura publica, largire iustitiam et ex fortiore parte 
imitari praeuales, quem nominis proximitate contingis. pecuniis potest indigere 
mediocris, morum talenta non potest non habere, qui iustus est. <4> Non pauescas 
largas consulum manus: habent et boni pauperes diuitias suas. illud ergo a te 
quaeritur, quod in pectore humano nascitur, non quod terrae uisceribus 
continetur. quanto melius triumphare ex animi thesauro, unde numquam nascitur 
paenitudo, quia nec tenuis efficeris cum plura concedis, quin immo tantum 
locupletior redderis, quantum te bona conscientiae sparsisse cognoscis. 
quapropter opinionis tuae laude pellecti per illam indictionem in illa prouincia 
consularitatis te praecipimus agere dignitatem, ut tibi non sit acceptum, quod 
legibus probatur inimicum. illa magis dilige, quae aequitatis iura commendant. 
<5> Nomen tuum actionibus proba. consule fessis et tunc uere diceris consularis. 
sed ut omnia aequabili moderatione pensentur, institue pecunias non quaerere et 
agnoscis munera tibi copiosa prouenire. hanc enim condicionem humanis actibus 
diuina posuerunt, ut ille magis possit ditescere, qui lucra turpia nescit 
optare. ignorantes accipiunt qui bene agunt, quia necesse est ut, dum parumper 
malorum ambitio contemnitur, superno munere plus donetur. 
XXI. FORMULA RECTORIS PROVINCIAE. 
<1> Omnino prouide decreuit antiquitas iudices ad prouinciam mitti, ne possit ad 
nos ueniendo mediocritas ingrauari. quis enim latronum ferret audaciam, si longe 
positam cognoscerent disciplinam? absolute poterat uis permissa grassari, si 
conquerens tardius crederetur audiri. sed quanto melius in ipsis cunabulis adhuc 
mollia reprimere quam indurata crimina uindicare! in compendium mittimus mala, 
si praesentia faciamus esse iudicia. quis enim audeat peccare, cum supra 
ceruices suas districtionem cognouerit imminere? <2> Et ideo te illi prouinciae 
rectorem per illam indictionem nostra mittit electio, ut re uera corrigere 
nitaris quos tibi commissos esse cognoscis. Chlamydis tuae procul dubio inter 
alia clauos intende, quos scias non inaniter positos, nisi ut, cum publicum 
agentes purpuram cernerent, de uigore semper principis ammonerent. geniatus 
indutus, uestis gratiosa, quam filio suo Priapo Venus dicitur texuisse, ut 
eximiae pulchritudinis matrem singulariter ornatus filius testaretur. <3> 
Respice quantum dederint leges et ad mensuram te potestatis extende. tibi 
fiscalium tributorum credita monstratur exactio. constat esse tuae fidei 
commissum principi renuntiare, quod in prouinciis probatur emergere. tu etiam 
senatorem ibidem residentem iuberis audire: tu in praefectorum militem cum 
ipsius tantum conscientia uindicare: tuum nomen in subscriptionibus iusserunt 
honoratis prouincialibus anteferri. quid de te aestimatum sit, datur aduerti, 
cui tot uidentur nobiles potuisse postponi. <4> Additur, quod a principe frater 
uocaris, ut nobilitate pretiosi nominis a uilitate criminum tollereris. cogita 
tantorum hominum tibi commissas esse fortunas. fama erunt nostri temporis tui 
mores. esto in te continens, ut possis in alios esse iudex. prima aequitas est a 
se praesules inchoare, ut debeant criminosi metuere quem nequeunt similem 
reperire. nullas enim in se culpas timet reus, quas habere respexerit 
cognitorem, quando agentem male nisi bonis moribus non aestimat displicere. suos 
actus nullus damnat in altero, quia natura est humani animi ut nitatur potius 
uindicare, quod se cognouerit admisisse. <5> O quale est liberum tribunalibus 
insidere, non esse obnoxium reo suo, ne incipiat potior fieri qui redemit. 
timeat districtum, timeat continentem, non audiat blandum. da ut possit rigidam 
formidare sententiam. auari iudices nesciunt quantum delinquunt: nam cum uendunt 
aliena crimina, sua faciunt esse peccata. quapropter esto sollicitus, ut bonae 
actionis tuae laudes potius audiamus. a nobis confidenter exigis quod remittis, 
quia tantum de remuneratione tua cogitamus, quantum te pecunias non quaesisse 
cognoscimus. 
XXII. FORMULA COMITIVAE SYRACUSANAE. 
<1> Regalis est prouidentiae tales iudicum personas eligere, ut ad comitatum 
necessitatem non habeant ueniendi, quos in longinquis regionibus contigerit 
immorari. nullum enim tale negotium est, quod Siculi itineris tantas pati possit 
expensas, dum commodius sit causam perdere quam aliquid per talia dispendia 
conquisisse. non enim querelas de Sicilia uolumus uenire, sed laudes, quia 
grauatur apud nos actio praesulis, si eam tam longinqui potuerint accusare 
petitores. falsus enim dolor esse non creditur, ubi tanti laboris taedia 
subeuntur. et ideo maiore cura tractanda sunt, unde inuidia plus timetur. <2> 
Proinde per indictionem illam comitiuam tibi Syracusanae ciuitatis propitia 
diuinitate concedimus, ut omnia sic agere nitaris, quemadmodum nos tibi 
praestitisse cognoscis. de proximis uota causantium sustinemus: inde autem ultro 
requirimus, unde ad nos difficile ueniri posse sentimus. habes quae te decorare 
debeant, si tu tamen ibi conscientia defaecatus adueneris. <3> Militum tibi 
numerus nostris seruit expensis. redderis inter arma geniatus: processio tua 
procinctualis ornatus est. exercitu uteris pacato, nec pericula belli subis et 
armorum pompa decoraris. uerum inter haec ciuilem cogita disciplinam. non 
permittas milites esse possessoribus insolentes. annonas suas sub moderatione 
percipiant: causis non misceantur extraneis. pro securitate se omnium cognoscat 
electum, qui se gloriatur armatum. priuilegia dignitatis tuae nec uolumus minui 
nec iubemus excedi. sufficiat tibi tantum gerere, quantum decessores tuos 
constiterit rationabiliter effecisse. 
XXIII. FORMULA COMITIVAE NEAPOLITANAE. 
<1> Inter cetera uetustatis inuenta et ordinatarum rerum obstupenda praeconia 
hoc cunctis laudibus meretur efferri, quod diuersarum ciuitatum decora facies 
aptis amministrationibus uidetur ornari, ut et conuentus nobilium occursione 
celebri colligatur et causarum nodi iuris disceptatione soluantur. unde nos 
quoque non minorem gloriam habere cognoscimus, qui facta ueterum annuis 
sollemnitatibus innouamus. nam quid prodesset inuentum, si non fuisset iugiter 
custoditum? <2> Exeunt a nobis dignitates relucentes quasi a sole radii, ut in 
orbis nostri parte resplendeat custodita iustitia. ideo enim tot emolumentorum 
commoda serimus, ut securitatem prouincialium colligamus. messis nostra 
cunctorum quies est, quam non possumus aliter recordari, nisi ut subiecti non 
uideantur aliquid irrationabiliter perdidisse. <3> Et ideo ad comitiuam te 
Neapolitanam per illam indictionem libenter adducimus, ut ciuilia negotia aequus 
trutinator examines tantumque famam tuam habita maturitate custodias, quantum te 
illi populo uel in leui culpa facile displicere cognoscas. urbs ornata 
multitudine ciuium, abundans marinis terrenisque deliciis, ut dulcissimam uitam 
te ibidem inuenisse diiudices, si nullis amaritudinibus miscearis. praetoria tua 
officia replent, militum turba custodit. considis geniatum tribunal: sed tot 
testes pateris quot te agmina circumdare cognoscis. <4> Praeterea litora usque 
ad praefinitum locum data iussione custodis. tuae uoluntati parent peregrina 
commercia. praestas ementibus de pretio suo et gratiae tuae proficit quod auidus 
mercator adquirit. sed inter haec praeclara fastigia optimum esse iudicem decet, 
quando se non potest occulere, qui inter frequentes populos cognoscitur 
habitare. factum tuum erit sermo ciuitatis, dam per ora fertur populi, quod a 
iudice contigerit actitari. <5> Habet ultionem suam hominum frequentia, si 
loquatur aduersa, et de iudice iudicium esse creditur, quod multis 
adstipulationibus personatur. contra quid melius quam illum populum gratum 
respicere, cui cognosceris praesidere? quale est perfrui fauore multorum et 
illas uoces accipere, quas et clementes dominos delectat audire! nos tibi 
proficiendi materiam damus: tuum est sic agere, ut sua beneficia principem 
delectet augere. 
XXIIII. FORMULA HONORATIS POSSESSORIBUS ET CURIALIBUS CIVITATIS NEAPOLITANAE. 
<1> Tributa quidem nobis annua deuotione persoluitis: sed nos maiore 
uicissitudine decoras uobis reddimus dignitates, ut uos ab incursantium 
prauitate defendant qui nostris iussionibus obsecundant. erit nostrum gaudium 
uestra quies: suaue lucrum, si nesciatis incommodum. degite moribus compositis, 
ut uiuatis legibus feriatis. quid opus est quemquam facere, unde poenas possit 
incurrere? quaerat iudex inter uos causas et non inueniat. <2> Ratio motus 
uestros componat, qui rationales uos esse cognoscitis. improbis iudicem, testem 
bonis moribus destinamus, ut nemo se cogi sentiat, nisi quem ordo legitimae 
conuersationis accusat. atque ideo illi nos comitiuam Neapolitanae ciuitatis per 
illam indictionem dedisse declaramus, ut uestra gubernatione laudatus alteram 
mereatur de nostro iudicio dignitatem. cui uos conuenit prudenter oboedire, quia 
utrumque laudabile est, ut bonus populus iudicem benignum faciat et mansuetus 
iudex grauissimum populum aequabili ratione componat. 
XXV. FORMULA (DE COMITE) PRINCIPIS MILITUM DE COMITIVA SUPRA SCRIPTA. 
<1> Omnes apparitiones habere decet iudices suos: nam cui praesul adimitur, et 
militia denegatur. sed nos, quibus cordi est locis suis uniuersos ordines 
continere, indicamus illi comitiuam Neapolitanam domino iuuante largitos, ut 
iudicibus annua successione reparatis uobis sollemnitas non pereat actionis. 
quapropter designato uiro praestate competenter obsequium, ut sicut uos non 
patimur emolumentorum commoda perdere, ita et uos parendi debeatis priscam 
regulam custodire. 

LIBER SEPTIMUS.
 
I. FORMULA COMITIVAE PROVINCIAE. 
<1> Quamuis omnium dignitatum officia a manu secludantur armata et ciuilibus 
uestibus uideantur induti qui districtionem publicam docentur operari, tua 
tantum dignitas a terroribus ornatur, quae gladio bellico rebus etiam pacatis 
accingitur. uide quo iudicio frueris euectus, quando aliis uigorem fascium 
uideamus esse creditum, tibi autem ab ipsis legibus ferrum constet esse 
porrectum. rem cruentam dederunt animo pacato, ut et noxii nimium metuerent et 
laesi de optata ultione gauderent. alioquin culparentur priores, si temperata 
omnia non fecissent. sed cum te intellegas ad moderamen electum, humanum facile 
non concupiscas exitium. <2> Reus qui dicitur, et probetur. scito puniendi 
remedium datum tibi pro salute multorum. arma ista iuris sunt, non furoris. haec 
ostentatio nimirum est contra noxios instituta, ut plus terror corrigat quam 
poena consumat. non enim cogitur ferro succidere robustam qui adhuc teneram 
uerbis curuat audaciam. ciuilis est pauor iste, non bellicus, quem tu sic facies 
esse gloriosum, si habere non probetur excessum. <3> Habes etiam et ferrum 
nihilominus incruentum. claudantur nexibus catenarum, quos leuium criminum 
pulsat inuidia. cunctator esse debet, qui iudicat de salute: alia sententia 
potest corrigi, de uita transactum non patitur immutari. signa tua abactores 
timeant, fures pauescant, latrones perhorreant, innocentia tantum laeta 
respiciat, dum sibi auxilia uenisse credit, quae legum disciplina transmisit. 
nemo redemptionibus tuum uelle deflectat: gladius contemnitur, ubi aurum 
suscipitur: tu te inermem reddis, si a uirili animo cupiditate recesseris. <4> 
Quocirca per indictionem illam comitiuae tibi in illa prouincia tribuimus 
dignitatem, ut ad titulos tuos pertinentia ciuilitate potius laudabilis 
exsequaris nec quicquam praesumas facere, nisi quod priuatus possis legibus 
uindicare. ipsa est enim recta amministratio, quae et sine potestate defenditur, 
ut tunc probetur fuisse iustus, quando ei quae mauult obicere possit inimicus. 
<5> Nec tamen spes uestra uelut fastiditate deseritur: nam si bene prouinciarum 
amministrationibus praesidetis, honores uos amplissimos sperare leges merito 
censuerunt. unde iam uidetur paene debitum, quod uobis a tanta auctoritate ultro 
noscitur fuisse promissum. 
II. FORMULA PRAESIDATUS. 
<1> Prudenter omnimodis inspexit antiquitas prouinciarum dignitates annua 
successione reparari, ut nec diutina potestate unus insolesceret et multorum 
prouectus gaudia reperirent. sufficit enim unicuique discessisse laudatum, quia 
dum tempus potestatis prolixum quaeritur, culparum obprobria non uitantur. illa 
enim uel in breuitate declinare mirabile est, dum frequenter et his subrepunt, 
qui a fascibus sub uelocitate discedunt. annus uniuersus et ad declaranda 
conscientiae bona sufficit et facilius se ab errore custodit. sit in uestro 
proposito amministrationem unius anni suscipere: nostrum est merentibus tempus 
augere, quia non facile remouere cupimus quos iustos esse sentimus. <2> Idcirco 
conuersationis tuae moribus inuitati per illam indictionem praesidatum tibi in 
illa prouincia propitia diuinitate concedimus, ut sic debeas agere, quemadmodum 
nobis possessor gratias cum tributis uideatur exsoluere. decessorum bona exempla 
sequere: a uitiosorum te imitatione disiunge: non putetur omnis consuetudo 
probabilis. cautum debut reddere, non sequacem error alienus. prodit stultitiae 
culpam, qui sequitur accusatum. sed illud melius eligitur, unde praecedentis 
opinio sub ammiratione laudatur. <3> Respice quantis sit prouincia plena 
nobilibus. habes qui et bene de te loqui debeant et derogare praesumant, quia 
nulla potestas est, quae qualitatem famae suae de ore hominum possit auferre. 
contra qui fructus est opinione praedicabili per confines ire prouincias et ibi 
inuenire uerissimam laudem, ubi non imperas potestate! additur, quod 
inremuneratum non relinquimus, si te egisse probabiliter audiamus. horre uitium 
et principis mereris affectum. uoluntatem regiam in legibus habes: illis 
obtempera et nostra cognosceris implere mandata. 
III. FORMULA COMITIVAE GOTHORUM PER SINGULAS CIVITATES. 
<1> Cum deo iuuante sciamus Gothos uobiscum habitare permixtos, ne qua inter 
consortes, ut assolet, indisciplinatio nasceretur, necessarium duximus illum 
sublimem uirum, bonis nobis moribus hactenus comprobatum, ad uos comitem 
destinare, qui secundum edicta nostra inter duos Gothos litem debeat amputare, 
si quod etiam inter Gothum et Romanum natum fuerit fortasse negotium, adhibito 
sibi prudente Romano certamen possit aequabili ratione discingere. inter duos 
autem Romanos Romani audiant quos per prouincias dirigimus cognitores, ut 
unicuique sua iura seruentur et sub diuersitate iudicum una iustitia 
complectatur uniuersos. <2> Sic pace communi utraeque nationes diuinitate 
propitia dulci otio perfruantur. scitote autem unam nobis in omnibus 
aequabiliter esse caritatem: sed ille se animo nostro amplius commendare 
poterit, qui leges moderata uoluntate dilexerit. non amamus aliquid inciuile: 
scelestam superbiam cum suis detestamur auctoribus. uiolentos nostra pietas 
execratur. in causa possint iura, non brachia. nam cur eligant quaerere 
uiolenta, qui praesentia probantur habere iudicia? ideo enim emolumenta 
iudicibus damus, ideo tot officia diuersis largitatibus continemus, ut inter uos 
non sinamus crescere quod possit ad odium pertinere. <3> Unum uos amplectatur 
uiuendi uotum, quibus unum esse constat imperium. audiat uterque populus quod 
amamus. Romani uobis sicut sunt possessionibus uicini, ita sint et caritate 
coniuncti. uos autem, Romani, magno studio Gothos diligere debetis, qui et in 
pace numerosos uobis populos faciunt et uniuersam rem publicam per bella 
defendunt. itaque destinato a nobis iudici uos conuenit oboedire, ut quicquid 
pro conseruandis legibus censuerit, modis omnibus impleatis, quatenus et nostro 
imperio et uestrae utilitati satisfecisse uideamini. 
IIII. FORMULA DUCATUS RAETIARUM. 
<1> Quamuis spectabilitatis honor unus esse uideatur nec in his aliquid aliud 
nisi tempus soleat anteferri, tamen rerum qualitate perpensa multum his creditum 
uidetur quibus confinales populi deputantur, quia non est tale pacatis 
regionibus ius dicere, quale suspectis gentibus assidere, ubi non tantum uitia 
quantum bella suspecta sunt nec solum uox praeconis insonat, sed tubarum 
crepitus frequenter insultat. <2> Raetiae namque munimina sunt Italiae et 
claustra prouinciae: quae non immerito sic appellata esse iudicamus, quando 
contra feras et agrestissimas gentes uelut quaedam plagarum obstacula 
disponuntur. ibi enim impetus gentilis excipitur et transmissis iaculis 
sauciatur furibunda praesumptio. sic gentilis impetus uestra uenatio est et ludo 
geritis quod uos assidue feliciter egisse sentitis. <3> Ideoque ualidum te 
ingenio ac uiribus audientes per illam indictionem ducatum tibi cedimus 
Raetiarum, ut milites et in pace regas et cum eis fines nostros sollemni 
alacritate circueas, quia non paruam rem tibi respicis fuisse commissam, quando 
tranquillitas regni nostri tua creditur sollicitudine custodiri. ita tamen, ut 
milites tibi commissi uiuant cum prouincialibus iure ciuili nec insolescat 
animus, qui se sentit armatum, quia clipeus ille exercitus nostri quietem debet 
praestare Romanis. quos ideo constat appositos, ut intus uita felicior secura 
libertate carpatur. <4> Quapropter responde nostro iudicio, fide nobis et 
industria placiturus, ut nec gentiles sine discussione suscipias nec nostros ad 
gentes sub incuriositate transmittas. ad necessitatem siquidem rarius uenitur 
armorum, ubi suscepta surreptio custodiri posse sentitur. priuilegia uero 
dignitatis tuae nostris tibi iussionibus uindicabis. 
V. FORMULA CURAE PALATII. 
<1> Aula nostra sicut agnoscitur peritis dispositoribus instituta, ita doctorum 
in ea diligens debet esse cautela, quoniam pulchritudo illa mirabilis, si 
subinde non reficitur, senectute obrepente uitiatur. haec nostrae sunt 
oblectamenta potentiae, imperii decora facies, testimonium praeconiale regnorum: 
haec legatis sub ammiratione monstrantur et prima fronte talis dominus esse 
creditur, quale eius habitaculum comprobatur. et ideo magna uoluptas est 
prudentissimae mentis pulcherrima iugiter habitatione gaudere et inter publicas 
curas animum fessum reficere dulcedine fabricarum. <2> Quas primum Cyclopes 
dicuntur ad antrorum modum amplissimas in Sicilia condidisse, postquam in 
cauernis montium Polyphemus ab Ulixe singularis oculi lugendam pertulerat 
orbitatem. inde ad Italiam fabricandi peritia legitur fuisse translata, ut quod 
tantis ac talibus institutoribus inuentum est, aemulatrix posteritas in suum 
commodum custodiret. <3> Hinc est quod spectabilitatem tuam ab illa indictione 
curam palatii nostri suscipere debere censemus, ut et antiqua in nitorem 
pristinum contineas et noua simili antiquitate producas: quia, sicut decorum 
corpus uno conuenit colore uestiri, ita nitor palatii similis debet per uniuersa 
membra diffundi. ad quae sic poteris idoneus inueniri, si frequenter geometram 
legas Euclidem, si schemata eius mirabili uarietate descripta in tuae mentis 
contemplatione condideris, ut in hora commonito famuletur tibi copiosa notitia. 
<4> Archimedes quoque subtilissimus exquisitor cum Metrobio tibi semper 
assistant, ut ad noua reddaris paratissimus, qui libris ueterum probaris 
eruditus. non enim tibi minima cura delegatur, quando animum nostrum fabricandi 
studio cupidissimum artis tuae ministerio probaris explere. nam sicubi aut 
ciuitatem reficimus aut castellorum uolumus fundare nouitatem uel si construendi 
nobis praetorii amoenitas blandiatur, te ordinante ad oculos perducitur quod 
nobis cogitantibus inuenitur. decorum magisterium, propositum omnino gloriosum 
in tam longas aetates mittere, unde te debeat posteritas ammirata laudare. <5> 
Quicquid enim aut instructor parietum aut sculptor marmorum aut aeris fusor aut 
camerum rotator aut gypsoplastes aut musiuarius ignorat, te prudenter interrogat 
et tam magnus ille fabrilis exercitus ad tuum recurrit iudicium, ne possit 
aliquid habere confusum. uide ergo quanta debet nosse, qui possit tantos 
instruere. recipis certe bonae dispositionis tuae uberrimum fructum, cum tu de 
illorum labore laudaris, si ab eis diligenter facta monstraueris. quapropter 
quicquid ad te pertinet, ita decenter, ita firmiter uolumus explicari, ut ab 
opere ueterum sola distet nouitas fabricarum. <6> Sed haec possibilia facis, si 
dona nostra nulla cupiditate suppresseris. efficaciter enim imperat artifici, 
qui eum competenti non patitur commoditate fraudari. manus larga artium nutrit 
ingenia, quando qui de uictu non cogitat, perficere iussa festinat. illud quoque 
considera, qua gratificatione tracteris, ut aurea uirga decoratus inter obsequia 
numerosa ante pedes regios primus uidearis incedere, ut ipso testimonio 
uicinitatis nostrae agnoscamur tibi palatia commisisse. 
VI. FORMULA COMITIVAE FORMARUM. 
<1> Quamuis Romuleae fabricae collatae sibi uix possint praecipuae reperiri, 
quia totum ad ammirationem noscitur exquisitum, quod ibi cernitur esse fundatum, 
tamen interesse arbitramur, quod utilitas necessaria gratificat et quod 
pulchritudinis tantum causa commendat. Traiani forum uel sub assiduitate uidere 
miraculum est: Capitolia celsa conscendere hoc est humana ingenia superata 
uidisse. sed numquid per ea uiuitur aut corporis salus aliqua inde delectatione 
recreatur? <2> In formis autem Romanis utrumque praecipuum est, ut fabrica sit 
mirabilis et aquarum salubritas singularis. quot enim illuc flumina quasi 
constructis montibus perducuntur, naturales credas alueos soliditate saxorum, 
quando tantus impetus fluminis tot saeculis firmiter potuit sustineri. cauati 
montes plerumque subruunt, meatus torrentium dissipantur: et opus illud ueterum 
non destruitur, si industria suffragante seruetur. <3> Respiciamus certe aquarum 
copia quantum Romanis moenibus praestat ornatum. nam thermarum illa pulchritudo 
quid esset, si dulcissima quaedam aequora non haberet? currit aqua Virgo sub 
delectatione purissima, quae ideo sic appellata creditur, quod nullis sordibus 
polluatur. nam cum aliae pluuiarum nimietate terrena commixtione uiolentur, haec 
aerem perpetue serenum purissime labens unda mentitur. quis possit talia 
sermonibus idoneis explicare? <4> Claudiam per tantam fastigii molem sic ad 
Auentini caput esse perductam, ut cum ibi ex alto lapsa ceciderit, cacumen illud 
excelsum quasi imam uallem irrigare uideatur. Aegyptius Nilus certis temporibus 
crescens per campos iacentes superducto diluuio aere sereno turbulentus 
exaestuat: sed quanto pulchrius est Claudiam Romanam per tot siccas montium 
summitates lauacris ac domibus liquores purissimos fistularum uberibus emisisse 
et ita aequaliter fluere, ut numquam se possit desiderata subducere! ille enim 
dum recedit, limus est, dum uenit insperate, diluuium. quis ergo famosum Nilum 
urbis nostrae fluminibus non aestimet esse superatum? quando Nilicolas suos aut 
ueniendo terret aut recedendo destituit. <5> Verum haec non superflua 
commemoratione narrauimus, ut possis aduertere qualis a te diligentia 
perquiratur, cui pulchritudo tanta committitur. qua de re per indictionem illam 
comitiuam tibi formarum sub magna deliberatione credidimus, ut summo studio 
nitaris efficere quod tantis ac talibus rebus respicis expedire. <6> In primis 
noxias arbores, quae inferunt fabricarum ruinas, dum sunt quidam moenium 
importabiles arietes, censemus radicitus amputari, quia nulla laesio remouetur, 
cuius origo non tollitur. si quid autem conficiente senio fuerit demolitum, 
peruigili celeritate reparetur, ne crescente defectu augeatur nobis causa 
dispendii. ductus aquae fortuna tua est, dum incolumis eris, si illa 
solidaueris, tantumque apud nos proficis, quantum te illis studuisse probaueris. 
agat ergo peritia fidesque tua, ut et constructio fabricae illibata permaneat et 
aquae distributio nulla se custodum uenalitate subducat. 
VII. FORMULA PRAEFECTURAE VIGILUM URBIS ROMAE. 
<1> Quamuis nomen tuum ad ciuitatis te uigilias debeat excitare, ut possis 
implere quod diceris, tamen prouidentiae nostrae solita cautela non deserit, 
nisi eos quos ad agendum deligimus, ad parendum quoque suauiter inuitemus. quid 
enim tibi pulchrius quam in illa urbe operam nauanter impendere diligentiae 
tuae, ubi tales testes uidentur assistere? cautela quidem tua, mox adhibita 
fuerit, per patriciorum et consulum ora discurrit: uix te contingit aliquid 
sollicite facere et audis proceres cum ammiratione laudare. mediocrem dignitatem 
regis et in summa opinione uersaris. custos Romanae ciuitatis diceris, quoniam 
eam ab intestino hoste defendis. <2> Quapropter circa fures esto sollicitus. 
quos etsi tibi leges punire minime praecipiunt, tamen eos indagandi licentiam 
non tulerunt: credo ut quamuis essent raptores detestabiles, tamen, quia 
dicebantur Romani, maiori eos subderent dignitati. utere igitur per indictionem 
illam praefecturae uigilibus dignitate. horror tibi poenarum ademptus est, non 
potestas: nam lex a quo uoluit malos capi ipsum censuit plus timeri. eris igitur 
securitas soporantium, munimen domorum, tutela claustrorum, discussor obscurus, 
arbiter silentiosus, cui fallere insidiantes fas est et decipere gloria. <3> 
Actus tuus uenatio nocturna est, quae miro modo si non cernitur, tunc tenetur. 
furta magis in furibus facis, dum illos circumuenire niteris quos omnibus 
illudere posse cognoscis. praestigii genus est quod agitis, ut latronum 
uersutias irretire possitis. facilius enim aestimamus sphingae aenigmata 
comprehendi potuisse quam raptoris fugacem praesentiam reperire. ille 
circumspectus ad omnia, instabilis ad uentura, trepidus ad insidias quemadmodum 
potest capi, qui more uenti nullo situ cernitur contineri? <4> Vigila impiger 
cum nocturnis auibus: nox tibi pandat aspectus et sicut illae reperiunt in 
obscuris cibum, ita tu possis inuenire praeconium. esto nunc ad iniuncta 
sollicitus. uenalitas tibi non adimat quod concedit industria. nam licet haec 
sub profunda caligine uideantur geri, nullus tamen actus est qui possit 
abscondi. priuilegia quoque tua uel officii deputati ex nostra tibi auctoritate 
rationabiliter uindicabis, quia necesse est in tam magna ciuitate per diuersos 
iudices agi, quod ab uno non potest explicari. 
VIII. FORMULA PRAEFECTURAE VIGILUM URBIS RAVENNATIS. 
<1> Quamuis dignitate magni nominis prima fronte decoreris, quia non potuit 
antiquorum prudentia summa imaque simili appellatione censere, ne splendorem 
quem summis dabat alterius uilitate pollueret, tamen hinc intellegitur, quid 
sentire maiorum potuisset auctoritas, quando praefectos uigilibus appellare 
uoluerunt qui pro generali quiete discurrunt. tibi enim commissa est fortunarum 
securitas, ciuitatis ornatus, utilitas omnium, scilicet ut contra domesticos 
grassatores bellum pacatum gereres, si quem ciuium laedendum esse sentires. <2> 
Custodi fortunas omnium. securus somnus te uigilante carpitur et molestia nulla 
sentitur. in pace positus sumis de nocturno fure uictorias. tuis laureis mane 
ciuitas defensa laetatur, quae, dum captos respicit, tunc se occulto hoste 
caruisse cognoscit. cottidie triumphas, si bene uigilas, et cum rara sit gloria 
bellici certaminis, tibi iugiter latronibus famulatur inuentis. o ducatum nimia 
ciuium affectione susceptum! assumes praedones inquirere, quos pro se dominus 
non ualet inuenire et duplici ratione beneficus aut futura furta prohibes aut 
admissa concludis. <3> Nonne ista quaedam est ineffabilis gratia ciuitatis unum 
in se suscipere, quod uidet omnibus expedire? merito tibi gloriosum nomen 
praefecti prudens antiquitas deputauit, quia istud facere non poterat, nisi qui 
ciues a suis commodis plus amabat. officium quoque tuum non paruo constat munere 
subleuatum, quando et ipsis momenti iura dilatata sunt, qui pro securitate 
ciuium militare noscuntur. <4> Quae cum ita sint, praefecturam tibi uigilibus 
per illam indictionem, delectati tua opinione, concedimus, ita ut et curam huius 
dignitatis et priuilegia tibi competentia modis omnibus exsequaris. sed quamuis 
nomen odiosissimum furum generalis persequatur assensus, tamen quia de effusione 
humani sanguinis agitur, nihil subitum aut indeliberatum iubemus assumi. 
modestiam sequere, qui damnas audaciam: continentiam dilige, qui furta 
condemnas. ad gesta perducti audiantur aliquid pro salute dicturi, quoniam 
quicquid non discutitur, iustitia non putatur. conuictis uero atque confessis 
quae sunt secreta seruentur: quando crudele nihil efficit qui sequitur leges. 
VIIII. FORMULA COMITIVAE PORTUS URBIS ROMAE. 
<1> Deliciosa magis quam laboriosa militia est in Portu Romano comitiuae gerere 
dignitatem. illic enim copiosus nauium prospectatur aduentus: illic ueligerum 
mare peregrinos populos cum diuersa prouinciarum merce transmittit et inter tot 
spectacula dulcium rerum commodum tuum est uenientes euasisse periculum. his 
primum faucibus Romanae deliciae sentiuntur et undis Tiberinis quasi per aluum 
uadunt quae ad commercia ciuitatis ascendunt. <2> Bene inuenta dignitas, quae 
copias uidetur ornare Romanas. nam quid elegantius potest agi quam unde probatur 
populus ille satiari? o inuenta maiorum! o exquisita prudentium! ut quia longius 
a litore Roma uidebatur posita, inde magis esse inciperet, ubi decorum ingressum 
nauium possideret. duo quippe Tiberini aluei meatus ornatissimas ciuitates 
tamquam duo lumina susceperunt, ne uacaret a gratia quod tantae urbi ministrabat 
expensas. eximia ergo res tibi committitur, si moderate peragatur. <3> Tu copiam 
facis, dum ingredientes iuste tractaueris. auara manus portum claudit et cum 
digitos attrahit, nauium simul uela concludit. merito enim illa mercatores 
cuncti refugiunt, quae sibi dispendiosa esse cognoscunt. quapropter aduersus ibi 
uentus est immoderata praesumptio: nam placidum mare damnat, qui undas 
cupiditatis exaggerat. unusquisque pro sollemnitate commonitus offerat 
uoluntarium munus. Xenia sunt enim ista, non debita. a paucis accipit qui nimium 
quaerit: et sibi ipse nutrit uitae munera, qui moderatur oblata. <4> Sit tibi 
ergo cura praecipua non solum te abstinere, uerum etiam cohibere praesumentium 
manus, quia non est leue in illa ubertate delinquere, quam decet cunctos 
indesinenter optare. quocirca per indictionem illam comitiuae Portus te honore 
decoramus, ut sicut tibi dignitas dulces delicias amministrat, ita et tu honori 
opinionem laudabilem derelinquas. 
X. FORMULA TRIBUNI VOLUPTATUM. 
<1> Quamuis artes lubricae honestis moribus sint remotae et histrionum uita uaga 
uideatur efferri posse licentia, tamen moderatrix prouidit antiquitas, ut in 
totum non effluerent, cum et ipsae iudicem sustinerent. amministranda est enim 
sub quadam disciplina exhibitio uoluptatum. teneat scaenicos si non uerus, uel 
umbratilis ordo iudicii. temperentur et haec legum qualitate negotia, quasi 
honestas imperet inhonestis, et quibusdam regulis uiuant, qui uiam rectae 
conuersationis ignorant. student enim illi non tantum iucunditati suae, quantum 
alienae laetitiae et condicione peruersa cum dominatum suis corporibus tradunt, 
seruire potius animas compulerunt. <2> Dignum fuit ergo moderatorem suscipere, 
qui se nesciunt iuridica conuersatione tractare. locus quippe tuus his gregibus 
hominum ueluti quidam tutor est positus. nam sicut illi aetates teneras adhibita 
cautela custodiunt, sic a te uoluptates feruidae impensa maturitate frenandae 
sunt. age bonis institutis quod nimia prudentia constat inuenisse maiores. leue 
desiderium etsi uerecundia non cohibet, districtio praenuntiata modificat. 
agantur spectacula suis consuetudinibus ordinata, quia nec illi possunt inuenire 
gratiam, nisi imitati fuerint aliquam disciplinam. <3> Quapropter tribunum te 
uoluptatum per illam indictionem nostra facit electio, ut omnia sic agas, 
quemadmodum tibi uota ciuitatis adiungas, ne quod ad laetitiam constat inuentum, 
tuis temporibus ad culpas uideatur fuisse transmissum. cum fama diminutis salua 
tua opinione uersare. castitatem dilige, cui subiacent prostitutae: ut magna 
laude dicatur: 'uirtutibus studuit, qui uoluptatibus miscebatur'. optamus enim 
ut per ludicram amministrationem ad seriam peruenias dignitatem. 
XI. FORMULA DEFENSORIS CUIUSLIBET CIVITATIS. 
<1> Si ad cuiuslibet negotium peragendum talis eligitur, qui consilio et 
grauitate laudetur, quanto praestantior esse debes, qui suscipis negotia 
ciuitatis? nam si periculum est unum decipere, quid erit imparem tantorum 
iudiciis extitisse? causa enim multorum bene acta nobilitat, quando totum bono 
proposito agere creditur, qui generalibus desideriis adesse sentitur. <2> 
Defensorem te itaque illius ciuitatis per indictionem illam, ciuium tuorum 
supplicatione permota, nostra concedit auctoritas, ut nihil uenale, nihil 
improbum facere uelis, qui tali nomine nuncuparis. commercia ciuibus secundum 
temporum qualitatem aequabili moderatione dispone. definita serua quae iusseris, 
quia non est labor uendendi summas includere nisi statuta pretia castissime 
custodire. imples enim re uera boni defensoris officium, si ciues tuos nec 
legibus patiaris opprimi nec caritate consumi. 
XII. FORMULA CURATORIS CIVITATIS. 
<1> Quamuis per se honorabilis habeatur, qui uel minimam sollicitudinem ciuitati 
propriae uidetur impendere et inter suos magna reuerentia perfruatur, qui ciues 
se amare professus est, tamen indubitatus honor est qui nostra electione 
confertur, quia praeditus bonis institutis creditur, cui aliquid principis 
auctoritate delegatur. <2> Et ideo ab indictione illa illius ciuitatis curam ad 
te uolumus pertinere, ut laudabiles ordines curiae sapienter gubernes, moderata 
pretia ab ipsis quorum interest facias custodiri. non sit merces in potestate 
sola uendentium: aequabilitas grata custodiatur in omnibus. opulentissima 
siquidem et hinc gratia ciuium colligitur, si pretia sub moderatione seruentur, 
ut uere curatoris impleas officium, cum tibi sollicitudo fuerit de utilitate 
cunctorum. consuetudines autem tibi ex nostra auctoritate defende, quas in eodem 
loco tuos constat habuisse maiores. 
XIII. FORMULA COMITIVAE ROMANAE. 
<1> Si clausis domibus ac munitis insidiari solet nequissimum uotum, quanto 
magis in Romana ciuitate uidetur illici, qui in plateis pretiosum reperit quod 
possit auferri? nam quidam populus copiosissimus statuarum, greges etiam 
abundantissimi equorum, tali sunt cautela seruandi, quali et cura uidentur 
affixi, ubi, si esset humanis rebus ulla consideratio, Romanam pulchritudinem 
non uigiliae, sed sola deberet reuerentia custodire. <2> Quid dicamus marmora 
metallis et ante pretiosa? quae si uacet eripere, rara manus est quae possit a 
talibus abstinere. ubi sunt exposita, quae facere potuerunt diuitiae generales 
et labor mundi, quem inter ista deceat esse neglegentem? quis in causa tali 
patitur esse uenalis, quando grauissimum damnum potest fieri in pulchritudine 
singulari? <3> Qua de re per illam indictionem comitiuae Romanae cum priuilegiis 
et iustis commodis suis tibi concedimus dignitatem, ut fideli studio magnoque 
nisu quaeras improbas manus et insidiantes aut priuatorum fortunis aut moenibus 
ad tuum facias uenire iudicium et rei ueritate discussa congruam subeant de 
legibus ultionem, quia iuste tales persequitur publicus dolor, qui decorem 
ueterum foedant detruncatione membrorum faciuntque illa in monumentis publicis, 
quae debent pati. <4> Officium tuum et milites consuetos noctibus potius 
inuigilare compelle: in die autem ciuitas se ipsa custodit: uigilans enim studio 
non indiget alieno. furta quidem persuadent: sed tunc praesumptus facile 
capitur, cum custos minime superuenire sentitur. statuae nec in toto mutae sunt, 
quando a furibus percussae custodes uidentur tinnitibus ammonere. proinde 
diligentiam tuam deuotione laudabili sentiamus, ut cui nunc laboriosos fasces 
iniungimus, securos honores postea conferamus. 
XIIII. FORMULA COMITIVAE RAVENNATIS. 
<1> Si aestimanda est dignitas ex labore, si laudabilis sollicitudo actuum 
publicorum parit gratiam liberaliter seruienti, summa gratificatione locus tuus 
habendus est, qui suis necessitatibus probatur adimere nostris ordinationibus 
tarditatem. quis enim nesciat quantam copiam nauium leuiter procures ammonitus? 
a dignitatibus palatii nostri uix in euectionibus scribitur et iam a te summa 
celeritate completur. <2> Nam inter dimissorum festinationes anxias uix sufficit 
alter aduertere quod te uiuaciter contingit implere. negotiatorum operas 
consuetas nec nimias exigas nec uenalitate derelinquas. sit modus qui non potest 
grauare laborantes, ut, cum res querelosas sine querimoniis egeris, maiora de 
nostro examine merearis. <3> Proinde comitiuam Rauennatem per illam indictionem 
tibi serenitas nostra concedit, ut dignitatis tuae priuilegia subeas et labores. 
officium tuum aequitatis consideratione moderare. semper enim et laedendi et 
praestandi causas inuenit, qui publicis actionibus adhibetur. sed quantum 
amministratio tua inter mediocres agitur, tanta debet aequalitate trutinari, 
quia illum potius expedit tenere mensuram, qui defectam noscitur gubernare 
substantiam. idonei damna uix sentiunt, tenues autem leui dispendio uulnerantur, 
quando uel mediocri iniuria totum uidetur amittere, qui exiguum cognoscitur 
possidere. 
XV. FORMULA AD PRAEFECTUM URBIS DE ARCHITECTO FACIENDO IN URBE ROMA. 
<1> Romanae fabricae decus peritum conuenit habere custodem, ut illa mirabilis 
silua moenium diligentia subueniente seruetur et moderna facies operis affabris 
dispositionibus construatur. hoc enim studio largitas nostra non cedit, ut et 
facta ueterum exclusis defectibus innouemus et noua uetustatis gloria uestiamus. 
<2> Proinde illum illustris magnitudo tua Romanis arcibus ab illa indictione 
datum architectum esse cognoscat. et quia iustis commodis studia constat artium 
nutrienda, ad eum uolumus pertinere quicquid decessores eius constat 
rationabiliter consecutos. uidebit profecto meliora quam legit, pulchriora quam 
cogitare potuit, statuas illas, auctorum suorum scilicet adhuc signa retinentes, 
ut quamdiu laudabilium personarum opinio superesset, tamdiu et similitudinem 
uiuae substantiae imago corporis custodiret: conspiciet expressas in aere uenas, 
nisu quodam musculos tumentes, neruos quasi gradu tensos et sic hominem fusum in 
diuersas similitudines, ut credas potius esse generatum. <3> Has primum Tusci in 
Italia inuenisse referuntur, quas amplexa posteritas paene parem populum urbi 
dedit quam natura procreauit. mirabitur formis equinis signa etiam inesse 
feruoris. crispatis enim naribus ac rotundis, constrictis membris, auribus 
remulsis credet forsitan cursus appetere, cum se metalla nouerit non mouere. 
quid dicamus columnarum iunceam proceritatem? moles illas sublimissimas 
fabricarum quasi quibusdam erectis hastilibus contineri et sub tanta aequalitate 
concauis canalibus excauatas, ut magis ipsas aestimes fuisse transfusas, ceris 
iudices factum, quod metallis durissimis uideas expolitum, marmorum iuncturas 
uenas dicas esse genitales, ubi dum falluntur oculi, laus probatur creuisse 
miraculis. <4> Ferunt prisci saeculi narratores fabricarum septem tantum terris 
adtributa miracula: Ephesi Dianae templum: regis Mausoli pulcherrimum 
monumentum, a quo et mausolea dicta sunt: Rhodi solis aeneum signum, quod 
colossus uocatur: Iouis Olympici simulacrum, quod Phidias primus artificum summa 
elegantia ebore auroque formauit: Cyri Medorum regis domus, quam Memnon arte 
prodiga illigatis auro lapidibus fabricauit: Babyloniae muri, quos Samiramis 
regina latere cocto sulpure ferroque construxit: pyramides in Aegypto, quarum in 
suo statu se umbra consumens ultra constructionis spatia nulla parte respicitur. 
<5> Sed quis illa ulterius praecipua putabit, cum in una urbe tot stupenda 
conspexerit? habuerunt honorem, quia praecesserunt tempore et in rudi saeculo 
quicquid emersisset nouum, per ora hominum iure ferebatur eximium. nunc autem 
potest esse ueridicum, si uniuersa Roma dicatur esse miraculum. quapropter talia 
uirum peritissimum suscipere decet, ne inter illa nimis ingeniosa priscorum ipse 
uideatur esse metallicus et intellegere non possit, quae in illis artifex 
antiquitas, ut sentirentur, effecit. et ideo det operam libris, antiquorum 
instructionibus uacet, ne quid ab illis sciat minus in quorum locum cognoscitur 
subrogatus. 
XVI. FORMULA DE COMITE INSULAE CURITANAE ET CELSINAE. 
<1> Constat plerumque bene posse agi, ubi non defuerit persona monitoris. omnia 
enim sine priore confusa sunt et dum unusquisque iuxta uoluntatem suam cogitat 
uiuere, regulam cognoscitur omittere disciplinae. itaque antiquae consuetudinis 
morem secuti Curitanae et Celsinae insulis te iudicem per illam indictionem 
nostra cedit auctoritas. <2> Iustum est enim ut qui a reliquorum hominum sunt 
conuersatione diuisi, ad habitationes corum uadat qui eos probabili ratione 
componat, ne quaedam sit necessitas iniustitiae communes actus longe positos 
ignorasse. habetis igitur, supra dicti, qui inter uos emergentes causas et 
audire debeat et finire. et si quid etiam a nostra fuerit pietate decretum eodem 
commonente peragite, quia erroribus locus tollitur, quando uobis cui debeatis 
obseruare declaratur. quem credimus ita bonis actibus studere, ut augmenta 
nostrae gratiae possit accipere. necesse est enim ut a nobis remunerationem 
sumat, si uobis quae sunt profutura disponat. 
XVII. FORMULA DE PRAEPOSITO CALCIS. 
<1> Gloriosum opus est seruienti unde Romana ciuitas probatur ornari, dum tantum 
quis apud nos proficit quantum pracdictae Urbi proprio labore contulerit. dubium 
non est coctilem calcem, quae est niuibus concolor, spongiis leuior, 
instrumentum esse maximum fabricarum. haec quantum ignis adustione dissoluitur, 
tantum exinde parietum firmitas roboratur: petra solubilis, saxea mollities, 
harenacius lapis, qui tunc potius accenditur, quando aquis copiosissimis 
irrigatur: sine quo nec saxa fixa sunt nec harenarum minuta solidantur. et ideo 
maius studium meretur accipere, quod primum locum in Romanis moenibus noscitur 
optinere. <2> Quocirca industriam tuam multorum sermone celebratam ad coctionem 
distributionemque calcis ab indictione illa nostra praeponit auctoritas, ut tam 
publicis quam priuatis fabricis abunde procurata sufficiat et ad aedificandum 
cunctorum animi concitentur, dum uiderint paratum esse quod quaeritur. 
priuilegia uero loci tui nostris iussionibus rationabiliter uindicabis, ut 
maiora mereri possis, si bene tibi delegata compleueris. 
XVIII. FORMULA DE ARMIFACTORIBUS. 
<1> Considera quid suscipis, et intellegis locum te dare non debere peccatis. 
arma enim bene construere hoc est salutem uelle omnium custodire, quia prima 
facie ipsis terretur inimicus et incipit animo cedere, si se cognoscit similia 
non habere. atque ideo ab indictione illa militibus te at fabris armorum, 
inuitati morum tuorum opinione, praefecimus, ut tale opus ab artificibus exigas, 
quale nobis placere posse cognoscis. securitas te nostrae non inducat absentiae. 
quicquid feceris nos uidemus. age qui usu ipso subtilissima perquisitionis 
errores artificum possumus prima fronte deprehendere et laudabiliter operata 
iudicare. <2> Vide ergo qua diligentia, quo studio faciendum est quod ad nostrum 
uenturum constat examen. age itaque ut nulla te uenalitas, nulla culpa demergat, 
quia ueniale esse non potest quod in tali causa delinquitur, ne inde puniaris de 
qua parte peccaueris. opus quod mortem generat et salutem, interitus peccantium, 
custodia bonorum, contra improbos necessarium semper auxilium. hoc primum 
Phoroneus Iunoni dicitur obtulisse, ut inuentum suum numinis, ut putabant, 
auspicio consecraret. haec in bello necessaria, in pace decora sunt: haec 
denique imbecilles fragilesque mortales cunctis beluis efficiunt fortiores. 
XVIIII. FORMULA AD PPO DE ARMIFACTORIBUS. 
<1> Multorum insinuatione comperimus illum probis moribus institutum commissa 
sibi posse fideliter expedire. idcirco illustris magnitudo uestra nos eum 
elegisse cognoscat, ut et militibus praesit secundum morem pristinum et 
artificibus iubere possit armorum, quatenus consuetudines suas sic eleganter 
adimpleant, ut nulla in eis inueniri possit offensio. quia licet ubique culpa 
laedat, hic tamen grauiter percutit, si bellorum instrumenta neglexerit. 
proditionis quippe instar est exercitui subtrahere quod eum constat armare. 
quibus consuetudines suas prouidentia uestra deputabit, ut, dum illis excusatio 
uictualium tollitur, necessaria uiuacius exigantur. 
XX. FORMULA BINORUM ET TERNORUM, SI PER IUDICEM AGANTUR. 
<1> Ad genium dignitatis tuae credimus pertinere, si competentia tibi uideamur 
iniungere, quia tanto quis gratior redditur, quanto parendi causas amplius 
suscepisse monstratur. et ideo binorum et ternorum titulos, quos a 
prouincialibus exigi prisca decreuit auctoritas, per illam indictionem, officio 
tuo procurante, ad scrinia comitis sacrarum largitionum transmittere maturabis, 
ita ut omnis quantitas intra kal. Martiarum diem sollemniter impleatur. ne de 
proprio reddere cogaris quod procurare neglexeris. tuam enim tetigisset 
iniuriam, si alter eos titulos uideretur exigere, quos ad te praeceperunt leges 
sacratissimae pertinere. 
XXI. FORMULA BINORUM ET TERNORUM, SI PER OFFICIUM AGANTUR. 
<1> Quamuis prisca consuetudo binorum et ternorum exactionem ad te iusserit 
pertinere, tamen, ne te multiplex occupatio praegrauaret et impedimenta tibi 
faceret sollicitudo geminata, illum et illum scriniarios officii nostri duximus 
destinandos, ut tibi officioque tuo debeant imminere, quatenus cum eorum solacio 
intra kal. Martiarum diem ad illustrem uirum illum comitem sacrarum largitionum 
sollemnis quantitas deferatur, ne opinionis publicae reus efficiaris, si 
largitiones sacras per moram aliquam putaueris esse tardandas. ita ut te 
excipiendum esse non existimes, quem nos credidimus adiuuandum. nam si quid 
minus fuerit quam oportebat illatum, de tuis hoc noueris facultatibus eruendum. 
XXII. FORMULA COMMONITORII ILLI ET ILLI SCRINIARIIS DE BINIS ET TERNIS. 
<1> Non dubitamus esse gratissimum, quando quis commonetur officium implere 
susceptum, quia illud est potius graue, si miles uiuat otiose, cui quaestus est 
actio sua, honor principalis iniunctio. similis enim discincto habetur, qui 
ignobili torpori relinquitur. quapropter per indictionem illam ad illam uos 
prouinciam iubemus accedere: ut cum iudice uel eius officio intra diem kal. 
Martiarum quae de binis et ternis quantitas sollemniter postulatur, ad comitis 
sacrarum scrinia, postposita dilatione, dirigatis, sic tamen, ut nec aerarium 
nostrum aliquid minus a consuetudine percipiat nec possessor supra modum 
professionis exsoluat. et non dubitetis commonitionis nostrae periculum 
sustinere, si quid actum contra priscum ordinem potuerimus agnoscere. 
XXIII. FORMULA VICARII PORTUS. 
<1> Beneficia nostra gratiae tuae specialiter damus, si te agere commissa 
rationabiliter approbemus. nec enim inremuneratus iaces, si et populos 
peregrinos prudenter excipias et nostrorum commercia moderata aequalitate 
componas. nam licet ubique sit necessaria prudentia, in hac potius actione 
uidetur accommoda, quando inter duos populos nascuntur semper certamina, nisi 
fuerit iustitia custodita. quapropter arte placandi sunt qui mores afferunt 
simillimos uentis, quorum nisi prius animi temperentur, in contemptum maximum 
natiua facilitate prosiliunt. qua de re modestiae tuae fama prouocati curas 
illius portus per illam indictionem te habere censemus, ut omnia ad tuum titulum 
pertinentia sic agas, quemadmodum ad meliora peruenias. in paruis enim discitur, 
cui potiora praestentur. 
XXIIII. FORMULA PRINCIPIS DALMATIARUM. 
<1> Magna inter collegas suos praerogatiua decoratur, quisquis gerit militiam 
nomine principatus. cognoscitur enim locum agere primarium: quando in rebus 
humanis magna pars nominum asserit excellentiam dignitatum. hoc etiam tui loci 
probatur exemplo, sine quo nec secretarii praestatur accessus nec postulationis 
pompa peragitur, totusque ille iudicis genius ita tibi legibus probatur 
creditus, ut sine te nequeat esse perfectus. <2> Comiti quidem prouinciarum 
potestas data est, sed tibi iudex ipse commissus est. tu uitem tenes improbis 
minantem: tu disciplinam inter iura custodis: tibi insolentiam perorantis fas 
est distringere, quam praesuli non licet uindicare: gesta quin etiam totius 
actus te subscribente complentur et consensus tuus quaeritur, postquam uoluntas 
iudicis explicatur. age, ut qui talibus praeponeris, ea implesse merito 
sentiaris. <3> Itaque per indictionem illam ad illam te prouinciam iubemus 
excurrere, ut mixtus iudicis officio competentia loco tuo peragas et qui 
princeps a nobis egrederis, nullis uilitatibus accuseris. reuerentissimum enim 
te omnibus facis, si quod de nomine tuo creditur, et in moribus sentiatur. 
XXV. FORMULA EPISTULAE, QUAE AD COMMENDANDOS PRINCIPES COMITI DESTINATUR. 
<1> Inuitat nos consuetudo sollemnis et uobis ornatum officii dirigere et 
pristinos ordines excubantium custodire. nostra enim laus est, si uos militia 
Romana comitetur, quando talibus ministris potestis agere, quod uidetur priscis 
sanctionibus conuenire. sic enim Gothos nostros deo iuuante produximus, ut et 
armis sint instructi et acquitate compositi. hoc est, quod reliquae gentes 
habere non possunt: hoc est, quod uos efficit singulares, si assueti bellis 
uideamini legibus uiuere cum Romanis. <2> Quapropter ex officio nostro illum 
atque illum ad uos credidimus esse dirigendos, ut secundum priscam consuetudinem 
qui tuis iussionibus obsecundant eos rationabili debeat antiquitate moderari. 
cui gratiam tuam in conseruandis annonis et consuetudinibus suis ex nostra 
iussione praestabis. debet enim a te diligi, qui a nobis meruit destinari. 
XXVI. FORMULA COMITIVAE DIVERSARUM CIVITATUM. 
<1> Saeculi huius honor humanae mentis est manifesta probatio, quia libertas 
animi uoluntatem propriam semper ostendit, dum se contemnit occulere, qui sibi 
alios cognouerit subiacere. sed humanae mentis felix illa condicio est, quae 
arbitrium prouectionis suae intra terminum moderationis includit et sic peragit 
dignitatis breuissimum spatium, ut uniuersis temporibus reddatur acceptus. <2> 
Quapropter interdum, iudices, ad blanda descendite. laboriosum quidem, sed non 
est impossibile iustitiam suadere mortalibus, quam ita cunctorum sensibus 
beneficium diuinitatis attribuit, ut et qui nesciunt iura rationem tamen 
ueritatis agnoscant. necesse est enim, ut, quod a natura conceditur, summonente 
iterum eadem suauiter audiatur. et ideo non laboretis populis imponere quod eos 
constat et propria uoluntate sentire. facile enim sequuntur uestigia uerbi 
alieni, qui se possunt monitore compelli. <3> Propterea per indictionem illam in 
illa ciuitate comitiuae honorem secundi ordinis tibi propitia diuinitate 
largimur, ut et ciues commissos aequitate regas et publicarum ordinationum 
iussiones constanter adimpleas, quatenus tibi meliora praestemus, quando te 
probabiliter egisse praesentia senserimus. 
XXVII. FORMULA HONORATIS POSSESSORIBUS ET CURIALIBUS DE COMITIVA SUPRA SCRIPTA. 
<1> Utile est unum semper eligere, cui reliqui debeant oboedire, quia, si 
uoluntas diuersorum uaga relinquitur, confusio culparum amica generatur. itaque 
ciuitatis uestrae comitiuam per indictionem illam nos illi largitos fuisse 
noueritis, cui saluberrimam parientiam commodate, ut causis uestris ferat 
remedium, et iussionibus publicis procuret effectum: scituri quod, si quis se 
probabili deuotione tractauerit, similia de nostris sensibus haud irrite 
postulabit. 
XXVIII. FORMULA PRINCIPIBUS MILITUM COMITIVAE S(UPRA) S(CRIPTAE). 
<1> Gratum uobis esse confidimus, quando militiae uestrae iudices destinamus, 
quia tunc ordines uestros agitis, quotiens uobis non defuerit praesentia 
iudicantis. relatiua ista intellectui sunt nomina: si praesulem ademeris, 
militem non relinquis: apparitio enim tollitur, quotiens qui iubere poterat 
abrogatur. uobis ergo actum cedimus, dum ad uos dirigimus dignitates et tam diu 
uos militare facimus, donec iudices destinamus: nec istud leue credatis 
beneficium, ut cum uos sitis obsequium, uobis occurrat electio cognitorum. <2> 
Et ideo per indictionem illam illum comitem militiae uestrae cognoscite 
destinatum. quem ita acturum esse putamus tam in causis publicis quam priuatis, 
ut cum laus optata comitetur. cui deuotionem iustissimam commodantes in his quae 
uobis praeceperit sollemniter oboedite, quia reuerentiam nostram honoratam esse 
credimus, si bene habitos nostros iudices sentiamus. 
XXVIIII. FORMULA DE CUSTODIENDIS PORTIS CIVITATUM. 
<1> Nullatenus de eius fide dubitatur qui ad custodiam ciuitatis eligitur, quia 
probatae conscientiae constat esse credendum quod fuerit pro securitate 
multorum. atque ideo curam portae illius ciuitatis nostra tibi auctoritate 
concedimus, ut et improborum non pateat aduentibus et bonorum non retardet 
accessus. nam si porta semper obserata sit, instar est carceris: si iterum 
iugiter pandatur, murorum nil proderit habere munimina. <2> Sit ergo utrumque 
moderatum, ut et custodiae nocturnae satisfacias et incompetenter eam claudere 
non praesumas. eris nimirum uia ciuium et ingressus mercium singularum, amicus 
scilicet copiae quam optas intrare. stude ergo cum alimoniis inuitare uenientes. 
non tibi quod despiciatur est creditum. quibusdam faucibus ciuitatis 
praeponeris, qui ingredientibus uictualibus praeesse monstraris. quod te oportet 
sine querela perficere, ut in paruis agnoscere possimus, cui maiora credere 
debeamus. 
XXX. FORMULA TRIBUNATUS PROVINCIARUM. 
<1> Aequitati conuenit ut unus quisque ad fructum militiae emenso tempore debeat 
peruenire et laboris recipiat praemium pro compensatione meritorum. unde quia 
priscae consuetudinis ratio persuadet, ut a nobis debeat designari, qui uobis 
tribunus esse mereatur, ideoque hac auctoritate censemus, ut ille, quem locus 
uidetur exposcere, uobis in supradicto honore praesideat, quatenus, cum ad 
tempus uenerit constitutum, optato honore potiatur. diuina sunt ista iudicia, 
non humana, ut quem superna ad debitum tempus uoluerunt perducere, merito 
uideatur et laboris sui praemia suscepisse. <2> Excubiarum suarum igitur 
competentia priuilegia consequatur, quia nullum emolumento consueto fraudari 
desideramus, quem sine culpis ad primatum uenisse cognoscimus. quapropter illi 
pro utilitate publica disponenti modis omnibus oboedite, quoniam partem iudicis 
habent priores, quando ab ipsis requiritur, si quid a uobis insolentius 
excedatur. 
XXXI. FORMULA PRINCIPATUS IN URBE ROMA. 
<1> Cum in urbo Roma plurima fieri censeamus et necesse sit partem ibi esse 
comitiaci officii, ut utilitates publicae uideantur impleri, more nostro 
prospeximus, ut, quia principem cardinalem obsequiis nostris deesse non patimur, 
tu eius locum uicarii nomine in urbe Roma sollemniter debeas continere, quatenus 
et ille primates sui laboribus perfruatur et tu in alterius honore possis 
discere, quod in tuo debeas feliciter exhibere. <2> Si quos etiam comitiacorum 
ad comitatum iudicaueris esse dirigendos consulens obsequio nostro, tuo 
subiacebit arbitrio. eos autem, quos retinendos putaueris, indulta securitate 
potientur, ita tamen, ut uicissim omnia modereris, quatenus nec excubantes 
continuus labor atterat nec segnes iterum rubigo otii fugienda consumat. 
XXXII. FORMULA QUA MONETA COMMITTITUR. 
<1> Omnis quidem utilitas publica fideli debet actione compleri, quia totum 
uitiosum geritur, ubi conscientiae puritas non habetur: tamen omnino monetae 
debet integritas quaeri, ubi et uultus noster imprimitur et generalis utilitas 
inuenitur. nam quid erit tutum, si in nostra peccetur effigie, et quam subiectus 
corde uenerari debet, manus sacrilega uiolare festinet? additur quod uenalitas 
cuncta dissoluitur, si uictualia metalla uitiantur, quando necesse est respui 
quod in mercimoniis corruptum uidetur offerri. quis ergo patiatur unius esse 
commodum dispendia scelesta cunctorum, ut detestabile uitium uenire possit ad 
pretium? <2> Sit mundum quod ad formam nostrae serenitatis adducitur: claritas 
regia nil admittit infectum. nam si uultus cuiuslibet sincero colore depingitur, 
multo iustius metallorum puritate principalis gratia custoditur. auri flamma 
nulla iniuria permixtionis albescat, argenti color gratia candoris arrideat, 
aeris rubor in natiua qualitate permaneat. nam si unum laedere legibus putatur 
esse damnandum, quid ille mereri poterit, qui in tanta hominum numerositate 
peccauerit? <3> Pondus quin etiam constitutum denariis praecipimus debere 
seruari, qui olim penso quam numero uendebantur: unde uerborum uocabula 
competenter ab origine trahens compendium et dispendium pulchre uocitauit 
antiquitas. pecunia enim a pecudis tergo nominata Gallis auctoribus sine aliquo 
adhuc signo ad metalla translata est. quam non sinimus faeculenta permixtione 
fieri contemptibilem, ne iterum in antiquam cognoscatur redire uilitatem. <4> 
Proinde te, cuius nobis laudata est integritas actionis, ab illa indictione per 
iuge quinquennium monetae curam habere praecipimus, quam Seruius rex in aere 
primum inpressisse perhibetur: ita ut tuo periculo non dubites quaeri, si quid 
in illa fraudis potuerit inueniri. nam sicut casus asperos subibis, si quid 
fortasse deliqueris, ita inremuneratum non derelinquimus, si te egisse 
inculpabiliter senserimus. 
XXXIII. FORMULA TRACTORIAE LEGATORUM DIVERSARUM GENTIUM. 
<1> Quis dubitet utilitatis publicae interesse rationem, ut, quibus nos constat 
dona conferre, nullam uideantur itineris iniuriam sustinere, quando nec uobis 
morarum detrimenta faciunt et illi se bene habitos fuisse cognoscunt? atque ideo 
humanitatem subter annexam uel ad equos capitum definitum illius gentis legatis 
sine aliqua tarditate praestabitis, quatenus ad sedes suas inremunerati non 
debeant peruenire, quia festinantibus gratior est celeritas in redeundo quam 
quaelibet munerum magnitudo. 
XXXIIII. FORMULA EVOCATORIAE, QUAM PRINCEPS MOTU SUO DIRIGIT. 
<1> Non dubitamus ultronea grate suscipi, quae in locum muneris solent postulata 
conferri, quia domini recordatio concedit semper augmenta nec possunt esse 
principis uacua gratificationis indicia. quapropter ad comitatum nostrum iussis 
te praesentibus euocamus, ut non mediocri gaudio perfruaris. <2> Et ideo otii 
delectatione postposita ad illam diem ad urbem illam uenire depropera, ut et 
tibi aspectum nostrum gratum fuisse iudicemus, cum te festinasse cognoscimus. 
desiderat enim aula nostra praesentiam bonorum, dum nescio quo pacto quicquid 
regali sapientiae gratum esse cognoscitur, et diuino iudicio comprobatur, quia 
ille qui corda nostra regit, ipse etiam quod debeamus sentire concedit. 
XXXV. FORMULA EVOCATORIAE, QUAE PETENTI CONCEDITUR. 
<1> Manifestatio est conscientiae bonae praesentiam iusti principis expetisse, 
quam solus ille desiderare potest, qui de magna mentis puritate confidit. 
aspectum solis nisi clara lumina non requirunt, quia illi tantum possunt 
rutilantes pati radios, quos constat oculos habere purissimos. sic praesentiam 
principis ambiunt qui de cordis sinceritate praesumunt. <2> Hinc est quod 
ueniendi tibi ad comitatum fiduciam grata mente largimur, ne honor euocationis, 
qui pro uestra gloria constat inuentus, ad iniuriam conuertatur, dum aliqua 
fuerit dilatione tardatus. inuitamus quin immo desideria uenientum, quia inde 
magis crescimus, si uiros nobiles nostris obsequiis aggregamus. 
XXXVI. FORMULA COMMEATALIS. 
<1> Nemo dubitat homines suaui uarietate recreari, quia in continuatione rerum 
magnum mentibus constat esse fastidium. dulcedo mellis, si assidue sumatur, 
horrescit: serena ipsa, quamuis magnopere desiderentur, iugiter adepta 
sordescunt: non immerito, quia dum sit homo commutabilis, naturae suae desiderat 
habere qualitates. <2> Et ideo festinanti tibi prouinciali oblectatione refoueri 
copiam tot mensuum in supra dicta prouincia concedimus immorandi, quia paene 
reclusus aduertitur, cui mutare solum liberum non uidetur: ita tamen, ut cum 
promeritas indutias domino iuuante transegeris, ad urbanas sedes redire 
festines. nam si taedium est continuatim uiuere in urbis celebritate, quanto 
magis in agris diutina tempora peregisse! libenter ergo damus indutias 
discedendi, non ut Roma debeat deseri, sed ut amplius commendetur absenti. 
XXXVII. FORMULA SPECTABILITATIS. 
<1> Optamus nobis deo auxiliante subiectos uaria dignitatum praerogatiua 
gloriari: desideramus probabile genus hominum inpressa gratia dignitatis ornare, 
ut laudabilius unus quisque possit uiuere, cum se honores reuerendos cognouerit 
accepisse. sic enim et ad uirtutis studia decenter ascenditur et a bonis ciuibus 
res publica plus amatur. atque ideo te spectabilitatis nitore decoramus, ut 
sententiam tuam in conuentibus publicis spectandam esse cognoscas, cum inter 
nobiles decorus assederis, ut, si haec praedicabili conuersatione tractaueris, 
in futurum praemiis melioribus augearis. 
XXXVIII. FORMULA CLARISSIMATUS. 
<1> Constat iucundum esse rerum bonarum saporem et utilem ambitum laudis, qui 
appetitur per augmenta uirtutis. hoc nos studium prouidae liberalitatis 
infundimus, ut maior sit cultus morum, dum crescunt desideria praemiorum. 
clarissimatus igitur honorem, ornamenta iudicii nostri, regia tibi largitur 
auctoritas, quod praebeat et exactae uitae testimonium et futurae prosperitatis 
polliceatur augmentum. quapropter nihil iam obscurum agere patiaris, qui 
clarissimatus dignitate resplendes. grande siquidem uitae testimonium est non 
tam clarum quam clarissimum dici, quando paene totum de illo optimum creditur 
qui tanti fulgoris superlatiuo nomine uocitatur. 
XXXVIIII. FORMULA TUITIONIS. 
<1> Superfluum quidem uidetur tuitionem specialiter a principe petere, cuius est 
propositi uniuersos communiter uindicare. sed quia securitatem tuam quorundam 
uiolentorum exsecranda temeritas inquietat, non piget dolentium querelis ad hanc 
partem pietatis adduci, ut quod omnibus praestare cupimus, supplicanti 
potissimum conferamus. atque ideo diuersorum te, quemadmodum quereris, 
dispendiis sauciatum in castra defensionis nostrae clementer excipimus, ut cum 
aduersariis tuis non, ut hactenus, campestri certamine, sed murali uidearis 
protectione contendere. ita fit ut, truculentis uiribus pressus, reddaris 
auxiliis regalibus exaequatus. <2> Quapropter tuitionem tibi nostri nominis 
quasi ualidissimam turrem contra inciuiles impetus et conuentionalia detrimenta 
nostra concedit auctoritas: ita tamen, ne, his praesumptionibus subleuatus, 
ciuile despicias praebere responsum et tu uidearis insolens calcare iura 
publica, quem primitus detestanda premebat audacia. et quia ministros efficaces 
nostra debet habere praeceptio nec decet principem loqui quod non uideatur posse 
compleri, praesentis beneficii iussione, aduersus Gothos illa, aduersus Romanos 
illa, facile te fides et diligentia custodiuit: quia nemo laborat defendere quod 
timetur offendi, dum praestans dominus fieri formidatur ingratus. fruere igitur 
nostra clementia: beneficio laetare suscepto. nam si ulterius a quoquam sub 
inciuilitate temptaris, tua de inimicis potius uota complebis. 
XL. FORMULA DE MATRIMONIO CONFIRMANDO ET LIBERIS LEGITIMIS FACIENDIS. 
<1> Aeternum est beneficium quod posteritatis fuerit fauore collatum nec plus 
est conueniens regi quam si humanae praestet origini. in lucem quippe uenturus 
casus suscipere non meretur aduersos, ne ante grauamen districtionis incurrat 
quam gaudia supernae lucis inueniat. <2> Oblata itaque supplicatione depromis 
mulierem quam tibi placitus illigauit amplexus, beneficio nostro iugali 
honestate debere sociari, ut ex ea liberi nati nomen nanciscantur heredum. nam 
cum spontanea copula animantia cuncta consociet dignumque unicuique uideatur 
esse quod placuit, durum est ibi libertatem liberam non haberi, unde liberi 
procreantur. <3> Et ideo illam quae, sicut iure praecipitur, honestate non 
fuisse probatur aequalis, legitimam tibi fieri censemus uxorem et filios ex 
eadem coniuge, siue qui suscepti sunt siue qui sunt suscipiendi, heredum uolumus 
iura sortiri, ut sub nulla dubietate diligas quos tibi absolute successores 
futuros esse cognoscas. natura enim tibi praestitit filios, sed nos tali 
securitate facimus esse carissimos. 
XLI. FORMULA AETATIS VENIAE. 
<1> Gloriosa est supplicatio, quae ueniam quaerit aetatis: quando se grauitatem 
de moribus profitetur accipere, quam maturitatem uitae adhuc non contingit 
intulisse. minor nascendo grandaeuus cupis esse consilio. ita quod in humanis 
rebus audacissimum est, ad erroris auxilium beneficium contemnis annorum. 
quapropter oblata supplicatione depromis, ut, cum tibi sit ratio firma 
prudentiae, actiones tuae non relinquantur ambiguae, ne infirmetur iure quod non 
potest utilitate titubare. hoc nos, quibus cordi est bona desideria perficere, 
libenter accipimus, quia nullas se captare uelle profitetur insidias, quisquis 
habere liberos contractus constanter affectat. <2> Atque ideo, si id tempus 
constat elapsum, quo ad hanc ueniam accedi iura uoluerunt, nos quoque 
probabilibus desideriis licentiam non negamus, ut in competenti foro ea quae in 
his causis reuerenda legum dictat antiquitas, sollemniter actitentur, ita ut 
alienandis rusticis uel urbanis praediis constitutionum seruetur auctoritas: ne 
cum opinioni praestare uolumus, utilitatem supplicis laedere uideamur. cape 
igitur nostro beneficio potiorem annis aetatem et quod petis ab oraculo, moribus 
exhibeto. nam professio maturitatis acerbae locum denegat actionis, quando multo 
grauior est culpa, quam suae promissionis impugnat auctoritas. 
XLII. FORMULA EDICTI, AD QUAESTOREM, UT IPSE SPONDERE DEBEAT, QUI SAIONEM 
MERETUR. 
<1> Frequenter saiones, quos a nobis credidimus pia uoluntate concedi, querelis 
maximis cognouimus ingrauatos. corruptum est, pro dolor! beneficium nostrum, 
creuitque potius de medicina calamitas, dum ad alios usus petentium malignitate 
translati sunt quam eos nostra remedia transtulerunt. unde nobis necesse fuit 
remedio salubri uotis pestiferis obuiare, ne, dum pietatis studio ad aequabilia 
beneficia trahimur, subreptionum iniquissima patiamur. <2> Atque ideo edictali 
programmate definimus, ut, quicumque contra uiolentas insidias propter 
ineluctabiles necessitates suas mereri desiderat forte saionem, officio nostro 
poenali se uinculo cautionis astringat, ut, si praecepta nostra eius inmissione 
plectibili is apud quem meretur excesserit, ipse poenae nomine det auri libras 
tot et satisfacere se promittat quaecumque aduersarius eius potuerit tam commodi 
quam itineris sustinere detrimenta. <3> Nos enim cum reprimere inciuiles animos 
uolumus, praegrauare innocentiam non debemus. saio autem, qui sua uoluntate 
modum praeceptionis excesserit, donatiuo se nouerit exuendum et gratiae nostrae, 
quod est damnis omnibus grauius, incurrere posse periculum nec sibi ulterius 
esse credendum, si iussionis nostrae, cuius executor esse debuit, temerator 
extiterit. 
XLIII. FORMULA PROBATORIAE CHARTARIORUM. 
<1> Constat militiam bene geri, quae probatis moribus uidetur imponi, quando 
ipse secum potest reuoluere, quod iudex eum admonere debuit: maxime cum ad 
patrimonia diuinae domus talis mereatur accedere, ut detestabili cupiditate non 
possit accendi. deinde cum splendidissimum officium censoria quadam grauitate 
reluceat et turpe sit illi misceri qui dignis moribus non potest approbari, 
congruum uidetur tales quaerere qui in nullo debeant displicere. atque ideo 
tribuni chartariorum suggestione comperta, penes quem officii est digna 
reuerentia, ab illo die chartarii te uolumus nomen adipisci, ut qui nobis bene 
acturus promitteris, documentis laudabilibus approberis. auaritiam declina: fuge 
longius iniqua compendia. multo melius proficitur, si bonis operibus seruiatur. 
XLIIII. FORMULA DE COMPETITIONIBUS. 
<1> Nescio quid grande de se uidetur promittere, qui loca desiderat publica 
possidere. hoc enim ita fieri decet, si res squalida in meliorem loci faciem 
transferatur et reuocetur ad ornatum quod pridem iacere uidebatur incultum. 
atque ideo desideranti tibi illum locum proprietario iure concedimus, praeter 
aes aut plumbum uel marmora, si tamen ibi fuerint latere comperta. age itaque ut 
per te decorem sumat quod neglectum incuriosa uetustate iacuerat, quatenus boni 
ciuis laudem inuenire merearis, si faciem tuae ciuitatis ornaueris, securus 
etiam ad quoslibet uel ad posteros transmissurus quod proprio fuerit labore 
compositum. quia tanto firmius unusquisque talia possidebit, quanto se 
auctoresque suos amplius expendisse probauerit. 
XLV. FORMULA, QUA CENSUS RELEVETUR EI QUI UNAM CASAM POSSIDET PRAEGRAVATAM. 
<1> Cum de agri utilitate uiuatur et omnibus inde certum sit iustum uenire 
compendium, tributum illud possessionis in illa prouincia constitutae ita 
quereris onerosum, ut uniuersas tibi uorauerit facultates hiatus ille 
uastissimus functionis et quod aliunde magno labore potest colligi, per illam 
uideatur absumi, cuius utilitatem nimia transcendit illatio, dum plus 
compulsoribus redditur quam a sedulo cultore praestetur. quapropter credimus te 
euadere posse nuditatem, si dominium huius ruris amiseris, cui iugis sterilitas 
de compulsoribus uenit, ne condicione miserabili seruias necessitati, cuius 
dominus esse meruisti. <2> Sed quia hoc genus beneficii praestari mediocribus 
leges sacratissimae censuerunt, ut qui unius cespitis enormitate deprimitur nec 
alterius commodo subleuatur, moderatione habita ei debeat subueniri, magnitudini 
uestrae, cui cordi est cogitare iustitiam, praesenti auctoritate decernimus, ut, 
si ita est, tot solidos tributarios supradictae possessionis datis 
praeceptionibus ad eos quorum interest ita faciatis de uasariis publicis 
diligenter abradi, ut huius rei duplex uestigium non debeat inueniri, sed per 
saecula sine errore seruetur quod una tantum summa concluditur. 
XLVI. FORMULA QUA CONSOBRINAE MATRIMONIUM LEGITIMUM FIAT. 
<1> Institutio diuinarum legum humano iuri ministrauit exordium, quando in illis 
capitibus legitur praeceptum quae duabus tabulis probantur ascripta. sacer enim 
Moyses diuina institutione formatus Israhelitico populo inter alia definiuit, ut 
concubitus suos a uicinitate pii sanguinis abstinerent, ne et se in proximitatem 
redeundo polluerent et dilatationem prouidam in genus extraneum non haberent. 
hoc prudentes uiri sequentes exemplum multo longius pudicam obseruantiam 
posteris transmiserunt, reseruantes principi tantum beneficium in consobrinis 
nuptiali copulatione iungendis, intellegentes rarius posse praesumi quod a 
principe iusserant postulari. <2> Ammiramur inuentum et temperiem rerum stupenda 
consideratione laudamus hoc ad principis remissum fuisse iudicium, ut qui 
populorum mores regebat, ipse et moderata concupiscentiae frena laxaret. et 
ideo, supplicationum tuarum tenore permoti, si tibi tantum illa consobrini 
sanguinis uicinitate coniungitur nec alio gradu proximior approbaris, matrimonio 
tuo decernimus esse sociandam nullamque uobis exinde iubemus fieri quaestionem, 
quando hoc et leges nostra permitti uoluntate consentiunt et uota uestra 
praesentis auctoritatis beneficia firmauerunt. erunt uobis itaque deo fauente 
posteri sollemniter heredes, castum matrimonium, gloriosa permixtio, quoniam 
quicquid a nobis fieri praecipitur, necesse est ut non culpis, sed laudibus 
applicetur. 
XLVII. FORMULA AD PPO, UT SUB DECRETO CURIALIUM PRAEDIA VENUNDENTUR. 
<1> Patitur hoc inprouida mortalium plerumque condicio, ut, cum laedere putatur, 
consulat et cum consulere uidetur, affligat. sed illud magis est eligendum, quod 
prodesse cognoscitur. nam uenena ipsa si iuuare probantur, accepta sunt: et 
contra refugienda est suauitas mellis, quae inferre dinoscitur laesiones. finis 
ergo sapientis est amare quod expedit: sic nec aegri uotum respicit qui prodesse 
contendit. praedia quidem curialium non facile distrahi prudens definiuit 
antiquitas, ut ad necessitates publicas melius sufficerent, si substantiae 
iuuamina plus haberent. <2> Sed in hac iterum parte prospexit, ut, si apud uos 
ineluctabilis necessitas appareret, ei suarum rerum distractio subueniret. nam 
quid prodest, si quispiam uideatur idoneus et fieri non possit a contractis 
nexibus absolutus? egenti similis est, qui reddere nequit alienum, nec dici 
potest proprium, quod liberare dominum non uidetur aditum. <3> Sed quamuis hoc 
uestrae potestati fuerit legum auctoritate concessum, tamen, ne quam uel 
rarissimi facti sustineretis inuidiam, illius municipis allegatione permoti, nos 
quoque eminentiae uestrae praesenti iussione permittimus, ut ad liquidum 
ueritate discussa, si aliter solui nequeunt contracta ligamina, praedii sui, 
quod propria uoluntate delegerit, habeat licentiam distrahendi, ita ut reddat 
debitum quod probatur esse contractum, ne uitio uoracitatis imbutus facultates 
suas absorbere uideatur esse permissus. constet apud uos probabilis causa 
damnorum, quoniam illi uolumus subueniri qui duris necessitatibus probatur 
astringi: utrumque enim potest esse culpabile aut malis moribus frena laxare aut 
iustas iterum querelas excludere. quapropter prouide uobis permisit antiquitas 
de illa causa decernere, cui est utile curiam custodire. a quibus enim urbium 
munia poterunt sustineri, si ciuitatum nerui passim uideantur abscidi? 

LIBER OCTAVUS.
 
I. IUSTINO IMPERATORI ATHALARICUS REX. 
<1> Iuste possem reprehendi, clementissime principum, si pacem uestram quaererem 
tepide, quam parentes meos constat ardentius expetisse: aut in qua parte dignus 
heres existorem, si auctoribus meis impar in tanta gloria reperirer? non nos 
maiorum purpuratus tantum ordo clarificat, non sic regia sella sublimat quantum 
longe lateque patens gratia uestra nobilitat. omnia enim regno nostro perfecte 
constare credimus, si hanc nobis minime deesse sentimus. <2> Sed ut pietati 
uestrae praeconiale est diligere quorum patres contigit uos amasse — nemo enim 
creditur impendisse ueteribus puritatem innocuam, nisi qui eorum stirpem habere 
probatur acceptam — claudantur odia cum sepultis: ira perire nouerit cum 
proteruis: gratia non debet occumbere cum dilectis: sed magis affectuosius 
tractandus est, qui ad regni causas innocens inuenitur. <3> Perpendite quid a 
uobis mereatur successor bonorum. uos auum nostrum in uestra ciuitate celsis 
curulibus extulistis, uos genitorem meum in Italia palmatae claritate 
decorastis. desiderio quoque concordiae factus est per arma filius, qui annis 
uobis paene uidebatur aequaeuus. hoc nomen adulescenti congruentius dabitis, 
qualia nostris senioribus praestitistis. in parentelae locum uester iam transire 
debet affectus: nam ex filio uestro genitus naturae legibus uobis non habetur 
extraneus. <4> Atque ideo pacem non longinquus, sed proximus peto, quia tunc 
mihi dedistis gratiam nepotis, quando meo parenti adoptionis gaudia 
praestitistis. introducamur et in uestram mentem, qui adepti sumus regiam 
hereditatem. illud mihi est supra dominatum tantum ac talem rectorem habere 
propitium. primordia itaque nostra solacia mereantur principis habere longaeui: 
pueritia tuitionem gratiae consequatur et non in totum a parentibus destituimur, 
qui tali protectione fulcimur. <5> Sit uobis regnum nostrum gratiae uinculis 
obligatum. plus in illa parte regnabitis, ubi omnia caritate iubetis. quapropter 
ad serenitatem uestram illum et illum legatos nostros aestimauimus esse 
dirigendos, ut amicitiam nobis illis pactis, illis condicionibus concedatis, 
quas cum diuae memoriae domno auo nostro inclitos decessores uestros constat 
habuisse. aliquid forsitan et amplius mereor sinceritatis, cuius nec aetas 
uidetur esse suspecta nec generatio iam probatur extranea. quaedam uero per 
supra scriptos legatos nostros serenissimis sensibus uestris uerbo intimanda 
commisimus, quae clementiae uestrae more ad effectum facite peruenire. 
II. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Plenissimum gaudium constat esse, patres conscripti, cognoscere dominantis 
exortum, ut qui creditur uniuersos posse protegere, audiatur ad regni culmina 
peruenisse. mensura laetitiae de magnitudine nuntii uenit et tanta fit alacritas 
animi, quanta fuerit et consideratio rei. <2> Nam si prudentes uiros erigunt 
commoda praedicta sodalium, si amicorum releuat sospitas nuntiata, quanta 
exultatione suscipi debet omnium rectorem feliciter prouenisse terrarum, quem 
non protulit commota seditio, non bella feruentia pepererunt, non rei publicae 
damna lucrata sunt, sed sic factus est per quietem, quemadmodum uenire decuit 
ciuilitatis auctorem! magnum profecto felicitatis genus optinere sine 
contentionibus principatum et in illa re publica adulescentem dominum fieri, ubi 
multos constat maturis moribus inueniri. non enim potest cuilibet aetati deesse 
consilium, ubi tot parentes publicos constat inuentos. <3> Praelata est ergo 
spes nostra cunctorum meritis et certius fuit de nobis credi quam quod de aliis 
potuit approbari: non iniuria, quoniam quaeuis claritas generis Hamalis cedit et 
sicut ex uobis qui nascitur, origo senatoria nuncupatur, ita qui ex hac familia 
progreditur, regno dignissimus approbatur. probata sunt praesenti facto quae 
loquimur. <4> Nam cum domni aui nostri pro beneficiorum quantitate dulcissima 
nobis recordatio urgeretur extremis, magnitudinem dominationis suae tanta in nos 
celeritate transfudit, ut non tam regnum quam uestem crederes esse mutatam. tot 
proceres manu consilioque gloriosi nullum murmur, ut assolet, miscuerunt: sed 
ita cum magno gaudio secuti sunt principis sui iudicia, ut uoluntatem ibi potius 
agnosceres conluxisse diuinam. quapropter necessarium duximus propitio deo de 
ortu regni nostri uos facere certiores, quia dilatatum quam mutatum uidetur 
imperium, cum transit ad posteros: nam quodammodo ipse putatur uiuere, cuius 
uobis progenies cognoscitur imperare. <5> Hoc habuerunt uestra uota, haec illius 
fuit indubitata sententia, ut heredem bonorum suorum relinqueret qui beneficia 
eius in uobis possit augere. amore principum constat inuentum, ut simulacris 
aeneis fides seruaretur imaginis, quatenus uentura progenies auctorem uideret, 
qui sibi rem publicam multis beneficiis obligasset. sed quanto uerior est qui 
uiuit in posteris, per quos plerumque et forma corporis redditur et uigor animi 
protelatur! <6> Et ideo nobilitatis uestrae fidem maiore nunc studio debetis 
ostendere, quatenus et priora munera meritis uideantur esse collata et futura 
indubitanter eis praestemus, quos praeteritorum immemores fuisse minime 
senserimus. <7> Noueritis etiam diuina prouidentia fuisse dispositum, ut 
Gothorum Romanorumque nobis generalis consensus accederet et uoluntatem suam, 
quam puris pectoribus offerebant, iuris etiam iurandi relligione firmarent. <8> 
Quod uos secuturos esse minime dubitamus tempore, non amore: nam a uobis potuit 
inchoari quod praeuenti longinquitate sequimini. constat enim excellentissimos 
patres tanto amplius posse diligere, quanto maiores honores ceteris ordinibus 
uisi sunt accepisse. <9> Sed ut primordia nostra et circa uos benignitatis 
possitis agnoscere, quia decet curiam uestram beneficiis introire, illustrem 
Sigismerem comitem nostrum uobis cum his qui directi sunt fecimus sacramenta 
praestare, quia inuiolabiliter seruare cupimus quae publica auctoritate 
promittimus. <10> Si qua autem a nobis creditis postulanda, quae uestrae 
securitatis incrementa multiplicent, indubitanter petite commoniti, quos ad 
fundendas preces nos etiam uidemur hortari. promissio enim est ista quam 
commonitio: nam qui reuerendum senatum supplicare praecipit, quod impetrare 
possit nihilominus compromisit. nunc uestrum est tale aliquid sperare, quod 
communem rem publicam possit augere. 
III. POPULO ROMANO ATHALARICUS REX. 
<1> Si uos externus heres imperii suscepisset, dubitare forsitan poteratis, ne, 
quos prior dilexerat, inuidendo subsequens non amaret, quia nescio quo pacto, 
cum successor amplius laudari nititur, praecedentis fama lentatur. nunc uero 
persona tantum, non est autem uobis gratia commutata, quando recte nobiscum agi 
credimus, si ueneranda iudicia aui subsequamur. <2> Nostrae siquidem opinionis 
interest, ut, quos ille benignissime tuitus est, nos etiam statuta copia et 
beneficiorum ubertate pascamus. minus cogitant qui obscuris principibus et 
uersatis in mediocri actione succedunt: nos talis praecessit, ut exquisitis 
uirtutibus eius sequi uestigia debeamus. <3> Quapropter, quod auspice deo dictum 
sit, gloriosi domni aui nostri ita uobis nuntiamus ordinatione dispositum, ut 
Gothorum Romanorumque suauissimus consensus in regnum nostrum accederet, et, ne 
aduersis rebus aliqua possit remanere suspicio, uota sua sacramentorum 
interpositione firmarunt: se dominatum nostrum tanto gaudio subire, tamquam si 
illis domnus auus noster fatali sorte non uideretur esse subtractus, ne solis 
linguis, sed etiam imis pectoribus probarentur esse deuoti. <4> Quod si uos, ut 
opinamur, libenti animo similia feceritis, harum portitores sub obtestatione 
diuina uobis fecimus polliceri iustitiam nos et aequabilem clementiam, quae 
populos nutrit, iuuante domino custodire et Gothis Romanisque apud nos ius esse 
commune nec aliud inter uos esse diuisum, nisi quod illi labores bellicos pro 
communi utilitate subeunt, uos autem habitatio quieta ciuitatis Romanae 
multiplicat. <5> Ecce ad condicionem clementissimam sacramenti inclinando 
nostrum eueximus principatum, ut nihil dubium, nihil formidolosum populi habere 
possint quos beatus noster auctor enutriuit. ecce Traiani uestri clarum saeculis 
reparamus exemplum: iurat uobis per quem iuratis, nec potest ab illo quisquam 
falli, quo inuocato non licet inpune mentiri. erigite nunc animos et deo 
propitio meliora semper optate, ut, sicut a caritate potestatem regiam 
inchoauimus, ita tranquillitatem deo placitam sequentibus temporibus exequamur. 
IIII. DIVERSIS ROMANIS PER ITALIAM ET DALMATIAS CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
<1> Honorabile credimus indicare quod fama potuistis teste cognoscere. iure 
siquidem de se bene arbitrabitur aestimatum, qui regium meretur alloquium, quia 
dignitas est subiecti affatus meruisse dominantis, in ea praesertim causa, in 
qua omnium corda sic uidentur esse sollicita, ut, si non cognoscant prosperum, 
credant semper aduersum. nam qui audit mutatum, nouum nihilominus formidat 
imperium. et re uera nescio quid triste creditur cogitare, qui tardat inter 
initia benigna promittere. <2> Quapropter locum sinistris cogitationibus 
amputantes aliter de nobis non patimur credi, quam quod de nostris parentibus 
potuit aestimari. et ideo, quod diuinitate propitia dictum sit, glorioso domno 
auo nostro feliciter ordinante, tam Gothorum quam Romanorum praesentium pro 
munimine, indepti regni sacramenta suscepimus. quod uos quoque facturos esse 
libentissime iudicamus, ut, qui fideles parentibus nostris extitistis, nobis 
quoque simili deuotione pareatis. <3> Suauius enim diligit heredem, qui 
beneficiorum recordatur auctorem. sed ut uobis beniuolentiae nostrae iam nunc 
integritas innotescat, iuris iurandi uobis fecimus relligione promitti, quod et 
nostrum possit declarare propositum et spem debeat munire cunctorum. 
V. DIVERSIS GOTHIS PER ITALIAM CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
<1> Voluissemus quidem uobis domni aui nostri longaeuae uitae gaudia nuntiare: 
sed quoniam diligentibus dura condicione subtractus est, nos heredes regni sui 
deo sibi imperante substituit, ut successione sanguinis sui beneficia uobis a se 
collata faceret esse perpetua, dum nos illa et augere et tueri cupimus, quae ab 
illo facta esse cognoscimus. cuius ordinationi, adhuc eo superstite, in regia 
ciuitate ita sacramenti interpositione cunctorum uota sociata sunt, ut unum 
crederes promittere, quod generalitas uidebatur optare. <2> Hoc uos sequentes 
exemplum pari deuotione peragite, ne quid a praesentibus minus fecisse 
uideamini, a quibus creditur totum similiter posse compleri. illum uero comitem 
uobis fecimus iurata uoce promittere, ut, sicut nobis uestrum animum proditis 
deuotissime, sic optata de nostris sensibus audiatis. recipite itaque prosperum 
semper uobis nomen, Hamalorum regalem prosapiam, blatteum germen, infantiam 
purpuratam, per quos deo iuuante parentes nostri decenter euecti sunt et inter 
tam prolixum ordinem regum susceperunt semper augmentum. <3> Credimus enim de 
diuinitate propitia, quae maiores nostros dignanter adiuuit, nunc quoque gratiam 
suae dignationis impendere, ut et nobis regnantibus bonarum rerum fructus 
dulcissimos afferatis, qui sub nostris parentibus copiosa uirtutum laude 
floruistis. 
VI. LIBERIO PPO GALLIARUM ATHALARICUS REX. 
<1> Scimus animum uestrum de obitu gloriosae memoriae domni aui nostri acerbo 
dolore fatigari, dum omnia bona grauiter defleantur amissa: plus enim quaeritur, 
dum dominus desiderabilis abrogatur. expedit autem studio pietatis afflictam 
mentem compensatiuo remedio consolari, quia uix sentitur amissus, cui non 
succedit extraneus. <2> Sic enim sibi deo imperante prospexit, dum esset et post 
fata prouidus, ut regionibus suis pacem relinqueret, ne aliqua nouitas quieta 
turbaret. in sellam regni sui nos dominos collocauit, quatenus decus generis, 
quod in illo floruit, in successores protinus aequali luce radiaret. cui 
ordinationi Gothorum Romanorumque desideria conuenerunt, ita ut sub iurisiurandi 
religione promitterent fidem se regno nostro deuoto animo seruaturos. <3> Quod 
ad illustris magnitudinis uestrae notitiam credidimus perferendum, ut ab his, 
qui in Galliis regno pietatis nostrae deuoti sunt, simile proferatur exemplum 
et, sicut animos nostros circa se minores non desiderant effici, ita pari 
condicione teneantur astricti. 
VII. UNIVERSIS PROVINCIALIBUS PER GALLIAS CONSTITUTIS ATHALARICUS REX. 
<1> Licet gloriosae memoriae domni aui nostri pro excellentibus meritis tristis 
uobis uideatur occasus, tamen, quia ille humana condicione decubuit, ad 
continuandam gubernationem, quam singulariter gesserat, nos reliquit, ne damnum 
boni principis sentiretis, cuius uobis noscitur regnare progenies. nullus enim 
apud nos perdit, quod illi paruit, sed duplici largitate munifici et illius 
debita reddimus et futuris obsequiis beneficia ingenita pietate mutuamur. <2> 
Atque ideo fidem pristinam maiore nunc uos conuenit deuotione monstrare, quia 
bene prospicit rebus futuris qui regnantium seruit initiis, dum ipse et in 
reliquum perseuerare creditur, qui primordia fouere sentitur. indicamus autem 
fauore diuino, cum ad regni culmina perueniremus, omnia nobis sic felicia, sic 
tranquilla cessisse, ut unum loqui crederes quod generalitas insonabat nec 
putaretur humanum, quod tot uota ingentium populorum nihil probata sunt habere 
contrarium. <3> Unde uos quoque praedicta conuenit imitari, ut Gothi Romanis 
praebeant iusiurandum et Romani Gothis sacramento confirment se unanimiter regno 
nostro esse deuotos, quatenus et nobis uestra sinceritas laudabiliter innotescat 
et ad quietem uestram proficiat inuicem promissa concordia. eat inter uos 
legalis missa tranquillitas: potior minori non sit infestus. habetote animum 
pacatum, qui bellum non habetis externum, quia primum inde nobis placere 
poteritis, si uobis hac ratione prospicitis. 
VIII. VICTORINO VIRO VENERABILI, EPISCOPO ATHALARICUS REX. 
<1> De fide atque constantia tales sunt commonendae personae, quae desideriis 
humanis diuersa sorte quatiuntur. uos autem, quos sapientia firmos efficit et 
mens religiosa consolidat, ad prouincialium potius conuenit adunationes animari, 
quia iuste debitor fit alieni arbitrii, qui a pluribus meretur audiri. 
quapropter salutantes ueneratione qua dignum est, quod uobis quidem maerorem 
possit indicere, transitum gloriosae memoriae domni aui nostri cum dolore maximo 
nuntiamus. <2> Sed inde potest uestra tristitia temperari, quia nos in sede 
regni sui diuinitate propitia collocauit, ut in totum desiderio uestro non 
uideatur ereptus, qui uobis consurgit in successione reparatus. fauete nunc 
orationibus sacris nostris libenter auspiciis, ut rex caelestis humana nobis 
regna confirmet, gentes externas atterat, peccata absoluat, consolidet et 
conseruet propitius quod parentibus nostris dignatus est praestare gloriosis. 
<3> Quapropter sanctitas uestra prouinciales cunctos ammoneat, ut inter se 
habentes concordiam regno nostro per omnia debeant esse purissimi. cupimus enim 
in subiectis fidem reperiri, quam larga possimus pietate munerari. 
VIIII. TULUIN V. I. PATRICIO ATHALARICUS REX. 
<1> Licet ad regendos populos idoneos efficiant, quos ad augustum culmen diuina 
prouexerint — quando nec aetas impedit, ubi sese potentia caelestis infundit —, 
tamen ad releuandam florentissimae nostrae aetatis sollicitudinem uisum est te 
uirum prudentissimum conuenienter adhibere, quem constat etiam domni aui nostri 
tractatibus iugiter et laudabiliter adhaesisse. quod si dignum fuit hoc illum 
talem tantumque facere, quanto magis nobis conuenit solacium quaerere, quod pro 
adulescentiae flore decenter adhuc possumus indigere! <2> Magna est enim 
infinitaque prudentia, quam nemo sic assequitur, ut eam non necessarie et per 
alios quaerere uideatur. senes ipsi consiliis sapientiam discunt et a maturis in 
commune quaeritur quod pro omnium utilitate tractatur. solacium curarum 
frequenter sibi adhibent maturi reges et hinc meliores aestimantur, si soli 
omnia non praesumunt. quod si longaeui domini subiectorum ingeniis adiuuantur, 
consulte relaxamus aetatis nostrae breues ferias, ut suis incrementis aucta 
prosperius robustior ad imperii pondera sustinenda consurgat. <3> Atque ideo te 
cum fauore diuino suggestu praesentalis patriciatus euehimus, ut pro re publica 
nostra tractantem sedes celsa sublimet ne sententia salutaris, cui decet 
humiliter pareri, a loco uideatur uenisse communi. hic est honor, qui et armis 
conuenit et in pace resplendet: hunc illa diues Graecia, quae multa 
gloriosissimo domno auo nostro debuit, gratificata persoluit: uelauit fortes 
humeros chlamydum uestis, pinxit suras eius calceus iste Romanus et dignanter 
uisus est accipere, quod se cognoscebat sumere per honorem. crescebat uisendi 
studium eois populis heroam nostrum, dum nescio quo pacto in eo, qui bellicosus 
creditur, ciuilia plus amantur. <4> Hac igitur honoris remuneratione contentus 
pro exteris partibus indefessa deuotione laborauit et praestare cum suis 
parentibus principi dignabatur obsequium, qui tantorum regum fuerat stirpe 
procreatus. sic se magnorum beneficia semper extollunt, ut et quibus imperare 
nequeunt, iura uenerationis imponant. diligunt crementi sui prouecti semper 
auctorem et moralitatis iura nesciunt, qui beneficiis non tenentur. <5> Sed 
longum est de eius gloria sufficienter loqui, quem singularem gentibus saecula 
fecunda genuerunt. ipsius te labor instituit, ut nos minus laborare debeamus. 
tecum pacis certa, tecum belli dubia conferebat et, quod apud sapientes reges 
singulare munus est, ille sollicitus ad omnia secure tibi pectoris pandebat 
arcana. tu tamen nullos responsis ludebas ambiguis. <6> Amasti in audiendo 
patientiam, in suggestione ueritatem: saepe quae ad eum falso peruenerant, recti 
studio corrigebas et, quod rarum confidentiae genus est, interdum resistebas 
contra uota principis, sed pro opinione rectoris. patiebatur enim inuictus ille 
proeliis pro sua fama superari et dulcis erat iusto principi rationabilis 
contrarietas obsequentis. <7> Ama nunc sublimior iustitiam, quam seruiens 
diligebas. ostende te illius esse discipulum, qui numquam laborauit in cassum: 
iunctus Hamalo generi nobilissima tibi facta consocia. omne siquidem bonum regis 
suadere debet affinitas. acturus es consueta prudentia, ut laude morum fastigium 
contigisse uidearis excelsum. <8> Extat gentis Gothicae huius probitatis 
exemplum: Gensimundus ille toto orbe cantabilis, solum armis filius factus, 
tanta se Hamalis deuotione coniunxit, ut heredibus eorum curiosum exhibuerit 
famulatum. quamuis ipse peteretur ad regnum, impendebat aliis meritum suum et 
moderatissimus omnium quod ipsi conferri poterat, ille paruulis exhibebat. atque 
ideo eum nostrorum fama concelebrat: uiuit semper relationibus, qui quandoque 
moritura contempsit. sic quamdiu nomen superest Gothorum, fertur eius cunctorum 
adtestatione praeconium. unde fas est de te meliora credere, quem nostri constat 
generis affinitate gaudere. 
X. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Habetis, patres conscripti, unde glorioso principi gratiam referre debeatis, 
quando praecelso uiro Toluin et nostra affinitate fulgenti uestri ordinis 
contulimus dignitatem. auctus est enim pacis genius de ferri radiantis ornatu 
nec discincta iacet toga iam procinctualis effecta. ante uobis contulimus 
honores, sed nunc ipsam ereximus dignitatem. per omnes est nimirum splendor 
refusus, quem praesens potest habere patricius: quando illa est natura purissimi 
luminis, quae relucet et proximis. <2> Sed quamuis sit uobis notissimus 
candidatus, qui domni aui nostri tam claris ac diuturnis adhaesit obsequiis, 
tamen iuuat illa repetere, quae constat ad institutoris eius gloriam pertinere. 
<3> Primum, quod inter nationes eximium est, Gothorum nobilissima stirpe 
gloriatur. qui mox inter parentes infantiam reliquit, statim rudes annos ad 
sacri cubiculi secreta portauit, agens non ut aetas, sed ut locus potius 
expetebat. nam licet omnia regum obsequia sub cautela peragenda sint, illic 
tanto amplius timoris adquiritur, quanto proximus plus habetur. arduum nimis est 
meruisse principis secretum, ubi si quid cognoscitur prodi, uel ab alio 
formidatur. has procellas moderator sui sine offensione transmisit, carus 
summatibus, collegis semper acceptus, ut iam tunc magnae felicitatis uideretur 
esse praesagium gratiam meruisse cunctorum. <4> Cuius ut coepit aetas adulescere 
tenerique anni in robustam gentis audaciam condurari, ad expeditionem directus 
est Sirmensem: ut quod ab illo Martio uiro uerbis didicerat, in camporum 
libertate monstraret. egit de Hunnis inter alios triumphum et emeritam laudem 
primis congressibus auspicatus neci dedit Bulgares toto orbe terribiles. tales 
mittunt nostra cunabula bellatores: sic paratae sunt manus, ubi exercetur 
animus. nutritus in otioso seruitio laboriosos subegit et quod exercitatione non 
didicit, uirtus prona compleuit. <5> Rediit subito ad principem ueteranus 
egressus primaeuus, ut non pacatis obsequiis, sed armis semper studuisse 
crederetur. hoc rimator ille actuum et bonorum remunerator inspiciens uigorem 
illi regiae domus uirtutis contemplatione commisit, ut quem ingeniosum bella 
probauerant, fortissimi regis consiliis misceretur, ad inuenienda subtilis, ad 
implenda robustus, ad celanda cautissimus. egit locum merito publici secreti: 
cum ipso proelia, cum ipso negotiorum aequabilia disponebat et in tantam se 
similitudinem eius cogitationis adiunxerat, ut causis recognitis, quod ille 
uelle poterat, iste sua sponte peragebat. defensorem omnium suis tractatibus 
adiuuabat et ministrando consilium regebat ipse rectorem. <6> Ammonet etiam 
expeditio Gallicana, ubi iam inter duces directus et prudentiam suam bellis et 
pericula promptissimus ingerebat. Arelatus est ciuitas supra undas Rhodani 
constituta, quae in orientis prospectum tabulatum pontem per nuncupati fluminis 
dorsa transmittit. hunc et hostibus capere et nostris defendere necessarium 
fuit. quapropter excitata sunt Gothorum Francorumque ualidissima ea tempestate 
certamina. <7> Affuit illic dubiis rebus audacia candidati, ubi tanta cum globis 
hostium concertatione pugnauit, ut et inimicos a suis desideriis amoueret et 
uulnera factorum suorum signa susciperet: uulnera inquam, opinio inseparabilis, 
sine assertore praeconium, propria lingua uirtutis, quae licet ad praesens 
periculum ingerant, reliquum tamen uitae tempus exornant. eget enim 
astipulatoribus corpus illaesum, quaerit alios, qui uisa diuulgent: de 
fortitudine probata non ambigitur, quae tali testimonio comprobatur. conflictus 
uirorum fortium mutua tela refluit nec semper tutus fuit, qui cum numeroso hoste 
contendit. unius forsitan ictus sollerter eluditur: qui multis resistit, a parte 
qua non credidit uulnus excipit: quae in tantum nunc sunt gloriosa, quantum tunc 
habuere pericula. iuuat igitur fortissimi uiri narrare quietum felicitatis 
exemplum, quia non est in duce perfecta laus asserere semper anxios labores. <8> 
Mittitur igitur, Franco et Burgundio decertantibus, rursus ad Gallias tuendas, 
ne quid aduersa manus praesumeret, quod noster exercitus impensis laboribus 
uindicasset. adquisiuit rei publicae Romanae aliis contendentibus absque ulla 
fatigatione prouinciam et factum est quietum commodum nostrum, ubi non habuimus 
bellica contentione periculum: triumphus sine pugna, sine labore palma, sine 
caede uictoria. tantum ergo eius gloriae debemus, quantum utilitatis accepimus: 
quem et ille arbiter rerum largitione redituum iudicauit esse prosequendum, ut 
ibi fieret dominus possessionum, ubi utilitati publicae procurauit augmentum. 
<9> Aquileiensem quoque tempestatem inter eius prospera iure memoramus, quia 
discrimina, dum feliciter cedunt, suauissimae memoriae sensum relinquunt. cum 
uentis saeuientibus furentem pelagum spuma testaretur undarum, diu iactatum 
nauigium tumens fluctus absorbuit, nullum relinquens forti uiro solacium nisi 
tantum remigia brachiorum. tunc iste nautis pereuntibus cum caro pignore solus 
euasit. <10> Ibi amor piissimi regis, ibi meritum probatum est periclitantis, 
quando regnator ille uix litori constitutus, ut eum exitio praeualeret eripere, 
undas iterum desiderabat intrare. tunc eius pericula formidauit, qui saluti 
propriae timere nesciuit. <11> Nonno uobis, patres conscripti, asperis casibus 
diuinitus uidetur exemptus, cui praesens parabatur euentus? hunc itaque uirum 
bellis exercitatum, felicitate clarum, prudentia comprobatum, quod deo auspice 
dictum sit, ad patriciatus praesentalis culmen eueximus. fauete nunc auspiciis 
candidati et uiris nostris Libertatis atria reserate. conuenit gentem Romuleam 
Martios uiros habere collegas. 
XI. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Confide, patres conscripti, quod ad agendas optimo regi gratias omnium 
uestrum studia debeant concitari, quando prouectum meum excogitatum noscitis pro 
utilitate cunctorum. atque ideo alacriter excipiendum est, quod necessarie 
fuisset optandum. omnibus quidem utile est iudicia principum sequi, sed ipse 
facit propria, qui gratanter susceperit aliena. <2> Retinetis me senatus semper 
fouisse coetum, sed nunc maxime, cum uestrum uideor intrare collegium. assumptio 
dignitatis ordinis uestri nobis gratiam duplicauit, quando me inter eos esse 
sentio, a quibus me amari posse confide. accedit etiam illud animi uestri 
gratissimum pignus, quod patriciorum genius per nos constat erectus, quando nemo 
gentilium in uobis putabit abiectum, quod in me respicit honoratum. <3> In 
expetendis quoque honoribus apud gloriosae memoriae Theodericum principem regum 
mea uobis saepe uota coniunxi, ut quadam praesentia talia uidear praemisisse, ad 
quos me cum gratia decebat intrare. confidentius enim illud expetitur, ubi post 
collata beneficia festinatur. saepe consules, saepe patricios, saepe praefectos 
habita intercessione promoui, uobis inpetrare contendens, quod mihi ardue 
potuissem optare. congaudete nunc, patres conscripti, meis auspiciis, qui 
uestris faui semper honoribus. <4> Vultis scire, qua uos affectione complectar? 
insertus stirpe regia uocabulum uobiscum uolui habere commune. uiuite deo 
propitio securi et, quod est felicissimum suauitatis genus, exultate cum liberis 
uestris. studete, sicut semper, praedicari moribus Romanis et bonorum actuum 
famam sub alta quiete perquirite. interest nostrae gloriae, ut, quorum numerum 
auximus, eos propitia diuinitate tueamur. 
XII. ARATORI V. I. ATHALARICUS REX. 
<1> Perfectionem necessariarum rerum completam esse iudicamus, si, quemammodum 
eligendo uirum magnificum patricium armatae rei publicae parti prouidimus, ita 
et de sociando ei litterarum peritissimo consulamus. decet enim tractatores 
habere doctissimos, quibus potestas summa committitur, ut, nullo defectu 
impediente meritorum, prouisa rei publicae utilitas explicetur. alii sunt 
honores qui se ordinaria prouisione componunt: de generali autem securitate 
sollicito talis associandus fuit, qui parem in suis studiis non haberet. <2> 
Neque enim adhuc minus probatus agnosceris, licet primaeuus ueneris ad honores. 
aduocationis te campus exercuit: te iudicii nostri culmen elegit. nam ita intra 
te fuit quamuis ampla professio litterarum, ut tuum ibi consenescere non 
pateremur ingenium. auspicatus es militem, cum implere potueris cognitorem, et 
quamuis traheret te eloquentia pro defensione dicere, suadebat tamen aequitas 
iudicanda proferre. probatum est, quid utilitatis habeat moribus armata 
facundia. nam sicut perniciosum est doctos praua suadere, sic salutare munus 
est, cum ueritatis terminos disertitudo nescit excedere. <3> Sed ut merita tua 
exemplis potius laudabilibus asseramus, iuuat repetere pomposam legationem, quam 
non communibus uerbis, sed torrenti eloquentiae flumine peregisti. directus enim 
de partibus Dalmatiarum ad domnum auum nostrum sic necessitates prouincialium, 
sic utilitates publicas allegabas, ut apud illum magna cautela sollicitum et 
copiosus esses et fastidia non moueres. abundantia siquidem uerba cum suauissimo 
lepore defluebant et cum finem faceres, adhuc dicere quaerebaris: delectando 
mouendo implebas magis ueri oratoris nisum, cum iam causidici deseruisses 
officium. <4> Genitoris quin etiam tui facundia et moribus adiuuaris, cuius te 
eloquium instruere potuit, etiamsi libris ueterum non uacasses. erat enim, ut 
scimus, egregie litteris eruditus. et ut aliquid studioso exquisitum dicere 
uideamur, has primum, ut frequentior tradit opinio, Mercurius repertor artium 
multarum uolatu Strymoniarum auium collegisse memoratur. <5> Nam et hodie grues, 
qui classe consociant, alphabeti formas natura inbuente describunt: quem in 
ordinem decorum redigens, uocalibus consonantibusque congruenter ammixtis, uiam 
sensualem reperit, per quam alta petens ad penetralia prudentiae mens possit 
uelocissima peruenire. hinc Helenus auctor Graecorum plura dixit eximie uirtutem 
eius compositionemque subtilissima narratione describens, ut in ipso initio 
possit agnosci magnarum copia litterarum. <6> Sed ut ad propositum redeamus, 
paterno igitur exemplo ingenium extendisse credendus es, qui in Romano foro 
eloquentiam non nutristi. o beatum magistrum felicissimumque discipulum, qui 
affectuose didicit, quod aliis doctorum terror extorsit! <7> Romanum denique 
eloquium non suis regionibus inuenisti et ibi te Tulliana lectio disertum 
reddidit, ubi quondam Gallica lingua resonauit. ubi sunt, qui Latinas litteras 
Romae, non etiam alibi asserunt esse discendas? euaserat Caecilius pondus 
uerecundiae, si hunc prouectum saecula priora genuissent. soluta est quippe uis 
illa sententiae: mittit et Liguria Tullios suos. <8> Cognosce quid ex meritis 
tuis aestimauimus, quando te illius consilio uides esse sociatum, qui nostri 
inperii tractat arcanum. hinc est quod te comitiis domesticorum illustratum isto 
honore decoramus, ut merito maiora de nostris debeas sperare iudiciis, qui in te 
adhuc meliora credimus inueniri. grande tibi negotium uides esse commissum: 
quidquid egeris, generalitas sentit. nam qui potest in uniuersitate peccare, 
gloriosus nimis est, si nescit excedere. 
XIII. AMBROSIO V. I. QUAESTORI ATHALARICUS REX. 
<1> Securus celsa conscendit, qui se in paulo minoribus approbauit et certo 
procedit uestigio, qui gradatim desiderio potitur accepto. sine merito siquidem 
remuneratum putatur omne quod subitum est nec inexplorati suspicionem refugit, 
quod repente prouenerit. contra omnia deliberata robusta sunt et totum bonis 
actibus optinuisse creditur, qui post documenta laudatae militiae promouetur. 
<2> Dudum inter gymnasia litterarum adscitus ab illo inspectore meritorum, qui 
iudiciis suis etiam futura praedicebat, priuatarum largitionum fascibus 
praefuisti: honor, nisi ex te creuisset, exiguus, quem tu suscipiens patrocinium 
meritorum ita gratia dominantis auxisti, ut tibi saepe committeretur quod 
dignitas non habebat. quod si laudabile est uel mediocribus esse honoribus 
parem, quanto praestantius uicisse moribus aulicam dignitatem. haec cum tu sub 
tanto iudice laudata perageres, gratiam quoque loci alterius inuenisti. <3> 
Dictationibus enim probaris adhibitus, cum sit offensionibus alter expulsus, et 
ita suspensum honorem tuum sustinebat ingenium, ut palatio deesse non sineres 
iudicem, cuius ad tempus abrogatam cognouimus dignitatem. non sunt imparia 
tempora nostra transactis: habemus sequaces aemulosque priscorum. <4> Ecce 
iterum ad quaesturam eminens euenit ingenio. redde nunc Plinium et sume 
Traianum. habes magna quae dicas, si et tu simili oratione resplendeas. fama 
temporum de legitima atque eloquenti iussione generatur. omnia si quidem bona 
cumulat lingua diserta et quod a nobis praecipitur, gratia dictantis ornatur. 
esto nobis ad bona suggerenda promptissimus et aduersum improbitatem male 
praesumentium constanter erectus. dic etiam auribus nostris quod est omnino pro 
nobis. bonus princeps ille est, cui licet pro iustitia loqui, et contra 
tyrannicae feritatis indicium audire nolle constituta ueterum sanctionum. <5> 
Renouamus certe dictum illud celeberrimum Traiani: sume dictationem, si bonus 
fuero, pro re publica et me, si malus, pro re publica in me. sed uide quid a te 
quaeramus, quando nec nobis aliquid iniustum licere permittimus. decreta ergo 
nostra priscorum resonent constituta, quae tantam suauitatem laudis inueniunt, 
quantum saporem uetustatis assumunt. <6> Praeiudicia, quae nos horremus, in 
aliis non amamus. obligamus te certe generalitati, dum absolute praecipimus iura 
seruari. quod ideo nunc dicimus, ut opportune omnibus in te consuluisse 
uideamur. decet enim praemonere, ne te iam tardius post aliena pericula uideamur 
uelle corrigere. bonorum exempla sequere et nobilitatis tuae memor incede. illi 
digne ad uitia generis sui redeunt, qui contemptibili stirpe nascuntur. <7> His 
igitur in bonum publicum praedictis per quintam feliciter indictionem quaesturae 
tibi insignia deo praestante concedimus, honorem prudentium, fontem omnium 
dignitatum, quando exinde procedit, quod indulgentiae nostrae largitate 
manauerit. age ut, qui ad consilium nostrum adscisceris, prudentia cunctis et 
grauitate praeminere noscaris. nam quid tibi conueniat, uides. uox legum 
diceris, dum nos iura condamus. incumbe nunc probitati uel fidei, ut, sicut te 
prior honor dignum fecit alteri, ita secundus tertiae faciat dignitati. 
XIIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Accipite, patres conscripti, iudicium quod initia nostra protulerunt, quando 
plus cogitantur omnino quae cauta sunt, quia talis subsecutio creditur, quale 
primordium uenisse sentitur. nemo enim futurum putat esse diligentem, quem in 
ipsa nouitate opinionis suae non uidet esse custodem. prouidus institutor hortum 
suum fecundis nititur ornare plantariis, ut reddant fructus optatos, quae 
sollicitis fuerant exculta laboribus: quanto magis regnum decet inter initia 
pacis amoenitate componi, ne habere speciem agri uideatur inculti! <2> Et ideo 
beneficiis nostris quasi quandam ianuam cogitauimus dare quaestorem, per quem 
uenientium dignitatum culmina decenter exirent. sunt uobis certe de candidato 
nota, quando et moderna, quae loquimur. nam cum transitum gloriosae memoriae 
domni aui nostri subiectorum anxia corda lugerent — bonum quippe amissum dum 
quaeritur, plus amatur —, per eum uobis et nostri auspicii et uestrae 
securitatis optata patuerunt. intellegite, quali nos aequitate constringimus in 
futuris, ut ipse uobis legum fieret custos, qui conseruandae iustitiae fuerat 
promissor effectus. <3> Affuit mandatis regalibus eloquens et decorus orator, 
permulcens etiam inspectus, quos gratissimos reddebat auditus. tales enim decet 
esse aulicos uiros, ut naturae bona indicio frontis aperiant et possint agnosci 
de moribus, cum uidentur. tacens enim plerumque despicabilis est, si eum tantum 
lingua nobilitat: semper autem in honore manet, si, cuius est tranquillus 
animus, eum quoque serenissimus commendet aspectus. hoc denique facto testamur 
copiam nos habere prudentium, quando talis eligitur, qui ex utraque parte 
laudetur. <4> Eloquentiae uero bona ineptum est in quaestore praedicare, cum ad 
hoc specialiter probetur adscitus, ut opinionem temporum commendet qualitate 
dictorum. aliis enim iudicibus prouinciarum committatur exactio, aliis priuati 
aerarii custodia delegetur: hic autem aulicae famae insignia reponuntur, unde 
per totum mundum opinio uulgata laudetur. quod uobis adeo, patres conscripti, 
aestimauimus esse repetendum, ut tales nos quaerere credatis, quales et nostrae 
laudi et uestrae securitati expediat inueniri. agnoscite, docti, bonum principis 
uotum: confidite de beneficiis, qui litterarum probamini habere notitiam. 
segnissimi est torpere, cum se ad prouectum cognoscat rerum dominos inuitasse. 
<5> Quapropter, patres conscripti, illustrem Ambrosium quaesturae culmine 
decoratum fauor uestrae benignitatis excipiat. de illo enim non debet dubitari, 
qui a uestro ordine iam in prima dignitate meruit approbari. 
XV. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Gratissimum nostro profitemur animo, quod gloriosi domni aui nostri 
respondistis in episcopatus electione iudicio. oportebat enim arbitrio boni 
principis oboediri, qui sapienti deliberatione pertractans, quamuis in aliena 
religione, talem uisus est pontificem delegisse, ut nulli merito debeat 
displicere, ut agnoscatis illum hoc optasse praecipue, quatenus bonis 
sacerdotibus ecclesiarum omnium religio pullularet. recepistis itaque uirum et 
diuina gratia probabiliter institutum et regali examinatione laudatum. <2> 
Nullus adhuc pristina contentione teneatur. pudoren non habet uicti, cuius uotum 
contingit a principe superari. ille quim immo suum efficit, qui eum sub puritate 
dilexerit. nam quae sit causa doloris, quando hoc et in isto reperit, quod 
alteri in partem ductus optauit? ciuica sunt ista certamina, pugna sine ferro, 
rixa sine odio: clamoribus, non doloribus res ista peragitur. nam etsi persona 
summota sit, nihil tamen a fidelibus amittitur, cum optatum sacerdotium 
possidetur. <3> Quapropter redeunte legato uestro inlustri uiro Publiano 
rationabile duximus ad coetum uestrum salutationis apices destinare. magna enim 
iucunditate perfruimur, quotiens cum nostris proceribus uerba miscemus. et hoc 
quoque suauissimum uobis minime dubitamus, si quod illius fecistis imperio, 
nobis etiam cognoscitis esse gratiosum. 
XVI. OPILIONI COMITI SACRARUM ATHALARICUS REX. 
<1> Solent quidem uenientes ad aulicas dignitates diutina exploratione 
trutinari, ne imperiale iudicium aliquid probare uideatur ambiguum, quando 
gloria regni est reperisse iudices exquisitos. sed tam frequens est familiae 
uestrae felicissimus prouectus, tam in multis personis declarata prudentia, ut 
licet aliquis uos eligat ad subitum, nihil fecisse uideatur incertum. 
similitudinem suorum felix uena custodit, quando pudet delinquere, qui similia 
nequeunt in sui genere reperire. <2> Hinc est, quod melius agnoscitur elegisse 
nobilem quam fecisse felicem: quia iste commonitus per ueterum se facta 
custodit, ille exemplum non habet nisi quod fecerit. quapropter secure tibi 
credimus, quod totiens tuo generi commissum fuisse gaudemus. pater his fascibus 
praefuit: sed et frater eadem resplenduit claritate. ipsa quodammodo dignitas in 
penatibus uestris larem posuit et domesticum factum est publicum decus. <3> Nam 
militiae ordinem sub fraterna laude didicisti, cui mutuo conexus affectu 
implebas laboribus socium et consiliorum participatione germanum, ad te potius 
pertinere diiudicans quod frater acceperat. hoc baculo reclinabatur ille 
felicior, astu quaedam neglegens praesumptione tui, quia per te omnia cernebat 
impleri. <4> En dulce fratrum obsequium et praesentium temporum antiqua 
concordia. bene talibus sensibus iudicium creditur, qui seruare mores 
naturaliter sentiuntur. quod si amoeni recessus et prouinciale otium forte 
libuissent, ad te cateruae causantium et anxia currebant uota laesorum. boni 
iudicis inter eos assumebas officium ut futurorum quodam urgente praesagio, quod 
a nobis accipere poteras, meritorum assumptione peragebas. <5> Meminimus etiam, 
qua nobis in primordiis regni nostri deuotione seruieris, quando maxime 
necessarium fidelium habetur obsequium. nam cum post transitum diuae memoriae 
domni aui nostri anxia populorum uota trepidarent et de tanti regni adhuc 
incerto herede subiectorum se corda perfunderent, auspicia nostra Liguribus 
felix portitor nuntiasti et sapientiae tuae allocutione firmati maerorem, quem 
de occasu conceperant, ortu nostri imperii in gaudia commutabant. innouatio 
regis sine aliqua confusione transiuit et sollicitudo tua praestitit, quod nos 
nullus offendit. <6> Atque ideo probato talibus institutis ab indictione 
feliciter sexta sacrarum largitionum comitiuam propitia tibi diuinitate 
concedimus. usurus es omnibus priuilegiis atque emolumentis, quae ad tuos 
decessores pertinuisse noscuntur: absit enim, ut aliqua calumniae machinatione 
quatiantur qui actionis suae firmitate consistunt. fuit enim tempus, cum per 
delatores uexarentur et iudices. deponite iam formidinem, qui non habetis 
errorem: fructibus uestrarum utimini dignitatum: nam quod uobis per decessores 
prodecessoresque uestros temporibus domni aui nostri consuetudo longa dedit, 
indulgentia quoque nostra custodit. <7> Conferimus tibi honorem germani: sed tu 
fidem eius imitare seruitii. nam si illum sequeris, multos laude praecedis, 
uirum auctoritatis maximae, probatae constantiae, qui sub tanto principe et sine 
culpa paruit et iudicia laudatus exercuit. promptum est enim aestimare quid 
egerit, quando sub ingrato successore palatinum officium praeconia eius tacere 
non potuit. difficile non est itaque moribus sequi posse germanum, quia et in 
conuersationis fructu plerumque consentiunt, qui unius semine procreantur. 
XVII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Tanta est, patres conscripti, in candidato copia meritorum, ut uereamur, ne 
tardius putetur electus quam non sit iudicio comprobatus. nam cum diuae memoriae 
auus noster optimos uiros exquireret, nobis eum inremuneratum prosperior fortuna 
seruauit. illi paruit, illi multa officiositate seruiuit et a domino largissimo 
beneficiorum sine aliqua retributione constat esse derelictum. credo dilata est 
compensatio meriti, ut nobis aptior fieret causa praestandi: congenimat enim se 
pietas nostra lege naturae. condignum est ab herede solui, quod collatum constat 
auctori. cur enim munificentia nostra eum differret, cum eum proficere 
consuetudo suae nobilitatis urgeret? <2> Pater huic manu clarus ac summa fuit 
morum nobilitate conspicuus, quem nec feruentia bella respuerunt et tranquilla 
otia praedicarent, corpore ualidus, amicitia robustus aeui antiquitatem 
gestabat, abiectis saeculis Odouacris ditatus claris honoribus. his temporibus 
habitus est eximius, cum princeps non esset erectus. <3> Sed quid antiquam 
parentum eius repetimus nobilitatem, cum uicina resplendeat luce germani? cuius 
non dicam proximitati, sed uel amicitiae coniunctum fuisse potest esse 
laudabile. huius uirtutibus ita se sociauit atque conexuit, ut hoc potius sit 
incertum, qui magis praedicetur ex altero. <4> Amicitiis ille praestat fidem: 
sed magnam promissis debet iste constantiam. ille quoque auaritia uacuus: et 
iste a cupiditate probatur alienus. hinc est quod norunt regibus seruare fidem, 
quia nesciunt uel inter aequales exercere perfidiam. ibi enim mores facilius 
probantur, ubi natura sub libertate monstratur. quomodo ergo sub puritate non 
seruiant dominis, qui nesciunt illusisse collegis? <5> His laudibus electus a 
coniuge Basilianae sociatus fertur esse familiae, quod plerumque uenit a meritis 
coniungi posse nobilibus. inspicite in eo, si placet, etiam familiarem uitam, 
quia saepius maioribus uestris uiros industrios haec signa prodiderunt. res huic 
priuata tanta fuit moderatione disposita, ut nec aliqua tenacitate sorderet nec 
iterum nimia effusione laberetur. <6> Gentiles uictu, Romanos sibi iudiciis 
obligabat et unde ingratitudo dignitatibus plerumque uenit, iste disceptando 
sibi amicitias colligebat. uidete quid faciat nobilis natura. ex iudicibus natus 
arbitrum agebat, quod nisi ex morum probitate nulla potest contingere ratione. 
nam fascibus oboedire plerumque potestatis necessitas cogit: priuato iudici 
parere sola sententiarum probitas facit. unde nobis plus laudis uidetur habere 
uoluntarius iudex, quando ad audientiam non eligitur nisi qui iustus esse 
moribus aestimatur. <7> Quapropter, patres conscripti, fauete uestris alumnis et 
nostris fauete iudiciis. secundo ad uestram curiam uenit, qui et ex senatore 
natus est et aulicis dignitatibus probatur honoratus. 
XVIII. FIDELI V. I. QUAESTORI ATHALARICUS REX. 
<1> Professionem constat esse iustitiae legum peritos iudices ordinare, quia uix 
potest neglegere qui nouit aequitatem nec facile erroris uitio sordescit, quem 
doctrina purgauerit. dudum te forensibus negotiis insudantem oculus imperialis 
aspexit, nec latere potuit, qua fide suscepta peregeris, qua luculentia tractata 
peroraris. <2> Aequo gradu eloquentia tua atque conscientia pariter incedebant: 
nullus susceptus quod amplius desideraret habuit: nullus iudicum quod in te 
corrigere posset inuenit. accessit enim uenustas oris et castitas animi: iuuenem 
te solus decor ostendit: ab ore primaeuo cana uerba manauerunt. contendit flos 
aetatis et maturitas mentis: sed potius illa superauit, quae nos ad uirtutum 
gradus gloriamque perducit. <3> Quapropter aptamus munera nomini et meritis 
tuis, ut arcana regia Fidelis accipias et uir eloquens litteratam reperias 
dignitatem. nunc causas gloriose iudica, quas laudabiliter perorabas: assideat 
tibi propria et exercitata doctrina. modo est felix et certa condicio 
negotiorum, quando ille sententiam dicit, qui non potest ignorare quod legit. 
non enim decet iudicem ministrum esse uoluntatis alterius, ut magis alteri 
pareat, cui tot milites obsecundant. certe si in aliis utcumque tolerandum, 
nimis in quaestore pudendum est, ut qui eligitur ad principis consilium, 
solacium expectet alienum. <4> Et ideo, quod deo auspice dictum sit, per sextam 
indictionem quaesturae tibi conferimus dignitatem. sed tuus honor imperitis 
opprobrium est. nam sicut conscientia laeta est, quae prouehitur meritis, ita 
sub reatu iacet, qui se imparem cognoscit muneribus consecutis. habes priscos 
uiros, quos te deceat imitari. praecede fama quem sequeris dignitate. <5> Nam si 
te priuata uita uirtutibus exercuit, quanto melius prouecta declarabit? 
sumpsisti nomen ex meritis: custodi, ut semper laeteris ueritate uocabuli. nam 
cum omnis appellatio ad declarandas res uideatur imposita, nimis absurdum est 
portare nomen alienum et aliud dici quam possit in moribus inueniri. uerum haec 
bonae conscientiae dicta sufficiant, quia dubitari de illo creditur, qui 
plurimis ammonetur. 
XVIIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Licet coetus uester genuino splendore semper irradietur, clarior tamen 
redditur quotiens augetur lumine dignitatum. nam caelum ipsum stellis 
copiosissimis plus refulget et de numerosa pulchritudine mirabilem intuentibus 
reddit decorem. naturae siquidem insitum est, ut bonorum copia plus delectet. 
prata denique floribus pinguntur innumeris: laudatur pinguis arui densior seges. 
antiquitas uos fecerit nobiles haberi: nos senatum uolumus etiam de numerositate 
praedicari. <2> Hinc est quod uobis aggregare cupimus quem repererimus ubicumque 
praecipuum. nam licet apud uos seminarium sit senatus, tamen et de nostra 
indulgentia nascitur, qui uestris coetibus applicetur. alumnos cunctae uobis 
pariunt aulicae dignitates, quaestura autem uere mater senatoris est, quoniam ex 
prudentia uenit. quid enim dignius, quam curiae participem fieri qui adhaesit 
consilio principali? sed quia prudenti uiro generaliter non sufficit conclusa 
laudatio, eius nota propriaque tangamus. <3> Quaestorem nostrum, patres 
conscripti, cognoscite eloquentia prius exercitata placuisse et sic aduocationis 
suae crebras egisse uictorias, ut merito sibi eum electio triumphalis asciuerit, 
quatenus palmis felicibus inauguratus nobis daret omina laurearum. ad forense 
gymnasium prima aetate deductus studuit semper integritati mentis et nobilissimo 
pudore castitatem corporis sub nimio labore transegit. <4> Orator facundus, 
grauissimus patronus susceptas causas suis praeconiis adiuuabat, quando credi 
non poterat negotium inprobabile, cui talis uidebatur assistere. nonne 
praetermittere hunc uirum esset publicum damnum? quid enim aut nobis aut uobis 
esse debet acceptius quam nostro coniungi lateri, qui inter leges meruit 
approbari? amare namque eas potest, per quas doctus enituit, dum affectat 
unusquisque gloriam suam nec obliuisci potest animus, ex qua nobis fuerit parte 
sociatus. <5> Creditis forte, principes uiri, nouam in hunc imparatamque 
apparuisse prudentiam? origo eius hereditarias sibi litteras uindicauit, cuius 
pater ita in Mediolanensi foro resplenduit, ut et trino fratrum et Tulliano 
cespite pullularet. proinde quamuis sit uel inter mediocres difficillimum 
placendi genus, tamen aduocationis laudem inter primarios eloquentiae frequenter 
meruit inuenire. is contra magnum Olybrium stetit, is palmarii Eugenetis linguae 
ubertate suffecit, et illis par extitit, quos singulares Roma cognouit. <6> Quid 
enim generosius quam tot litterarum proceres habuisse maiores? nam si 
inueteratae et per genus ductae diuitiae nobiles faciunt, multo magis 
praestantior est, cuius origo thesauris prudentiae locuples inuenitur. 
quapropter, patres conscripti, fauete nostro iudicio ac suis meritis candidato: 
quando si collegae manum clementiae porrigitis, uos potius subleuatis. 
XX. AVIENO V. I. PPO ATHALARICUS REX. 
<1> Assertio meritorum est potuisse eligi post improbitatem iudicis accusati, 
quando excessus praecendentium non corrigitur, nisi cum successor optimus 
inuenitur. contrariis rebus plerumque medicina succedit, nam, dum calor uitalis 
adhibitus fuerit, frigus pestiferum tunc recedit. nubila ipsa uentorum 
spiratione terguntur et aquilo faciem caeli tranquillam reddit, quam australis 
aura turbauit. sic nos decessorem tuum summouimus amore generalitatis, ut tu 
saluberrimus aduenires. <2> Contraria prioribus imitare et laudanda peregisti. 
ille calumniis odiosus: tu stude, ut iustitia reddaris acceptus. rapax ille: tu 
continens. bonorum omnium breuis est definitio uitare quae fecit, quando illa 
uere laudanda sunt, quae suo iudicio non probauit. respice denique in illo odium 
publicum, et tu amorem affectare cunctorum. tanti tuis moribus gratias agant, 
quanti illius acerbitatem actionis accusant. animare igitur dedecore 
praecedentis, quando post illum professae malitiae uirum uel a malis abstinuisse 
laudandus es. nam quale erit, si beneficia prouinciis tribuas quae hactenus non 
habebant? bonum insolitum plus amatur et sequenti gaudio confert dulcedinem 
temporum praemissa tristitia. <3> Atque ideo praefecturae tibi fasces per sextam 
feliciter indictionem deo auxiliante conferimus, quae quanto fuit hactenus 
laesione terribilis, tanta nunc habere debet beneficia lenitatis, siquidem 
sauciata cura tua refouenda sunt. non tuis, non alienis manibus quisquam 
grauetur. nam ultra omnes impietates est nocere laesos, qui sanare creditur 
uulneratos. redeat ad nomen antiquum praefectura illa praetorii toto orbe 
laudabilis: cuius si principium quaeramus, per Ioseph a beneficiis inchoauit. 
nec inmerito a legibus nostris pater prouinciarum, pater etiam praedicatur 
imperii, quia sic iuste, sic prouide agi uoluerunt, ut non districtum iudicis 
nomen, sed uocabulum illi pietatis imponerent. <4> Iustis ac debitis compendiis 
nostrum per te crescat aerarium. lucra rennuimus, quae legum cauta profanant: 
pecunias illas uolumus, quibus libra iustitiae suffragatur. aedes nostras 
nequitiam non patimur introire, quia nec priuatim intromittere possumus quam 
publica uoce damnamus. <5> Audite, iudices, quid amemus, nolite aliud in malum 
publicum suspicari. nam cui uos per iniquas prouisiones creditis esse 
placituros, cum nos cognoscatis sola illa diligere, quae possunt iustitiae 
monitis conuenire? uestris iam moribus peccatis, si post ista delinquitis. sed 
illi forte talia gesserint, qui ad dignitates suis parentibus incognitas 
peruenerunt: tu post patris praefecturam laudabilem aliquid quod melius 
praedicetur adiunge, quia diligentior semper debet esse qui sequitur, dum bona 
parentum probabiliter et imitari cupimus et uincere festinamus. <6> Accedit 
etiam tuis laudibus, quod dictis prudentum probaris imbutus. graue est sapienti 
offendere, ubi alterum reperit incidisse. ius forte praetereat, qui iura 
nesciuit: totum a te legitimum quaeritur, cuius origo indocta fuisse nescitur. 
aequales tibi sunt libri ueterum et actiones parentum. praesta opinioni tuae, 
praesta nostro iudicio, ut impar non sis meritis quorum aequasti per nostra 
beneficia dignitates. 
XXI. CYPRIANO V. I. PATRICIO ATHALARICUS REX. 
<1> Licet propriis frequenter honoribus et germani tui fueris dignitate 
laudatus, tamen, quia natura bonorum non expenditur cum refertur, quasi ad 
indictum reuertimur, de quo iam praeconia multa sonuerunt. testificatum est de 
te, quicquid de fidelibus, quicquid debuit de bene meritis aestimari. sed digne 
laudum cum uoluerit nouitates emittit, qui se actionis probitate compleuit. <2> 
Natura perennis fontis est gloriae uena manabilis: nam sicut ille fluendo non 
expenditur, sic nec ista celebri sermone siccatur. quod et si transacta 
taceantur, tu noua probaris suggerere quae dicantur, qui cum aetate crescis 
semper et meritis. cursus annorum laudis tibi procurat augmentum. senescis 
quidem corpore, sed laude iuuenescis. merito tibi prolixior aetas optatur, in 
quo fama semper robustior inuenitur. <3> Habuisti sub diuae memoriae auo nostro 
in utraque parte laudatas semper excubias. uidit te adhuc gentilis Danuuius 
bellatorem: non te terruit Bulgarum globus, qui etiam nostris erat praesumptione 
certaminis obstaturus. peculiare tibi fuit et renitentes barbaros aggredi et 
conuersos terrore sectari. sic uictoriam Gothorum non tam numero quam labore 
iuuisti. <4> Postea uero, quod non minus ipsis certaminibus fuit, referendarii 
officium laboriosis contentionibus exhibebas. fuerunt enim apud illum uirtutum 
omnium uirum exercitualia uel pacata seruitia. quis enim non ageret bellum, qui 
illi potuit competens exhibere responsum? qui tantam firmitatem animi semper 
exegit, tantam uerborum in asserenda ueritate constantiam, ut merito se uicisse 
diceret hostem, qui illo praesente uitare ualuisset errorem. hinc fuit, quod 
eius obsequia reddiderunt prudentes, quia cautela semper adhibita erigit sensum 
et, dum culpam quis formidet incurrere, sapientibus se nititur aggregare. <5> 
Contulit etiam dignitatem sacrarum largitionum, hoc est laborum tuorum 
aptissimum munus, quam sic casta, sic moderata mente peregisti, ut maiora tibi 
deberi faceres, quamuis eam in magna praemia suscepisses. per haec te florida 
iuuentus exercuit, sed nostris temporibus aetas matura seruauit. consilio quidem 
plurimum uales, nec fractus tamen aetate cognosceris: sic enim adeptus es 
senectutis bona, ut eius non subires incommoda. haec sunt quae in te aestimamus 
augenda, ut, sicut es conscientia praeditus, reddaris quoque honore reuerendus. 
<6> Sunt enim beneficiis nostris consentanea in te et superna iudicia, quando 
talium filiorum pater effectus natura ipsa uideris esse patricius. quorum bona 
uernantia non est absurdum referri, quando educantium felicior laus est de 
filiorum probitate laudari. primum, quod non minimae laudis praestat initium, 
infantia eorum est nota palatio. sic fetus tui, more aquilae se probantes, 
regales oculos ab ipsis paene cunabulis pertulerunt. relucent etiam gratia 
gentili nec cessant armorum imbui fortibus institutis. <7> Pueri stirpis Romanae 
nostra lingua loquuntur, eximie indicantes exhibere se nobis futuram fidem, 
quorum iam uidentur affectasse sermonem. habemus, unde tibi, felix pater, 
praemium debeat referri, qui et filiorum tuorum nobis animos optulisti. 
quapropter multis laboribus multaque fide et constantia comprobato patriciatus 
tibi deo auspice conferimus dignitatem, honorem quidem celsum, sed qui tuis 
meritis probetur aequalis. fruere igitur probatissimis institutis, ut cum tu 
bona geminaueris, nostris iterum beneficiis augearis. 
XXII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Si fauore uestro dignus est, qui uel semel regale potuit impetrare iudicium, 
quid, patres conscripti, uir magnificus merebitur Cyprianus, qui uobis totiens 
gratior debet effici, quotiens a nobis dignitates acceperit? certantes in stadio 
numerosior corona glorificat, Olympicos currus frequens palma nobilitat: sic uel 
in leuibus rebus gloriosior efficitur, cui frequenter praemia conferuntur. de 
primo denique prouectu potest esse cunctatio, dum multi fallunt principis 
animum, quando facile est illudere, cui semper uotum est praestitisse: sed talem 
mentis exhibuit constantiam, tantum bonorum habuit propositum, ut semper in se 
prouocauerit regium munus. <2> Haec est certa gloria, haec indubitata sententia 
frequenter potuisse mereri, per quod homines constat ornari. hos etiam intrare 
in uestram curiam decet, qui ad primos honores non expendunt meritum suum, sed 
cum magna susceperint, iterum maiora promerentur. ornant quoque tales et nostra 
iudicia, quando bene prius electus creditur, qui saepius approbatur. natura ipsa 
boni adhibita perseuerantia pretiatur, quia minus est laudanda incipere quam 
bonorum propositum custodire. <3> Similes habuistis olim, patres conscripti, 
Decios, similes uetustas praedicat fuisse Coruinos. neque enim hic uir, de quo 
nobis sermo est, nostrum sibi tantummodo conciliauit arbitrium. ab uno quippe 
principe prouehi uidetur forte gratiosum: nam et sub altero meruisse prouectum 
apud utrosque integrum constat fuisse iudicium. cunctos ergo sequaces habet, qui 
aliquid ex ueritate decernit. <4> Hunc prouectus sui auctorem meruit, ut nos 
augmentatores dignissime reperiret. ille in eum fundamenta posuit honorum, nos 
culmen construximus dignitatum. et ideo, patres conscripti, tot laboribus, tot 
laudibus clarificato illustri uiro Cypriano suggestum quoque patriciatus 
addidimus, ne maior esset meritis suis quam honoribus nostris. fauete nunc 
collegae quem saepe decorastis extranei. securus ad uos redit, qui iam honores 
suos in Libertatis aula reposuit. <5> Habet etiam, unde uobis reddatur 
acceptior, quando tales curiae uestrae alumnos protulit, de quibus quamuis 
auidus pater tamen propria uota superauit, non infantia trepidos, non ad 
respondendum, ut licebat, ignaros: uariis linguis loquuntur egregie, maturis 
uiris communione miscentur. sic cum nobis noti sunt, in ipso aetatis primordio 
adulescentiam transierunt. praestet diuina maiestas, ut, sicut de patre eorum 
munificentiae nomen extulimus, sic et in eis pietatis nostrae titulos augeamus. 
XXIII. BERGANTINO V. I. COMITI PATRIMONII ATHALARICUS REX. 
<1> Licet munificentiam regis cotidie deceat cum sole relucere et iugiter 
aliquid facere, quo possit largitas principis apparere, hinc tamen conscientiae 
debitum soluitur, quotiens parentibus sub aequitate praestatur. lucrantur 
principes dona sua et hoc uere thesauris reponimus, quod famae commodis 
applicamus. absit enim, ut negemus affini, quod solemus custodire subiectis: 
quando qui nobis sanguine coniungitur, plus meretur nec fraudari potest proprio 
desiderio, qui militat sub iudice gratioso. <2> Atque ideo illustrem 
magnitudinem tuam praecelso atque amplissimo uiro Theodahado massas subter 
annexas tot solidos pensitantes ex patrimonio quondam magnificae feminae matris 
ipsius praecipimus reformari, eius feliciter dominio plenissime uindicandas, 
cuius successionis integrum ius in ea qua praecipimus parte largimur. <3> De 
cuius fide ac sinceritate praesumimus, ut sequenti tempore reliqua supra 
memorati patrimonii cum adiecta quantitate mereatur. quid enim tali uiro negare 
possimus, qui etiam meliora suis obtinere possit obsequiis, uel si non 
probaretur affinis? uir quem nobilitatis suae nulla inflat elatio, modestia 
humilis, prudentia semper aequalis quid a nobis mereatur, intendite, quando ad 
gloriam nostram trahimus, quod eum proximum confitemur. <4> Quapropter 
aequissimae iussioni operam nauanter impendite delectisque sedis uestrae 
chartariis designatas massas actoribus eius sine aliqua dilatione contradite, ut 
summa nobis caritate sociato gratia praesentis muneris reddatur acceptior. 
XXIIII. CLERO ECCLESIAE ROMANAE ATHALARICUS REX. 
<1> Tanto diuinitati plurima debemus, quanto a ceteris mortalibus maiora 
suscipimus: nam quid simile rependat deo, qui potitur imperio? sed licet pro 
tanto munere nihil compensari possit idonee, ipsi tamen gratia redditur, dum in 
seruientibus honoratur. <2> Itaque flebili aditione causamini hoc fuisse longae 
consuetudinis institutum, ut, si quis sacrosanctae Romanae ecclesiae seruientem 
aliqua crederet actione pulsandum, ad supra dictae ciuitatis antistitem negotium 
suum dicturus occurreret, ne clerus uester forensibus litibus profanatus, 
officiis potius saecularibus occupetur: addentes diaconum quoque uestrum ad 
contumeliam religionis tanta executionis acerbitate compulsum, ut saius eum 
propriae custodiae crederet mancipandum. <3> Presbyterum quin etiam ecclesiae 
Romanae pro leuibus causis asseritis criminaliter impetitum. quod nobis pro 
ingenita reuerentia, quam nostro debemus auctori, displicuisse profitemur, ut, 
qui pridem sacris meruerant inseruire mysteriis, conuentionibus inreuerenter 
expositi nefariis iniuriis subiacerent. sed aliorum plectenda subreptio nobis 
contulit plenissimae laudis euentum, ut causa contingeret praestandi, quae nos 
caelestibus commendaret auxiliis. <4> Atque ideo considerantes et apostolicae 
sedis honorem et consulentes desiderio supplicantum praesenti auctoritate 
moderato ordine definimus, ut, si quispiam ad Romanum clerum aliquem pertinentem 
in qualibet causa probabili crediderit actione pulsandum, ad beatissimi papae 
iudicium prius conueniat audiendus, ut aut ipse inter utrosque more suae 
sanctitatis cognoscat aut causam deleget aequitatis studio terminandam, et si 
forte, quod credi nefas est, competens desiderium fuerit petitoris elusum, tunc 
ad saecularia fora iurgaturus occurrat, quando suas petitiones probauerit a 
supra dictae sedis praesule fuisse contemptas. <5> Quod si quis extiterit tam 
improbus litigator atque omnium iudicio sacrilega mente damnatus, qui 
reuerentiam tantae sedi exhibere contemnat et aliquid de nostris affatibus 
crediderit promerendum, ante alicuius conuentionis effectum decem librarum auri 
dispendio feriatur, quae a palatinis sacrarum largitionum protinus exactae per 
manus saepe memorati antistitis pauperibus erogentur, carensque impetratis 
negotii quoque sui amissione multetur. dignus est enim duplici poena percelli, 
qui et diuinam reuerentiam et nostra iussa temerauit. <6> Sed item uos, quos 
iudicia nostra uenerantur, ecclesiasticis uiuite constitutis. magnum scelus est 
crimen admittere, quos nec conuersationem decet habere saecularem: professio 
uestra uita caelestis est. nolite ad mortalium errores et humilia uota 
descendere. mundani coerceantur humano iure, uos sanctis moribus oboedite. 
XXV. IOHANNI V. S. REFERENDARIO ATHALARICUS REX. 
<1> Valde dignum est in eis aliena seruare, quibus nos oportet propria dona 
conferre. quid enim de illa munificentia possis ambigere, quando a nobis te 
intellegis mereri, quod a nostris decessoribus accepisti? profitemur itaque 
alterius quidem donum, sed nostrum esse iudicium et modernam principis mentem 
praeuenisse tantum uelocissimam largitatem. <2> Hinc est quod diuae memoriae 
auum nostrae clementiae domum in castro Lucullano positam, obsequiorum tuorum 
sedulitate prouocatum, constat uoluisse largiri. cuius dispositionem secutus 
patricius Tuluin posteaquam illi nostra est liberalitate concessa, praefatam 
domum actu legitimo in tua optime iura transmisit. <3> Quapropter serenitas 
nostra uel inchoatae uoluntatis desiderium uel Tuluin plenissimae donationis 
effectum praesenti auctoritate corroboramus, ut saepe dicta domus patriciae 
recordationis Agnelli in Lucullano castro posita cum omnibus ad se pertinentibus 
in tua uel heredum tuorum possessione permaneat, et quicquid de hac facere 
malueris, habebis liberam potestatem, cuiuslibet uel priuati uel publici nominis 
posthac inquietudinem summouentes: ubi et si quid esset quolibet casu, qualibet 
inquisitione fortassis ambiguum, huius auctoritatis nostrae iudicio constat 
explosum. fruere iuuante deo rebus propriis ex nostra quoque auctoritate 
solidatis. alii enim tibi iura legitima praestiterunt, nos possessionis quietem 
et cunctis saeculis securam conferimus firmitatem. <4> Sed ne quis forsitan tam 
egregiae uoluntatis nostrae inuidus temerator existat, iubemus eum qui ex hac re 
quolibet tempore uel fisci nomine uel priuati mouere temptauerit aliquam 
quaestionem, dare tibi, uel ad quem pertinere uolueris domum superius 
designatam, poenae nomine auri libras tot et frustratum suis ausibus 
infamatumque discedere. hunc enim uoluntatis suae meretur inuenire fructum, qui 
aliquid contra nostrum uidetur quaesisse iudicium. 
XXVI. UNIVERSIS REATINIS ET NURSINIS ATHALARICUS REX. 
<1> Gloriosus domnus auus noster desideria uestra cognoscens Quidilanem Sibiae 
filium priorem uobis quidem facere disponebat: sed quia interueniente mortali 
condicione nequiuit cogitata complere, necesse nobis est eius uota perficere, ne 
tantus uir de aliquo inaniter iudicaretur bona potuisse sentire. <2> Atque ideo 
praesenti auctoritate praecipimus, ut eum priorem feliciter habere debeatis et 
quae ordinauerit pro disciplina seruanda, ubi nostra maxime utilitas continetur, 
in omnibus oboedire debeatis, quia sic domni aui nostri estis moribus instituti, 
ut et leges libenter audiatis et iudices. <3> Hoc est enim, quod nostrum comit 
imperium, quod opinionem uestram inter gentes amplificat, si talia geratis, quae 
et nobis accepta et diuinitati possunt esse gratissima. robustius enim inimici 
nostri uincuntur moribus bonis, quia quos superna protegunt, felices aduersarios 
habere non possunt. pugnatis enim efficaciter foris, dum in sedibus uestris 
iustitiam fouere contenditis. ita enim duo mutua se amplexatione consociant: qui 
aequitatem coluerit, fructum uictoriae possidebit. <4> Nam quae necessitas ad 
iniusta compellat, cum uos et sortes alant propriae et munera nostra domino 
iuuante ditificent? nam et si cui aliquid expetendum est, speret de munificentia 
principis quam de praesumptione uirtutis, quia uobis proficit, quod Romani 
quieti sunt, qui, dum aeraria nostra ditant, uestra donatiua multiplicant. 
XXVII. DUMERIT SAIONI ET FLORENTIANO VIRO DEVOTO COMITIANO ATHALARICUS REX. 
<1> Seueritas publica sicut ab innocentibus uacat, ita necesse est, ut in 
sceleratis operam suae districtionis impendat, quia non semper unum merentur 
iudicium diuersa merita personarum. morbi ipsi dissimilibus sucis sanantur 
herbarum: aliis cibi, aliis ferrum optatam reuocat sospitatem et pro qualitate 
passionis praeceptum merentur artificis. <2> Et ideo deuotio uestra per 
Fauentinum territorium incunctanter excurrat et, si quos Gothorum atque 
Romanorum in direptionibus possessorum se miscuisse reppererit, secundum facti 
aestimationem et damnis affligantur et poenis, quia grauius plectendi sunt qui 
nec ammonitionibus iustis nec initiis principis oboediendum esse crediderunt, 
quando maior ambitus est nouis dominis uelle seruire, ut commendati bonis 
initiis reliquam uitam securitatis munere perfruantur. 
XXVIII. CUNIGASTO V. I. ATHALARICUS REX. 
<1> Permouit serenitatem nostram Constanti atque Venerii dolenda conquestio, qua 
sibi a Tancane iuris proprii agellum, quod Fabricula nominatur, cum suo peculio 
causantur ablatum, adicientes, ne rerum suarum repetitionibus imminerent, 
liberis sibi condicionem ultimae seruitutis imponi. <2> Atque ideo magnitudo 
tua, decretis obsecuta praesentibus, praefatum suo iubeat adesse iudicio, ubi 
omni inter partes ueritate discussa iuri consentaneam et amicam uestris moribus 
proferte iustitiam: quia sicut graue est de suo dominos iure decedere, ita 
nostris est saeculis inimicum seruitutis iugo libera colla deprimere. <3> 
Momenti iure si competunt, primitus reddantur inuasa, ita tamen, ut persona 
legitima disceptationibus non desistat. cesset uiolenta praesumptio, ut causa 
iudicis cognoscatur arbitrio et aut conuictos seruos cum rebus sibi 
competentibus possideat aut probatos liberos indemnes atque integros 
derelinquat. sufficit enim quod ei relaxamus poenam qui facere praesumpsit 
iniuriam. 
XXVIIII. HONORATIS POSSESSORIBUS ET CURIALIBUS PARMENSIS CIVITATIS ATHALARICUS 
REX. 
<1> Dignum est, ut libenti animo faciatis quae iuberi pro urbis uestrae 
utilitate cognoscitis: nam quod proprio sumptu decuit aggredi, compendiose uobis 
constat offerri. ciuitatem siquidem uestram diutina siccitate laborantem iuuante 
deo domnus auus noster saluberrima unda rigauit. <2> Cui nunc studio uestro 
cloacarum ora pandantur, ne, sordium obiectione tardata, reciprocans unda 
uestris aedibus illidatur et quas debuit abluere, easdem uobis cogatur inferre. 
cui operi, quamquam uos urgere debeat ciuicus amor, uirum spectabilem Genesium 
praecipimus imminere, ut nos ad meliora prouocetis, si quae iussimus gratanter 
efficitis. 
XXX. GENESIO V. S. ATHALARICUS REX. 
<1> Amore ciuitatis uestrae antiqui operis formam domnus quidem auus noster 
regia largitate construxit. sed nihil prodest aquarum copias urbibus inmisisse, 
nisi nunc prouideatur cloacarum opportuna digestio: more uitae humanae, cuius 
ista salubritas continetur, si quod ore quis suscipit, alia parte corporis 
relaxatus effuderit. <2> Et ideo sublimitas tua Parmenses municipes huic faciet 
operi nauiter insistere, quatenus antiquos cuniculos siue subterraneos siue qui 
iunguntur marginibus platearum diligenter emendent, ut cum sollemniter optatus 
uobis liquor influxerit, nulla abiecti laetaminis obiectione tardetur: quia 
gratiam unda non habet nisi quae iugiter influit et uisa semper abscedit. illa 
enim quae pulchre riuis exercitata ridet, quam deformis est in lacunis: palus 
enim nec uisu grata, nec iumentis accommoda. <3> Elementum pulcherrimum quidem, 
sed cum in naturali puritate seruatur. sine hoc agri squalent, urbes anhela 
siccitate fatigantur, ut merito antiqua prudentia quos a ciuica conuersatione 
segregandos esse iudicauit, aquarum interdictione puniuerit. quapropter tam 
utillimae rei omnium debet studere consensus, quia ciuis animum non habet, qui 
urbis suae gratia non tenetur. 
XXXI. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
<1> Cum te praefectorum consiliis laudabiliter inhaerentem omnia didicisse 
credamus, quae ad rei publicae statum pertinent componendum, maxime cognouisti 
litteris eruditus pulchram esse faciem ciuitatum, quae populorum probantur 
habere conuentum. sic enim et in illis splendet libertatis ornatus et nostris 
ordinationibus necessarius seruit effectus. feris datum est agros siluasque 
quaerere, hominibus autem focos patrios supra cuncta diligere. <2> Aues ipsae 
gregatim uolant, quae innoxia uoluntate mitescunt: canori turdi amant sui 
generis densitatem: strepentes sturni compares sequuntur indesinenter exercitus: 
murmurantes palumbi proprias diligunt cohortes et quicquid ad simplicem pertinet 
uitam, adunationis gratiam non refutat. <3> Contra animosi accipitres, aquilae 
uenatrices et supra omnes alites acutius intuentes uolatus solitarios 
concupiscunt, quia rapaces insidiae innoxia conuenticula non requirunt. ambiunt 
enim aliquid soli agere, qui praedam cum altero non desiderant inuenire. sic 
mortalium uoluntas plerumque detestabilis est, quae conspectum hominum probatur 
effugere, nec potest de illo aliquid boni ueraciter credi, cuius uitae testis 
non potest inueniri. <4> Redeant possessores et curiales Bruttii: in ciuitatibus 
suis coloni sunt, qui agros iugiter colunt. patiantur se a rusticitate diuisos, 
quibus et honores dedimus et actiones publicas probabili aestimatione 
commisimus, in ea praesertim regione, ubi affatim ueniunt inelaboratae deliciae: 
<5> Ceres ibi multa fecunditate luxuriat: Pallas etiam non minima largitate 
congaudet: plana rident pascuis fecundis, erecta uindemiis: abundat multifariis 
animalium gregibus, sed equinis maxime gloriatur armentis: merito, quando 
ardenti tempore tale est uernum siluarum, ut nec muscarum aculeis animalia 
fatigentur et herbarum semper uirentium satietatibus expleantur. uideas per 
cacumina montium riuos ire purissimos et quasi ex edito profluant, sic per 
Alpium summa decurrunt. additur, quod utroque latere copiosa marina possidet 
frequentatione commercia, ut et propriis fructibus affluenter exuberet et 
peregrino penu uicinitate litorum compleatur. uiuunt illic rustici epulis 
urbanorum, mediocres autem abundantia praepotentum, ut nec minima ibi fortuna 
copiis probetur excepta. <6> Hanc ergo prouinciam ciuitatibus nolunt incolere, 
quam uel in agris suis se fatentur omnino diligere? quid prodest tantos uiros 
latere litteris defaecatos? pueri liberalium scholarum conuentum quaerunt et mox 
foro potuerint esse digni, statim incipiunt agresti habitatione nesciri: 
proficiunt, ut dediscant: erudiuntur, ut neglegant et cum agros diligunt, se 
amare non norunt. quaerat eruditus, ubi possit existere gloriosus: prudens 
frequentiam non respuat hominum, in qua se nouit esse laudandum. alioquin 
uirtutibus fama tollitur, si earum merita in hominibus nesciantur. <7> Nam quale 
desiderium est ciuium frequentiam deserere, cum aliquas quoque auium 
conuersationi humanae se uideant uelle miscere? mortalium enim penatibus 
fiducialiter nidos philomena suspendit et inter commanentium turbas pullos 
nutrit intrepida. foedum ergo nimis est nobili filios in desolationibus educare, 
cum frequentationi humanae uideat alites sua pignora commisisse. redeant igitur 
ciuitates in pristinum decus: nullus amoenitatem ruris praeponat moenibus 
antiquorum. <8> Quomodo potest in pace refugi, pro qua oportet bellum, ne 
uastetur, assumi? cui enim minus grata nobilium uideatur occursio? cui non 
affectuosum sit cum paribus miscere sermonem, forum petere, honestas artes 
inuisere, causas proprias legibus expedire, interdum Palamediacis calculis 
occupari, ad balneas ire cum sociis, prandia mutuis apparatibus exhibere? caret 
profecto omnibus his, qui uitam suam uult semper habere cum famulis. <9> Sed ne 
ulterius in eandem consuetudinem mens aliter inbuta relabatur, datis 
fideiussoribus tam possessores quam curiales sub aestimatione uirium poena 
interposita promittant anni parte maiore in ciuitatibus se manere, quas habitare 
delegerint. sic fit, ut eis nec ornatus desit ciuium nec uoluptas denegetur 
agrorum. 
XXXII. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
<1> Cum Nymphadius u. s. pro causis suis ad comitatum sacratissimum festinaret, 
itineris longinquitate confectus, animalia fessa reparare contendens, ad fontem 
Arethusae in Scyllacino territorio constitutae elegit ponere mansionem, eo quod 
ipsa loca et pasturarum ubertate fecunda sint et aquarum inundatione 
pulchrescant. est enim, ut dicitur, sub pede collium supra maris harenam 
fertilis campus, ubi fons uastus egrediens cannis cingentibus in coronae speciem 
riparum suarum ora contexit, amoenus admodum et harundineis umbris et aquarum 
ipsarum uirtute mirabilis. <2> Nam cum ibi tacitus homo et studiose silentiosus 
aduenerit, aquas fontis irrigui reperit sic quietas, ut in morem stagni non tam 
currere quam stare uideantur. at ubi concrepans tussis emissa fuerit aut sermo 
clarior fortasse sonuerit, nescio qua ui statim aquae ibidem concitatae 
prosiliunt: os illud gurgitis ebullire uideas grauiter excitatum, ut putes aquam 
rigentem succensae ollae suscepisse feruorum: silenti homini tacita, loquenti 
strepitu et fragore respondens, ut stupescas sic subito perturbatam, quam nullus 
tactus exagitat. <3> Noua uis, inaudita proprietas aquas uoce hominum commoueri, 
et, quasi appellatae respondeant ita hominum sermonibus prouocatae, nescio quid 
inmurmurant. credas ibi aliquod animal prostratum somno quiescere, quod 
excitatum magno tibi strepore respondeat. legitur quidem nonnullos fontium 
uariis scaturrire miraculis, ut aliqui potati animalibus reddant uarium colorem, 
alter greges albos efficiat, quidam in saxeam duritiam suscepta ligna 
conuertant. sed has causas nulla ratio comprehendit, quia supra intellectum 
humanum esse cognoscitur quod tantum rebus naturalibus applicatur. <4> Sed ut ad 
querellam supplicantis cito redeamus, hic cum mansionem supradictus Nymphadius 
habuisset, insidiis rusticorum abactos sibi asserit caballos: quod temporum 
nostrorum habere non decet disciplinam, ut delectatio illius loci tali damno 
redderetur horribilis. quod uiuacitatem tuam diligenti censemus examinatione 
discutere, quae et de palatio nostro auctoritatem et de legibus uisa est 
iustitiam collegisse, ut more ipsius fontis scelus quod actum est uidearis 
ulcisci. <5> Perquirantur fures summo silentio, teneantur in suis laribus 
quieti, dum, mox ut executor increpuerit, eorum corda turbentur, in uoces 
prosiliant et se terribili murmuratione confundant. sic aquas suas omina sibi 
iudicent dedisse poenarum. sit ergo in eis competens uindicta, ut loca sint 
peruia: inuitet posita disciplina studium commeantium, ne latronum excessibus 
uitetur tale miraculum, quod semper laetificare cognoscitur inquisitum. 
XXXIII. SEVERO V. S. ATHALARICUS REX. 
<1> Sicut incognita uelle nosse prudentis est, ita comperta dissimulare dementia 
est, eo praesertim tempore, cum noxia res ad correctionem possit celerrimam 
peruenire. frequenti siquidem probatione didicimus Lucaniae conuentu qui prisca 
superstitione Leucothea nomen accepit, quod ibi sit aqua nimio candore 
perspicua, praesumptionibus illicitis rusticorum facultates negotiantium hostili 
direptione saepe laceratas, ut qui ad natale sancti Cypriani religiosissime 
uenerant peragendum mercimoniisque suis faciem ciuilitatis ornare, egentes 
turpiter inanesque discederent. <2> Hoc nos simplici ac facili remedio 
credidimus corrigendum, ut spectabilitas uestra praedicto tempore una cum 
possessoribus atque conductoribus diuersarum massarum, quietem conuenientium 
anticipata debeat cautela procurare, ne atrocis facti reos inueniat, quos poena 
consumat. quod si aliquis rusticorum uel cuiuslibet loci homo causa nefandae 
litis aduenerit, inter ipsa initia comprehensus fustuariae subdatur protinus 
ultioni et pompatus mala uota corrigat, qui prius occultum facinus excitare 
temptabat. <3> Est enim conuentus iste et nimia celebritate festiuus et 
circumiectis prouinciis ualde proficuus. quicquid enim praecipuum aut 
industriosa mittit Campania aut opulenti Bruttii aut Calabri peculiosi aut Apuli 
idonei uel ipsa potest habere prouincia, in ornatum pulcherrimae illius 
uenalitatis exponitur, ut merito tam ingentem copiam iudices de multis 
regionibus aggregatam. uideas enim illic conlucere pulcherrimis stationibus 
latissimos campos et de amoenis frondibus intextas subito momentaneas domos, 
populorum cantantium laetantiumque discursum. <4> Ubi licet non conspicias 
operam moenium, uideas tamen opinatissimae ciuitatis ornatum. praesto sunt pueri 
ac puellae diuerso sexu atque aetate conspicui, quos non fecit captiuitas esse 
sub pretio, sed libertas: hos merito parentes uendunt, quoniam de ipsa 
famulatione proficiunt. dubium quippe non est seruos posse meliorari, qui de 
labore agrorum ad urbana seruitia transferuntur. quid uestes referam innumera 
uarietate discretas? quid diuersi generis animalia nitere pinguissima? ubi tali 
cuncta taxatione proponuntur, ut quamlibet emptor fastidiosissimus inuitetur. 
sic de illo commercio nemo ingratus redit, si cuncta probabilis disciplina 
componit. <5> Est enim et locus ipse camporum amoenitate distensus: suburbanum 
quoddam Consilinatis antiquissimae ciuitatis, qui a conditore sanctorum fontium 
Marcellianum nomen accepit. hic erumpit aquarum perspicua et dulcis ubertas, ubi 
in modum naturalis antri apsidis fabricata concauitas sic perspicuos liquores 
emanat, ut uacuum putes lacum, quem non dubitas esse plenissimum. hic perlucidus 
usque ad fundum patet, ut aspectibus tuis aerem potius apparere iudices, non 
liquorem. aemulatur serenum diem aqua subtilissima, nam quicquid in imo geritur, 
inoffensa oculis claritate monstratur. <6> Conludunt illic gregatim laetissimi 
pisces, qui ad manus pascentium sic intrepidi ueniunt, tamquam se nouerint non 
esse capiendos: nam qui tale aliquid praesumpsit efficere, mox poenam 
diuinitatis cognoscitur excepisse. longa sunt illius fontis memoranda 
describere. ueniamus ad illud singulare munus sanctumque miraculum. <7> Nam cum 
die sacratae noctis precem baptismatis coeperit sacerdos effundere et de ore 
sancto sermonum fontes emanare, mox in altum unda prosiliens aquas suas non per 
meatus solitos dirigit, sed in altitudinem cumulumque transmittit. erigitur 
brutum elementum sponte sua et quadam deuotione sollemni praeparat se miraculis, 
ut sanctificatio maiestatis possit ostendi. nam cum fons ipse quinque gradus 
tegat eosque tantum sub tranquillitate possideat, aliis duobus cernitur 
crescere, quos numquam praeter illud tempus cognoscitur occupare. magnum 
stupendumque miraculum fluenta labentia sic ad humanos sermones uel stare uel 
crescere, ut eis credas audiendi studium minime defuisse. <8> Fiat omnium 
sermone uenerabilis fons iste caelestis: habeat et Lucania Iordanem suum. ille 
exemplum baptismatis praestitit, hic sacrum mysterium annua deuotione custodit. 
quapropter et reuerentia loci et utilitas rei dare debet populis sanctissimam 
pacem, quia cunctorum iudicio sceleratissimus habendus est, qui talium dierum 
gaudia temerare contendet. relegantur populis et proponantur ista quae diximus, 
ut cum inulta esse minime creduntur, excedendi licentia non quaeratur. 

LIBER NONUS.

I. HILDERICO REGI VVANDALORUM ATHALARICUS REX. 
<1> Durissima nimis sorte constringimur, ut quos ante dulces parentes diximus, 
nunc eis causas amarissimas imputemus, quas nemo potest relinquere, qui pietatis 
noscitur monimenta cogitare. quis enim nesciat diuae recordationis Amalafridam, 
generis nostri decus egregium, uiolentum apud uos reperisse lucis occasum, et 
quam pridem habuistis dominam, passi non estis uiuere nec priuatam? haec si 
contra fas parentelae grauis esse uidebatur, remitti ad nos debuit honorabilis, 
quam magnis supplicationibus expetistis. parricidii genus est, ut quam uobis 
fecerat affinem coniunctio regis, nefandis ausibus in eius uos interitum 
misceretis. <2> Quid tantum mali a suo coniuge relicta promeruit? si successio 
debebatur alteri, numquid femina in eo ambitu potuit inueniri? mater quin immo 
haberi debuit, quae uobis regna transfudit. nam et hoc nobilitati uestrae 
fuisset adiectum, si inter Hasdingorum stirpem retinuissetis Hamali sanguinis 
purpuream dignitatem. hoc Gothi nostri ad suum potius opprobrium intellegunt 
fuisse temptatum. nam qui dominae alienae gentis intulit necem, omnino eius 
parentum uisus est despexisse uirtutem, quando nemo quod resecandum credit, 
putat esse temptandum. <3> Et ideo morali ratione commoniti per illum et illum 
legatos nostros uerbis prius a uobis expetimus aequitatem, spectantes qualis 
excusatio tantis casibus afferatur. nam etsi quodlibet negotium in tali persona 
fuisset enatum, nobis debuit intimari, ut et nostro iudicio periret, quae se 
pessimis actibus miscuisset. restat ut naturalis eius fingatur occasus. 
inpossibilia non dicimus, noua non quaerimus: illum et illum atque illum 
tradite, per quos res facta debeat elucere. sit in eis totius causae absoluta 
probatio, sine bello, sine caede, aut nos efficiat placatos, aut uos reddat 
obnoxios. <4> Quod si creditis esse temnendum nec uos ad rationabilia responsa 
componitis, condicione initae pacis absoluimur, qui laesi foederis uinculo non 
tenemur. uindicet nunc superna maiestas scelus qualibet arte commissum, quae ad 
se clamare profitetur fraterni sanguinis impiam caedem. 
II. EDICTUM. ATHALARICUS REX. 
<1> Qui rei publicae statum et generale cupit stare fastigium, ad uniuersa debet 
esse sollicitus, quia non est salus in corpore, nisi quam et membra potuerint 
optinere. iniuria unius loci compago tota concutitur et tanta conuenientiae uis 
est, ut unum uulnus ubique credas accipi, quando illa coeperit condolere. res 
publica siquidem non est unius ciuitatis cura, sed totius regni prouisa 
custodia: quapropter si quid ex ipsa minuitur, in origine dispendia sentiuntur. 
minus enim habere necesse est, cui aliquid perit. et ideo diuersarum ciuitatum 
peruigil nos cura sollicitat, ne permissa longius mala possint grauare palatia. 
arbor enim, quam florere uides, quam summa conspicis uiriditate laetari, 
subterraneo suco fecunditatis animatur, reddens in superficiem quod continet in 
radice. hominum quoque uultus magna hilaritate decoratur, si uisceribus sanis 
grauamen nullius sentiat laesionis. sic regnum iure dicitur integerrimum, si 
nusquam fuerit inminutum. hoc fieri potest, cum undique summouetur effrenata 
licentia nec datur ausus menti malignae sub abominabili libertate peccare. 
curiales, quibus a prouida sollicitudine nomen est, grauissima dicuntur 
infestatione quassari, ut quicquid eis honoris causa delegatur, ad iniuriam 
potius uideatur esse perductum. o nefarium scelus, importabile malum! quando 
debuit rei publicae seruiendo proficere, tunc libertatem suam cum fortunis 
uidetur amittere. <2> Quocirca edictali programmate definimus, ut si quis 
uersatus fuerit aut in iniuria aut in dispendio curialis uel aliquid ei, 
praeterquam iussum fuerit a nobis uel ab aulicis quorum interest potestatibus, 
imponere fortasse praesumpserit, aut decem librarum auri dispendio feriatur, 
ipsi qui aliquid tale pertulit nihilominus profuturarum, aut, si facultas 
uindictae non sufficit, per fustuaria supplicia laceretur, et reddat debitum 
poenis, quod non potuit compensare pecuniis, ita tamen, ut, quae pro publica 
utilitate fuerint delegata, ingenua sollicitudine compleantur, quando plus 
incipiunt debere, quos alienas iniquitates non permittimus sustinere. <3> 
Praedia curialium, unde maxime mediocribus parantur insidiae, nullus illicita 
emptione peruadat, quia contractus dici non potest, nisi qui de legibus uenit. 
circa saionum et militantum molestias iudicum protegantur auxilio. ab ipsis 
quoque moderatoribus eos nostra uindicabit auctoritas, quando grauius plectendus 
est, si ille, cui delegatur auxilium, probetur inferre detrimentum. <4> Erigite 
colla, depressi: subleuate animos, malorum sarcinis ingrauati: date studium 
recuperare quae uos male cognoscitis amisisse. unicuique ciui urbs sua res 
publica est. administrate ciuitatum sub consentanea uoluntate iustitiam. ordines 
uestri aequabiliter uiuant. nolite grauare mediocres, ne uos merito possint 
opprimere potiores. poena ista peccati est, ut unusquisque in se recipere possit 
quod in alterum proteruus exercuit. uiuite iuste, uiuite continenter, quia uix 
audet quisquam in illos excedere, quibus culpas non potest inuenire. <5> Grues 
moralem nouerunt exercere concordiam, inter quas nullus primatus quaeritur, quia 
iniquitatis ambitus non habetur. uigilant uicissim, communi se cautela 
custodiunt, ipse pastus alternus est. sic honor nullis adimitur, dum omnia sub 
communione seruantur. his etiam uolatus uicaria aequalitate disponitur: ultima 
fit prima et quae primatum tenuit, esse posterior non recusat. sic quadam 
communione sociatae sibi sine regibus obsequuntur, sine dominatu parent, sine 
terrore famulantur. uoluntarie seruiendo liberae sunt et inuicem se diligendo 
muniuntur. quarum morem scriptores rerum naturalium contuentes politiam quandam 
inter ipsas esse commemorant, quas ciuico affectu uiuere cognouerunt. <6> Has si 
uos imitemini, omnes a uobis prauitatum calumnias excludetis. nam uos, qui recti 
uota recipitis, habetis per leges potestatem in ciuibus uestris. non enim in 
cassum uobis curiam concessit antiquitas, non inaniter appellauit minorem 
senatum, neruos quoque uocitans ac uiscera ciuitatum. quid in ista appellatione 
non habeatis uel potentiae uel honoris? nam qui senatui comparatur, a nullo 
genio claritatis excluditur. 
III. BERGANTINO V. I. COMITI PATRIMONII ATHALARICUS REX. 
<1> Si labor omnis assiduus adeo diuersos exigit fructus, ut aurum argentumque 
solita commutatione mercetur, cur non ipsa diligenter exquirimus, propter quae 
alia poscere uidebamur? Italia diues inferat nobis et aureos fructus. omnis 
prouentus adquiritur, ubi metallum fuluidum reperitur. nam quid necesse est 
terram multiplici fecunditate lassari, si ipsa magis pretia in ea potuerint 
inueniri? frumenta nobis usualiter natura industria suffragante concedit: passim 
se uina profundunt: metallum raro proditur, ut studiosius expetatur. <2> 
Quapropter ad massam iuris nostri Rusticianam in Bruttiorum prouincia 
constitutam magnitudinem tuam iubemus chartarium destinare et si, ut ab artifice 
harum rerum Theodoro dicitur, memoratis rebus terra fecunda est, officinis 
sollemniter institutis montium uiscera perquirantur: intretur beneficio artis in 
penetrale telluris et uelut in thesauris suis natura locuples inquiratur. 
cameris enim ingeniosa praesumptione reuolutis, talpinum animal imitantes, 
itinera fodiunt quae nullis ante patuerunt. sic ambitio nil relinquit 
absconditum nec ubi interdum sustinere possit extremum. <3> Intrant homines 
caligines profundas, uiuunt sine superis, exulant a sole et, dum sub terris 
compendia quaerunt, nonnunquam lucis gaudia derelinquunt. est illis aliquando 
ruina uia sua et reditus procurare nequeunt, qui pedibus suis semitas operosis 
manibus effecerunt. sed quibus cautior ars, uita felicior est, intrant egentes, 
exeunt opulenti: sine furto diuitias rapiunt, optatis thesauris sine inuidia 
perfruuntur et soli sunt hominum qui absque ulla nundinatione pretia uideantur 
adquirere. mox enim ut supernae luci fuerint restituti, minuta quaeque grauiora 
discernentibus aquis a genetrice terra separant ac fictilibus recondita uasta 
fornace decoquunt, donec soluantur utiliter in liquorem, riuosque de flamma 
uenientes tanto igne depurgant, quousque pulchritudinem sui prodant, quam 
terrena uiscera, ne cuperentur, absconderant. <4> Vincitur natura, dum eam 
meliorat industria. pulchrior est dum arserit, potior dum decoxerit, quia tantum 
crescit ad pretia, quanta fuerit sinceritate mundata. origo quidem nobilis, sed 
de flamma suscipit uim coloris, ut magis credas inde nasci, cuius similitudine 
uidetur ornari. sed cum auro tribuat splendidum ruborem, argento confert 
albissimam lucem, ut mirum sit unam substantiam tradere, quod rebus dissimilibus 
possit aptari. proinde quicquid ad exercendam huius artis peritiam pertinere 
cognoscitis, ordinatio uestra perficiat, ut et terra Bruttiorum ex se tributum 
quod dare possit inueniat, quae fructibus copiosa luxuriat. decet enim ut inter 
tanta bona nec illa desint quae putantur esse praecipua. cur enim iaceat sine 
usu, quod honestum potest esse compendium? <5> Aurum si quidem per bella 
quaerere nefas est, per maria periculum, per falsitates opprobrium, in sua uero 
natura iustitia. honesta sunt lucra per quae nemo laeditur et bene adquiritur 
quod a nullis adhuc dominis abrogatur. grypes aurum iugiter leguntur effodere 
atque huius metalli inspectione gaudere: quibus quoniam non est ambitus lucri, 
cupiditatis crimine non dicuntur accendi, scilicet, quia omnis actus in 
qualitate propositi est et non est uituperandum quod nulla fuerit uoluntate 
lasciuum. sint ergo sedula operatione continui quaestus, inuidiam non pauescant: 
quod ars dicitur, a crimine liberatur. 
IIII. ABUNDANTIO PPO ATHALARICUS REX. 
<1> Felix querella est, quando leges pietate superantur, et beata condicio 
subiectorum, si cognoscant illum aliis misertum, quem et sibi optant esse 
propitium. neque enim ob aliud curiales leges sacratissimae ligauerunt, nisi ut, 
cum illos soli principes absoluerent, indulgentiae praeconia reperirent, hoc 
est, ubi dominus aduersum sua iudicia amabili concertatione dissentit, quando et 
ipsius quaedam iustitia est, ut qui pius dicitur, districtionis termino minime 
teneatur. nam et iste quidam rationabilis ordo est militia tandem soluere, qui 
inpares laboribus probantur existere. curialis enim, si nulla ualitudine 
corporis continetur, ad solas deceptiones apponitur, et adesse quid proderit, si 
eum contingat defectum uiribus inueniri? similis quippe est absenti, a quo non 
poterint imperata compleri. deinde dum curia multiplici numerositate laetetur, 
non uidetur perculsa damnis paucos perdidisse de plurimis. <2> Quapropter 
illustris magnificentia tua Agenantiam uxorem Campaniani uiri disertissimi in 
Lucania prouincia constitutam filiosque eorum de albo curiae suae faciat 
diligenter abradi, ut uentura posteritas nesciat fuisse quod uetatur obicere, 
quia calumnia non praesumitur, ubi aliqua probatio non habetur. proinde in 
possessorum numero potius collocentur passuri nihilominus molestias quas ipsi 
aliis ingerebant. <3> Ad tributa enim solita turbabuntur: faciem compulsoris 
horrebunt ‚ a potestatibus iussa prius uenisse nesciebant ‚, et uotiua 
ignorantia fatigati formidare delegata incipient per quae antea timebantur. nam 
et ex ea parte bonis moribus uixisse probandi sunt, quando patiuntur inter illos 
otiosi uiuere, quorum se non cognoscunt odia meruisse. alioquin non paterentur 
sub illis esse, quos se cognoscebant malis actibus incitasse. fruantur ergo 
beneficio principali: uiuant remissa pace tranquilli, qui fuerunt in actionum 
suarum qualitate compositi. 
V. EPISCOPIS ET HONORATIS ATHALARICUS REX. 
<1> Possessorum territorii uestri querella comperimus supra temporis 
necessitatem quorundam ciuium suorum execrabilem sustinere saeuitiam, dum primo 
tempore panicii speciem coemptam in propriam recondidere substantiam spectantes 
caritatem mediocribus grauem, ut parcius reponentibus detestabilem inferant 
nuditatem, quando homines in famis periculo constituti rogantes offerunt quos se 
spoliare posse cognoscunt. in necessitate siquidem penuriae pretii nulla 
contentio est, dum patitur quis induci, ne possit aliqua tarditate percelli. <2> 
Haec igitur uota damnantes praesentes direximus portitores, ut siue in gradu 
siue in aliis locis frumentorum condita potuerint inuenire, tantum sibi 
unusquisque dominus uel familiae suae retineat, quantum se expendere posse 
cognoscit, reliquum periclitantibus uendat, praesentibus scilicet harum gerulis, 
qui ad eam rem destinati esse noscuntur, moderata tamen pretii quantitate, qua 
eum constiterit a suis prouincialibus comparasse, ut nec nimium grauetur qui 
emit et aliquo compendio foueatur ille qui distrahit. <3> Quapropter libentibus 
animis implete quae iussa sunt, quia uobis debetis inuicem in hac parte 
consulere, ne, dum caritatem nimiam quaeritis, scelestum uobis aliquid potius, 
quod absit, optetis. ne quis ergo uenditionem sibi inpositam conqueratur, sciat 
libertatem in crimine non requiri, sed illud boni ingenii magis esse, si non 
festinet excedere. uendat itaque sub iusta ratione qui distrahit. si consentit, 
operatur laudem suam: si discrepat, nostrum facit esse praeconium, quando bonum 
est iubentis, si iustitia imponatur inuitis. 
VI. PRIMISCRINIO ATHALARICUS REX. 
<1> Cum diuturnis laboribus excubares, ita te inbecillitate corporis asseris 
grauiter sauciatum, ut nec ad famam militiae percipiendam possis occurrere, ad 
quam constat uoto te praecipiti festinasse, metuens ne per absentiam tui ab 
ipsis paene faucibus dulcissimus tibi fructus uideatur auferri, postulans etiam 
ut, algentis corporis necessitate constrictus, Baiani lauacri siccitate laxeris. 
<2> Dignum plane quod inter praemia summa praestemus, ut, sicut conferimus 
uictis spem, ita tribuamus supplicantibus et salutem. quapropter et a uinculo te 
emolumenticii terroris absoluimus et praedicti lauacri munere subleuamus, ut 
primum mentis gaudio recreatus facilius membrorum recipias sospitatem. naturalis 
siquidem cura est aegris dare laetitiam: nam fac inualidum gaudere, sanatus est. 
<3> Perge igitur ad amoenos recessus: perge ad solem, ut ita dixerim, clariorem: 
ubi salubritate aeris temperata terris blandior est natura. illic miraculis alta 
cogitatione perpensis cum arcanis mundi mens humana colloquitur nec admirari 
desinit quae ibi agi posse cognoscit: primum Nerei fluenta marinis deliciis esse 
completa, tot portus naturae prudentia terrenis sinibus intermissos, tot insulas 
nobiles amplexu pelagi dotatas: deinde inmissum Auerno stagneum mare, ubi ad 
uoluptatem hominum uita regitur ostreorum, industriaque mortalium fieri, ut res 
alibi fortuita ibi semper appareat copiosa. <4> Quantis ibi molibus marini 
termini decenter inuasi sunt! quantis spatiis in uisceribus aequoris terra 
promota est! dextra laeuaque greges piscium ludunt. claudantur alibi 
industriosis parietibus copiosae deliciae: captiui teneantur aquatiles greges: 
hic ubique sub libertate uiuaria sunt. adde quod tam amoena est suscepta 
piscatio, ut ante epulosum conuiuium intuentium pascat aspectum. magnum est enim 
gaudium desiderata cepisse: sed in huiusmodi rebus gratior est plerumque 
amoenitas oculi quam utilitas captionis. <5> Sed ne longius euagemur, inter 
Neptunias gazas habitare creditur, cui otia Baiana praestantur. his itaque rebus 
deliciosa exercitatione saginati ad pulcherrima lauacra contenditis, quae sunt 
et miraculis plena et salutis qualitate pretiosa. nam etsi hominum cura 
fabricata noscuntur, naturalibus certe ministeriis exhibentur. fornaces ibi non 
robora conuecta succendunt: cessante flamma perpetuus calor operatur: illic 
globi fumiferi nesciuntur: aura est purissima, quae ministrat uapores, sudores 
prouocat dulciter anhelos: et tantum a communibus balneis salubrior inuenitur, 
quantum ab humana industria celsior est natura. uideas illic undas perpetuis 
fumare gurgitibus, quae ita uidentur lauantum explere desideria, ut humano 
credas studio temperatas. <6> Cedat corallici pelagi laudata semper opinio: 
adsurgat Indici maris de albarum candore fama locupletior. quid mihi cum 
pretiis, si animus non fruatur optatis? baianis litoribus nil potest esse 
praestantius, ubi contingit et dulcissimis deliciis uesci et impretiabili munere 
sanitatis expleri. fruere igitur bonis nihilominus expetitis: nostris beneficiis 
ad tua emolumenta peruenies: Baianis remediis consequere rem salutis. 
VII. REPARATO PRAEFECTO URBIS ATHALARICUS REX. 
<1> Post parentum claras administrationes bene conferuntur posteris 
eminentissimae dignitates, dum nullius adquiescit ingenium iacere intra 
aestimationem suorum, quando quidam honestus ambitus est quos sequimur tempore, 
uelle praeconiis anteire. additur etiam, quod priscorum dogmatibus eruditi 
opinionis gratia delectentur augeri. nam quanto se unusquisque melioribus 
cognoscit artibus studuisse, tanto amplius grandiora praesumit appetere. <2> 
Dudum itaque illustris recordationis genitoris tui res publica sensit Romana 
diligentiam. comitiuae siquidem largitionum praesidens, functus etiam uicibus 
praefectorum, praetorianam egit integerrime dignitatem, curiam reparans, 
pauperibus ablata restituens et quamuis liberalibus studiis fuerit impolitus, 
placere non omisit industriis, quando naturaliter per se commendari potest bonum 
ingenium, etiam cum rebus accidentibus non uidetur ornatum. <3> Sed hoc quantum 
est ad tuarum notitiam litterarum? doctrina si quidem quos ab imperitis 
discernit, sapientibus amica societate coniungit, cui perfacile est ornare 
generosum, quae etiam ex obscuro nobilem facit. crescit quoque praeclaris 
meritis tuis, quod in affinitatis gratiam te talis elegit, quem semper contigit 
de iudicii sui integritate praedicari, moribus communis, conscientia singularis, 
qui se semper suis moribus et amicorum conuersatione et sua fecit probitate 
laudari. qualem ergo suo sanguini aestimandus est sociasse, qui numquam inprobum 
uel communioni suae decreuit adiungere. <4> Et ideo licet primaeuus uenias ad 
honorem, post tanti uiri iudicium ineptum est te dicere non probatum. nam si 
bene illis suggerentibus in extraneis causis placidas aures praebemus, cur magis 
in genere suo eorum iudicia non sequamur, ubi semper studiose sibi prospiciunt 
etiam qui in aliis actibus frequenter excedunt? atque ideo, quod feliciter 
dictum sit, per indictionem illam urbanae tibi tribuimus infulas dignitatis, ut, 
sicut in illo ordine primus, ita habearis et meritorum laude praecipuus. <5> 
Paene siquidem terrarum oculis offertur quod in illa ciuitate peragitur. quem 
iam sibi iudex placatum faciat, si illum senatum tantae benignitatis offendat? 
quid sit maturitatis, quid prudentiae, in ordinis ipsius aestimatione cognoscis, 
cuius primaeua germina mox ut adoleuerint, patres uocantur. adulescentia illic 
inchoat a maturitate consilii: tractant iuuenes cum modestia senum: ibi morum 
pondus in flore praemittitur, quod uix alibi cana aetate generatur. <6> Talem te 
ergo habita moderatione tractabis, ut cum tot proceres ad curiam uocas, dignam 
ante illos sententiam tuae uoluntatis aperias. nimis quippe arduum est aliquid 
tale inter illos dicere, quod nequeat tantis prudentibus displicere. ideoque non 
unius dignitatis uir aestimandus est, qui ab illa turba doctorum bonum potuit 
referre iudicium. nam si gratum est uel sub raritate praedicari, quid illi 
gaudii prouenire possit, quem tot nobilium uota laudauerint? iustitiam dilige: 
oppressis te dignanter impende: redde laudes posteris tuis, quas tu a maioribus 
accepisti. 
VIII. OSUIN V. I. COMITI ATHALARICUS REX. 
<1> Propositi nostri est honestos labores palma remunerationis ornare, ut 
uicissitudine, qua prouecti gaudent, desides mordeantur sibique imputare possint 
quod clementissimis temporibus iudicii nostri praemia non merentur. atque ideo 
illustrem magnitudinem tuam deo iuuante ad Delmatiarum atque Sauiae prouincias 
iterum credidimus destinandam, ut quicquid pro utilitatibus nostris esse 
cognoscis, aequabili ordinatione disponas populumque nobis deuotum per tuam 
iustitiam facias esse gratissimum, quia dominorum laudibus applicatur, cum se 
probabiliter tractat electus. <2> Non exempla aliena perquiras: memor esto quae 
feceris et non indiges ammoneri. quid est enim quod de tua quisquam debeat 
actione dubitare, quando ipsis prouinciis adhuc propria bona redolere cognoscis? 
quodam modo iam debitum est illi uelle praestare, apud quem te scis fuisse 
laudabilem. oboedientibus enim iuste indulgetur animus et quos scimus memores 
bonorum, indubitanter eis denuo praebemus affectum. <3> Aetas quidem tua 
prouecta est, sed actus quoque maturior quid tibi nunc subripere ualeat, in quo 
nec iuuentus reprehensibilis fuit? sed haec in domni aui nostri regno fecisti: 
nunc talia demonstra, ut temporibus nostris reseruasse uidearis, quicquid 
probitatis addideris. 
VIIII. UNIVERSIS GOTHIS SIVE ROMANIS ATHALARICUS REX. 
<1> Per prouincias nobis deo praestante concessas tales uiros cupimus destinare, 
qui sunt armis praediti et iustitia gloriosi, ut absit a uobis et extranearum 
gentium metus et calumniosis non pateatis insidiis, quia non minus est malum 
bellicum uitasse quam saeua discussionis euadere. ipsa est enim uera securitas, 
quae de nulla iudicis iniquitate formidat. atque ideo, quod deo auspice dictum 
sit, illustrem comitem Osuin et palatio nostro clarum et prouinciis longa 
conuersatione notissimum Dalmatiis decreuimus praesidere. cui pro utilitate 
nostra iubenti parere procurate, quoniam tantam eius estis iustitiam frequenter 
experti, ut et sine regia iussione ei deberetis priorum memores oboedire. habet 
enim proprium ius ille qui iustus est: nam etsi terrore minime potestatis 
erigitur, aequitate tamen suadente semper auditur. <2> Simul etiam et uirum 
illustrem Seuerinum ad uos aestimauimus dirigendum, ut compositi consona 
uoluntate possint uobis laudanda praecipere. nam si disparibus calamis conuenit 
unum melos edicere, multo magis uiris prudentissimis aptum est iusta concordi 
uoce suadere. <3> Verum ut primordia nostra a praestitis inchoarent 
clementissimumque dominum in ipso regni limine sentiretis, per quartam 
indictionem quod a uobis augmenti nomine quaerebatur, illustrem uirum comitem 
patrimonii nostri nunc iussimus remouere. <4> Hoc etiam insuper uobis 
concedentes, ut, cum deo propitio supra dictum uirum ad nostra obsequia uenire 
fecerimus, tales homines destinate, per quos possimus euidenter agnoscere, 
quemadmodum in futurum census doceatur impositus, ut, si grauatos uos esse 
cognoscimus, pro parte nobis qua uisum fuerit considerata aequitate releuemus. 
ita fit ut habeatis spem et futuri beneficii, qui estis iam pro parte remedia 
consecuti. <5> Quapropter seruire uos conuenit utilitatibus nostris, quando ea 
quae magis sperare precibus potuistis, ultro contulit munificentia principalis. 
sic enim tradente clementissimo nobis auctore didicimus, ut a subiectorum 
beneficiis non uacemus. disciplina uidelicet imperandi est amare quod multis 
expedit, quoniam res publica nimium soliditatis accipit, si tributariorum 
facultas inlaesa constiterit. 
X. HONORATIS POSSESSORIBUS DEFENSORIBUS SYRACUSANAE CIVITATIS VEL UNIVERSIS 
PROVINCIALIBUS ATHALARICUS REX. 
<1> Dudum quidem uobis ortum nostri imperii aestimauimus nuntiandum: nunc decet 
subsequi beneficium pro laetitia augenda cunctorum, ut, quibus fuit gratissimus 
noster exortus, sit illis regalis animus in aliqua parte munificus. crescere 
nobiscum deo praestante cuncta desideramus, quia ille uere noster est census, 
quem laetus possessor exsoluit. <2> Proinde subtrahimus pecuniae quod 
augmentetur gloriae et auari ad laudes profuse nitimur subleuare cultores. 
pridem diuae memoriae domnus auus noster de suis beneficiis magna praesumens, 
quia longa quies et culturam agris praestitit et populos ampliauit, intra 
Siciliam prouinciam sub consueta prudentiae suae moderatione censum statuit 
flagitari, ut uobis cresceret deuotio, quibus se facultas extenderat. sed illius 
praedicanda iustitia locum nostrae benignitati praeparauit, ut, quod ei offerri 
iuste potuit, nos clementi animo quasi illata stipendia donaremus: et quodam 
praesagio mentis diuinae fecit etiam pium, cui parabat imperium. <3> Atque ideo 
per quartam feliciter indictionem quicquid a uobis supra consuetudinariam 
functionem augmenti nomine uel petebatur uel constat exactum, liberalitas nostra 
concedit. quod etsi iuste potuistis pendere, gloriam uos potius nostrae 
largitati iubemus inferre. <4> Sed ut latius extendatur nostra clementia 
suauemque dominum impensis beneficiis sentiatis, quicquid a discussoribus noui 
census per quintam indictionem probatur affixum, ad nostram eos fecimus deferre 
notitiam, ut, quod rationabile fuerit aestimatum, libentibus animis perferatis, 
quia nullum laedit obseruata iustitia. <5> Sed ne credatis pro ordinatorum 
tantum arbitrio uos grauari, si quis est qui de eorum facto aestimat 
conquerendum, ad remedia nostrae pietatis occurrat, ut iudicantes corrigamus, 
qui etiam non rogati beneficia clementer indulsimus. nam et gloriosae 
recordationis domnus auus noster de eorum commotus fuerat tarditate, ut erat 
altae prudentiae perscrutator, aestimans eos tamdiu in prouincia non sine uestro 
grauamine residere, quos repetita iussione censuerat iam redire. <6> Sed nos, 
quos decet implere quicquid ille sub aequitate disposuit, deo auxiliante eius 
nunc in uobis inchoata perficimus. reddite modo largitati nostrae prosperrimum 
uotum et fidele seruitium. habetis principem, qui uobis cum beneficiis probatur 
exortus et quod subiectis dulcius est, augetur ingenio beniuolo cum aetatis 
augmento. in quam rem Quidilanem saionem nostrum credidimus dirigendum, per quem 
uobis iussa prosperrima deo largiente pandantur. 
XI. GILDILAE VIRO SUBLIMI COMITI SYRACUSANAE CIVITATIS ATHALARICUS REX. 
<1> Ad Victorem et VVitigisclum spectabiles uiros Siciliae prouinciae censitores 
praecepta nostra direximus, ut quicquid possessoribus tributariae functionis per 
eos nuper uidetur adiectum, de quarta indictione non exigant, quia grauis est 
eius rei illatio, cuius adhuc iustitia non probatur. <2> De ordinationibus uero 
eorum nobis fecimus instructiones deferri, ut, si aestimatis uiribus sub 
aequalitate sit dispositum, debeat permanere moderatum, sin uero aliquem contra 
rationem constat esse praegrauatum, nostro releuetur arbitrio, ita tamen ut, si 
aliquid per quartam indictionem probatur illatum, possessoribus sine aliqua 
imminutione reddatur, quia sine querella suscipi debet onus impositum, quod 
longis temporibus constat esse portandum. <3> Nunc quod restat, prouinciales uos 
conuenit admonere, ut quibus beneficia dedimus, eorum deuotionem per omnia 
sentiamus et quod debetur principi, grato animo uideatur exsolui. 
XII. VICTORI ET VVITIGISCLO VV. SS. ATHALARICUS REX. 
<1> Tarditas uestra apud gloriosae memoriae domnum auum nostrum merito uos fecit 
esse suspectos, quos etiam secundis praeceptionibus credidit ammonendos, ut 
relicto tandem prouincialium grauamine ad eius deberetis iustitiam festinare: et 
nunc quoque suspicionis maxime fecit augmentum, ut nec ad initia nostra 
uoluissetis occurrere, quod libera conscientia potuisset optare. <2> Et ideo 
praesenti auctoritate censemus, ut, si quid super tributarium solidum per 
quartam indictionem a prouincialibus exegistis, sine aliqua eis inminutione 
reddatis, quia supra ueterem censum nulla indictionis praedictae eos uolumus 
damna sentire. <3> Hoc etiam addendum esse credidimus ‚ quando amore clementiae 
errores nolumus inuenire, ne coacti potius resecemus quod salua iustitia 
dissimulare non possumus ‚ ut, si aliquem studio laesistis prauo, uestro magis 
emendetis arbitrio, quia hoc est propria delicta corrigere quod et non facere. 
<4> Et ne forsitan credatis longinquitatis difficultate latere quae gesta sunt, 
Siculis fiduciam uos dedimus subsequendi. uidete nunc, si uoces possitis ferre 
querulas, quas etiam nostra inuitauit auctoritas. ammonuimus igitur quos pios 
decet: iam suo uitio uidetur accusari, qui spontanea noluit uoluntate recorrigi. 

XIII. VVILIAE V. I. COMITI PATRIMONII ATHALARICUS REX. 
<1> Magnitudinis tuae suggestione comperimus de domesticorum excessibus, qui 
destinatis comitibus obsequuntur, prouinciales damnis plurimis ingrauatos: quod 
credimus emolumentorum paruitate nutritum, quia sub quadam excusatione peccare 
creditur, cui necessaria non praebentur. <2> Et ideo speciali beneficio 
generalia compendia largientes magnitudini tuae praesenti auctoritate 
praecipimus, ut supra ducentos solidos et decem annonas, quas hactenus 
acceperunt, a quinta feliciter indictione quinquaginta eis solidos annuos 
faciatis incunctanter adiungi, qui uestris rationibus debeant imputari, ut, dum 
mater criminum necessitas tollitur, peccandi ambitus auferatur. <3> Si quis 
autem iussionum nostrarum inprobus temerator exstiterit, ut aliquo casu in 
damnis prouincialium aut praeiudiciis implicetur, emolumentis careat uniuersis, 
quia ille dignus est praemia consequi, qui parere cognoscitur aequitati: ideo 
enim a nobis accipit, ne ab aliis quaerat. nostrum dare nobilitas est: dona 
regalia quamuis parua sublimant, quia simul et meritorum gratiam reperisse 
creditur, qui principali munere subleuatur. 
XIIII. GILDILAE VIRO SUBLIMI COMITI SYRACUSANAE CIVITATIS, ATHALARICUS REX. 
<1> Prouincialium Siculorum nobis est suggestione declaratum quaedam a tua 
potestate fieri, unde eorum fortunae uideantur affligi. quod ideo leuiter 
accepimus, quia ipsi uindicari praeterita noluerunt. constat enim esse dubium, 
quod concedit aduersarius: et percelli non potest iure, cui mauult querelosus 
ignoscere. sed ut suspiciones iniquas futuris casibus abrogemus, obseruanda 
iugiter praesenti iussione decernimus, ut nec isti aliquid de futuro metuant nec 
tu per ignorantiam quae dicuntur incurras. <2> Prima fronte pro reparatione 
murorum pecuniae diuersis prouincialibus dicuntur extortae, cum tamen nulla 
exinde surrexerit promissa constructio. hoc si constat ammissum, aut muri exinde 
pro eorum munimine construantur aut unusquisque recipiat quod ei probatur 
incompetenter ereptum. nimis enim absurdum est spondere munitiones et dare 
ciuibus execrabiles uastitates. <3> Quorundam etiam substantias mortuorum sine 
aliqua discretione iustitiae fisci nomine caduci te perhibent titulo uindicare, 
cum tibi hoc tantum de peregrinis uideatur esse commissum, quibus nullus heres 
aut testamentarius aut legitimus inuenitur. nefas est enim, ut, quod a nobis 
praecipitur, a te nostro nomine per iniuriam uindicetur. <4> Praeterea 
conuentionibus se grauari omnimodis ingemiscunt, ut ad iudicium deducendi paene 
tanta uideantur amittere, quanta uix probantur addicti dispendia sustinere. 
uocatio enim iudicis spes iustitiae debet esse, non multa. nam ipse iuste 
suspectus redditur, ante cuius audientiam grauamina sentiuntur. unde censemus, 
ut, si nostra conueniunt decreta pulsatos, tantum commodi percipiat exsecutor, 
quantum gloriosus domnus auus noster pro honoribus personarum debere saiones 
accipere expressa quantitate constituit. commodum enim debet esse cum modo: nam 
si mensuram aequalitatis excesserit, uim sui nominis non habebit. <5> Si uero 
tua iussione conuentio destinatur dumtaxat in illis causis atque personis, ubi 
te misceri edicta uoluerunt, mediam portionem exsecutor accipiat, quam de 
praeceptis regiis sumere potuisset, quia non potest conuenire iustitiae, ut 
tantum a te directo tribuatur, quantum pro reuerentia nostrae iussionis 
offertur. <6> Si quis autem saluberrimi constituti temerator extiterit, in 
quadruplum iubemus ablata restitui, ut, quod delectatione cupiditatis 
ammittitur, asperitate dispendii uindicetur. Edicta uero gloriosi domni aui 
nostri uel uniuersa praecepta, quae ad Siciliam pro commonendis uniuersorum 
moribus destinauit, sub tanta uolumus oboedientia custodiri, ut sacrilegii reus 
habeatur, quisquis beluinis motibus excitatus munimen temptauerit irrumpere 
iussionum. <7> Duorum negotia Romanorum etiam his inuitis ad tuum diceris uocare 
iudicium: quae si cognoscis facta, ulterius non praesumas, ne dum uis iudicium 
incompetenter quaerere, reatum potius uidearis inuenire. memor enim prius debes 
esse edicti, qui inter alios mauis a te sequenda constitui: alioquin tota tibi 
decernendi auctoritas tollitur, si a te illa regula minime custoditur. <8> 
Ordinariis iudicibus amministrationum suarum potestas inlibata seruetur. 
cognitores suos legitima turba comitetur. obseruationum illarum non mordearis 
inuidia. Gothorum laus est ciuilitas custodita. tota ad uos fama confluit, si 
uobis rarus litigator obseruet. uos armis iura defendite, Romanos sinite legum 
pace litigare. <9> Nauigiis uecta commercia te suggerunt occupare et ambitu 
cupiditatis exosae solum angusta pretia definire: quod non creditur a suspicione 
longinquum, etiamsi non sit actione uitiosum. quapropter si rumorem huiusmodi, 
ut conuenit, uitare festinas, episcopus ciuitatis et populus conscientiae tuae 
testes assistant. omnibus placeat, quod ad cunctorum necesse est pertinere 
fortunas. pretia communi debent deliberatione constitui, quia non est delectatio 
commercii, quae iubetur inuitis. <10> Quocirca sublimitatem tuam iussis 
praesentibus credidimus ammonendam, quia excedere nolumus quos amamus nec 
aliquid de talibus sinistrum patimur dici, per quos aliorum mores putamus posse 
recorrigi. 
XV. IOHANNI PAPAE ATHALARICUS REX. 
<1> Si antiquis principibus studium fuit leges exquirere, ut subiecti populi 
delectabili tranquillitate fruerentur, multo praestantius est talia decernere, 
quae possunt sacris regulis conuenire. absint enim a nostro saeculo damnosa 
compendia. illud tantum uere possumus lucrum dicere, quod constat diuina iudicia 
non punire. <2> Nuper siquidem ad nos defensor ecclesiae Romanae flebili 
allegatione peruenit, cum apostolicae sedi peteretur antistes, quosdam nefaria 
machinatione necessitatem temporis aucupatos ita facultates pauperum extortis 
promissionibus ingrauasse, ut, quod dictu nefas est, etiam sacra uasa emptioni 
publicae uiderentur exposita. hoc quantum fuit crudele committi, tanto gloriosum 
est adhibita pietate resecari. <3> Atque ideo sanctitas uestra statuisse nos 
praesenti definitione cognoscat, quod etiam ad uniuersos patriarchas atque 
metropolitanas ecclesias uolumus pertinere, ut a tempore sanctissimi papae 
Bonifatii, cum de talibus prohibendis suffragiis patres conscripti senatus 
consulta nobilitatis suae memores condiderunt, quicumque in episcopatu optinendo 
siue per se siue per aliam quamcumque personam aliquid promisisse declaratur, ut 
exsecrabilis contractus cunctis uiribus effetetur. <4> Si quis autem in hoc 
scelere deprehenditur fuisse uersatus, nullam relinquimus uocem, uerum etiam si 
aut repetendum aut quod acceptum est non reddendum esse crediderit, sacrilegii 
reus protinus habeatur, accepta restituens compulsione iudicis competentis. 
iustissimae siquidem leges ut bonis aperiunt, ita claudunt malis moribus 
actionem. <5> Praeterea quidquid in illo senatus decretum est consulto, 
praecipimus in eos modis omnibus custodiri, qui se quoquo modo uel interpositas 
quascumque personas scelestis contractibus miscuerunt. <6> Et quia omnia decet 
sub ratione moderari nec possunt dici iusta quae nimia sunt, cum de apostolici 
consecratione pontificis intentio fortasse prouenerit et ad palatium nostrum 
perducta fuerit altercatio populorum, suggerentes nobis intra tria milia 
solidorum cum collectione chartarum censemus accipere. a quibus tamen omnes 
idoneos rei ipsius consideratione remouemus, quia de ecclesiastico munere 
pauperibus est potius consulendum. <7> Alios uero patriarchas, quando in 
comitatu nostro de eorum ordinatione tractatur, in supra dictis condicionibus 
atque personis intra duo milia solidorum iubemus expendere. in ciuitatibus autem 
suis tenuissimae plebi non amplius quam quingentos solidos se distributuros esse 
cognoscant. reliquos accipientes et edicti praesentis et senatus consulti nuper 
habiti poena constringat: sed et dantes canonum seueritas persequatur. <8> Vos 
autem, qui patriarcharum honore reliquis praesidetis ecclesiis, quoniam 
constitutio nostra ab illicita promissione liberauit, restat ut bona imitantes 
exempla sine aliquo ecclesiarum dispendio dignos maiestate pontifices offeratis. 
iniquum est enim, ut locum apud uos habeat ambitus, quem nos laicis diuina 
consideratione perclusimus. <9> Quapropter si quis apostolicae praesul ecclesiae 
uel patriarcharum episcopum siue per se siue per parentes uel seruientium 
quascumque personas aliqua suffragii crediderit ambitione promouendum, et ipsum 
reddere accepta definimus et quod est canonibus statutum, eum modis omnibus esse 
passurum. si quis uero quae dederit aut promiserit eodem superstite timuerit 
publicare, ab heredibus uel proheredibus eius ecclesia repetat, cuius suffragio 
antistes deprehenditur ordinatus, nota infamiae nihilominus superstites 
inurente. reliquos quoque ordines sub eadem fieri districtione praecipimus. <10> 
Quod si forsitan dolosae machinationis inuento sacramentis persona 
intercedentibus fuerit obligata, ut saluo statu animae commissam iniquitatem 
neque approbare possit neque audeat accusare, damus licentiam quibuslibet 
honestis personis in singulis quibusque ciuitatibus apud iudices competentes hoc 
crimen deferre, et quicquid ex ea potuerit probatione recolligi, ut ad 
probationem insequentes animemus, tertiam partem indicatae rei ille percipiat, 
qui tale facinus uoluerit approbare: reliqua ipsis ecclesiis proficiat quod 
uidentur extorta, aut in fabricis earum aut in ministeriis nihilominus 
profutura. decet enim ad usus bonos conuertere quae uoluit peruersitas iniqua 
fraudare. <11> Quiescat igitur malignantium praua cupiditas. quo tendunt, qui a 
fonte praeclusi sunt? recolatur et timeatur Simonis iusta damnatio, qui emendum 
credidit totius largitatis auctorem. orate ergo pro nobis edicta nostra 
custodientes, quae diuinis noscitis conuenire mysteriis. sed quo facilius 
principis uotum uniuersorum mentibus innotescat, hoc senatui, hoc populis per 
praefectum urbis praecipimus intimari, ut generalitas agnoscat nos illos 
persequi, qui maiestati potius uidentur aduersi. uos quoque hoc uniuersis, quos 
deo propitio regitis, episcopis intimate, ne quis sit alienus a culpa qui potuit 
agnoscere constituta. 
XVI. SALVENTIO V. I. PRAEFECTO URBIS ATHALARICUS REX. 
<1> Grata res est cunctis profutura uulgare, ut generale fiat gaudium, quod 
potuit esse uotiuum. alioquin laesionis causa noscitur, si beneficia potius 
occulantur. dudum siquidem senatus amplissimus ab splendore suo cupiens maculam 
foedissimae suspicionis abradere prouida deliberatione constituit, ut in 
beatissimi papae consecratione nullus se abominabili cupiditate pollueret, poena 
etiam constituta, qui talia praesumere temptauisset: non iniuria, quia tunc 
electi uere meritum quaeritur, cum pecunia non amatur. <2> Quod nos laudantes et 
augentes inuentum ad beatissimum papam direximus constituta, quae his antelata 
praefulgent, ut ab honestate sanctae ecclesiae profanus ambitus auferatur. hoc 
uos ad notitiam senatus et Romani populi uolumus sine aliqua dilatione 
perducere, quatenus cunctorum figatur cordi, quod cupimus omnium studio 
custodiri. <3> Verum ut principale beneficium et praesentibus haereat saeculis 
et futuris, tam definita nostra quam senatus consulta tabulis marmoreis 
praecipimus decenter incidi et ante atrium beati Petri apostoli in testimonium 
publicum collocari: dignus enim locus est, qui et gloriosam mercedem nostram et 
senatus amplissimi laudabilia decreta contineat. in quam rem illum direximus, 
quo redeunte noscamus impleta quae iussimus. incertum enim uidetur habere quod 
praecipit, cui rerum effectus tardius innotescit. 
XVII. SALVENTIO V. I. PRAEFECTO URBIS ATHALARICUS REX. 
<1> Si principes antiqui moenia Romana in populorum exquisiuere laetitiam, ne 
ciues illi merito singulares aliquid commune cum ceteris possiderent, nefas est 
inter tot rerum iucunda eos longam sustinere tristitiam, quia exultatio 
ciuitatis illius generale uotum est, dum necesse est laetari reliqua, si mundi 
caput gaudere proueniat. <2> Apostolici siquidem papae Iohannis et procerum 
nostrorum relatione cognouimus illum atque illum Romanos pro sola suspicione 
seditionis tam longae custodiae poena maceratos, ut cuncta ciuitas maerorem de 
illorum continua calamitate contraxerit, ut eis nec dierum festiuitas, nec ulla, 
quae apud nos est gratissima, nominis sui dignitas subueniret. quod nobis pro 
sui facti acerbitate displicuit, ut qui in iudicio conuicti minime feruntur, 
debita malis tormenta cruciatusque pertulerint. <3> Et ideo magnitudinem tuam 
iussis praesentibus ammonemus, ut quocumque loci reperire potueris, eos 
absoluere non moreris. quos etiamsi aliquo reatu inuolutos esse claruit, 
intercessionibus supra dictis eos iam a metu liberos esse censemus. si uero 
innocentes se tormenta sustinuisse confidunt, damus querellis eorum liberam 
uocem, ut iustis legibus uindicent quod iniquis ausibus pertulerunt, quia 
nolumus innocentes a iudicibus deprimi, quos ad eorum praesidia constat eleuari. 
<4> Reuocent nunc ad laetitiam pristinam animos Romani nec nobis credant placere 
posse nisi qui eos eligunt modesta aequalitate tractare. intellegant parentes 
nostros pro sua quiete laboriosa subire pericula, nos autem multis expensis 
agere, ut illi debeant garrula exultatione gaudere. <5> Nam et si quid inique 
uel acerbe hactenus pertulerunt, non credant a nostra mansuetudine neglegendum, 
qui nec nobis otia damus, ut illi secura pace ac tranquilla laetitia 
perfruantur: cito sentiunt quia nos amare non possumus, quos illi pro suis 
excessibus horruerunt. nam quorum gratiam impetrare possunt, qui suis ciuibus 
displicere meruerunt et, dum tempus habuissent amoris publici, egerunt unde 
iuste debeant execrari? 
XVIII. EDICTUM. ATHALARICUS REX.
Prouide decreuit antiquitas uniuersitatem edictis generalibus admoneri, per quae 
et delictum omne corrigitur et excedentis uerecundia non grauatur. cuncti enim 
sibi aestimant dici, ubi nullum constat exponi et similis fit innocentis, quem 
contigerit sub communione purgari. hinc et nostra uere pietas custoditur, dum 
feriato gladio nascitur metus et prouenit sine cruore correctio. commouemur enim 
placati, minamur otiosi et clementer irascimur, quando uitia sola damnamus. diu 
est, quod diuersorum querellae nostris auribus crebris susurrationibus 
insonarunt quosdam ciuilitate despecta affectare uiuere beluina saeuitia, dum 
regressi ad agreste principium ius humanum sibi aestimant feraliter odiosum. 
quos nunc apte iudicauimus comprimendos ut eo tempore inimica bonis moribus 
crimina persequamur, quo hostibus reipublicae diuina uirtute resistimus. 
utrumque quidem noxium, utrumque pellendum: sed tanto grauius grassantur uitia 
quanto probantur interna. unum recumbit in altero. facilius quippe inimicorum 
acies cadunt, si nostrorum delicta subducimus. <1> Primam humano generi noxiam 
peruasionem, sub qua nec dici potest ciuilitas nec haberi, seueritate legum et 
nostra indignatione damnamus statuentes, ut sanctio diui Valentiniani aduersum 
eos diu pessime neglecta consurgat, qui praedia urbana uel rustica despecto 
iuris ordine per se suosque praesumpserint expulso possessore uiolenter intrare. 
nec aliquid de eius districtione detestabili uolumus temperatione mitigari, 
insuper addentes ut, si quis ingenuorum ad satisfaciendum legi superius 
definitae idoneus non habetur, deportationis protinus subiaceat ultioni, quia 
plus debuit cogitare iura publica, qui se nouerat alibi non posse sustinere 
uindictam. iudices igitur competentes, ad quos potest admissum facinus 
pertinere, si inuasorem, cum possint amouere, pertulerint tenere praesumpta, et 
adepti cinguli honore priuentur et fisco nostro tantum fiant obnoxii, quantum 
praesumptor potuisset addici, in auctoribus tamen facinoris manentibus 
constitutis. quod si quis in tantam raptatus amentiam tyrannico spiritu iuri 
publico parere neglexerit uiribusque praepotens destinati officii spreuerit 
paucitatem, relatione iudicis nostris auribus notabilis ingeratur, ut indulta 
executione saionum ultionem sentiat uigoris regii, qui oboedire noluit 
cognitori. <2> Et quia summis principibus iuris communione uiuendum est, si quis 
legum ordine praetermisso nomine publico titulos praesumpserit uel praesumpsit 
affigere, in tantum possidenti fiat obnoxius, quantum sanctio superius memorata 
testatur. merito enim et sacrilegii poena percellitur, qui iniquo peruasionis 
pondere ausus est maiestatem regii nominis ingrauare. litis quoque expensas 
iudicio superatus exsoluat, quia hinc dantur fomenta detestabilis iurgii, cum 
improbi uincuntur illaesi, nec dolet calumniantibus pudoris damnum, si euaserint 
dispendia facultatum. <3> Si quis autem de nostris scriniis aliquid crediderit 
promerendum, aduersario suo, quantum ad causam eius pertinet, de consecuta serie 
iussionum nihil aestimet supprimendum: ni fecerit, careat impetratis, uel si 
aliquid ex eo agere temptauerit, nihilominus habeatur infirmum, quia illos solos 
uolumus uti beneficiis nostris, quos non cognoscimus studere uersutiis. <4> Qui 
suasione plectenda matrimonia diuidere nititur aliena, ipsius coniugium habeatur 
illicitum: ut magis contigisse sentiat sibi, quod in altero malignus exercere 
temptauit. siue pro coniunctionibus caritate priuatur, futurum illi matrimonium 
iure denegamus, quia non meretur iugalis reuerentiae praemia consequi, qui in 
genialis tori ausus est diuisione grassari. sed ne aliquos huius sceleris reos 
ultio nostra derelinquat, illos, quos spes non habet praesentis coniugii uel 
futuri, si quid in alienos thalamos dolosa machinatione praesumpserint, 
facultatum suarum priuentur media portione fisci protinus uiribus applicanda. si 
uero prohibente pauperie in aliquorum substantia nequiuerit uindicari, poena 
religentur exilii, ne, quod dictu nefas est, ideo uideantur comminationem iuris 
publici euadere, quia uilissimae noscuntur subiacere fortunae. sed haec de 
sollicitatoribus affectus alieni pietas nostra decreuit. <5> Ceterum in 
adulteris totum districtissime uolumus custodiri, quicquid diuali potuit 
commotione decerni. <6> Uno tempore duabus nemo copuletur uxoribus, quia se 
nouerit rerum suarum amissione plectendum. nam aut libido est, et recte perfrui 
non sinitur: aut cupiditas, et iure nuditate damnatur. <7> Si quis autem 
superflua turpique cupidine coniugali honestate despecta ad concubinae elegerit 
uenire complexus: si ingenua fuerit, iugo seruitutis cum filiis suis modis 
omnibus addicatur uxori, ut illi se per honesta iudicia sentiat subdi, cui per 
illicitam libidinem credidit posse praeponi. quod si ad tale flagitium ancilla 
peruenerit, excepta poena sanguinis matronali subiaceat ultioni, ut illam 
patiatur iudicem, quam formidare debuisset absentem. <8> Donationes nullius 
terror extorqueat: nullus adquirere per fraudem uel execrabilem lasciuiam 
concupiscat: sola enim honestas merito cupit lucra. de legibus in allegationem 
iustissimae largitatis illam districtionem uolumus custodiri, quam pro ueritate 
sollicita legalis sanxit antiquitas. sic enim, ut ipsa testatur, et fraudi non 
patebit occasio et ueritati maior crescit auctoritas. alioquin nulli praecipimus 
uideri firmum, quod ipse conditor, non implendo quae leges uel iura praecipiunt, 
fecit incertum. <9> Maleficos quoque uel eos, qui ab eorum nefariis artibus 
aliquid crediderint expetendum, legum seueritas insequatur, quia impium est nos 
illis esse remissos, quos caelestis pietas non patitur impunitos. qualis enim 
fatuitas est creatorem uitae relinquere et sequi potius mortis auctorem? turpis 
actus ex toto sit a iudicibus alienus. nemo faciat quod iura condemnant, quia 
decretali poena plectendi sunt, qui se prohibitis excessibus miscuerunt. quid 
enim in aliis damnent, si ipsi se inhonesta contagione commaculent? sit etiam 
sub diuitibus tuta mediocritas. <10> A caedis temperetur insania. nam 
praesumptio manuum actus probatur esse bellorum, maxime in eis, quos tuitionis 
nostrae munit auctoritas. si quis autem contra facere improba praesumptione 
temptauerit, uiolator nostrae iussionis habeatur. <11> Appellari a suspecto 
iudicibus ordinariis in una causa secundo non patimur, ne, quod ad remedium 
repertum est innocentis, asylum quodam modo uideatur existere criminosis. si 
quis uero uetita iterare temptauerit, negotio priuatus abscedat. <12> Sed ne 
pauca tangentes reliqua credamur noluisse seruari, omnia edicta tam nostra quam 
domni aui nostri, quae sunt uenerabili deliberatione formata, et usualia iura 
publica sub omni censemus districtionis robore custodiri, quae tanto munimine se 
tegunt, ut nostra quoque iurisiurandi interpositione cingantur. quid per multa 
discurrimus? legum usualis regula et praeceptorum nostrorum probitas ubique 
seruetur. 
XVIIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Laudabilium iussionum causas plerumque praebet uituperabilis excessus 
alienus et miro modo momenta iustitiae de iniquitatis occasione nascuntur. silet 
enim aequitas, si culpa non uociferetur admissa et feriatum quiescit principis 
ingenium, quod non fuerit aliqua querella prouocatum. <2> Conquerentium siquidem 
uocibus adacti et frequentium populorum de rebus quibusdam interpellatione 
commoniti necessaria quaedam Romanae quieti edictali programmate duodecim 
capitibus, sicut ius ciuile legitur institutum, in aeuum seruanda conscripsimus, 
quae custodita residuum ius non debilitare, sed potius corroborare uideantur. 
<3> Haec in coetus uestri splendore recitentur et per triginta dies praefectus 
urbis locis celeberrimis faciat sollemni more proponi, ut nostra ciuilitate 
recognita spes truculentis moribus auferatur. nam qua confidentia proteruus 
assumat quod principis agnouerit damnasse clementiam? redeat amor omnibus 
disciplinae, per quam et parua coalescunt et potiora seruantur. <4> Ideo enim 
exercitus nostros iuuante deo crebris expeditionibus commouemus, ut 
uniuersitatem compositam uiuere legibus sentiamus. reddatur haec animo nostro 
uicissitudo praemiorum, ut, quem rei publicae utilitatibus cognoscitis 
occupatum, rarissima querellarum aditione pulsetur. teneant iudices legitimas 
districtiones: uotum foedissimae uenalitatis abiciant. metus cuncta componit, si 
reus crimen in iudicante non inuenit. 
XX. AD UNIVERSOS IUDICES PROVINCIARUM ATHALARICUS REX. 
<1> Cum uos prouinciis nostris iuuante deo annua reparatione praestemus nec 
desint iudicia per uniuersos fines Italiae distributa, intellegimus de inopia 
iustitiae copiam uenire causarum. culpa siquidem uestrae probatur esse 
neglegentiae, quotiens a nobis coguntur homines legum beneficia postulare. nam 
quis eligeret tam longe petere, quod in suis uideret sedibus aduenisse? <2> Sed 
ut uobis uersutas excusationes et duras necessitates prouincialibus tolleremus, 
de aliquibus casibus hactenus pessimo torpore neglectis edictalis programmatis 
definitione censuimus, ut et uobis cresceret confidentia recte iudicandi et 
paulatim audacia maligna possit inminui. quod more sollemni per conuentus 
publicos triginta dierum facite proponi editione, ut iure condemnatus habeatur 
qui post haec remedia manere praesumpserit desperatus. 
XXI. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Filiorum causas iure ad patrum cognoscimur remisisse personas, ut ipsi de 
illorum prouectu debeant cogitare, quorum interest studia Romana proficere. 
neque enim credendum est uos inde posse minus esse sollicitos, unde et generi 
uestro crescit ornatus et coetui prouenit assidua lectione consilium. nuper 
siquidem, ut est de uobis cura nostra sollicita, quorundam susurratione 
cognouimus doctores eloquentiae Romanae laboris sui constituta praemia non 
habere et aliquorum nundinatione fieri, ut scholarum magistris deputata summa 
uideatur imminui. <2> Quapropter, cum manifestum sit praemium artes nutrire, 
nefas iudicauimus doctoribus adulescentium aliquid subtrahi, qui sunt potius ad 
gloriosa studia per commodorum augmenta prouocandi. <3> Prima enim grammaticorum 
schola est fundamentum pulcherrimum litterarum, mater gloriosa facundiae, quae 
cogitare nouit ad laudem, loqui sine uitio. haec in cursu orationis sic errorem 
cognoscit absonum, quemadmodum boni mores crimen detestantur externum. nam sicut 
musicus consonantibus choris efficit dulcissimum melos, ita dispositis 
congruenter accentibus metrum nouit decantare grammaticus. <4> Grammatica 
magistra uerborum, ornatrix humani generis, quae per exercitationem pulcherrimae 
lectionis antiquorum nos cognoscitur iuuare consiliis. hac non utuntur barbari 
reges: apud legales dominos manere cognoscitur singularis. arma enim et reliqua 
gentes habent: sola reperitur eloquentia, quae Romanorum dominis obsecundat. 
hinc oratorum pugna ciuilis iuris classicum canit: hinc cunctos proceres 
nobilissima disertitudo commendat et ut reliqua taceamus, hoc quod loquimur inde 
est. <5> Qua de re, patres conscripti, hanc uobis curam, hanc auctoritatem 
propitia diuinitate largimur, ut successor scholae liberalium litterarum tam 
grammaticus quam orator nec non et iuris expositor commoda sui decessoris ab eis 
quorum interest sine aliqua imminutione percipiat et semel primi ordinis uestri 
ac reliqui senatus amplissimi auctoritate firmatus, donec suscepti operis 
idoneus reperitur, neque de transferendis neque de imminuendis annonis a 
quolibet patiatur improbam quaestionem, sed uobis ordinantibus atque 
custodientibus emolumentorum suorum securitate potiatur, praefecto urbis 
nihilominus constituta seruante. <6> Et ne aliquid pro uoluntate praebentium 
relinquatur incertum, mox ut sex menses exempti fuerint, statutae summae 
consequantur praedicti magistri mediam portionem, residua uero anni tempora cum 
annonarum debita redhibitione claudantur: ne cogantur de alieno pendere 
fastidio, cui piaculum est uel horarum aliquo uacasse momento. <7> In tantum 
enim quae sunt decreta uolumus firmissime custodiri, ut si quis cuius interest 
differendam putauerit hanc quasi debitam functionem, procurato more usurarum 
dispendia ipse patiatur, qui iusta commoda laudabiliter laborantibus plectenda 
cupiditate subtraxit. <8> Nam si opes nostras scaenicis pro populi oblectatione 
largimur et ea studiosissime consequuntur qui adeo necessarii non habentur, 
quanto magis illis sine dilatione praebenda sunt, per quos et honesti mores 
proueniunt et palatio nostro facunda nutriuntur ingenia! <9> Hoc autem 
praesentibus litterarum magistris uenerando coetui uestro praecipimus intimari, 
ut sicut nos agnoscunt de suis commodis esse sollicitos, ita a se prouectus 
adulescentium enixius nouerint nos exigendos. cesset nunc illa satyricis 
doctoribus querulis usurpata sententia, quia duabus curis ingenium non debet 
occupari. ecce iam habere tolerabile probantur hospitium: unde nunc merito, uni 
sollicitudini iugiter inhaerentes, toto uigore animi ad bonarum artium studia 
transferantur. 
XXII. PAULINO V. C. CONSULI ATHALARICUS REX. 
<1> Indiscreti hominum mores confusique uagarentur, si aut culpa formidinem aut 
uirtus praemia non haberet. sed cum utraque suis finibus propriaque terminatione 
claudantur, de illo nefas est ambigi, qui meruit eligi iudicio principali. non 
enim quicquam aut odio decernimus aut pellecti aliqua gratificatione laudamus. 
electio nostra de meritis uenit et tanto quis regali animo proximatur, quanto 
bonis studiis societate coniungitur. non uereamini absentes nec sitis de 
principis ignoratione solliciti. <2> Latere potest forsitan uulgare hominum 
genus: nesciri non potest proles senatus, quando bene noti sunt, qui meritis 
asseruntur et abunde cognoscitur, quisquis fama teste laudatur. quapropter te 
longissime constitutum mentis nostrae oculus serenus inspexit et uidit meritum, 
quod non habebatur occultum. propositum siquidem tuum celebrata dilatauit 
opinio, faciens fidem generis morum pondere, non aetate. neque enim fas erat, ut 
quem familia tanta produxerat, sententia nostra in eo corrigendum aliquid 
inueniret. <3> Semen generis morum fructibus reddidisti. nil uobis aetas longa 
subduxit: antiquos in te Decios Roma cognouit, Decios inquam, priscis saeculis 
honorata prosapies, libertatis auxilium, curiae decus, Romani nominis singulare 
praeconium: cui specialiter adscriptum est quod immanissimum hostem status rei 
publicae periclitatus euasit et in tanta uirorum fortium multitudine solus 
inuentus est, qui patriam plus amasset. haec uos exempla submonendo semper 
accendunt, quia magnus uerecundiae stimulus est laus parentum, dum illis non 
patimur esse impares quos gaudemus auctores. <4> Et ideo, quod deo auspice 
dictum sit, per indictionem duodecimam sume insignia consulatus, honorem quidem 
arduum, sed familiae uestrae domesticum. uos enim completis paginam consularem: 
uos crebro nominat cursus annorum et dum copia plerumque soleat habere 
fastidium, uestrum nomen repetitum semper efficitur gloriosum. huic denique 
generi superna fauerunt praestando desideriis patrum felicia germina masculorum. 
hinc est quod in illo rerum capite collegam uix uidetis extraneum: hos habetis 
iudices quos parentes. o temporum singulare praeconium! curia Romana completur 
paene uestra familia: ecce uere nunc unum dicendum est corpus, quando constat 
uicini sibi generis societate permixtum. <5> Sed non remittas animos confidentia 
tuorum nec credas posse sufficere, quod tibi contigit de illorum praedicatione 
gaudere. plus exigitur heres bonorum, quando sine cessatione compellitur, qui 
maiorum uirtutibus admonetur. adde laudes egregias: senioribus tuis sequens 
aetas cum aliqua opinabili nouitate succedat. nam si gloriosum est posteris 
auitas extendere facultates, quanto praestantius est hereditarias augere 
uirtutes! mores tuos domestica conuersatione laudauimus: sed maius aliquid nunc 
decet publicis exhibere conspectibus, unde sibi nec aetas tenera blandiatur nec 
metus quicquam uindicet nec magister assumat. 
XXIII. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Quid, patres conscripti, de uobis iudicemus, expendite, ut ad summarum 
culmina dignitatum germinis uestri uiros quos numquam uidimus eligamus, non 
fastidio neglegentiae, sed honorabili praesumptione naturae. ad examen ueniant 
quae putantur incerta: num quis de illa re aestimet deliberandum, ubi nihil 
reperitur ambiguum? <2> Omnes quidem benignitas nostra complectitur, sed tales 
ueritatis testimonio praedicamus. praecedit quidem gratia, sed sequitur 
incorrupta sententia. nam sicut idem curiae corpus est uobis, ita in unum 
laudabili proposito conuenitis. uos ergo dilexisse iudicium est, unde libertatis 
augmentum et nostri imperii crescit ornatus. rerum causae semper in semine sunt: 
fructus editus prodit auctores et quicquid a diuinitate meremur, de felici prole 
colligitur. <3> Hinc est quod patricium Venantium sub admiratione pensamus et 
fecunda prole gaudentem et tot consularibus patrem. educauit enim liberos nulla 
discretione laudandos, pondere moderationis aequales, ingenii uiuacitate 
consimiles et morum societate uere germanos, quorum infantia bonis artibus 
enutrita iuuentutem quoque armis exercuit, formans animum litteris, membra 
gymnasiis: tradens amicis exhibere constantiam, dominis fidem: et quicquid in 
illo uiro gratia diuina concessit, integra perfectione transmissum cernas in 
posteris. iactent se alii possessione locupleti summumque bonum solas putent 
esse diuitias. in hac autem domo non tantum patrimoniis, sed et uirtutibus 
aditur hereditas. <4> Hoc est profecto quod uere diuites facit, quando nullum 
melius potest esse compendium quam laudibus successisse maiorum. probatum est 
etiam in eo bonis dispensatoribus nil deesse. alieni continens, propria sub 
moderatione distribuens et inusitata laude mirabilis, nulli grauis tot protulit 
consulares. recipiat haec audiens fructum bonorum: agnoscat se praeconem habere 
quem dominum et inter tot lumina procerum singulariter fuisse laudatum. nam si 
homines ornat semel accepisse palmatam, quid ille censendus est, qui tot meretur 
in filiis consulatus? <5> Et ideo, patres conscripti, alumnum uestrum Paulinum 
aurea dignitate uestimus, ut iuuentus eius, quae fulget meritis, trabea quoque 
resplendeat triumphali. hunc honorem Deciorum familia non miratur, quia eorum 
plena sunt atria fascibus laureatis. aliis rara dignitas ista contingit: in hoc 
decursu generis paene nascitur consularis. <6> Fauete ergo, patres conscripti, 
nostris muneribus et uestro nihilominus candidato. nam licet nuncupemini omnibus 
generaliter patres, huic etiam estis specialiter et parentes. nomen uestrum a 
curae similitudine deriuatum fidelissima rerum appellatione confirmat, non 
translaticia usitatione uocabuli, sed honora sorte nascendi. cedant uobis hanc 
felicitatem diuina perpetuam, ut licet gratiam praestetis exoticis, prole uestra 
uiuacius gaudeatis. 
XXIIII. SENATORI PPO ATHALARICUS REX. 
<1> Si te uoluntas nostra adhuc latentem aut inhonorum forsitan inuenisset, 
gauderemus quidem repertum, sed bene dubitaremus acturum, quia spes magis quam 
fructus in nouo est. sed cum domni aui nostri innumeris prouectibus magnoque 
iudicio glorieris, inconueniens res est disceptationi subdere, quem uix possumus 
sub admiratione praedicare. tanti quippe principis non examinanda, sed ueneranda 
est sententia, quia non potest de factis eius ambigi, cum et nos ab ipso 
cognoscamur electi: qui diuinae supplicationi semper assiduus exegit meritis, ut 
illa faceret quae superna gratia custodiret. <2> Nam quem ille uirum aut 
exercitibus praeficiens cum uictoria non recepit aut iudicem cingens non 
iustissimum comprobauit? cum futuris rebus eum crederes habere tractatum: nam 
quod concepisset animus, reddebat semper effectus miroque sapientiae studio non 
habebat dubium, quod ueraciter praeuidebat esse uenturum. <3> Denique ex te 
probare possumus eximium principis institutum. quem primaeuum recipiens ad 
quaestoris officium mox repperit conscientia praeditum et legum eruditione 
maturum. fuisti nimirum summa temporum laus, ut illum sic ad omnia sollicitum 
inoffensa redderes famulatione securum, dum molem tantam regalis ingenii 
facundiae tuae uiribus sustineres. te in dictationibus amoenum, te ad iustitiam 
rigidum, te habuit a cupiditatibus alienum. <4> Beneficia quippe ipsius nulla 
abominabili taxatione uendebas, ut honor tibi ad opinionis diuitias proficeret, 
dum minime pretio subiaceret. hinc est quod uidebaris aequissimo principi 
gloriosa dilectione sociatus, quia eras a uitiis probabili sequestratione 
diuisus. interpellantium te ponderibus sapientissimus arbiter onerabat tantumque 
de animi tui cognita disceptatione praesumpsit, ut in beneficii locum tuum 
praestaret aestuantibus sine aliqua cunctatione iudicium. <5> Quotiens ille te 
grandaeuis proceribus inputauit, dum non sufficerent ad primordia tua, quos 
tanta longaeuitas aetatis instruxerat? erat plane quod in te praedicaret 
eximium, animum ad promerenda beneficia patulum et contra uitia cupiditatis 
obstructum, dum nescio quo pacto rara est in hominibus manus clausa et aperta 
iustitia. <6> Veniamus ad magisteriam dignitatem, quam non pecuniae largitate, 
sed morum nosceris suffragio consecutus: quo loco positus semper quaestoribus 
affuisti. nam cum opus esset eloquio defaecato, causa tuo protinus credebatur 
ingenio. exigebaris a benigno principe quod se tibi nouerat minime commisisse et 
quadam gratia praeiudiciali uacuabat alios labore, ut te sententiae suae copiosa 
laude compleret. <7> Non enim proprios fines sub te ulla dignitas custodiuit, 
quando conscientiae tuae constat creditum, quod a multis fuit proceribus 
sincerissime peragendum. nesciuit quisquam de te summurmurare contraria, cum 
tamen de principali gratia sustineres inuidiam. derogare cupientes uicit 
integritas actionis: aduersi tui coacti saepe locuti sunt quod animus non 
habebat. nam quaelibet malitia formidat contra manifesta bona aliquid profiteri, 
dum generalibus odiis ueretur exponi. <8> Egisti rerum domino iudicem familiarem 
et internum procerem. nam cum esset publica cura uacuatus, sententias prudentium 
a tuis fabulis exigebat, ut factis propriis se aequaret antiquis. stellarum 
cursus, maris sinus, fontium miracula rimator acutissimus inquirebat, ut rerum 
naturis diligentius perscrutatis quidam purpuratus uideretur esse philosophus. 
longa fiunt, si cuncta proferamus: quin potius ad beneficia nostra conuertimur, 
ut quod ab illo cognoscebatur deberi, ab herede inperii tibi sentias iuste 
persolui. <9> Quapropter iuuante deo, quo auctore omnia prosperantur, ab 
indictione duodecima in praefecturae praetorianae te suggestu atque insignibus 
collocamus, ut probatum iudicem sine metu prouinciae suscipiant, quas hactenus 
inproborum cognouimus actione fatigatas. sed quamuis habeas paternam 
praefecturam Italico orbe praedicatam, aliorum tibi tamen exempla non ponimus: 
utere moribus tuis et omnium uota complesti. <10> Percurre iuuante deo gloriae 
campum, quem semper a te nouimus expetitum. nam si te continentem, ut credimus, 
et dignitas ista probauerit, hoc est saeculi ambitiosa superasse. solitus es 
quidem iusta non uendere: sed nunc oportet inpensius laesis per iniuriam 
subuenire. inuigilet incorruptibilis sensus aduersus male consuetas manus: 
excludatur undique studium fraudulentum, quia hoc dignum est per iudicem 
prouenire sincerum. diutius quidem differendo pro te cunctorum uota lassauimus, 
ut et beniuolentiam in te probaremus generalitatis et cunctis desiderabilior 
aduenires. habet hoc enim humana condicio, ut celerius adepta fastidio sint, dum 
omne pretiosum uilescit oblatum et contra dulcius accipitur, quod sub aliqua 
dilatione praestatur. <11> Sed non sumus tantummodo de tuorum temporum laude 
contenti: perquire omnia ad titulos praefecturae praetorianae pertinentia, quae 
aliorum uisa est fraudare cupiditas. non liceat quemquam gloriari furtis aut 
praeiudiciis suis. lumen te inmisimus rebus celatis, quando nec prudentiae tuae 
quisquam poterit illudere nec fidem aliqua oblatione lentare. <12> Constitue et 
huic regulam dignitati, qui ante actis fascibus mirabilis continentiae exempla 
praebuisti. nam licet paene omnes honores summos aequaliter egeris, habes tamen 
proposita conscientiae bona, ubi nullam decet esse mensuram. hic enim decorum 
est terminum non habere: hic honesta probatur ambitio, cuius etiam et nimietas 
placet. omne siquidem praedicandum quanto profusius quaeritur, tanto gloriosius 
inuenitur. 
XXV. SENATUI URBIS ROMAE ATHALARICUS REX. 
<1> Cumulauimus quidem, patres conscripti, beneficiis nostris copiosum 
uirtutibus, diuitem moribus, plenum magnis honoribus Senatorem: cuius si merita 
consideretis, debemus omne quod soluimus. qua enim compensatione commendandus 
est, qui aures dominantium luculenta saepius praedicatione compleuit, dignitates 
sibi creditas eximia grauitate tractauit et nisus est tempora facere quae merito 
laudarentur in principe. trahebat regnantis animum ueritas et disertitudo 
dictorum, cui sic omnia retulit, ut miraretur ipse qui fecit. <2> Allegauit 
solus quod omnes iuuaret et dum purpuratas auditori suo fenerat laudes, 
gratiosum uobis nostrum fecit inperium. commendat enim suam gentem, qui oratione 
placabili permulcet regiam summitatem, quando ex uobis et alter talis creditur, 
a quo similia postulentur. <3> Patrem quoque clementiae nostrae in ipsa curia 
Libertatis qua disertitudine deuotus asseruit! recolitis quemadmodum facta eius 
orator nobilis excolebat, uirtutes ipsius plus mirabiles faciens quam honores. 
in absoluto datur probare quod dicimus. aestimate, patres conscripti, quali 
gratia potuistis ab illo respici, a quorum se corpore sic uidebat ornari. 
gloriosis quippe dominis gratiora sunt praeconia quam tributa, quia stipendium 
et tyranno penditur, praedicatio autem nisi bono principi non debetur. quid, 
praeconiales uiri, creditis his tantum fuisse contentum, ut dominos niteretur 
laudare superstites, a quibus dum uicissitudo praemiorum forsitan quaeritur, 
laboris taedia non uitantur? <4> Tetendit se etiam in antiquam prosapiem 
nostram, lectione discens quod uix maiorum notitia cana retinebat. iste reges 
Gothorum longa obliuione celatos latibulo uetustatis eduxit. iste Hamalos cum 
generis sui claritate restituit, euidenter ostendens in septimam decimam 
progeniem stirpem nos habere regalem. <5> Originem Gothicam historiam fecit esse 
Romanam, colligens quasi in unam coronam germen floridum quod per librorum 
campos passim fuerat ante dispersum. <6> Perpendite, quantum uos in nostra laude 
dilexerit, qui uestri principis nationem docuit ab antiquitate mirabilem, ut, 
sicut fuistis a maioribus uestris semper nobiles aestimati, ita uobis antiqua 
regum progenies inperaret. cedimus, patres conscripti, et si adhuc referre 
uolumus, beneficia collata superantur. <7> Nostris quoque principiis quanto se 
labore concessit, cum nouitas regni multa posceret ordinari? erat solus ad 
uniuersa sufficiens: ipsum dictatio publica, ipsum consilia nostra poscebant, et 
labore huius actum est, ne laboraret inperium. <8> Reperimus eum quidem 
magistrum, sed impleuit nobis quaestoris officium et mercedes iustissima 
deuotione persoluens cautelam, quam ab auctore nostro didicerat, libenter 
heredis utilitatibus exhibebat. uerum his aliquid maius adiciens primordia regni 
nostri et armis iuuit et litteris. nam dum curae litorum regias cogitationes 
incesserent, subito a litterarum penetralibus eiectus par suis maioribus ducatum 
sumpsit intrepidus, cui quia defuit hostis, moribus triumphauit eximiis. <9> Nam 
deputatos Gothos propriis pauit expensis, ut nec prouinciales percelleret nec 
fiscum nostrum expensarum oneribus ingrauaret. arma eius nulla possessorum damna 
senserunt. fuit nimirum prouinciarum uerissimus custos: nam ille defensor 
proprie dicendus est, qui tuetur innoxie. <10> Mox autem ut tempus clausit 
nauium commeatum bellique cura resoluta est, ingenium suum legum potius auctor 
exercuit, sanans sine damno litigantium quod ante sub pretio constabat esse 
laceratum. talem Metelli in Asia, talem Catonis in Hispania legitis fuisse 
ducatum, qui plus de sua disciplina quam per arma laudati sunt: non iniuria, 
quia hostem congredi uarius semper euentus est, indubitata uero gloria morum 
custodisse mensuram. <11> Quid ergo? num quid tali actione praesumens aliqua se 
elatione iactauit, dum familiare est hominibus extolli, cum bene de se 
cognouerint aestimari? nonne tanta se communione tractauit, ut principis sibi 
gratiam ad beneficia tantum crederet esse concessam, beniuolus cunctis, 
moderatus in prosperis, ignorans nisi grauiter lacessitus irasci? qui cum sit 
iustitia rigidus, ad remissiones irarum non perdurat austerus: suarum rerum 
distributor egregius et dum nesciat aliena quaerere, nouit propria largus 
offerre. hos igitur mores lectio diuina solidauit, quando semper bene geritur, 
si caelestis metus humanis motibus obponatur. hinc enim uirtutum omnium sumitur 
manifesta cognitio: hinc sapientia ueritatis sapore conditur. sic ad omnia 
redditur humilis, quem inbuit doctrina caelestis. <12> Huic ergo, patres 
conscripti, deo auspice a duodecima indictione praefecturae praetorianae 
regendam tribuimus dignitatem, ut querellas omnes infidelium nundinatione 
collectas deo praestante sua integritate componat faciatque tam nimium 
desideratus, ut cunctis possit esse beneficus. assint superna dispositis, ut 
quem nos probauimus longa conuersatione prudentem, prosperrimus sibi, 
fidelissimus nobis, utilis rei publicae debeat inueniri et relinquat posteris 
famam, per quam gloriosam saeculis suam faciat esse familiam. 

LIBER DECIMUS.
 
I. IUSTINIANO IMPERATORI AMALASUINTHA REGINA. 
<1> Adeo uobis, clementissime principum, distulimus hactenus indicare filii 
nostri gloriosae recordationis occasum, ne amantis laederemus animum per tristia 
nuntiorum: sed nunc iuuante deo, qui consueuit casus asperos in prospera 
commutare, illa magis elegimus in uestram deferre notitiam, de quibus nobiscum 
possitis participata exultatione gaudere: iuuat enim diuina munera diligentibus 
confiteri. <2> Perduximus ad sceptra uirum fraterna nobis proximitate 
coniunctum, qui regiam dignitatem communi nobiscum consilii robore sustineret, 
ut et ille auorum suorum purpureo decore fulgeret et animos nostros solacium 
prudentis erigeret. iungite nunc uota felicia, ut, sicut nos in imperio pietatis 
uestrae omnia fieri prospera desideranter expetimus, ita nobis fauere uestram 
beniuolentiam comprobemus. peracto itaque nuntio, quod uobis pro ingenita 
clementia credimus esse uotiuum, addimus etiam gratissimae legationis officium, 
ut pacem, quam mente semper geritis et iam mihi specialiter retinetis esse 
collatam, adiectione quoque meorum proteletis. nam licet concordia principum 
semper deceat, uestra tamen absolute me nobilitat, quando ille redditur amplius 
excelsus, qui uestrae gloriae fuerit unanimitate coniunctus. <3> Sed quoniam 
epistularum breuitate uniuersa sufficienter nequeunt expediri, salutantes 
reuerentia competenti quaedam legatis nostris uerbo uobis insinuanda commisimus, 
quae consuetudine uestrae serenitatis libenter accipite, ut ab omnibus euidenter 
possit agnosci quod iuste nobis probamus de uestra mansuetudine polliceri. 
conuenit enim de uobis indubitanter praesumi, quando et nos pro desiderio uestro 
in his quos commendastis talia facimus, qualia uos sperasse cognouimus. 
II. IUSTINIANO IMPERATORI THEODAHADUS REX. 
<1> Nouis regibus mos est per diuersas gentes prouectus sui gaudia nuntiare, ut 
adquirant affectum principis externi de ipsa communione regnandi. quod facienti 
mihi, piissime imperator, multo melius diuina tribuerunt, quando uestram gratiam 
securus expeto, quam praecellentissimam domnam sororem meam uobiscum, pepigisse 
cognosco. <2> Ab eius enim iudicio me nullatenus deuiare certissimum est, quae 
tanta sapientiae luce resplendet, ut et propria regna mirabili dispositione 
componat et promissam cunctis gratiam robusta firmitate custodiat. ideo enim me 
curarum suarum fecit esse socium, quatenus et ego illos desiderem habere 
reuerendos, quos sibi ipsa fecit esse pacificos, prudentiae suae more 
diiudicans, ut talium amicitias eligeret, qui in toto orbe simile nil haberent. 
<3> Neque enim noua est ista dilectio: nam si decessorum uestrorum facta 
recolatis, agnoscitis quandam esse consuetudinis legem cum illo imperio 
amicitiam Hamalos semper habuisse. quae tantum certior quantum uetustior, quia 
facile mutari non potest quod per longa saecula custoditur. suscipite itaque 
affectiosis mentibus et nostra primordia et domnae sororis nostrae, cui 
singulariter studetis, fauete iudicio. nam si me similiter diligitis, regem 
quodammodo pariter efficitis. <4> Sed quoniam nos amplius loqui desideria 
nouitatis exposcunt et litterarius sermo narrare plura non patitur, ideo tantis 
meritis, sicut dignum est, salutationis honore completo, harum portitoribus 
legatis nostris aliqua pietati uestrae delegauimus intimanda, quia nemo utilius 
tractat quam qui uestrae mansuetudini committere sua uota deliberat. 
III. SENATUI URBIS ROMAE AMALASUINTHA REGINA. 
<1> Post flebilem filii nostri diuae recordationis occasum uicit animum piae 
matris generalitatis affectio, ut non maeroris sui causas, sed uestra potius 
augmenta cogitaret. quaesiuimus regales curas quo solacio fulciremus. sed auctor 
ille castitatis et misericordiae singularis, qui nobis primaeuum subtracturus 
erat filium, maturi fratris reseruauit affectum. <2> Elegimus deo auspice 
consortem regni nostri felicissimum Theodahadum, ut quae hactenus rei publicae 
molem solitaria cogitatione pertulimus, nunc utilitates omnium iunctis consiliis 
exequamur, quatenus in tractatibus duo, in sententiis unus esse uideamur. Astra 
ipsa caeli mutuo reguntur auxilio et uicario labore participata mundum suis 
luminibus amministrant. ipsi quoque homini duplices manus, socias aures, oculos 
geminos diuina tribuerunt, ut robustius perageretur officium quod duorum fuerat 
societate complendum. <3> Exultate, patres conscripti, et factum nostrum 
supernis commendate uirtutibus. nihil reprehensibile desiderauimus agere, quae 
cum alterius consilio cuncta delegimus ordinare. communio siquidem regni mores 
asserit, quando placabilis esse iuste creditur, qui potestatis suae habere 
participem comprobatur. reserauimus itaque deo iuuante palatia uiro nostri 
generis claritate conspicuo, qui Hamalorum stirpe progenitus regalem habeat in 
actibus dignitatem: patiens in aduersis, moderatus in prosperis et, quod 
difficillimum potestatis genus est, olim rector sui. <4> Accessit his bonis 
desiderabilis eruditio litterarum, quae naturam laudabilem eximie reddit 
ornatam. ibi prudens inuenit, unde sapientior fiat: ibi bellator reperit, unde 
animi uirtute roboretur: inde princeps accipit, quemadmodum populos sub 
aequalitate componat: nec aliqua in mundo potest esse fortuna, quam litterarum 
non augeat gloriosa notitia. <5> Accipite, quid maius generalitatis uota 
meruerunt. princeps uester etiam ecclesiasticis est litteris eruditus: a quibus 
semper quicquid est pro homine, commonemur: iudicare recte, bonum sapere, diuina 
uenerari, futura cogitare iudicia. necesse est enim, ut sequatur iustitiae 
uestigium, qui de sua sententia causam se credit esse dicturum. uiderim quae 
lectio acuat ingenium: diuina semper efficere nititur pium. <6> Veniamus ad 
illam priuatae uitae largissimam frugalitatem, quae tantam procurabat donis 
abundantiam, conuiuiis copiam, ut considerato eius antiquo studio nihil noui 
habere uideatur in regno. in hospitalitate promptus, in miseratione piissimus: 
sic cum multa expenderet, census eius caelesti remuneratione crescebat. talem 
uniuersitas debuit optare, qualem nos probamur elegisse, qui rationabiliter 
disponens propria non appetat aliena: tollitur enim necessitas principibus 
excedendi, quotiens assueuerint propria moderari. <7> Laudata est nimirum 
sententia, quae rerum praecipit modum, quia nimium non placet etiam quod bonum 
putatur. gaudete nunc, patres conscripti, et supernae gratiae pro nobis uota 
persoluite, quando talem mecum constitui principem, qui et de nostra aequitate 
bona faciat et propria suae pietatis ostendat. hunc enim et maiorum suorum 
commonet uirtus et auunculus efficaciter excitat Theodericus. 
IIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Diuina uobis beneficia, patres conscripti, prouenisse feliciter nuntiamus, 
dominam rerum toto orbe gloriosam consortem me regni sui larga pietate fecisse, 
ut nec illi deesset fidele solacium et nobis auitum congrue praestaretur 
imperium. suscipiatur gratissime quod generalitatem constat optasse: reserentur 
nunc sine metu uota cunctorum: ut unde periculum pertuli, inde me uniuersitas 
cognoscat ornari. praesumpsistis enim me inconscio susurrare, quod palam non 
poteratis assumere. quantum uobis debeam, hinc datur intellegi, ut illud mihi 
festinaretis diuinitus euenire, quod meus animus non audebat appetere. <2> Hoc 
nobis est potius nouum quam uobis incognitum. magna ergo gratia completum debet 
accipi, quod uelociter quam oportebat uidebatur aperiri. sed si quid de uobis 
meremur, cum tamen plurimum apud uos ualere nostram gratiam confidamus, domnae 
et sororis nostrae gloriosas laudes iugiter personate: quae magnitudinem imperii 
sui nostra uoluit participatione roborari, ut tamquam in duobus luminibus unus 
esset aspectus et concordem sensum nemo crederet segregatum. <3> Sic sunt enim, 
simul quos et gratia iungit et parentela conciliat. arduum sibi hoc forsitan 
aestiment impares mores. difficile est illos aliter uiuere, qui sibi possunt 
bonarum cogitationum similitudine conuenire. consilium quippe imitari detrectat 
inprouidus: sapientiam uero ille quaerit in altero, penes quem est scientiae 
magnitudo. <4> Sed inter diuersa munera, quae nobis cum regia maiestate diuina 
tribuerunt, illud amplius permulcet animum nostrum, quod nos sapientissima 
domina trutina magnae disceptationis elegit: cuius prius ideo iustitiam pertuli, 
ut prius ad eius prouectionis gratiam peruenirem. causas enim, ut scitis, iure 
communi nos fecit dicere cum priuatis. o animi nobilitas singularis! en aequitas 
mirabilis, quam mundus loquatur. non dubitauit parentem prius iuri publico 
subdere, quem paulo post uoluit ipsis quoque legibus anteferre. explorauit 
conscientiam, cui erat regni traditura censuram, ut et illa domina cognosceretur 
esse cunctorum et me probatum perducere dignaretur ad regnum. <5> Quando his 
muneribus, quando soluamus tantae gratiae quae debemus, ut quae cum paruulo 
filio imperauit sola, nunc mecum delegerit regnare sociata? in ipsa est enim 
decus regnorum omnium, in ipsa nostrae originis flos bonorum. quicquid fulgemus, 
ab eius claritate suscipimus, quando non solum parentibus laudem contulit, sed 
ipsum quoque genus humanitatis ornauit. quis possit sufficienter edicere, quanta 
pietate, quanto morum pondere decoretur? discerent profecto noua philosophi, si 
uiderent et minora libris suis faterentur condita quam huic cognoscerent 
attributa. <6> In tractatibus acuta, sed ad loquendum summa moderatione 
grauissima. haec est regalis procul dubio uirtus celerius necessaria sentire et 
tardius in uerba prorumpere. nescit enim paenitenda loqui, qui proferenda prius 
suo tradit examini. hinc est quod eius doctrina mirabilis per multiplices 
linguas magna ubertate diffunditur, cuius ingenium ita paratum reperitur ad 
subitum, ut non putetur esse terrenum. in libris regum regina austri uenisse 
legitur ad discendam sapientiam Salomonis: hic principes audiant quod sub 
ammiratione cognoscant. paucis uerbis sensus clauditur infinitus et summa 
facilitate componitur, quod ab aliis nec sub longa deliberatione formatur. <7> 
Beata res publica quae tantae dominae gubernatione gloriatur. minus fuit, ut 
generalitas sub libertate seruiret: additum est tantis meritis, ut ei subderetur 
et reuerentia principalis: hoc enim obsequio dignissime dominamur. nam cum 
tantae prudentiae pareo, cunctis uirtutibus obsecundo. sub tali siquidem 
monitore regni pondere non grauamur, dum si quid sit pro nouitate incognitum, 
fiet nobis eius instructione certissimum. <8> Ad bonum publicum ueritatem non 
pudet confiteri. agnoscite, principes uiri, sapientissimae esse dominae, quod in 
nobis potuerit plus placere. illam enim aut interrogando melius sentimus aut 
eius imitatione proficimus. uiuite nunc felices, uiuite deo auxiliante concordes 
et aemulamini gratiam, quam regiam cognoscitis tenere concordiam. 
V. THEODOSIO HOMINI SUO THEODAHADUS REX. 
<1> Potestatis nostrae censuram rerum uolumus esse modestiam, ut, quantum diuina 
beneficia percepimus, tantum aequabilia plus amemus. priuata siquidem studia a 
nostro animo probantur exclusa, quia generalis dominus custos factus sum deo 
auxiliante cunctorum. et ideo praesenti iussione praecipimus, ut quicumque ad 
domum nostram noscitur pertinere et curae tuae probatur esse commissus, nullis 
praesumptionibus insolescat, quia solus dicendus est ille meus, qui legibus 
potuerit esse tranquillus. augete famam nostram per patientiam uestram. <2> Si 
quis habuerit cum altero forte negotium, ad communia iura descendite: fora uos 
tueantur, non iniqua praesumptio. a domesticis inchoare uolumus disciplinam, ut 
reliquos pudeat errare, quando nostris cognoscimur excedendi licentiam non 
praebere. mutauimus cum dignitate propositum et si ante iusta districte 
defendimus, nunc clementer omnia mitigamus, quia domum exceptam non habet 
princeps, sed quicquid diuino auxilio regimus, nostrum proprie confitemur. <3> 
Estote ergo circa eos, qui iuri nostro ante fuere subiecti, omnino solliciti: 
nullum contra legem aliquid permittatis excedere. laus ad me uestra potius 
perueniat quam aliqua querella procedat, quia bona conscientia tunc uere 
imperat, cum generaliter praestare festinat. 
VI. PATRICIO V. I. QUAESTORI THEODAHADUS REX. 
<1> Necessarium probatur esse rei publicae personas dignitatibus aptas eligere, 
ut cui iustitia committitur, malis moribus non grauetur. alioquin inefficax est 
ab homine exigere quod agnoscitur non habere: contra confidenter quaeritur, quod 
inesse sentitur. <2> Et ideo primum nobis placuit tuos mores inspicere, sine 
quibus possunt quaelibet optima displicere. ornamentum enim bonorum omnium est 
sincera benignitas, quae non est sola, quia de uirtutibus cognoscitur esse 
generata. ordinem serua nostri iudicii, ut, sicut haec prima quaesiuimus, ita te 
custodire iustitiam prae omnibus sentiamus. <3> Secunda nobis cura fuit 
eloquentiae tuae fluenta perquirere, quam licet singulariter diligamus, moribus 
tamen iuste postponimus. in illis enim uita cognoscitur, hic tantum lingua 
laudatur. sed in te ualde decorum, quia utrumque nosceris habere sociatum. 
aequaliter enim splendes actionis merito et dictionis eloquio, ut iuste possit 
intellegi per te uoluntas principis expediri. nam inter ceteras artes oratoriam 
sic diligimus, ut eam ornamentum litterarum omnium esse fateamur. <4> Quicquid 
enim in qualibet disciplina concipitur, ab ista sub decore profertur. reperiat 
quamuis magna philosophus: quid proderit sentire, si laudabiliter non possit 
excolere? naturale est inuenire, sed facundi decenter adserere. quale est enim 
cunctis desiderantibus loqui et res communes ita diserte dicere, quas etiam 
prudentes se mirentur audisse? in hac te cognouimus arte praeualidum, ut et 
suadere possis suauiter et suggestionibus tuis nescias maligna miscere. <5> 
Atque ideo quaesturae tibi fasces per tertiam decimam indictionem propitia 
diuinitate concedimus, ut saties generalitatis uotum iuridicorum sequendo 
iudicium. totum te legibus, totum responsis trade prudentium. sic nobis optime 
famularis, si priscorum seruias constitutis. considera in uerbis tuis laudem 
positam principalem: fama nostra est quod loqueris, conscientia sine dubitatione 
quod sentis. <6> Intellege quantum sit, quod a te exigatur, cui opinio nostra 
committitur. haec subiectos nostros amplectitur: haec per gentes exteras 
peruagatur: per hanc ubi non uidemur, agnoscimur. decreta nostra tradunt 
ciuitatibus prouinciisque sermones: iudicare de nobis possunt etiam qui nostris 
iussionibus obsequuntur. summo ergo studio constat esse seruandum, quod de nobis 
potest ferre iudicium. 
VII. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Post primordia nostri imperii uobis feliciter nuntiata congrua nobis 
contigit, patres conscripti, causa sermonis ut iudicem nos cognoscatis elegisse, 
cuius nos lingua possit ornare. quaestor enim eloquens rei publicae decus est, 
qui et uota nostra optime uideatur edicere et antiquorum iura firmo consilio 
custodire. <2> Hic est enim Patricius suis iam uocabulis honoratus: nam perpetua 
fruitur laude, cui est honor in nomine: cuius affluentem facundiam studia Romana 
genuerunt: ostentans merito de loci dignitate peritiam. nam qui illic potuit 
imbui, meruit ubique laudari: ibi defaecatus sermo Latinus est: ibi discuntur 
uerba toto nitore lucentia. aliae regiones uiua balsama et olentia tura 
transmittant: Roma tradit eloquium, quo suauius nil sit auditum. sic bonis 
artibus eruditus mox est forensibus aptatus excubiis, ut oratores, quos longa 
meditatione perceperat, consimili declamatione monstraret. <3> Notum est etiam 
quanta cum collegis suis moderatione contendit. certaminibus eius modestia 
semper affuit: dicendi calore raptatus studuit laudabilibus inuentis, non, quod 
plerique faciunt, uacauit iniuriis: qui sic perorauit causas sub tranquillitate, 
ut mores proprios semper assereret. contendisse siquidem, non litigasse repertus 
est. alienam enim causam faciebat suam gloriam. nam sic cognitus est uincere, ut 
probaretur contrarii animum non laesisse. <4> Talem itaque uirum non decuit 
diutius iustitiam petere, sed docere: quia iudiciaria uirtus est linguae bonis 
abundare et mentis temperantiam custodire. cognoscite, patres conscripti, quid 
fieri uelimus, quando in iudicibus primum mores elegimus, in ea praesertim 
dignitate quae iura consueuit edicere. non enim temporibus nostris potestate 
regia est armata quaestura, sed legibus probatur esse composita. <5> Velle 
nostrum antiquorum principum est uoluntas, quos in tantum desideramus imitari, 
quantum illi iustitiam sunt secuti. illa est enim reuerenda priorum auctoritas, 
quae a recto tramite non declinat. sequendi enim necessitatem relinquit 
posteris, qui iustitiam suis miscuerit constitutis. et ideo, patres conscripti, 
per tertiam decimam indictionem illustri Patricio quaesturae contulimus 
dignitatem, ut qui est clarus nomine, magnificus etiam sit honore. fouete in eum 
nostra iudicia: ut quod nos praestitimus, uobis placitum nihilominus sentiatur. 
VIII. IUSTINIANO AUGUSTO AMALASUINTHA REGINA. 
<1> Ita nos gratia uestrae pietatis oblectat, ut quicquid ad decorem nostrum 
potest proficere, libenter a uestris uelimus partibus postulare: quia talia 
uobis diuina tribuerunt, ut et uos eius affluenter muneribus abundetis et 
sperantibus benigno animo quae sunt necessaria concedatis. <2> Et ideo 
mansuetudinem uestram reuerenter salutans harum portitorem illum ad excellentiae 
uestrae beneficia destinaui, ut marmora uel alia necessaria quae quondam 
Calogenitum comparare feceramus, per praesentium portitorem ad nos peruenire 
domino fauente iubeatis, ut cognoscamus nos a pietate uestra re uera diligi, 
quorum facitis uota compleri. uestra enim gloria est noster ornatus, quando uos 
praestitisse cognoscitur quod nostris laudibus adplicatur. decet enim ut et 
orbis iste Romanus iuuamine uestro resplendeat, quem amor uestrae serenitatis 
illustrat. 
VIIII. IUSTINIANO AUGUSTO THEODAHADUS REX. 
<1> Aequum est, sapientissime imperator, ut illa nobis libenti animo faciatis 
impendi, ad quae si essemus desides, a uestra potius clementia deberemur 
hortari. uobis enim gratum esse non dubium est, quicquid per nos ad Italiae 
decorem contigerit expediri, quia laudibus uestris iure proficit, quando uidetur 
crescere quod ad nostrae rei publicae potest gloriam pertinere. <2> Quapropter 
exhibens principatui uestro reuerentissimum salutationis affectum harum 
portitorem ad illa direximus exhibenda, ad quae quondam Calogenitus fuerat 
destinatus, ut, etsi persona rebus humanis subtracta est, beneficia tamen uestra 
ad nos, domino iuuante perueniant, ne cassetur desiderium quod conuenienter est 
de nostra praesumptione securum. 
X. THEODORAE AUGUSTAE AMALASUINTHA REGINA. 
<1> Cum propositi nostri sit illa quaerere quae probantur ad gloriam pii 
principis pertinere, dignum est uos sermone uenerari, quos bonis omnibus constat 
semper augeri. concordia non est sola praesentium: quin immo illi se melius 
respiciunt, qui animi caritate se coniungunt. atque ideo reddens Augustae 
reuerentiae salutationis affectum spero, ut redeuntibus legatis nostris, quos ad 
clementissimum et gloriosissimum principem destinauimus, de uestra nos faciatis 
sospitate gaudere, quia prospera uestra ita nobis grata uidentur ut propria et 
necesse est sospitatem desideranter suscipere, quam nos iugiter constat optare. 
XI. MAXIMO V. I. DOMESTICO THEODAHADUS REX. 
<1> Si gloria est bonorum principum incognitas honoribus clarificare personas, 
dum quicquid a subiectis proficitur regnantum laudibus applicatur, quanto nobis 
praestantius est nobilissimae familiae reddere, quod eam cognoscimus etiam 
nascendi sorte meruisse! sic enim iustitiam sequimur, si bonis heredibus 
parentum praemia non negemus. decet enim etiam priores suos uincere, qui ad 
nostra meruerunt tempora peruenire. <2> Anicios quidem paene principibus pares 
aetas prisca progenuit: quorum nominis dignitas ad te sanguinis fonte perducta 
collectis uiribus hilarior instaurata rutilauit. quis ergo relinqueret in 
posteris minus honoros, quos tamdiu constat fuisse praecipuos? accusarentur 
saecula, si talis potuisset latere familia. atque utinam nobis Marios uel 
Coruinos annosior uita seruasset! uix satiaretur principis uotum, si nos 
contingeret personas illas talium possidere meritorum. quemadmodum nunc profecto 
neglegamus inuenta, qui desideramus habere praeterita? <3> Atque ideo, quod 
feliciter dictum sit, primiceriatus, qui et domesticatus nominatur, ab 
indictione quarta decima tibi conferimus dignitatem. usurus es omnibus titulis 
qui ad eius pertinent actionem. hic honor quamuis tantis natalibus uideatur 
inferior, cunctis tamen fascibus tuis uidetur esse felicior: cuius tempore 
meruisti coniugem regiae stirpis accipere, quam in tuis curulibus nec 
praesumpsisses optare. <4> Age nunc, ut sicut tibi est uotiuus, ita nobis 
reddatur acceptus. considera quid merueris et dignum te nostra affinitate 
tractabis. nam qui familiae regnantis adiungitur, in laudum gremio collocatur. 
nunc maior opera mansuetudini detur: nunc omnibus communio benigna praebeatur, 
ut talem probemur elegisse, quem nulla possit prosperitas immutare. humilis age 
rem gloriae, quia de modestia laus sumitur, de elatione odium concitatur. 
prouectibus quidem proxima est indubitanter inuidia, sed tolerantia melius 
uincitur, quae contentione semper augetur. <5> Supra ceteras uirtutes amicam 
sapientibus ama patientiam: erectus ex nobis sustinendo potius quam uindicando 
laudaberis. iram uince: benigna dilige: caue, ne maior uideatur esse felicitas 
moribus tuis, sed qui nostro iungeris generi, proximus gloriosis actionibus 
comproberis. laudati sunt quidem hactenus parentes tui, sed tanta non sunt 
coniunctione decorati. nobilitas tua non est ultra quo crescat. quicquid 
praeconialiter egeris, proprio matrimonio dignissimus aestimaris. 
XII. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Ne quis nos, patres conscripti, in honoribus dandis non aestimet habuisse 
rationem, quod post insignia consulatus minora magis posterius conferamus. quin 
immo suaserunt nobis merita candidati, ne iam maturus nulla uideretur sumere, 
qui primaeuus emerita cognoscitur accepisse. auari quippe principis erat in uno 
honore spatia uitae tam magna concludere et ideo magis nihil praestare, quia 
prius cognoscitur summa meruisse. quin potius omnia miscue concedamus: nulla 
dignitas minor est, cum bene geritur, quando reuerentiam plerumque actio uidetur 
accipere de claritate personae. haec autem tunc sunt gradibus distincta, cum 
diuersis fuerint attributa. nam honorem suum semper aequaliter retinet quicquid 
probe gesserit consularis. sic minorum fluminum uocabula maior amnis absorbet et 
quamuis plurima fluenta Tiberis uester excipiat, tamen a proprio nomine non 
declinat. <2> Et ideo, quod feliciter dictum sit, illustri uiro atque magnifico 
patricio Maximo primiceriatus, qui et domesticatus nominatur, a quarta decima 
indictione gerendam tribuimus dignitatem, ut mediocritas honoris merito 
cresceret praesidentis. neque enim fas est humile dici quod gerit Anicius: 
familia toto orbe praedicata, quae uere dicitur nobilis, quando ab ea actionis 
probitas non recedit. <3> Sed his bonis addimus, patres conscripti, ut nostrae 
affinitati praecelsae clara familiae uestrae gratia misceatur. uerum hanc 
gloriam non sibi tantum potest unus assumere, quam nos probamur Romano nomini 
contulisse. reddite affectui meo plenissimam caritatem. plus est amandus a 
domino, qui parentis nomen dignatus est praestare subiecto. <4> Sed aequum est, 
patres conscripti, ut carus existat, per quem uobis tam felicia contigerunt. 
exultate generaliter et has nuptias laetitia profusa celebrate. unde profecit 
nomen omnium, uota debent esse cunctorum. quae preces a me exigere potuerunt, 
quod meus animus spontanea deliberatione concessit, ut uestri ordinis uiros 
parentes uere appellare possimus, qui nobis affinitatis claritate iungendi sunt? 

XIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Postquam uenerabiles uiros episcopos agnita legatione remisimus nec 
petitionibus uestris, quamuis essent quaedam reprehensibilia, noster animus 
obuiasset, uenientes ad nos aliqui retulerunt ciuitatem Romanam adhuc inepta 
sollicitudine laborare et id agere, ut, nisi nostrae mansuetudinis interesset, 
pericula sibi potius certa ex dubiis suspicionibus concitaret. unde aestimate, 
cui debeat populorum inanis leuitas imputari nisi uestro ordini, a quo decuerant 
cuncta componi. <2> Per uestram siquidem sapientiam ammoneri prouincias oportuit 
uniuersas, ut talia probarentur assumere, quae principis primordia uiderentur 
ornare. uerum quae ciuitas non fiat excusabilis, si Roma deliquerit? res minor 
ad potioris currit exemplum et alieni facti iure inuidiam sustinet, quae 
peccatis praestat exemplum. sed gratias diuinitati referimus, quae dona sua 
uestris potius ornauit excessibus. <3> Ecce prius culpas ignoscimus quam 
deuotiones aliquas sentiamus. nil debemus et soluimus: ante benefici sumus, ut 
postea gratissimos inuenire possimus. sed licet in hac parte nostrae modestiae 
grauitas asseratur, nolumus tamen nos tantum praedicari, nisi ut et deuotionis 
Romanae benignitas possit ostendi. plus enim uestra opinione pascimur, quam si 
de nostra semper tranquillitate laudemur. <4> Amouete suspiciones ab ordine 
uestro semper extraneas. non decet senatum corrigi, qui debet alios paterna 
exhortatione moderari. nam ex quibus habebunt genium mores, si parentes publicos 
minores contigerit inueniri? sufficiunt haec nobilibus, sufficiunt ista 
uerecundis, ut ad studium perfectae deuotionis incitemus quos paululum de praua 
suspicione culpauimus. nos enim quod praesentiam uestram expetiuimus, non 
uexationis iniuriam, sed utilitatis uestrae causas profunda cogitatione 
tractauimus, ut illud magis debuissetis efficere, quod uobis cognouimus 
expedire. <5> Certe munus est uidere principem. hoc a uobis pro rei publicae 
utilitate uolumus fieri, quod praemiis solebat optari. sed ne ipsa remedia in 
aliqua parte uiderentur austera, cum res poposcerit aliquos ad nos praecipimus 
euocari, ut nec Roma suis ciuibus enudetur et nostra consilia uiris prudentibus 
adiuuentur. <6> Redite ergo in pristinam deuotionem, et sollicitudines meae, 
quas pro generalitate sustineo, uestro potius adiuuentur ingenio, quia hoc uobis 
semper insitum fuit principibus uestris uotum puritatis offerre nec parere 
necessitate terroris, sed potius amore dominantis. reliqua per harum portitorem 
illum uerbo dicenda commisimus, ut summotis cogitationibus ambiguis nostris 
ammonitionibus credere debeatis. 
XIIII. POPULO ROMANO THEODAHADUS REX. 
<1> Licet uobis sit insitum dominos uestros pura mente diligere et obsequiis id 
agere, ut regnantis animum possitis habere placabilem, hoc tamen maiorum 
uestrorum semper proprium fuit, ut tamquam membra capiti, ita suis principibus 
uiderentur adiungi. quam enim uicissitudinem reddat qui maximo labore 
defenditur, cuius per dies singulos ciuilitas custoditur, nisi ut illos diligat 
supra omnia, per quos habere probatur uniuersa? <2> Absit enim a temporibus 
nostris, ut in uobis aliquid tale reperiamus, quod nostris indignationibus esse 
possit idoneum. fides uestra, quae uos hactenus asseruit, modo potius euidenter 
ostendat. non uarium, non dolosum, nec seditionibus plenum populum decet esse 
Romanum. mali mores uestro nomini probantur aduersi. sed hoc quoque mirabile 
est, quod grauitatem uestram cogimur ammonere, quam constat semper sponte 
sapuisse. nullae uos ineptae suspiciones, nulla timoris umbra deterreat. habetis 
principem, qui pietatis studio optet in uobis inuenire quod diligat. hostibus 
uestris, non defensoribus obuietis. inuitare, non excludere debuistis auxilium. 
<3> Sed sensus iste fortassis eorum est, qui minus probantur intellegere quae 
generaliter poterant expedire: ad uestrum potius redite consilium. numquid uos 
noua gentis facies ulla deterruit? cur expauistis, quos parentes hactenus 
nominastis? qui relictis familiis ad uos uenire properabant, de uestra erant 
potius securitate solliciti. quando, rogo, talis ab illo uicissitudo recepta 
est, cui salutis praemia debebantur? <4> Illud enim, quod ad nos attinet, scire 
debuistis, quia die noctuque incessanter optemus, ut quod parentum nostrorum 
temporibus constat enutritum, sub nobis potius diuinis auxiliis augeatur. ubi 
enim fama regnantis erit, si uos, quod absit, patiamur imminui? nolite talia 
cogitare, qualia nos minime uidetis assumere. immo magis, si quis aliqua 
iniquitate depressus est, spem de bona conscientia non amittat, quando subleuare 
cupimus quos studere probis moribus inuenimus. <5> Aliqua etiam uobis per illum 
uerbo dicenda commisimus, ut nostrum circa uos in omni parte animum propitium 
sentientes, iugibus, sicut oportet, obsequiis et oratione sincera deuoti esse 
debeatis. 
XV. IUSTINIANO IMPERATORI THEODAHADUS REX. 
<1> Constat desiderium nostrae uoluntatis expleri, quotiens ad pietatem uestram 
salutiferos apices contigerit destinari, quia semper felici gaudio repletur, qui 
uobiscum sincera mente colloquitur. et ideo salutans clementiam uestram 
honorificentia competenti harum portitorem pro negotio Rauennatis ecclesiae 
uenientem gratissima uobis petitione commendo: quando talis offertur causa 
praestandi, ubi merces uideatur adquiri, quam uos facere semper exoptant qui 
serenitatem uestram florere desiderant. non est enim dubium meliora recipere, 
quos contingit iusta praestare. 
XVI. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Imperiosa nimium res est, patres conscripti, pietas nostra, quando propria 
uoluntate uincimur, qui alienis condicionibus non tenemur. nam cum deo 
praestante possimus omnia, sola nobis credimus licere laudanda. cognoscitis, 
prudentes uiri, uerba quae loquimur: uel nunc clementiam, quam nobis ante 
promittere debuistis, agnoscite. ecce nec sollicitos patimur, quibus infensi 
esse putabamur. sic est a principe grauis uincenda suspicio: sic curare debuit, 
qui noxius esse non uoluit. postulata siquidem sacramenta uobis ab illo atque 
illo praestari nostra decreuit auctoritas, quod bene imperaturo non est 
difficile persuasum, quia sic uobis securitatem dedimus, ut nihil nostro 
proposito addere uideremur. <2> Talia siquidem qualia promittimus eramus acturi, 
quia deo debemus ista, non homini. nam qui per lectiones sacras antiqua regna 
cucurrimus, quid aliud optare possumus, nisi quod diuinitati in aliis placuisse 
sentimus? ipse enim remunerator est bonorum omnium deus: nam quicquid in 
subiectos pietatis efficimus, illum nobis repensare sine dubio iudicamus. 
quapropter conscientiam fidelem adepta securitate monstrate, quia post talia 
redditur clementiae nostrae potius quam offertur affectus. 
XVII. POPULO ROMANO THEODAHADUS REX. 
<1> Cognoscite, Quirites, quali uos princeps uester firmitate dilexerit, ut 
temptatus asperis rebus non uos pateretur esse sollicitos, nec uoluimus amplius 
uota uestra differri, quos semper optamus in summa rei publicae celebritate 
laetari. uestra enim securitas noster ornatus est et hoc uere gratanter 
accipimus, cum gaudia uos habere sentimus. quapropter, flexi petitionibus 
uestris, per illum atque illum praestari uobis sacramenta censuimus, ut regis 
uestri animum non habeatis incognitum: nec liceat falsis suspicionibus errare, 
dum manifeste teneatur quod credatis in principe. <2> Aestimate quid uobis 
benignitatis uideatur impendi, quando ille iurat, qui non potest cogi. scimus 
enim pro remedio nos datos esse cunctorum: non despicimus sanare subiectos: et 
ideo, licet culmini nostro uideretur incongruum, libenter adquieuimus facere, 
quod generalitatem probamus optasse. intellegite, quantum nobis imponere uester 
uideatur affectus: fide uobis constringimur, qui uel solo uerbo promissa seruare 
sacris lectionibus ammonemur. ostendite nunc deuotionem uestram: supernae 
maiestati iugiter supplicate, ut tranquilla tempora, quae uos habere cupimus, 
caelesti munere concedantur. 
XVIII. SENATUI URBIS ROMAE THEODAHADUS REX. 
<1> Remedium, quod pro uobis, patres conscripti, pia mente tractauimus, non 
sinimus uobis fieri acerba suspicione contrarium, quia laesionis instar est 
occulte consulere et aliud uelle monstrare. cognoscite itaque arma nostra pro 
salute uestra potius destinata, ut qui uos temptauerit appetere, diuino auxilio 
Gothorum manus ei debeat obuiare. nam si insidias gregis strenuus pastor 
excludit, si pater familias diligens decipientibus locum subreptionis 
intercipit, qua nos conuenit cautela Romam defendere, quam constat in mundo 
simile nihil habere? summa non mittuntur in casu, quia probatur minus diligere, 
qui neglegit aduersa tractare. <2> Sed ne in aliquo uobis grauis existeret uel 
ipsa defensio, exercitui destinato ordinante illo annonas fecimus secundum forum 
rerum uenalium comparari, ut et illis tolleretur necessitas excedendi et uobis 
auferretur causa dispendii. his etiam praefecimus maiorem domus nostrae 
Vuaccenem, qui pro suarum qualitate uirtutum bellatoribus esset iure reuerendus, 
cuius exemplo et excessus uitarent et fortitudinis instrumenta perquirerent. <3> 
Quos tamen locis aptis praecepimus immorari, ut foris sit armata defensio, intus 
uobis tranquilla ciuilitas. intellegite quid excogitauerit consolatorium 
principis pro uobis ingenium: defensio uos obsidet, ne manus inimica circumdet 
et a periculis excipimus quos nostrorum sanguine uindicamus. absit enim ut 
nostris temporibus urbs illa muris uideatur protegi, quam constat gentibus uel 
sola opinione fuisse terrori. ita enim de diuino speramus auxilio, ut quae 
semper fuit libera, nullius inclusionis decoloretur iniuria. 
XVIIII. IUSTINIANO AUGUSTO THEODAHADUS REX. 
<1> Gratias diuinitati referimus, cui est regum semper accepta tranquillitas, 
quod prouectum nostrum clementiae uestrae gratissimum esse declarastis. constat 
enim amare uos posse, quem gaudetis ad regni culmina peruenisse. sic decuit 
suscipi qui se per uos praesumpsit augeri. praestate igitur mundo uestrae 
benignitatis exemplum, ut detur intellegi quantum promoueat, qui se pura uobis 
affectione commendat. <2> Non enim rixas uiles per regna requiritis: non uos 
iniusta certamina, quae sunt bonis moribus inimica, delectant, quia nihil aliud 
uos constat appetere, nisi quod opinionem uestram possit ornare. quemadmodum 
enim pacem exorati poteritis abicere, quam pro ingenita pietate et iracundis 
gentibus consuestis inponere? bona quidem uestrae concordiae non tacemus. totum 
creditur eximium, quicquid uobis fuerit praedicabili caritate sociatum. <3> Sed 
et uobis, gloriosi principes, cum sitis absolute mirabiles, aliquid tamen 
additur, cum uos omnia regna uenerantur. nam commune est cunctis in suis 
imperiis praedicari, sed illud est omnimodis singulare in extranea gente laudes 
proprias inuenire, quia ibi sunt uera iudicia, ubi neminem comprimit ulla 
timiditas. diligeris quidem, piissime imperator, in propriis regnis: sed quanto 
praestantius est, ut in Italiae partibus plus ameris, unde nomen Romanum per 
orbem terrarum constat esse diffusum! oportet ergo uestram pacem seruari, quae 
uobis contulit exordia gloriosa uocabuli. <4> Sed ut sacris affatibus ordine 
respondere uideamur, reuerentissima salutatione decursa piis sensibus indicamus 
beatissimum papam urbis Romae uel amplissimum senatum nostra praeceptione 
commonitos, ut uir eloquentissimus Petrus legatus serenitatis uestrae et 
doctrina summus et conscientiae claritate praecipuus sine aliqua dilatione 
competentia responsa reciperet nec contra uestram uoluntatem moras incongruas 
sustineret, quia totum illud desideramus efficere, quod uestro nequeat iudicio 
displicere: quando et pietatem uestram hoc studere cognoscimus, quod nobis per 
omnia prodesse sentimus. <5> Cui uirum uenerabilem illum legatum nostrum 
adiungendum esse credidimus, ut non per occasionem legationis uestrae, sed 
propria potius destinatione nostra possitis uota cognoscere. 
XX. THEODORAE AUGUSTAE THEODAHADUS REX. 
<1> Litteras pietatis uestrae gratia, qua desiderata semper sumuntur, accepi et 
colloquia oris uestri muneribus omnibus celsiora reuerentissima gratulatione 
promerui, cuncta mihi de tam sereno animo promittens, quando quicquid optare 
potui, in tam benigna collocutione suscepi. <2> Hortamini enim ut quicquid 
expetendum a triumphali principe domno iugali uestro credimus, uestris ante 
sensibus ingeramus. quis iam dubitet ad effectum peruenire, quod talis potestas 
dignabitur allegare? ante quidem de causarum nostrarum aequitate praesumpsimus, 
sed nunc amplius de uestra promissione laetamur. non enim poterunt uota nostra 
differri, quando interest, quae meretur audiri. nunc implete promissa, ut rem 
tenere faciatis, cui spem certissimam contulistis. <3> Additum est etiam gaudio 
meo, quod talem uirum uestra serenitas destinauit, qualem et tanta gloria debuit 
mittere et uestra decet obsequia retinere. dubium enim non est illam mores 
deligere, cui obseruatur assidue, dum constat defaecari animum bonis 
praeceptionibus institutum. hinc est quod uestra reuerentia commoniti duximus 
ordinandum, ut siue beatissimus papa siue senatus amplissimus sine aliqua 
dilatione respondeant, quod ab eis expetendum esse iudicastis, ne gloria uestra 
minus reuerenda putetur, cui studium dilationis opponitur, sed potius de 
celeritate facti uotiua gratia possit augeri. <4> Nam et de illa persona, de qua 
ad nos aliquid uerbo titillante peruenit, hoc ordinatum esse cognoscite, quod 
uestris credidimus animis conuenire. desiderium enim nostrum tale est, ut 
interueniente gratia non minus in regno nostro quam in uestro iubeatis imperio. 
significamus itaque supra dictum ante nos a uenerabili uiro papa egredi fecisse, 
quam uester legatus harum portitor de urbe Roma potuisset exire, ne aliquid 
accederet quod uestris animis obuiaret. <5> Quapropter salutans ueneratione, 
quae tantis debet meritis exhiberi, uirum uenerabilem illum et moribus et 
doctrina pollentem sanctitatis etiam honore reuerendum ad uestram clementiam 
legationis officio peculiariter curauimus destinandum, quia gratas uobis illas 
credimus esse personas, quas diuinis mysteriis iudicamus acceptas. 
XXI. THEODORAE AUGUSTAE GUDELIVA REGINA. 
<1> Aestimare te conuenit, Augustarum prudentissima, quantis cupiam nisibus 
gratiam uestram quaerere, quam etiam domnus iugalis meus magno studio desiderat 
optinere. nam licet hoc illi sit omnimodis carum, mihi tamen cognoscitur esse 
praecipuum, quando me tantae dominae ita potest amor erigere, ut supra regnum 
cognoscar maius aliquod inuenire. quid enim gratius quam si gloriae uestrae 
uidear caritatis participatione sociari, ut quia uos abunde fulgetis, nobis 
libenter de proprio splendore mutuemini, cum damnum non est lumini alteri de sua 
claritate largiri? fouete desideria nostra, quae cognoscitis sinceritate 
praecipua. gratia uestra per omnia nos regna commendet. debetis enim nos claros 
reddere, qui de uestra uolumus luce fulgere. <2> Quapropter serenitati uestrae 
reuerentiam salutationis inpertiens affectuosa me animis uestris praesumptione 
commendo, sperans, ut sic omnia mirabilis prudentia uestra componat, quatenus 
fiducia, quae nobis de animo uestro data est, uberius augeatur. nam cum nullam 
inter Romana regna deceat esse discordiam, emersit tamen et qualitas rei, quae 
nos efficere cariores uestrae debeat aequitati. 
XXII. IUSTINIANO IMPERATORI THEODAHADUS REX. 
<1> Retinetis, sapientissimi principum, et per legatos nostros et per uirum 
disertissimum Petrum, quem nuper ad nos uestra pietas destinauit, quo studio 
concordiam Augustae serenitatis optemus. et nunc iterum per illum uirum 
sanctissimum eadem credidimus esse repetenda, ut uera atque affectuosa iudicetis 
quae frequenter expetita cognoscitis. pacem siquidem sub omni sinceritate 
petimus, qui causas certaminis non habemus. talis ergo ad nos ueniat, sic 
composita, sic decora, ut eam tantis uotis merito quaesisse uideamur. absit 
autem ut quod nobis committitur debeat ingrauare. <2> Pro nobis potius tractate 
quod conuenit. trahitur enim ad beniuola, cui causa creditur rationabiliter 
ordinanda, nec potest utilitatem propriam anteferre, cui magis decorum est 
credenti profutura praestare. considerate etiam, principes docti, et Ablabi 
uestri historica monimenta recolite, quantum decessores uestri studuerint de suo 
iure relinquere, ut eis parentum nostrorum foedera prouenirent. aestimate, qua 
gratia debent oblata suscipi, quae consuerant postulari. non arroganter 
loquimur, qui ueritatem fatemur. gloriae uestrae potius proficit quod 
demonstrare contendimus, quando nunc illi uestram gratiam ultro quaerunt, qui 
suis parentibus meliores se esse cognoscunt. associentur amicitia gratuita 
uestris animis quos prius uobis largitatis studio iungebatis, ne bona tantum 
illorum temporum fuisse credantur, quae uos et copiosa benignitate uincitis et 
affluenti munere superatis. <3> Atque ideo salutationis honorificentiam 
praelocuti illum uirum uenerabilem sacerdotio clarum, doctrinae laude conspicuum 
legationis nostrae ad pietatem uestram fecimus uota deferre. confidimus enim in 
uirtute diuina, quod et suis meritis uobis abunde placeat et desideria probae 
petitionis optineat, sperantes ut eum cum effectu rerum celerius recipere 
debeamus. sed quia epistularis series continere non poterat uniuersa, aliqua 
sacris sensibus uerbo insinuanda commisimus, ne fastidium uobis faceret lectio 
prolixa chartarum. 
XXIII. THEODORAE AUGUSTAE THEODAHADUS REX. 
<1> Suscipientes legatum uestrum uirum eloquentissimum Petrum et, quod est ipsis 
dignitatibus honorabilius, uestris obsequiis inhaerentem, optata nobis Augustae 
gratiae monimenta fulserunt, ut per eum disceremus acceptum uobis esse, quod in 
hac re publica constat euenisse. ostendistis uos diligere quicquid ad iustitiam 
cognoscitur pertinere, quando per diuinam prouidentiam omni suspicione detersa 
desiderabilis potest unanimitas permanere. nunc est potius quod regna coniungat 
promissio fixa et uotiua concordia. <2> Et ideo illum uirum uenerabilem uestris 
conspectibus uere dignissimum legatum nostrum ad uos specialiter credidimus esse 
dirigendum, ut, uobis annitentibus, serenissimi iugalis uestri pacis gratia 
solidetur, quatenus generalitas euidenter agnoscat merito uenisse nos ad 
suauitatem foederis per tale uinculum caritatis. <3> Et quia semel bene inita 
nulla debent contraria occasione suspendi, si quid est quod difficultate sui 
nobis non oportet imponi, sapientiae uestrae moderatione mitigetur, ut affectum, 
quem circa regnum uestrum habere coepimus, iugibus studiis augeamus. <4> 
Quapropter erigite uestrae sapientiae firmitatem et hanc uobis palmam concordiae 
specialiter uindicate, ut, sicut clementissimi imperatoris fama in proeliis 
inclita dicitur, ita in pacis studio opinio uestra cunctorum ammiratione 
laudetur. familiariter uos et frequenter uideat harum portitor quem direxi, 
quatinus effectum possit celerem promereri, qui ad praesumptam gratiam uisus est 
destinari. speramus enim iusta non grauia, cum tamen nihil uideatur inpossibile, 
quod per talem gloriam cognoscimus allegare. 
XXIIII. THEODORAE AUGUSTAE GUDELIVA REGINA. 
<1> Veniente uiro sapientissimo Petro ita nos amor uestrae serenitatis expleuit, 
ut uidisse nos aestimemus, cuius colloquia benigna suscepimus. quis enim tanta 
affabilitate suscepta non reddat uenerationis eximia, cui ante dignationis 
eloquium iure ab omnibus commendationis suae debetur officium? <2> Et ideo per 
illum uirum uenerabilem legatum domni iugalis nostri ad uos specialiter directum 
salutiferos apices curauimus destinandos, ut recurrens uestrae serenitatis 
affatus et de optata incolumitate laetificet et de firmissimae gratiae nos 
faciat exultatione gaudere. tali enim compendio et causarum bene disponitur ordo 
et uestrae tranquillitatis geminata crescit affectio. suscipiamus ergo uestri 
animi bona, quia hoc est uere regale propositum gloriose uiuere amore cunctorum. 
<3> Quaedam uobis per harum portitorem uerbo suggerenda commisimus, quae pro 
ingenita mansuetudine et libenter accipite et efficaciter deo auxiliante 
praestate. 
XXV. IUSTINIANO IMPERATORI THEODAHADUS REX. 
<1> Per uenerabilem uirum Heracleanum presbyterum Augusta nobis pagina uestrae 
serenitatis illuxit, gratiam sermonis benigne tribuens et apte munera 
salutationis inpertiens, ut re uera magnum sit beneficium tam suaue principis 
meruisse colloquium. cui reddimus quanta ualemus caritate responsum, optantes ut 
et sospitatem uestram saepius nos audire contingat et regni uestri felicitas 
semper accrescat, quia tale uotum nos decet habere, quod gloriam salutemque 
uestram iugiter possit extendere. <2> Significamus etiam pro uestro uoto ad 
papam urbis Romae nos litteras destinasse, ut praesentium gerulo litterarum sine 
aliqua dilatione respondeat, quatenus qui a uobis dirigi meruit, celeritatis 
gratiam consequatur. nostri enim uoti est causas emergere, in quibus possimus 
uestris desideriis oboedire, quia sic uos ad reddendam dilectionem efficaciter 
commonemus, si uobis in aliqua parte pareamus. 
XXVI. IUSTINIANO IMPERATORI THEODAHADUS REX. 
<1> Intellegimus serenitatis uestrae gratiam muneribus omnibus ditiorem, quando 
illa nos hortamini facere, quae ad mercedem nostram possint omnimodis pertinere. 
tale siquidem uotum semper amantis est, ut causas nos misericordiae uelitis 
agere, quae nos diuinae possint commendare potentiae. <2> Et ideo significamus 
gloriae uestrae monasterium famularum dei, quod uobis insinuatum est tributorum 
graui sorte laborare, eo quod ager eius nimia inundatione perfusus sterilitatis 
uitia de inimica humectatione contraxerit: ad uirum eminentissimum Senatorem 
praefectum praetorio dedisse nos nihilominus iussionem, ut eius ordinatione 
prouida ad praedium, de quo querella est, diligens inspector accedat et, rebus 
moderata inquisitione trutinatis, quicquid grauaminis potest habere possessio, 
rationabiliter abrogetur, ita ut competens atque sufficiens dominis remanere 
possit utilitas, quia uere nobis lucrum pretiosissimum iudicamus, quod pro 
mansuetudinis uestrae uoluntate concedimus. <3> De Ranildae quoque causa, unde 
uestra serenitas me commonere dignata est, quamuis ante longum tempus sub 
parentum nostrorum regno contigerit, tamen necesse nobis fuit negotium de 
propria largitate componere, ut tali facto eam non paeniteret mutata religio. 
<4> Earum siquidem rerum iudicium non praesumimus, unde mandatum specialiter non 
habemus. nam cum diuinitas patiatur diuersas religiones esse, nos unam non 
audemus imponere. retinemus enim legisse nos uoluntarie sacrificandum esse 
domino, non cuiusquam cogentis imperio: quod qui aliter facere temptauerit, 
euidenter caelestibus iussionibus obuiauit. merito ergo pietas uestra inuitat 
nos ad talia quae nobis praecipiunt diuina mandata. 
XXVII. SENATORI PPO THEODAHADUS REX. 
<1> Non dare, sed reddere uidetur expensas, quisquis tributariis aliquo remedio 
subuenire festinat. quid enim iustius est quam petenti conferre quod 
intellegitur ipse laborasse? ad misericordiam forsitan pascantur otiosi: cultor 
agri ad futuram famem deseritur, nisi ei, cum necesse fuerit, subuenitur. <2> 
Quapropter industriosae Liguriae deuotisque Venetiis copia subtracta dicitur 
esse de campis: sed nunc nascatur in horreis, quia nimis impium est plenissimis 
cellis uacuos esurire cultores. atque ideo illustris magnitudo uestra, quorum 
dignitas ad hoc legitur instituta, ut de repositis copiis populum saturare 
possetis, Liguribus, quos tamen indigere cognoscitis, tertiam portionem ex 
horreis Ticinensibus atque Dertonensibus per solidum uiginti quinque modios 
distrahi censitote. <3> Venetis autem ex Taruisiano atque Tridentino horreis ad 
definitam superius quantitatem idem dari facite tertiam portionem, ut miserata 
diuinitas copiam largiri possit, quam homines in se exercuisse cognoscit. et 
ideo tales uiros his distributionibus adhibete, ut indulgentia nostra maxime ad 
illos perueniat qui suis uiribus pasci minime potuerunt. 
XXVIII. SENATORI PPO THEODAHADUS REX. 
<1> Decet regiam iustitiam custodire quod a iudicibus bene agentibus fuerit 
ordinatum, maxime quorum conscientia sic nota est, ut nihil incaute, nihil 
uenalitatis studio fecisse uideantur. et ideo arcarios prorogatores tritici, 
uini et casei, macellarios, uinarios, capitularios horreariorum et 
tabernariorum, fenerarios et cellaritas, qui ad urbem Romam uel ad mansionem 
pertinent Rauennatem, sed et eos, qui ripam Ticinensem et Placentinam siue per 
alia loca quicumque publicos titulos administrare noscuntur, quos a uobis 
conperimus ordinatos, cuius iudicia sic libenter amplectimur, sic seruari 
desideramus, tamquam a nobis facta esse credantur, nec sinimus contra illos 
cuiusquam praeualere malitiam, qui uestro iudicio amministrationes publicas 
susceperunt. <2> Quapropter in designatis titulis ambitio, inimica semper 
iustitiae, conquiescat: consuetudinarium bene agentibus locum protinus tollamus 
inuidiae: non liceat cuiquam intra quinquennium praedictis uelle succedere, si 
tamen uestra inquisitione eos nulla culpa respuerit. sint ergo intrepidi, qui 
uestra uoluntate uel sunt uel fuerint ordinati: procurent sibi necessaria 
securi: non timeat intra hoc quinquennium expelli, quem commendauerit probitas 
actionis. <3> Propter sterilitatem quoque praesentis temporis de singulis 
speciebus, prout eminentiae uestrae rationabiliter uisum fuerit, pretia facite 
temperari, ut hi, quibus commissum est exercere singulos apparatus, de iniusto 
grauamine non querantur. sed quoniam humana ambitio nisi per metum damni non 
potest inhiberi, si qui a uobis titulis ordinatis, siue suffragiis siue 
patronorum precibus nisus, uisus fuerit cuique succedere, statim triginta 
librarum auri multa feriatur, a uobis nihilominus exigenda. <4> Quod si ad hoc 
damnum idoneus non potuerit inueniri, corporali supplicio poenam luat qui non 
potuerit in supra dicta perculsione sufficere et frustretur ausibus suis, poena 
etiam inurendus infamiae, qui contra interdicta nostra aliqua tergiuersatione 
uenire temptauerit. nihil enim securum, nihil poterit stabile reperiri, si 
semper inuidentium uota ad illicitas accedere permittantur insidias. quod 
magnitudo uestra in omnium faciat peruenire notitiam, ne quis per ignorantiam se 
existimet excusandum, quod non intellexerit fuisse prohibitum. 
XXVIIII. VVISIBADO COMITI THEODAHADUS REX. 
<1> Cum generis tui honoranda nobilitas et magnae fidei documenta suasissent, ut 
tibi urbem Ticinum, quam per bella defenderas, gubernandam pace crederemus, 
limosae podagrae subita inundatione completus, aquas Bormias potius siccatiuas, 
salutares huic specialiter passioni, uelle te expetere postulasti. desiderium 
tuum remediali iussione sanamus, ut sospitatem, quam merito in te quaerimus, 
iussionis beneficio compleamus. <2> Absit enim, ut bellicosissimum uirum 
tyrannis grauissimae calamitatis exarmet, quae miro modo membra uirentia 
infusione poenalis umoris cogit arescere nodosque mobiles replet marmoreo tumore 
crescentes. cum norit alia cuncta uacuare, iuncturae petit concauas lacunas, ubi 
palustri statione pigrescens saxa perficit de liquore et quae ad decorem 
inflexionis natura laxauerat, in turpissimum rigorem peregrina soliditate 
constringit. <3> Haec passio insanabilis et sanitas passibilis ligat solutos, 
contrahit uiuos et decrescere facit corpora, quae nulla sunt mutilatione 
truncata. constantibus membris proceritatis mensura perit et minor cernitur, cui 
nihil subductum esse sentitur. subtrahuntur superstiti ministeria membrorum: 
corpus uiuum est nec mouetur et inter insensibilia redactum iam non proprio 
uoto, sed motu fertur alieno. haec uiua mors supra omnia tormenta sana dicitur 
et melius habere fertur, qui euasisse causam tanti periculi non probatur. <4> 
Desederit quidem dolor, sed dimittit reliquias fortiores et, nouo infelicitatis 
exemplo, passio uidetur abscedere et aeger non desinit aegrotare. appendia ipsa 
cruciatis debitoribus aliquando soluuntur: ista enim uincula sunt quae, cum 
semel potuerint illigare captum, nesciunt in tota uita dissoluere. infelicia 
signa relinquit abscedens et more gentium barbararum hospitium corporis 
occupatum suis indiciis uiolenta defendit, ne ubi ferox ista coepit succedere, 
aduersa illuc iterum sanitas audeat fortassis intrare. hoc licet omnibus 
uideatur esse contrarium illis maxime, qui armorum exercitatione floruerunt, ne 
membra illa durissima langoris decoctione mollescant, et qui ab hoste foris 
superari minime potuerunt, ab interna potius contrarietate uincantur. perge 
igitur auctore deo gressibus tuis ad locum praedictum. absit enim, ut bellator 
noster ambulet passibus alienis. equino dorso, non humana subuectione portetur, 
quia uiro forti graue est sic uiuere, ut nec inermem possit implere. quae ideo 
tibi exaggerata narratione retulimus, ut ad studium sanitatis uotiua nimis 
cupiditate rapiaris. utere igitur aquis illis, primum potae dilutoriis, deinde 
thermarum exhalitationibus siccatiuis, ubi merito indomabilis ceruix illa 
flectitur passionis, quando interna plurima effusione mundantur, exteriora 
attractiua uirtute libera fiunt et uelut duobus auxiliis congregatis in medium 
missa superatur. amentur illic munera concessa diuinitus. contra illam humani 
generis debellatricem data sunt opportuna munimima lauacrorum et quam non edomat 
iuge decennium, non mille potionum mollit introitus, uoluptuosis illic remediis 
effugatur. praestent optatum diuina beneficium, ut famam loci uerissimam tua 
potius salubritate noscamus, quem nobis desiderabile est euadere quicquid adimit 
corpoream sospitatem. 
XXX. HONORIO PRAEFECTO URBIS THEODAHADUS REX. 
<1> Relationis uestrae tenore comperimus in uia sacra, quam multis 
superstitionibus dicauit antiquitas, elephantos aeneos uicina omnimodis ruina 
titubare, et qui solent in carnali substantia supra millenos annos uiuere, 
occasum uideantur proximum in simulacris aereis sustinere. his prouidentia 
uestra reddi faciat propriam longaeuitatem uncis ferreis hiantia membra 
solidando: aluum quoque demissam subdito pariete corroboret, ne illa magnitudo 
mirabilis soluatur turpiter in ruinam. <2> Nam et uiuis ipse casus aduersus est, 
qui, dum in genus cubationis arte hominum succisis arboribus ingentia membra 
commiserint, toto pondere supinati nequeunt propriis uiribus surgere, quos semel 
contigerit corruisse, scilicet quia pedes eorum nullis inflectuntur articulis, 
sed in modum columnarum rigentes atque incuruabiles iugiter perseuerant. ibi 
tanta mole prostrati sunt, ut tunc magis metallicos possis credere, cum se uiuos 
aspicias non mouere. iacent superstites similitudine cadauerum: mortuos putes, 
quos uiuos esse non dubites et more cadentium fabricarum, nesciunt locum sponte 
relinquere, quem suis membris potuerint occupare. <3> Magnitudo illa terribilis 
nec formicis minutissimis par est, quando beneficium non habet naturae, quod 
ultima uidentur animalia meruisse. humano solacio consurgunt, cuius arte 
iacuerunt. belua tamen suis gressibus restituta nouit memor esse beneficii: in 
magistrum quippe recipit quem sibi subuenisse cognoscit: ad ipsius arbitrium 
gressus mouet, ipsius uoluntate cibos capit, et, quod omnem intellegentiam 
quadrupedum superat, non dubitat primo aspectu adorare quem cunctorum intellegit 
esse rectorem: cui si tyrannus appareat, inflexa permanet nec imponi potest 
beluae hoc et malis pendere, quod a se nouit bonis principibus exhibere. <4> In 
uicem manus promuscidem tendit et magistro profutura gratanter accipit, quia se 
ipsius cura uiuere posse cognoscit. est enim, ut ita dixerim, praedictae beluae 
nasuta manus, per quam data suscipit et ori suo uoranda transmittit. nam cum sit 
altum animal, breuissima ceruice compositum est, ut quod cibos ex humo non 
praeualebat carpere, hoc se ministerio uideretur posse satiare. temptando solum 
cautus semper incedit, retinens initio captiuationis suae fuisse sibi noxiam 
ruinam. <5> Flatum suum, quia dolori capitis humani mederi dicitur, rogatus 
exhalat. hic dum ad aquas uenerit hauriendas, per cauum promuscidis in modum 
pluuiae imbrem postulatus effundit et sic agnoscit quod petitur, ut libens 
faciat quod rogatur. motu corporis ab diuersis postulat quod magistro porrigat 
et nutritoris compendia sua putat alimenta. quod si aliquis praebere 
contempserit postulata, uesicae collectaculo patefacto tantam dicitur alluuionem 
egerere, ut in eius penatibus quidam fluuius uideatur intrare, contemptum 
uindicans de fetore. <6> Nam et laesus seruat offensam et longo post tempore 
reddere dicitur, a quo iniuriatus esse sentitur. oculi quidem parui, sed 
grauiter se mouentes. credas aliquid regium eius intendisse conspectum. despicit 
scurriliter ludentes: honestum aliquid gratanter adtendit et aduertis recte 
iudicare, cui leuia cognoueris displicere. <7> Cutis huius ulcerosis uallibus 
exaratur, a qua transportaneorum nefanda passio nomen accepit, quae in tantam 
duritiam solidatur, ut putes esse osseam cutem. haec nulla ui transmittitur, 
nullo ferri acumine penetratur, ideoque Persarum reges hanc beluam ad bella 
traxerunt, quae et nullis ictibus pulsata cederet et aduersarios sua mole 
terreret. <8> Quapropter eorum uel formas habere gratissimum est, ut qui uiuam 
substantiam non uiderunt, opinatum animal tali imaginatione cognoscant. et ideo 
non patiaris perire, quando Romanae dignitatis est artificum ingeniis in illa 
urbe recondere, quod per diuersas mundi partes cognoscitur diues natura 
procreasse. 
XXXI. UNIVERSIS GOTHIS VVITIGIS REX. 
<1> Quamuis omnis prouectus ad diuinitatis est munera referendus nec aliquid 
constat bonum, nisi quod ab ipso dinoscitur esse collatum, tamen quam maxime 
causa regiae dignitatis supernis est applicanda iudiciis, quia ipse nihilominus 
ordinauit, cui suos populos parere concessit. unde auctori nostro gratias 
humillima satisfactione referentes indicamus parentes nostros Gothos inter 
procinctuales gladios more maiorum scuto subposito regalem nobis contulisse 
praestante domino dignitatem, ut honorem arma darent, cuius opinionem bella 
pepererant. <2> Non enim in cubilis angustiis, sed in campis late patentibus 
electum me esse noueritis, nec inter blandientium delicata colloquia, sed tubis 
concrepantibus sum quaesitus, ut tali fremitu concitatus desiderio uirtutis 
ingenitae regem sibi Martium Geticus populus inueniret. quamdiu enim fortes uiri 
inter bella feruentia nutriti principem ferre poterant non probatum, ut de eius 
fama laboraret, quamuis de propria uirtute praesumeret? necesse est enim talem 
de cunctis opinionem currere, qualem gens meruerit habere rectorem. <3> Nam 
sicut audire potuistis, parentum periculis euocatus adueneram communem cum 
omnibus subire fortunam: sed illi ducem me sibi esse non passi sunt, qui 
exercitatum regem quaerere uidebantur. quapropter primum diuinae gratiae, deinde 
Gothorum fauete iudiciis, quia me regem omnes facitis, qui unanimiter uota 
confertis. deponite nunc damnorum metum: dispendiorum suspiciones abicite: nihil 
sub nobis asperum formidetis. <4> Amare nouimus uiros fortes, qui saepius bella 
peregimus. additur, quod unicuique uirorum uestrorum testis adsisto. ab alio 
enim mihi non est opus facta uestra narrari, qui omnia uobiscum laboribus 
sociatus agnoui. arma Gothorum nulla promissionum mearum uarietate frangenda 
sunt: ad gentis utilitatem respiciet omne quod agimus: priuatim nec nos 
amabimus: hoc sequi promittimus quod ornet regium nomen. <5> Postremo nostrum 
per omnia pollicemur imperium, quale Gothos habere deceat post inclitum 
Theodericum: uir ad regni curas singulariter et pulchre compositus, ut merito 
unusquisque principum tantum praeclarus intellegatur, quantum consilia illius 
amare dinoscitur. idcirco parens illius debet credi, qui eius facta potuerit 
imitari. et ideo pro regni nostri utilitate estote solliciti, de interna 
conuersatione domino iuuante securi. 
XXXII. IUSTINIANO IMPERATORI VVITIGIS REX. 
<1> Quanta sit nobis, clementissime imperator, gratiae uestrae uotiua suauitas, 
hinc omnino datur intellegi, ut post tot grauissimas laesiones et tanta 
effusione sanguinis perpetrata sic uideamur pacem uestram quaerere, tamquam nos 
nemo uestrorum putetur ante laesisse. pertulimus talia, qualia et ipsos possunt 
offendere qui fecerunt, insecutiones sine reatu, odium sine culpa, damna sine 
debitis. et ne pro paruitate sui neglegi potuisset, non in prouinciis tantum, 
sed in ipso rerum capite probatur inflictum. aestimate, quos dolores abicimus, 
ut uestram iustitiam reperire possimus. talis res effecta est, quam mundus 
loquatur: quae sic a uobis meretur componi, ut aequitatem uestram generalitas 
debeat ammirari. <2> Nam si uindicta regis Theodahadi quaeritur, mereor diligi: 
si commendatio diuae memoriae Amalasuinthae reginae prae oculis habetur, eius 
debet filia cogitari, quam nisus uestrorum omnium perducere decuisset ad regnum, 
ut cunctae gentes potuissent agnoscere uicissitudinem uos gratiae tanto pignori 
reddidisse. <3> Illud etenim uos debuit permouere, quod distributione mirabili 
ante regni fastigia inuicem uos diuinitas nostram fecit habere notitiam, ut 
amoris causam tribueret, quibus aspectus gratiam contulisset. quali enim 
reuerentia principem colere potui, quem adhuc in illa positus fortuna suspexi? 
sed potestis et nunc omnia redintegrare quae facta sunt, quando non est 
difficile illum in affectum retinere, qui gratiam constat desideranter expetere. 
<4> Et ideo salutantes clementiam uestram honorificentia competenti indicamus 
nos legatos nostros illum atque illum ad serenitatis uestrae sapientiam 
destinasse, ut omnia more uestro cogitetis, quatinus utraeque res publicae 
restaurata concordia perseuerent et quod temporibus retro principum laudabili 
opinione fundatum est, sub uestro magis imperio diuinis auxiliis augeatur. 
reliqua uero per legatos praedictos serenitati uestrae uerbo insinuanda 
commisimus, ut et aliqua epistularis breuitas perstringeret et causas nostras 
suggerentes plenius intimarent. 
XXXIII. MAGISTRO OFFICIORUM VVITIGIS REX. 
<1> Illum et illum legatos nostros ad serenissimum principem dirigentes congruum 
fuit magnitudini uestrae per eos salutiferos apices destinare, ut in omni parte 
uestra beneficia mererentur, cum nostrae deportarent collocutionis affectum. <2> 
Et ideo epistularem gratiam uestris meritis exhibentes speramus, ut apud 
clementissimi imperatoris animos eis uestra prudentia suffragetur, quia sic sunt 
iusta quae petimus, ut omnium sapientium mereantur adnisum. facile enim a uobis 
debet corrigi, quod non decuisset admitti. sed potestis omnia gratanter, omnia 
placabiliter ordinare, quia dulcior solet esse gratia post amaritudines 
expiatas. refugere uos enim potuisset ignotus: ego autem, qui ornatum rei 
publicae uestrae uidi, qui tot nobilia procerum corda cognoui, non me desidero a 
piissimi principis gratia diuidere, si in me uelit quae sunt iusta cogitare. <3> 
Nam si alter offensam meruit, ego debeo gratissimus haberi, qui odioso cum 
uindicta successi. uestros animos sum secutus: praemia mihi fuerant reddenda, 
non laesio. et ideo non negetur gratia, cui nulla sunt penitus imputanda. atque 
ideo sepultum sit odium cum morte peccantis. nam etsi de uobis aliquid minus 
forte mereamur, Romana libertas cogitetur, quae per bellorum tumultus ubique 
concutitur. pauca dixisse sapientiae uestrae sufficiunt, quia in alto pectore 
protenditur, quod consideratum semper augetur. 
XXXIIII. EPISCOPIS SUIS VVITIGIS REX. 
<1> Si sacerdotibus etiam ignotis honorem debemus, quanto magis illis quos 
amabili ueneratione conspeximus! aliter enim requirimus notum et aliter 
appellamus incognitum. uisorum maior semper affectus est, dum gratissime 
retinetur qui assiduo et suaui sermone coniungitur. et ideo per harum portitores 
legatos nostros, quos ad serenissimum principem destinauimus, sanctitati uestrae 
praesentamus debitae uenerationis obsequium, sperantes, ut pro nobis orare 
dignemini et, ubi usus exegerit, solacia uestra reperiant, quia necesse est, ut 
bene uelitis quos uobis religione iunctos esse cognoscitis. 
XXXV. PRAEFECTO THESSALONICENSI VVITIGIS REX. 
<1> Illum et illum legatos nostros ad serenissimum principem deo fauente 
direximus, per quos necesse fuit magnitudini uestrae reddere salutationis 
affectum, quando honori uestro et sapientiae debetur, ut uobiscum collocutionis 
gratia perfruamur. speramus autem ab excellentia uestra, ut moram non debeant 
sustinere, quos nos sub celeritate perspicitis destinasse, quatenus uestris 
beneficiis applicemus, si eos remota tarditate peruenire cognoscimus. 

LIBER UNDECIMUS.
 
PRAEFATIO CHARTARUM PRAEFECTURAE. 
<1> Praefationis auxilium ex contrarietate plerumque nascitur, actionum, quando 
illud opitulatur scriptori, quod potuit impedire cogitanti. quae res etsi laudes 
adimit, clementer tamen ueniam tractata concedit, quia quod constat otiosos 
debere, nemo potest occupatos exigere. quapropter administrator amplissimus si 
uacasse credatur, obprobrium est, cuius etiam secretum dicitur, quod tumultuosis 
actionibus uerberatur. sed uix nobis aliquid praestabit ad effectum ducta 
probatio, quando et occupati fuisse credimur et male scribere minime debuisse 
iudicamur. <2> Nam multo satius est uitiosa tenebris occulere quam culpanda 
praesumpta inportunitate uulgare. uerum hoc mihi obicere poterit otiosus, si 
uerbum improuida celeritate proieci, si sensum de medio sumptum non ornauerim 
uenustate sermonum, si praecepto ueterum non reddiderim propria personarum: 
occupatus autem, qui rapitur diuersitate causarum, cui iugiter incumbit 
responsum reddere et alteri expedienda dictare, non me addicere poterit, qui se 
in talibus periclitatum esse cognoscit. <3> Facile enim absolutor est alieni 
conscius sui: neque enim semper in illis ualemus, quae interdum posse iudicamur. 
argutum inuentum laetum fundit ingenium: tepentia dicta mens concipit occupata. 
aliquando acutum iugiter decet esse compositum, quia dicendi ars in nostra sita 
potestate cognoscitur, alacritas mentis diuinis tantum muneribus applicatur. <4> 
Remanet itaque ad excusandum breuitas insperata librorum, quam nemo purgat 
diutius nisi qui bene creditur esse dicturus. sed ne quis forsitan possit 
offendi, quod in praetoriano culmine constitutus sic omnimodis actioso pauca 
dictauerim, accipiat uiri prudentissimi Felicis praesumptione factum, cuius 
participatus sum in omni causa consilium. <5> Etenim uir primum est morum 
sinceritate defaecatus, scientia iuris eximius, uerborum proprietate distinctus, 
senilis iuuenis, altercator suauis, mensuratus eloquens: qui necessitates 
publicas eleganter implendo ad fauorabilem opinionem suo potius labore perduxit. 
alioquin tantis causarum molibus oneratus aut impar esse potui aut forte 
arrogans inueniri. sed melius, quod eius fatigatione recreatus sic regalibus 
curis affui, ut non potuissem in arduis rebus deficiens approbari. <6> Duos 
itaque libellos dictationum mearum de praefecturae actione subiunxi, ut qui 
decem libris ore regio sum locutus, ex persona propria non haberer incognitus, 
quia nimis absurdum est in adepta dignitate conticescere, qui pro aliis 
uidebamur plura dixisse. <7> Sed postquam duodecim libris opusculum nostrum 
desiderato fine concluseram, de animae substantia uel de uirtutibus eius amici 
me disserere coegerunt, ut per quam multa diximus, de ipsa quoque dicere 
uideremur. <8> Modo parcite diserti, fauete potius inchoantes: nam si nihil 
mereor eloquentiae munere, considerandus sum potius ex officiosissimo labore, 
qui tantis rei publicae necessitatibus occupatus sic uacare potui sub urentibus 
curis, si me gloriari contigisset fluminibus Tullianis. nam ipse quoque fons 
eloquentiae cum dicere peteretur, fertur excusasse se, quod pridie non legisset. 
quid iam aliis accidere poterit, si tanta laus facundiae auctorum uisa est 
beneficia postulare? aegrescit profecto ingenium, nisi iugi lectione reparetur. 
cito expenduntur horrea, quae assidua non fuerint adiectione fulcita. <9> 
Thesaurus ipse quam facile profunditur, si nullis iterum pecuniis compleatur. 
sic humanus sensus, cum alieno non farcitur inuento, cito potest attenuari de 
proprio. si quid autem in nobis redolet, studiorum flos est, quod nihilominus 
marcidum redditur, si a matre lectione carpatur. illic enim potest esse 
laetissimum, unde docetur et natum, quando omnia in origine sua plenissime 
uiuunt, quae necdum a naturalibus sinibus auferuntur. proinde ueniae magna pars 
est, si scribimus non uacantes, si legimur non legentes. sed iam remoueamur ab 
excusationis uoto, ne magis offendat nimis affectata defensio. 
I. SENATUI URBIS ROMAE SENATOR PPO. 
<1> Commendatis mihi, patres conscripti, prouectum meum, si uobis intellego 
fuisse uotiuum: credo enim euenisse prosperrime quod tot felices constat 
optasse. desideria quippe uestra bonorum omnium probantur auspicia, quando nemo 
potest talium fauore suscipi, nisi quem diuinitas praecepit augeri. mutuamini 
ergo gratiam, ut exigatis obsequium. natura rerum est amare collegam. laudes 
quin immo uestras extollitis, si honorem qui Senatori datus est erigatis. <2> 
Sollicitudo patrum ad publicas me utilitates instanter impellat, ut uestro magis 
imputetur praeconio, cum tali meruero placere solacio. secunda mihi est cura 
uobis me commendare post principes, quia illud uos amare confidimus, quod et 
rerum dominos iubere sentimus: primum, ut hoc putemus utile quod honestum, ut 
nostros actus quasi pedisequa semper iustitia comitetur et quod a continenti 
principe non emimus, nulli turpiter uenditemus. <3> Audistis, principes uiri, 
quae rerum pondera praedicatus exceperim. supra uires exigitur, qui dignitatis 
culmina laudatur ingressus. haec non audemus falsa dicere, sed confitemur esse 
potiora: nam talia iudicia non inuenerunt merita, sed fecerunt: neque enim nos 
inde iactamus, qui intellegimus dominos nostros humilia uoluisse sustollere, ne 
uideantur inmeritis tam ingentia praestitisse. rapiunt nos praedicandi temporis 
bona et uelut longa ariditate sitientes ad haustum dulcissimi saporis inuitant. 
<4> O saeculi beata fortuna! sub principe feriato matris regnat affectio, per 
quam totum sic peragitur, ut generalis nos tegere caritas sentiatur. huic 
gloriosum praestat obsequium cui omnia seruiunt et mirabili temperamento 
concordiae, antequam possit populos regere, suis iam coepit moribus imperare. 
hoc est profecto difficillimum regnandi genus exercere iuuenem in suis sensibus 
principatum. rarum omnino bonum est dominum triumphare de moribus et hoc 
consequi in florida aetate, ad quod uix creditur cana modestia peruenire. <5> 
Gaudeamus, patres conscripti, et supernae maiestati gratias supplici deuotione 
referamus, quando nulla erit accessu temporis difficilis clementia nostro 
principi, qui in annis puerilibus didicit seruire pietati. sed hoc miraculum 
utriusque moribus demus: nam tantus est genius maternus, cui etiam iure princeps 
seruire debuisset extraneus. <6> Hanc enim dignissime omnia regna uenerantur, 
quam uidere reuerentia est, loquentem audire miraculum. qua enim lingua non 
probatur esse doctissima? Atticae facundiae claritate diserta est: Romani 
eloquii pompa resplendet: natiui sermonis ubertate gloriatur: excellit cunctos 
in propriis, cum sit aequaliter ubique mirabilis. nam si uernaculam linguam bene 
nosse prudentis est, quid de tali sapientia poterit aestimari, quae tot genera 
eloquii inoffensa exercitatione custodit? <7> Hinc uenit diuersis nationibus 
necessarium magnumque praesidium, quod apud aures prudentissimae dominae nullus 
eget interprete. non enim aut legatus moram aut interpellans aliquam sustinet de 
mediatoris tarditate iacturam, quando uterque et genuinis uerbis auditur et 
patriotica responsione componitur. iungitur his rebus quasi diadema eximium 
inpretiabilis notitia litterarum, per quam, dum ueterum prudentia discitur, 
regalis dignitas semper augetur. <8> Sed cum tanta gaudeat perfectione 
linguarum, in actu publico sic tacita est, ut credatur otiosa. paucis litigia 
nodosa dissoluit: bella feruentia sub quiete disponit, silentiose geritur 
publicum bonum. non audis praedici quod palam uidetur assumi et temperamento 
mirabili dissimulando peragit quod adcelerandum esse cognoscit. <9> Quid tale 
antiquitas honora promeruit? Placidiam mundi opinione celebratam, aliquorum 
principum prosapia gloriosam purpurato filio studuisse percepimus, cuius dum 
remisse administrat imperium, indecenter cognoscitur imminutum. nurum denique 
sibi amissione Illyrici comparauit factaque est coniunctio regnantis diuisio 
dolenda prouinciis. militem quoque nimia quiete dissoluit. pertulit a matre 
protectus quod uix pati potuit destitutus. <10> Sub hac autem domina, quae tot 
reges habuit quot parentes, iuuante deo, noster exercitus terret externos: qui 
prouida dispositione libratus nec assiduis bellis adteritur nec iterum longa 
pace mollitur. in ipsis quoque primordiis, quando semper nouitas incerta 
temptatur, contra Orientis principis uotum Romanum fecit esse Danuuium. <11> 
Notum est quae pertulerint inuasores: quae ideo praetermittenda diiudico, ne 
genius socialis principis uerecundiam sustineat perditoris. quid enim de nostris 
partibus senserit, hinc datur intellegi, quando pacem contulit laesus, quam 
aliis concedere noluit exoratus. additur quod tantis nos legationibus tam raro 
requisitus ornauit et singularis illa potentia, ut Italicos dominos erigeret, 
reuerentiam Eoi culminis inclinauit. <12> Franci etiam, tot barbarorum uictoriis 
praepotentes, quam ingenti expeditione turbati sunt? lacessiti metuerunt cum 
nostris inire certamen qui praecipiti saltu proelia semper gentibus intulerunt. 
sed quamuis superba natio declinauerit conflictum, uitare tamen proprii regis 
nequiuit interitum. nam Theodericus ille diu potenti nomine gloriatus in 
triumphum principum nostrorum langoris potius pugna superatus occubuit: 
ordinatione credo diuina, ne nos aut affinium bella polluerent aut iuste 
productus exercitus uindictam aliquam non haberet. macte procinctus Gothorum 
omni felicitate iucundior, qui hostem regalem capite caedis et nobis nec unius 
ultimi fata subducis. <13> Burgundio quin etiam ut sua reciperet, deuotus 
effectus est, reddens se totus, dum accepisset exiguum. elegit quippe integer 
oboedire quam imminutus obsistere: tutius tunc defendit regnum, quando arma 
deposuit. recuperauit enim prece quod amisit in acie. beatam te, domina, laude 
multiplici, cui diuino beneficio necessitas tollitur cuncta certaminis, quando 
aduersos rei publicae aut caelesti felicitate uincis aut tuis imperiis spontanea 
largitate coniungis. <14> Exultate, Gothi pariter ac Romani: dignum miraculum, 
quod omnes loquantur. ecce praestante deo felix domina quod habet eximium 
uterque sexus, impleuit: nam et gloriosum regem nobis edidit et latissimum 
imperium animi fortitudine uindicauit. <15> Haec quantum ad arma pertinent, 
utcumque referuntur: nam si pietatis eius atria uelimus intrare, uix nobis 
poterunt centum linguae centumque ora sufficere: cui par est quidem aequitas et 
uoluntas, sed maior benignitas quam potestas. dicamus igitur parua de magnis, 
pauca de plurimis. scitis quanta bona nostro ordini caelesti benignitate largita 
est: nihil est dubium, ubi est testis senatus. afflictos statu meliore 
restituit, illaesos sublimauit honoribus et singillatim bona tribuit, quos sub 
uniuersali munimine custodiuit. <16> Ea quae asserimus iam creuerunt. respicite 
namque patricium Liberium praefectum etiam Galliarum, exercitualem uirum, 
communione gratissimum, meritis clarum, forma conspicuum, sed uulneribus 
pulchriorem, laborum suorum munera consecutum, ut nec praefecturam, quam bene 
gessit, amitteret et eximium uirum honor geminatus ornaret: confessus meritum, 
cui solus non sufficit ad praemium. accepit enim et praesentaneam dignitatem, ne 
de re publica bene meritus diu absens putaretur ingratus. <17> O admiranda 
beniuolentia dominorum, quae in tantum extulit praedictum uirum, ut donatis 
fascibus et patrimonium iudicaret addendum: quod sic ab uniuersis gratanter 
exceptum est, ut in munere eius cuncti se potius crederent esse ditatos, quando 
quicquid digno ceditur, hoc multis sine dubio collatum esse sentitur. quid ergo 
de animi firmitate loquar, quae uicit et philosophos ualde praedicatos? procedit 
enim ex ore dominae beneficus sermo et manens sub securitate promissio. <18> Non 
sunt nobis, patres conscripti, minus probata quae loquimur: uerus testis est, 
qui laudat expertus. cognouistis enim quae contra me uota conflixerunt: non 
aurum, non magnae ualuere preces: temptata sunt uniuersa, ut probaretur 
sapientissimae dominae gloriosa constantia. <19> Ordo flagitat dictionis 
Augustarum ueterum pompam moderna comparatione excutere. sed quemadmodum illi 
sufficere poterunt exempla feminea, cui uirorum laus cedit uniuersa? hanc si 
parentum cohors illa regalis aspiceret, tamquam in speculum purissimum sua 
praeconia mox uideret. enituit enim Hamalus felicitate, Ostrogotha patientia, 
Athala mansuetudine, VVinitarius aequitate, Unimundus forma, Thorismuth 
castitate, VValamer fide, Theudimer pietate, sapientia, ut iam uidistis, 
inclitus pater. cognoscerent hic profecto uniuersi singillatim propria, sed 
feliciter faterentur esse superata, quando unius praeconium cum turba se iure 
non potest aequare uirtutum. <20> Aestimate quale eis esset de tali herede 
gaudium, quae merita potuit transire cunctorum. quaeratis forsitan sequestratim 
principis bona: abunde praedicat subolem, qui eius laudat auctorem. deinde 
retinetis facundissimi Symmachi eximium dictum: 'specto feliciter uirtutis eius 
augmenta, qui differo laudare principia'. subuenite, patres conscripti, et 
agendo pro me communibus dominis gratias debitum meum uestra satisfactione 
persoluite: nam sicut unus satiare non ualet omnium uota, ita multi unius 
possunt complere disposita. 
II. IOHANNI PAPAE SENATOR PPO. 
<1> Supplicandum uobis est, beatissime pater, ut laetitiam quam per uos deo 
largiente percepimus, custodiri nobis uestris orationibus sentiamus. quis enim 
dubitet prosperitatem nostram uestris meritis applicandam, quando honorem 
adipiscimur, qui a domino diligi non meremur, et permutatione officii bona 
recipimus, dum talia non agamus? ecclesiasticis siquidem ieiuniis fames est 
exclusa popularis: decoris lacrimis tristitia foeda discessit et per sanctos 
uiros acceleratum est, ne traheret diutius quod grauabat. <2> Et ideo salutans 
officiositate, qua dignum est, precor ut uiuacius oretis pro salute regnantium, 
quatenus eorum uitam caelestis princeps faciat esse longaeuam, Romanae rei 
publicae hostes imminuat, tempora tranquilla concedat: deinde, quod ornat pacem, 
necessariam nobis copiam de abundantiae suae horreis largiatur: mihique filio 
uestro intellegentiae sensus aperiat, ut quae uere sunt utilia, sequar, quae 
uitanda, refugiam. <3> Vigor ille rationabilis animae nobis consilium praestet: 
facies ueritatis albescat, ne mentem nostram innubilet caligo corporea: sequamur 
quod intus est, ne foris a nobis simus: instruat quod de uera sapientia sapit: 
illuminet quod caelesti claritate resplendet. talem denique iudicem publicus 
actus excipiat, qualem filium catholica mittit ecclesia. in suis nos etiam 
muneribus uirtus sancta custodiat, quia grauiores insidias antiqui aduersarii 
tunc subimus, quando eius dona suscipimus. <4> Nolite in me tantum reicere 
ciuitatis illius curam, quae potius uestra laude secura est. uos enim 
speculatores Christiano populo praesidetis: uos patris nomine uniuersa 
diligitis. securitas ergo plebis ad uestram respicit famam, cui diuinitus est 
commissa custodia. quapropter nos decet cogitare aliqua, sed uos omnia. pascitis 
quidem spiritaliter commissum uobis gregem: tamen nec ista potestis neglegere, 
quae corporis uidentur substantiam continere. nam sicut homo constat ex 
dualitate, ita boni patris est utraque refouere. primum penuriam temporis, quam 
delicta promerentur, orationibus sanctis amouere. si quid tamen, quod absit, 
acciderit, tunc bene necessitas excluditur, quando contra eam sub ubertate 
tractatur. <5> Monete me quae sunt gerenda sollicite. bene agere uel correptus 
exopto, quia difficilius errat ouis, quae uoces desiderat audire pastoris nec 
facile efficitur uitiosus, cui ammonitor insistit assiduus. sum quidem iudex 
Palatinus, sed uester non desinam esse discipulus: nam tunc ista recte gerimus, 
si a uestris regulis minime discedamus. sed cum me a uobis desiderem et moneri 
consiliis et orationibus adiuuari, iam uobis est applicandum, si quid in me 
fuerit aliter quam optabatur inuentum. <6> Sedes illa toto orbe mirabilis 
proprios tegat affectione cultores, quae licet generalis mundo sit praestita, 
nobis etiam cognoscitur et localiter attributa. tenemus aliquid sanctorum 
apostolorum proprium, si peccatis diuidentibus non reddatur alienum, quando 
confessiones illas, quas uidere uniuersitas appetit, Roma felicior in suis 
sinibus habere promeruit. <7> Nihil ergo timemus talibus patronis, si oratio non 
desistat antistitis. arduum est quidem multorum desideriis satisfacere, sed 
nouit diuinitas magna praestare. ipsa retundat inuidos: ipsa nobis faciat ciues 
caelesti aspiratione gratissimos et supplicationibus uestris tempora tribuat, 
quibus superna gratia praedicetur indulta. 
III. DIVERSIS EPISCOPIS SENATOR PPO. 
<1> Corporalium patrum naturalis mos est de filiorum prouectione gaudere, dum 
eorum institutionibus applicatur quicquid laudis in clara prole conceditur. uos 
autem spiritales parentes, qui auctorem rerum illuminata mente conspicitis, pro 
me sanctae trinitati sedulo subplicate, ut splendere laetum faciat in medio 
positum candelabrum, quatenus nec mihi interior desit uisus et de me aliis 
pandatur aspectus. <2> Numquid proderit iudicem aliis esse perspicuum, si sibi 
potius reddatur obscurus? dignitatem conscientiae donet, qui tribunalia 
praestare dignatus est. faciat inoffensum iudicem, ne damnet errantem. sit nobis 
prosperrime praesens, ut infausta uitia reddantur absentia. amorem suum tribuat, 
ut peccandi ambitum miseratus excludat. <3> Quapropter, animae ueri parentes, 
affectuosa et probabili petitione uos deprecor, ut indicto ieiunio domino 
supplicetis, qui uitam principum nostrorum florenti regno protendat, hostes rei 
publicae defensor imminuat, donet quieta tempora et ad laudem sui nominis 
copiosa faciatque rerum omnium tranquillitate, ut me uobis reddere dignetur 
amabilem. <4> Sed quo facilius uestra quoque exaudiatur oratio, estote circa eos 
quos destinamus attenti. quod nescimus, nobis non debet imputari. actus eorum 
testimonia uestra prosequantur, ut aut laudatus gratiam aut accusatus apud nos 
inuenire possit offensam. neque enim nobis imputare poterunt, si delinquunt, 
quando non iubentur male dare, ut perperam cogantur accipere. <5> Orfanis 
uiduisque contra saeuos impetus deo placita praestate solacia, ita tamen, ne, 
quod accidit per nimiam pietatem, dum miseris subuenire quaeritis, locum legibus 
auferatis. nam si aliquid offendit forte districtum, talia date cunctis monita, 
ut iura possitis reddere feriata. excludite, sanctissimi, inter immundos 
spiritus implacabiles uitiorum furores, uiolentiam temperate, auaritiam 
depellite, furta remouete, depopulatricem humani generis luxuriem a uestro 
populo segregate. sic auctorem iniquitatis efficaciter uincitis, si eius 
persuasiones de humanis cordibus auferatis. <6> Episcopus doceat, ne iudex 
possit inuenire quod puniat. administratio uobis innocentiae data est. nam si 
praedicatio uestra non desinat, necesse est ut poenalis actio conquiescat. et 
ideo dignitatem meam in omni uobis parte commendo, quatenus actus nostri 
sanctorum orationibus adiuuentur, qui minus in humana potestate praesumimus. <7> 
Familiariter etiam mihi suadete quod iustum est. non sum callidus abiurator: 
quod generaliter debeo, incoactus exoluo. dependo etiam sanctitati uestrae 
honorificae salutationis officium textumque epistulae affectuoso fine concludo, 
ut in mentem uestram dulciora remaneant, quia bene sibi animus posteriora 
commendat. 
IIII. AMBROSIO V. I. AGENTI VICES SENATOR PPO. 
<1> Secure uobis, deo iuuante opinionem nostram credimus, cuius conscientiam per 
causarum uarios usus longa aetate probauimus. nam si in aduocationis studio 
iustitiae claritate fulsistis, quid nunc prouecti ad consilia nostra facietis? 
crescit enim in illo meritum, cui maius datur officium, quando iam habendus est 
in iudicum partem, qui meruit aulicis potestatibus assidere. ornentur ergo 
subsellia cuius ore fora tonuerunt. absens adhaere nostro lateri pleniorem 
laudem inde sumpturus, quia integrum tibi reputabitur quod bene ordinaueris 
solus. hanc coram positus mecum curam participareris et gloriam: nunc autem tibi 
tantum cogimur debere, quicquid inde praestante deo laudis potuerimus accipere. 
<2> Quapropter officium tibi obseruare censemus, quod nostris iussionibus 
obsecundat, praeceptis etiam tuis pro publicis utilitatibus iustissime 
designatis praecipimus oboediri, quatinus et tibi sit pro publica utilitate 
mittendi fiducia et nullus de contemnendi sumat audaciam. si quos etiam 
fideiussoribus committere necessarium aestimaueris, confidenter assume, quia 
illud magis releuare potest animum nostrum, si aliquid per uos cognoscamus 
impletum. praesenti enim sola uerba praestares: nunc autem facta potius debentur 
absenti. <3> Consilium quippe tantae sedis ingens est procul dubio fama 
meritorum: sed considera quid exigatur cui tale nomen imponitur. labor uester 
procuret mihi omnium quietem. scitis quae turpia neglectus intulerit. scopulus 
uitandus est, ubi alter offendit. sed haec uos monere mea potius curiositas quam 
uestri diffidentia facit. nam omnia uos illa gerere credimus, quae iuuante deo 
famae nostrae et rei publicae utilia esse iudicamus. 
V. AMBROSIO V. I. AGENTI VICES SENATOR PPO. 
<1> Gaudere uos quidem in eis credo, quae caritatem uestram optasse diiudico: 
nam ipsius quodammodo res agitur, cuius in alterum uota complentur. sed hinc 
intellego antiquae amicitiae fructum, qui uenustate felicior est, in suauissimi 
saporis emanasse dulcedinem, si prius Romanae ciuitatis copiam per eos quorum 
interest tamquam munus eximium nostris hospitiis offeratis. <2> Ideo enim 
peregrinationis incommoda, ideo tot angusta cogitationis intrauimus, ut populus 
ille antiquis delectationibus assuetus beatissimis regnantium temporibus 
explosis necessitatibus perfruatur. procul enim sit, ut aliquo illius ciuitatis 
esuriente satiemur. illorum, quod absit, indigentia nostra penuria est. quid 
plura? laeti esse non possumus, nisi et illos gaudentes communiter audiamus. <3> 
Atque ideo tota uiuacitate incorrupta frumenti species congregetur, ut panis 
inde coctus non horrori, sed deliciis uideatur esse propositus. ponderatio iusta 
seruetur. uincant copiae mentium desideria. non putatur abundare quod quaeritur. 
fugite scelerata lucra, uitate nefanda compendia. quicquid ibi male praesumitur, 
in mei animi laesione grassatur. nemo putet ueniale, quod in ista temptauerit 
parte sumere. in nobis facilius consentimus excedi quam Romanorum utilitates 
patiamur imminui: non ut fauorem captem plausumque popularem, sed ut iuuante deo 
meum in illis compleam dilectionis arbitrium. <4> Ciues si quidem omnes fouendi 
sunt, sed Romani aliquid plus merentur. urbs ornata tot eximiis senatoribus, 
beata tam nobilibus populis laudes debet nostrorum principum personare, quas 
homo nationis exterae se miretur audisse. nam iuste se illic extollit laetitia 
popularis, quae dominos cognoscitur habere uictores. <5> Quapropter impendendum 
est, quicquid fides, quicquid magna potest exhibere cautela, quia illud uere 
nostrum est commodum, quod illorum mihi procurat affectum. laetentur 
praesentibus gaudiis qui erant de nostra actione suspensi: illorum ne desideria, 
illorum uota iuuerunt et hoc mihi apud rerum dominos profuit, quod ab eis 
uniuersaliter audiebatur optari. <6> Agite nunc, ut amor iste iuuante domino 
perseueret, quia eos amplius in reliquum credo facere, quod se in me feliciter 
sentiunt inchoasse. abundantiam nunc petamus communibus uotis: supernae 
misericordiae humiles supplicemus, ut primum nobis salutem dominorum clementia 
diuina concedat, ceterum prouentum quem praestiterit non neglegentia diminuit, 
non uenalitas ulla subducat. fidem meam promitto, sed cum ipsis diuinitatis dona 
sustineo: cautelam offero, turpia fraudulentissimae nundinationis excludo. ipsi 
autem in domino de promerita ubertate glorientur. 
VI. IOHANNI CANCELLARIO SENATOR PPO. 
<1> Quamuis statutis gradibus omnis militia peragatur et tempora sibi 
custodiant, qui iudicum iussionibus obsecundant, tuus honor cognoscitur sollemni 
ordine non teneri, qui suis primatibus meruit anteponi. tibi enim reddunt 
obsequia, qui te praeire noscuntur et reflexa condicione iustitiae illis 
reuerendus aspiceris, quos subsequi posse monstraris. hanc inaequabilem 
aequitatem, speciale decretum, singulare beneficium sub aspectu iudicis agis nec 
potest rationabiliter culpari, quod inpugnante ordine uideatur assumi. <2> 
Nullus tibi de temporis qualitate praescribit. transgressio matriculae actio tua 
est et solus confidenter neglegis quod alios seruare compellis. sed talia tibi 
pro excellentibus meritis conceduntur. dum credi debet omnes industria fideque 
superare, quem nos constat elegisse. nemo enim sequentem probat, nisi quem sibi 
laudanda uirtus associat, quando uituperabile est inferiorem erigere nisi 
meritis alios uideatur excellere. <3> Hoc igitur laudabile praeiudicium, 
sententiam gratiosam, militiam domesticam a duodecima indictione cancellorum 
tibi decus attribuit, ut consistorii nostri secreta fideli integritate 
custodias, per te praesentandus accedat, per te nostris auribus desiderium 
supplicis innotescat, iussa nostra sine studio uenalitatis expedias omniaque sic 
geras, ut nostram possis commendare iustitiam. actus enim tui iudicis opinio est 
et sicut penetrale domus de foribus potest congruenter intellegi, sic mens 
praesulis de te probatur agnosci: non iniuria, quia talem unusquisque ad 
responsa sua uidetur eligere, qualem se cunctos decreuerit aestimare. <4> Vestes 
ipsae, quae nostris corporibus applicantur, nonne nos deformare possunt, si 
aliquo inquinamento sordescant? quanta uero gratia nos decorare uidentur, cum 
laudabili puritate nituerint! sic miles ad secreta iudicis proximatus praesulis 
sui famam aut ornat aut maculat. in nobis siquidem peccant, qui alios grauant et 
dum spolium obsecrantis ambitur, fama praesidentis exuitur. <5> Considera, si 
neglegere debemus unde nos culpari posse cognoscimus. ultra omnes dementes est, 
qui ulcisci non appetit quem grassatum in suo dedecore comprehendit. respice, 
quo nomine nuncuperis. latere non potest quod inter cancellos egeris. tenes 
quippe lucidas fores, claustra patentia, fenestratas ianuas et quamuis studiose 
claudas, necesse est ut te cunctis aperias. nam si foris steteris, meis non 
emendaris obtutibus: si intus ingrediaris, obseruantium non potes declinare 
conspectus. <6> Vide quo te antiquitas uoluerit collocari: undique conspiceris, 
qui in illa claritate uersaris. proinde ad nostra monita aures animumque 
conuerte: fige menti omnia quae iubemus: non te tamquam uacuam fistulam dicta 
perexeant, quae tamdiu plena conspicitur, quamdiu in eam undae influere posse 
noscuntur. esto potius conceptaculum, quod audita custodias, quod suscepta non 
fundas: quia nihil proderit, si auribus tuis transitura placeant et in cordis 
sinibus se omnia non defigant. 
VII. UNIVERSIS IUDICIBUS PROVINCIARUM SENATOR PPO. 
<1> Iustissime quaeritur quod annua deuotione praestatur, quando sub quodam 
gaudio constat inferri, quod soluitur lege generali. stipendium namque est, quod 
subiectum facit munificum dici et offerentis nomen accipit, qui se quod penditur 
debere cognoscit. quam lautum est intrepidum foro assistere, publicum non timere 
et inter deuotos laudabilem collocari, qui pudorem non sinitur habere compulsi. 
<2> Inhonorum est enim omne quod cogitur nec offerentis habet gratiam, qui 
damnis suis perducitur ad tributa: contra quam libero dignum est compulsoribus 
nil debere! ille solus delectabilis ager est domino, in quo superuenire non 
timetur exactor. merito ergo testimonium solutionis securitas dicitur, de qua 
non solum animus, sed substantia communitur. <3> Et ideo, quod feliciter dictum 
sit, indictione duodecima per dioecesin dicationis tuae sollemni moderamine 
custodito possessorem te officiumque tuum praecipimus ammonere, ut trina 
illatione deuotus constitutis temporibus suam compleat functionem, ita ut cesset 
uenalis illa dilatio, quae non ad tributariorum compendia, sed fraudis ambitu 
cognoscitur exquisita. nam qui se huiusmodi onera subleuare dicunt, aliud magis 
pondus abominabilis nundinationis imponunt. <4> Absit a nostris temporibus 
detestabilis et fugienda uersutia. possessor nihil aliud, nisi quod publico 
debetur, exoluat: nam sua damna potius agunt, qui sub nobis aliqua fraudare 
contendunt. quapropter sicut fiscalia onera nulla occasione uolumus aggrauari, 
ita constitutis temporibus praefinitas illationes praecipimus deo iuuante 
compleri, quatenus et possessorum deuotio gratissima dominis innotescat et 
tarditatis inuoluta confusio nostris rationibus auferatur. unde singulis 
quibusque temporibus sollemni more factos breues ad scrinia nostra transmittite, 
sicut te et prisca legum et nostrae iussionis praesens commonere uidetur 
auctoritas, ne, si aliquid horum aestimaueris neglegendum, tu tibi absolute 
facias esse periculum. <5> Verumtamen ut iustissimarum praeceptionum diligentior 
procuretur effectus, illum atque illum praecedentibus meritis comprobatos tibi 
officioque tuo iussimus imminere, ut nihil possit nocere neglegentia, ubi 
adhibetur sollicitudo geminata. unde continenter agite, si prouectum uestrum 
magis desideratis extendere. impia lucra sint a uobis omnimodis aliena: uos 
possessorem deuotum redditis, si fraudulentis non grauetur incommodis. de 
aequitate potius quam de rapacitate proficitur. semper metuit iniusta 
praesumptio: quid enim adquiri putatur, ubi bona conscientia perditur? aut in 
qua parte possit homo proficere, si innocentiam probatus fuerit amisisse? <6> 
Nolite sine praemio credere, quae uidentur ad bonam conscientiam pertinere. 
habebunt nos bene agentes, in quo possumus, adiutores. remuneratorem enim illi 
me esse promitto, quem se aliqua honestate tractasse cognouero. agite ergo: 
laudes ad me potius uestri perueniant quam querellae. maius commodum non 
quaeratis, quam si nihil uenditis. illa tantum sequenda sunt lucra, quae potest 
laetus offerre et miles sollemniter securus accipere. non censor, sed laudator 
uester esse desidero. cauete ergo, ne reddatur infestus qui uobis cupit esse 
beneficus: nam grauius semper irascitur, qui contra propositum commouetur. 
VIII. EDICTUM PER PROVINCIAS. SENATOR PPO. 
<1> Priscorum mos fuit noua iura decernere, ut succedenti populo aliquid quod 
omissum uidebatur adiungerent: nunc autem sufficiens satis conscientiae ueterum 
decreta seruare. erat ante genus hominum sub hac nouitate sollicitum, dum 
regulam uitae suae in aliena cognoscerent uoluntate pendere: modo uero 
unusquisque nouit fixum, quod ab antiquis plenissime non dubitat constitutum. 
sufficiunt ergo uobis iura, si non desit uoluntas eximia. quid praeconum uoces, 
quid periculosas sententias praesulum erectis auribus sustinetis? <2> Propriae 
uitae imponit modum, qui sibi se iudicem intellegit constitutum. studete cuncti 
actibus bonis et formidanda nescitis. nolite inardescere ad praesumptiones 
illicitas: amate uiuere quieti: transigite semper innoxii. quid litibus honesta 
confunditis? cur facitis quae mox timere possitis? si quaeritis lucra, uitate 
potius damnosa litigia. si quod tamen emerserit ciuile certamen, legibus patriis 
estote contenti: nullus ad seditiosa consurgat, nullus ad uiolenta confugiat. 
furoris genus est in saeculo pacato turbulento studere proposito. <3> Sed quia 
de nobis iudicibus etsi non uerus, tamen oritur rationabilis metus, dum 
inexperta potestas trahit potius ad timorem, quantum ad meum propositum 
pertinet, iuuante deo rerumque dominis regnantibus omnia uobis iusta, omnia 
moderata promittite. primum, quod maxime iudicem dehonestat, nundinatio a me 
foeda nescibitur. non enim mea uerba more uestium suspensa uenduntur. sperari a 
uobis aliquid sola specierum indigentia faciet, non malitiosa uenalitas. ubi 
tamen erit quae tempus mitigat moderata praeceptio, non indicimus quod ematur 
nec ad taxationem trahimus quae necessaria non habentur. <4> Estote tantum ad 
consueta solliciti, de nouitate securi, quia illud solum nobis iudicauimus esse 
commodum, si uos iuuante domino seruemus illaesos. non uos quisquam militum pro 
sua uoluntate concutiet: non exactor adiecticiis grauabit incommodis: non solum 
nostras, sed et officii innoxias custodibimus manus. alioquin inutile bonum est 
iudicem non accipere et multis accipiendi licentiam praebuisse. neque enim sic a 
nobis egrediuntur, ut ea quae passi fuerint aliis merito fecisse uideantur. 
imminuta sunt enim uestro amore suffragia, quae hactenus omnium detrimento 
crescebant. <5> Ostendimus in nobis deo iuuante continentiam, ut eam militibus 
sine pudore imperare possimus. non enim potest auctoritatem habere sermo qui non 
iuuatur exemplo, dum iniquum sit bona praecipere et talia non fecisse. ordinatio 
igitur nostra utilitatem publicam tantummodo respiciet, non furta priuata. 
scimus quae pro nobis uota fuderitis, qua fuistis anxietate suspensi. deforme 
nobis est talia facere, ut minus possitis in uestra exultatione gaudere. <6> 
Patebunt deo propitio aures nostrae ad suscipienda desideria supplicantum: actor 
causae suis nos oculis sub libertate uisurus est: non redempta, sed propria 
lingua loquebitur. nobis enim nec seruitus imperabit nec a nobis nobilitas 
ueneranda fatigabitur. praetoria denique nostra nullus turpis actus intrabit, 
nemo a nobis quam uenerat minus locupletior redit. nesciuit domesticum penetrale 
a subselliis discrepare. iudicem me obseruans inueniet, quocumque respexerit. 
<7> Verecundiae memores iuuante deo sic agere nos optamus, quemadmodum a rerum 
dominis mandata suscepimus. uos ad omnia iusta estote deuoti, ut me prouinciarum 
patrem faciatis esse quam iudicem, quia iterum grauius irascitur, qui minime de 
prauitatum actione pensatur. nam si praebuistis laesionibus obsequium, quid illi 
impendere debetis, quem uobis magnopere studere cognoscitis? sollemnia commoda 
sedis nostrae laborantibus militibus non negentur, quia ipse praebet uiam 
excedendi, qui non patitur iusta persolui. <8> Praeceptis etiam nostris 
oboedientiam aequabili moderatione praestate. compellat rationabiliter proprius 
animus, ne uos urgeat terror armatus. odium sibi excitat, qui iustis resultat 
imperiis. quem iam coegero, non amabo. sic enim cuncta quae agenda sunt uolumus 
explicari, ut uos nullo compulsore faciamus imminui. seruari uobis cupimus 
concessa pridem dominorum beneficia nulla abominabili praesumptione distracta. 
honorem nostrum sola uos optamus gratulatione sentire et regnantibus bona 
petere, qui uestra desideria uisi sunt praestitisse. <9> Viuite nunc adepta 
securitate gaudentes. quem fas non fuit cogere, potuistis uoluntariis 
sponsionibus obligare. nam qui dubitat sub dei confidentia iusta promittere, 
uult habere liberum, quod non est pollicitus, immutare. tenete igitur arbitrii 
mei idoneum uadem, speculum cordis, imaginem uoluntatis, ut quibus non sum facie 
notus, fiam morum qualitate recognitus. in hac me potius parte conspicite, qua 
latent praesentes. non est uobis damnum absentiae meae: utilius est iudicem 
mente nosse quam corpore. 
VIIII. IUDICIBUS PROVINCIARUM SENATOR PPO. 
<1> Sciens ab eis contrarium posse credi, qui praecedentibus malis fuerant 
imminuti, dum mens humana facile suspicatur de quolibet illa quae pertulit, 
propositi nostri uotum edictali tenore promisimus, ne iuuante deo quos securos 
esse cupimus uel de ipsa sollicitudine grauaremus. non enim est paruum tormentum 
aduersum aliquid formidare uenturum, dum semper grauius aestimatur emergere quod 
timetur. absit a nostris temporibus uel minima credulitas laesionis. reo iam 
uicinus est qui malus putatur, quia tunc aliquid persuadetur animo, cum 
intrauerit pectus apta suspicio. <2> Quapropter dicatio tua per loca celeberrima 
proponi faciat destinata. aptum est enim ab his iussa cognosci, quos decreuimus 
ammoneri. excitetur nunc amor omnium circa dominos felices, ut, sicut nos nullum 
contraria uoluimus cogitatione suspendere, ita se et illi deuotos debeant pie 
regnantibus exhibere. sponsiones autem nostras uos ueras efficitis, si 
prouincialibus aequabiliter praesidetis. diligite iustitiam, quae uos et 
amabiles faciat et gloriosum commodum sua participatione concedat. <3> Scitote 
officia uobis quasi actuum uestrorum testes assistere. et ideo quam magnum est 
in tantorum conspectu facere quod omnium possint ora praedicare? iudicium quasi 
iuridicium cognoscite uocitatum. praesulem agere non decet quod alter accuset. 
quid timeat reus, cum uiderit crimen in fascibus constitutum? sola malis illa 
tormenta sunt, si publica uota moribus suis sentiant esse contraria. dici enim 
non potest disciplina, quando ipsa fuerit corrigenda. <4> Studete ergo nobiscum, 
ut boni mores prouincialibus dentur, sed nuditas auferatur. de remediis potius 
quam de laesione tractetur. graue malum est quemquam ad largienda iuris 
beneficia fieri et mixtum laesionibus inueniri. sic agite, ut, cum iustitia 
probata quaeritur, annus uester breuis esse uideatur. honores uobis potius 
offerantur. necessitatem quippe ambitus amittetis, si prouincialium uobis uota 
societis. nullos uestrorum actuum facimus esse custodes nec sub priuato arbitrio 
ingenium iudicis inclinamus: sed omnia sic gerite, ne fiat necessarium quod nunc 
credimus esse turpissimum. instar nostrae geritis dignitatis si uos conscientiae 
puritate tractetis. obuiate malis, fouete nihilominus innocentes. <5> Si quis 
tamen est, qui ausu temerario contra uestros fasces erigatur nec possitis 
exercere quod iustum est, aut petitorem protinus cum uestra relatione 
transmittite aut, si uiribus deseritur ueniendi, negotium destinata relatione 
declaretur, quando et euectiones publicas accepistis, et nobis gratum sit audire 
de talibus. atque ideo totius uobis excusationis causa summota est, quando aut 
per dignitatem uestram potestis recta gerere aut certe nobis quae sunt 
necessaria nuntiare. 
X. BEATO V. C. CANCELLARIO SENATOR PPO. 
<1> Cum rerum domini clementia de famuli sui Dani salute cogitaret, cuius uotum 
est de cunctorum sospitate laetari, remedia Lactarii montis eum iussit expetere, 
ut cui medella humana nil profuit, uulgatum loci beneficium subueniret: qui 
crebra tussi retonans anhelo pectore membra tenuauit, dum ministeria naturae 
nimia concussione debilitata uirtutes suas explicare nequeunt ad salutem. escas 
enim in auxilium humani corporis contributas, dum apte non transigit, reddit 
inutiles. nec interest talibus an sumere cibum an sustinere ieiunium. in dies 
singulos substantia uiua deficit et uelut rimosum dolium paulatim defluens donec 
euacuetur, expenditur. <2> Huic igitur ferocissimae passioni beneficium montis 
illius diuina tribuerunt, ubi aeris salubritas cum pinguis arui fecunditate 
consentiens herbas producit dulcissima qualitate conditas, quarum pastu uaccarum 
turba saginata lac tanta salubritate conficit, ut quibus medicorum tot consilia 
nesciunt prodesse, solus uideatur potus ille praestare, reddens pristino ordini 
resolutam passionibus uim naturae. replet membra uacuata, uires effetas 
instaurat et fomento quodam reparabili aegris ita subuenit quemadmodum somnus 
labore fatigatis. <3> Haec itaque armenta in tam abundanti pabulo exhausta 
uidere miraculum est, ut umor ille lacteus non praestet origini suae, qui 
corpora mortalium probatur laesa reficere, miroque modo herbis animalia non 
proficiunt, unde hominum membra pinguescunt. exiles per dumeta discurrunt 
montium, tenues uidentur et instar eius cui medentur sustinent passionis. lac 
autem tam pingue, ut haereat digitis, cum exprimatur in uasis. <4> Qua de re 
anonas deputatas subuectionemque necessariam praebete uenienti, ut in supra 
dicto loco armentali suco salubriter pastus eodem alimento reparetur eius 
iuuentus, quo nutritur infantia. consurgite, animi tali passione laborantium: 
iam non amaro antidoto horrebitis dulcissimam uitam. uoluptuose bibite quae 
saluberrima sentiatis. felicitatis genus est inde curari, unde libens animo 
aeger possit expleri. 
XI. EDICTUM DE PRETIIS CUSTODIENDIS RAVENNA. 
<1> Venalitas uictualium rerum temporis debet subiacere rationi, ut neque in 
uilitate caritas nec in caritate uilitas expetatur, sed aequalitate perpensa et 
murmur ementibus et grauamen querulis negotiatoribus auferatur. <2> Atque ideo 
trutinatis omnibus et ad liquidum calculatione collecta diuersarum specierum 
pretia subter affiximus, ut omni ambiguitate summota definitarum rerum debeat 
manere custodia. si quis autem uendentium non seruauerit quae praesentis edicti 
tenor eloquitur, per singulos excessus sex solidorum multam a se nouerit 
exigendam et fustuario posse subiacere supplicio, quatinus eum et damni metus 
terreat et praedicta poena uehementer affligat. 
XII. EDICTUM PRETIORUM PER FLAMINIAM. 
<1> Si otiosi populi urbium singularum sub pretiorum iustitia continentur, 
quanto magis debet laborantibus subueniri, ne utilitas commeantium saucietur 
discrimine fortuitorum! et ideo susceptio transeuntium requies debet esse 
curarum, ne quod ad leuamen inuentum esse constat, detestabile potius grauamen 
infligat. recipiatur hospes ad pretia definita: iniquitatem non patiatur auaram 
qui inuitatur ad gratiam, quando turpis aucupatio est terrere enormitate pretii 
et susceptione blandiri. <2> Praedoni similis est, qui sub iniqua cupit 
uoluntate distrahere: utrosque enim constat aliena uelle diripere et 
considerationem iustitiae non habere. nescitis quanta possitis adquirere 
moderati? ultro ad commoda uestra ueniunt, qui uos temperanter agere posse 
cognoscunt. nullus ergo se aestimet, quod est familiare semper absentium, 
longinquitatis obliuione defendi, quando ad nos cotidie ueniunt qui uestra 
mercimonia patiuntur. <3> Cauete potius damna multarum, qui lucrorum auiditates 
appetitis. sex enim solidorum dispendium se nouerit sustinere et laceratione 
corporis affligendum, si quis aliter uendendum esse crediderit, quam miles 
noster in rem directus pretia cum ciuibus atque episcopis locorum habita 
deliberatione censuerit. sufficere enim debent omnibus honesta lucra de ciuibus, 
ne obsessa potius itinera uideantur esse latronibus. 
XIII. IUSTINIANO AUGUSTO SENATUS URBIS ROMAE. 
<1> Honestum nimis et necessarium uidetur esse negotium pro securitate Romanae 
rei publicae pio principi supplicare, quia conuenit a uobis expeti quod nostrae 
possit proficere libertati. nam inter cetera bona, quae uobis singulariter 
diuina tribuerunt, nihil gloriosius probatur accedere, quam quod uos cognoscitis 
ubique posse praestare. rogamus ergo, clementissime imperator, et de gremio 
curiae supplices tendimus manus, ut pacem uestram nostro regi firmissimam 
praebeatis nec nos patiamini abominabiles fieri, qui semper de uestra concordia 
uidebamur accepti. <2> Romanum si quidem nomen uos commendatis, si nostris 
dominis benigna conceditis. gratia uestra nos erigit ac tuetur et hoc mereri 
cognoscimus, quod de uestra mente sentitur. quietem ergo Italiae foedera uestra 
componant, quia tunc amari possumus, si per uos dilectio uotiua copuletur. cui 
rei si nostrae preces adhuc non uidentur posse sufficere, aestimate patriam 
nostram in haec precatoria uerba prorumpere: <3> 'Si tibi aliquando grata fui, 
ama, piissime principum, defensores meos. qui mihi dominantur, tibi debent esse 
concordes, ne incipiant talia in me facere, quae a uotis tuis cognouerint 
discrepare. non mihi sis causa crudelis exitii, qui semper uitae gaudia 
praestitisti. ecce alumnos meos sub tua pace geminaui, ecce ciuibus ornata 
resplendui. si me laedi pateris, ubi iam nomen tuae pietatis ostendis? quid enim 
pro me nitaris amplius agere, cuius religio, quae tua est, cognoscitur sic 
florere? senatus meus honoribus crescit, facultatibus indesinenter augetur. <4> 
Noli per discordiam dissipare quod deberes per bella defendere. habui multos 
reges, sed neminem huiusmodi litteratum: habui prudentes uiros, sed nullum sic 
doctrina et pietate pollentem. diligo Hamalum meis uberibus enutritum, uirum 
fortem mea conuersatione compositum, Romanis prudentia carum, gentibus uirtute 
reuerendum. iunge quin immo uota, participare consilia, ut tuae gloriae 
proficiat, si mihi aliquid prosperitatis accedat. noli me sic quaerere, ut non 
ualeas inuenire. tua sum nihilominus caritate, si nullum facias mea membra 
lacerare. <5> Nam si Libya meruit per te recipere libertatem, crudele est me 
amittere quam semper uisa sum possidere. impera motibus iracundiae, triumphator 
egregie. plus est quod generali uoce petitur quam si uester animus cuiuslibet 
ingratitudinis offensione uincatur.' <6> Haec Roma loquitur, dum uobis per suos 
supplicat senatores. quod si adhuc minus est, beatorum apostolorum Petri atque 
Pauli petitio sanctissima cogitetur. nam qui securitatem Romanam saepe 
defendisse probantur ab hostibus, quid erit quod eorum meritis uester non 
tribuat principatus? sed ut omnia reuerentiae uestrae congruere uideantur, per 
illum uirum uenerabilem legatum piissimi regis nostri ad uestram clementiam 
destinatum preces nostras credidimus porrigendas: ut tam multa debeant efficere, 
quae uel singula potuerunt apud pios animos optinere. 
XIIII. GAUDIOSO CANCELLARIO PROVINCIAE LIGURIAE SENATOR PPO. 
<1> Cum multis itineribus Comum ciuitas expetatur, ita se eius possessores 
paraueredorum assiduitate suggerunt esse fatigatos, ut equorum nimio cursu ipsi 
potius adterantur. quibus indultu regali beneficium praecipimus iugiter 
custodiri, ne urbs illa, positione sua libenter habitabilis, rarescat incolis 
frequentia laesionis. est enim post montium deuia et laci purissimi uastitatem 
quasi murus quidam planae Liguriae. quae licet munimen claustrale probetur esse 
prouinciae, in tantam pulchritudinem perducitur, ut ad solas delicias instituta 
esse uideatur. <2> Haec post tergum campestria culta transmittit et amoenis 
uectationibus apta et uictualibus copiis indulgenter accommoda: a fronte 
sexaginta milibus dulcissimi aequoris amoenitate perfruitur, ut et animus 
recreabili delectatione satietur et piscium copia nullis tempestatibus 
subducatur, merito ergo Comum nomen accepit, quae tantis laetatur compta 
muneribus. hic profecto lacus est nimis amplissimae uallis profunditate 
susceptus, qui concharum formas decenter imitatus spumei litoris albore 
depingitur. <3> Circa quem conueniunt in coronae speciem excelsorum montium 
pulcherrimae summitates, cuius ora praetoriorum luminibus decenter ornata quasi 
quodam cingulo Palladiae siluae perpetuis uiriditatibus ambiuntur. super hunc 
frondosae uineae latus montis ascendunt. apex autem ipse quasi quibusdam 
capillis castanearum densitate crispatus ornante natura depingitur. hinc riui 
niueo candore relucentes in aream laci altitudine praecipitante descendunt. <4> 
Huius sinibus ab austro ueniens Addua fluuius faucibus apertis excipitur. qui 
ideo tale nomen accepit, quia duobus fontibus adquisitus quasi in proprium mare 
deuoluitur, qui tanto impetu uastissimi aequoris undas incidit, ut nomen 
retinens et colorem in septentrionem obesiore aluei uentre generetur: putes 
quandam lineam fusciorem in aquis albentibus esse descriptam miroque modo 
influentis discolor natura conspicitur, quae misceri posse simili liquore 
sentitur. <5> Hoc et in marinis quidem fluctibus fluuiorum inundatione 
contingit: sed ratio ipsa uulgariter patet, ut torrentes praecipites limosa 
faece corrupti uitreo sint aequori discolores. hoc autem iure putabitur 
stupendum, quod simile tantis qualitatibus elementum per pigrum stagnum uideas 
ire celerrimum, ut amnem per solidos campos putes decurrere, quem se peregrinis 
undis non uideas colore posse miscere. <6> Quapropter incolis harum rerum iure 
parcitur, quando amoena omnia delicata sunt ad labores et facile onus 
afflictionis sentiunt, qui uti suauibus deliciis consuerunt. fruantur ergo 
munere regali perpetuo, ut sicut gaudent natiuis epulis, ita eos exultare faciat 
munificentia principalis. 
XV. LIGURIBUS SENATOR PPO. 
<1> Regale munus impetratum gaudium debet esse cunctorum, ut prouocetis ad 
meliora, cum de uobis concessa probaueritis esse gratissima. nam si subuenire 
semper amantis est, cuiusmodi uos aestimatos intellegitis, quos releuatos esse 
sentitis? sed ne uestram laetitiam longis praelocutionibus differamus, quia 
bonarum rerum celerrima semper desideratur agnitio, gloriosissimi domini deuotae 
Liguriae necessitatibus consulentes centum libras auri per illum atque illum de 
cubiculo suo pietate solita destinarunt, ut, iudicio uestro quibus est causa 
notissima, tanta unusquisque huius muneris participatione laetetur, quanta 
necessitate grauatus esse cognoscitur, ne quod afflictis datum est usurpet 
inlaesus, sed illi reparatis uiribus consurgant, qui damnorum sarcina premente 
corruerant. <2> Hastensis autem ciuitas, quae supra ceteras suggeritur 
ingrauata, dispositionis uestrae iustitia maxime subleuetur, ut secundum modum 
dispendii commoditate beneficii perfruatur. sumite pietatis stipendium, 
tributarii, et dominorum aestimate clementiam, qui condicione mutata hoc uos ab 
aerario uidetis accipere, quod consueueratis inferre. sed ut beneficia dominorum 
subtractis exactionum incommodis augeantur, celerius relatio uestra nos 
instruat, quid unicuique de hac summa relaxandum esse iudicatis, ut tantum de 
prima illatione faciamus suspendi, quantum ad nos notitia directa uulgauerit. 
quapropter piissimis dominis uotis salutaribus reddite quae debetis, ut ratio 
uestra supplicando peragat, quod se in ipso uniuersitas recepisse cognoscat. 
XVI. LIGURIBUS SENATOR PPO. 
<1> Studiose nos oportet erigere, quos statuit regalis pietas subleuare: nam 
quibus dominorum clementia uoluit descendere, conuenit his etiam subiectos de 
propria dignitate praestare. nuper mihi gratias retulistis, quod spem uobis 
bonorum quam fructum aliquem contulissem. inuitastis me ad beneficia quia magna 
suscepistis gratulatione promissa. absoluimus uotum iudicis obligati. quae 
fuerunt praedicta, nunc probantur impleta. <2> Initium igitur a libra faciemus, 
quia ubi conscientiam fas est intendere, inde debet sermo iudicis inchoare. hinc 
est, quod in ponderibus atque mensuris uos suggeritis ingrauatos. et ideo nostra 
cura prouidebit, ut nullius uos ulterius ex ea parte uexare possit iniquitas, 
quia graue scelus esse iudicamus aut mensuras modum excedere aut libram 
aequissimi ponderis iustitiam non habere. <3> Milites etiam sedis nostrae nec 
non exactores atque susceptores, a quibus grauia uobis inferri dispendia 
suspirastis, praeceptis nostris fecimus conueniri, ut deductis ad liquidum 
ratiociniis si quid fraudis potuerit inueniri, sine aliqua dilatione persoluant: 
quia hoc nostris temporibus profitemur inimicum, ut alter alterius laetetur 
incommodo. <4> Nunc ad apparatum florentissimi exercitus uota conuertite, 
uniuersa sine querella uel tarditate aliqua procurantes. efficaciter enim me ad 
omnia benigna constringitis, si gratanter quae sunt iussa completis. laetus 
oboediat, quem causa generalitatis inuitat. illa sola dolere debent dispendia, 
quae studio uidentur cupiditatis imposita. nam quod pro rerum necessitate 
praecipitur, inde prudentum animus non grauatur. 
XVII. PROMOTIONES OFFICII PRAETORIANI, QUAE NATALE DOMINI FIUNT. 
<1> Si hodierno die redemptionis inuenimus uitale remedium, si caelesti 
beneficio panditur spes salutis, conuenit etiam nos longo labore fatigatis 
gaudii deferre medicinam, ut superna bona quae periclitanti mundo collata sunt, 
generaliter sentiantur. alioquin piaculum quoddam est inter tristes uelle 
gaudere, et humanitatis refugit affectum, qui dolorem non sequitur alienum. 
contra quanto se melius excitat de communione laetitia, quando incitamentum 
magnae alacritatis est plurimos uidere gaudentes! <2> Hinc est quod sapientes 
mortale genus unum hominem esse testati sunt, quoniam omnes a cunctis casibus 
suis indiuisos esse uoluerunt. quapropter unusquisque iuxta matriculae seriem 
tua designatione uulgetur, ut quem loci ordo postulat, gradibus promotionis 
accedat. egrediatur unus, ut anteponat uniuersos. totam sequentium seriem ad 
prouectum trahit, dum prior militiam perfunctus exierit. 
XVIII. DE CORNICULARIO QUI EGREDITUR. 
<1> Amplectenda est promotionum grata sollemnitas, quae bene meritorum soluit 
excubias, quia tironibus conceditur spes laboris, dum uicissitudo fuerit reddita 
ueteranis. et ideo Anthianum, qui praetorianis inculpabiliter paruisse 
perhibetur obsequiis, inter tribunos et notarios ad adorandos aspectus properet 
principales, ut iuxta consuetudinem praesentatus spectabilitatis decoretur 
insignibus. 
XVIIII. DE CORNICULARIO QUI ACCEDIT. 
<1> Optatus ad optata perueniens sui nominis sortiatur effectum. et ideo 
supradictum assiduis laboribus comprobatum corniculariorum sumere censemus 
officium, ut iure inter primates assistat, qui tironum inculpabiliter egit 
excubias. 
XX. DE PRIMISCRINIO QUI EGREDITUR. 
<1> Olim quidem efficaciter peragens imperata multorum meruisti bona iudicia: 
sed nunc et diuino fauore commendatus erigeris, quando militiae laboribus 
perfunctus esse monstraris. quapropter spectabilitatis honore suffultus inter 
tribunos et notarios uenerandam purpuram adoraturus accede, ut per sacros 
aspectus principis tuae subsistat firmitas dignitatis. 
XXI. DE PRIMISCRINIO QUI ACCEDIT. 
<1> Differri non patimur merita fidelium, ut ad studia bonorum actuum prouocemus 
uota cunctorum. demus igitur quae sunt iusta laboribus, ut prouectu priorum 
inuitemus corda sequentium. atque ideo Andreas, qui praetorianis fascibus 
inculpabiliter noscitur obsecutus, gradum feliciter primiscriniatus ascendat, ut 
locum, quem uersutia nesciuit exquirere, se gaudeat probis moribus inuenisse. 
XXII. DE SCRINIARIO ACTORUM. 
<1> Iuste potentiora consequitur, qui de commissa sibi negotii perfectione 
laudatur. et ideo Castellum, quem matriculae series fecit accedere, nostra 
auctoritas quoque actorum scriniarii curam praecipit obtinere. 
XXIII. DE CURA EPISTULARUM. 
<1> Constantiniani merita licet plures asserant, adstipulatio quoque nostra 
commendat. tanta est etenim in eo sinceritas mentis, ut et iudice teste mereatur 
laudari. hic itaque epistularum canonicarum curam prouectus accipiat, ut amplius 
momenta suae integritatis exhibeat, quando fidem publicam sibi respicit esse 
commissam. 
XXIIII. DE SCRINIARIO CURAE MILITARIS. 
<1> Conuenienter honoris praestat augmentum probitas actionis nec decet 
differri, quem frequenter efficacem contigit approbari. hinc est quod Lucinum 
scriniarium curae militaris esse praecipimus: exhibiturus obsequium cui se 
merito non dubitat attributum. 
XXV. DE PRIMICERIO EXCEPTORUM. 
<1> Decet nos incunctanter tribuere promotionis ascensus, quos labor militiae 
meretur assiduus. sicut enim aequum est desidiosis laborantium praemia denegare, 
ita conuenit excubantibus remunerationis optata concedere. et ideo Patricius 
exceptorum primicerium se a nobis nouerit institutum, ut ad tale perductus 
officium placuisse suarum merita gaudeat actionum. 
XXVI. DE SEXTO SCHOLARIO. 
<1> Dignus est nostro iudicio promoueri, qui a multis praesulibus meruit 
approbari. uni enim acceptum fuisse interdum gratia est, multis placuisse 
iudicium. iustus igitur locum sexti scholaris se nouerit consecutum inuenturus 
militiae praemium, cum se actibus studuerit sociare fidelibus. 
XXVII. DE PRAEROGATIVARIO. 
<1> Quis Iohannem non aestimet merito esse promouendum, qui nostro iudicio 
cancellorum olim sumpsit officium et tunc iam praerogatiuam conscientiae meruit, 
quando secreti munus iudicialis accepit? fruatur itaque gaudio et ordinis et 
honoris, qui moribus noscitur placuisse laudatis. hunc igitur praerogatiuarium 
sententia nostra confirmat, ut gradu potitus emeriti deuotioribus animis 
publicae pareat iussioni. 
XXVIII. DE COMMENTARIENSE. 
<1> Iuuat bene meritorum uotis beneficiis respondere uicariis, ut deuotiore 
mente possit obsequi, qui meruit anteferri. quapropter Heliodorus 
commentariensium fruatur officio. digne siquidem eius integritati committimus 
quae custodienda esse censemus. 
XXVIIII. DE REGENDARIO. 
<1> Aequitati uidetur accommodum, si efficaci actione laudatis digna moribus 
uicissitudo praestetur. habet enim suam gloriam, qui pensatis excubiis militarem 
noscitur promouere fortunam. hinc est quod Carterium regendarii locum feliciter 
obtinere censemus, ut spe futuri prouectus auidius praetorianis possit inhaerere 
laboribus. 
XXX. DE PRIMICERIO DEPUTATORUM ET DE PRIMICERIO AUGUSTALIUM. 
<1> Dignum est ut sequatur uota fidelium fructus laborum et superior gradus 
excipiat, quos gestarum rerum integritas affectata commendat. hinc est quod 
Ursum primicerium deputatorum atque Beatum primicerium Augustalium esse 
censemus: ut qui ad maiora prouecti uidentur officia, praedicanda conscientiae 
sequantur exempla. 
XXXI. DE PRIMICERIO SINGULARIORUM QUI EGREDITUR. 
<1> Decet palmae praemia consequi, qui sacramentis militaribus uidentur esse 
perfuncti, quia diutinus labor sibi uindicat quod inexperta uix potest inuenire 
nobilitas. et ideo, quoniam Urbicus primiceriatus sui noscitur tempora 
peregisse, inter domesticos et protectores sacram purpuram adoraturus accedat, 
ut uenerandis clarificatus aspectibus militaribus excubiis se gaudeat liberatum. 

XXXII. DE PRIMICERIO SINGULARIORUM QUI ACCEDIT. 
<1> Adest militaribus obsequiis integritas iudicantis, quia gratanter exsoluit 
quod deberi iuste cognoscit. quapropter Pierius primicerium singulariorum se 
nostra auctoritate cognoscat effectum. 
Si qua sunt alia, fiducialiter suggerantur: quia non est haesitationis metus, 
ubi non est iudicis uenalis auditus. 
XXXIII. DE CONCEDENDIS DELEGATORIIS. 
<1> Moras intercipit, quem praestandi consuetudo constringit, quia plus ille ad 
beneficia compellitur, qui innata beniuolentia commonetur. neque enim decet, ut 
nostrorum factorum dissimiles esse debeamus, dum oporteat crescere numerositate 
remedii, cui administrationis tempora uidentur augeri. et ideo de praesenti 
uobis delegatorios nostra largitur humanitas, ut tunc habeatis commoda praemii, 
quando estis et sudoris terminum consecuti. non uos anxia mora suspendimus nec 
cruciabili dilatione fatigamus. unus sit finis sollicitudinis et laboris. nam 
differendum quis putet, si beneficia sua uendere non retractet? 
XXXIIII. ANTHIANO SUGGERENTE DICTUM EST. 
<1> Petitionem tuam retinebit officium, donec consensum sequentium, dum facultas 
fuerit, inquiramus, quia uni incaute creditur quod est a plurimis asserendum. 
ite omnes prouecti. estote cuncti feliciter approbati. nil sustinuistis dubium, 
dum omne iudicium habeatur incertum. sola uos alpha complectitur, ubi ea littera 
non timetur. sic enim unusquisque proprio usus est uoto, tamquam de alieno non 
pependisset arbitrio. 
XXXV. DELEGATORIA. 
<1> Si Olympiaci currus agitator rapit praemia post labores, si ferarum certamen 
inhonestum uelociter solet coronare uictores, quam celeritatem remunerationis 
merebitur, a quo laudabiliter militiae sacramenta peraguntur? cur enim agentum 
in rebus miles officii post tot laboris incerta aliquid patiatur ambiguum, qui 
crebris actionibus excubando ideo principis nomen habere promeruit, quia 
militiae sacramentis ceteros antecellit? <2> Obseruauit enim iugiter 
imperialibus iussis et ut reuerentiam praetorianae sedis extolleret, tunc ad 
eius uenit obsequium, quando uocabulum coepit habere praecipuum. tales ergo 
tardare piaculum est, quia post palmam nemo dilatus est. uotiuum non potest dici 
quod tristis suscipit. grauamina nulla metuant absoluti, ne portus hoc ingerat 
liberis quod facere potuit procella uexatis. <3> Quapropter experientia tua de 
illa prouincia ex illatione tertia fiscalium tributorum solidos, quos principi 
Augustorum prouida deputauit antiquitas, sine aliqua dilatione persoluat, quos 
noueris tertiae decimae indictionis rationibus imputandos. sed caue uenales 
moras: declina damnosa fastidia, ut qui desideras similia consequi, exemplum 
tibi non uidearis intulisse dispendii. qua enim poscentem ratione summoueas, si 
te actionis tuae qualitate constringas? honorabiles quidem a cunctis habendi 
sunt ueterani, sed ab his maxime, qui militiae labore detinentur. tibi ergo 
praestas quod parcis alteri, quando indemnitas prioris lucrum potius fit 
sequentis. 
XXXVI. ANATOLICO CANCELLARIO PROVINCIAE SAMNII SENATOR PPO. 
<1> Qui laboriosas excubias et officia magnae sedulitatis inuenit, 
rationabiliter et temporis definita constituit, ut quod erat sub uitae termino 
positum praemium, non haberet incertum. alioquin quis sufficere semper et 
expectare posset, cum se mortalibus lux ipsa subduceret? qua de re sub incerta 
uita certa militia est nec habet quod possit metuere, qui ad designatum tempus 
inoffense meruit peruenire. <2> Astra ipsa, ut astronomi uolunt, licet assidua 
repetitione uoluantur, cursus sui definita custodiunt. nequit esse ambiguum, 
quod fine proprio tenetur inclusum. Saturnus annis triginta constituta sibi 
caeli spatia peruagatur. stella Iouis duodecim annis attributam sibi regionem 
illustrat. Martis sidus ignea celeritate raptatum decem et octo mensibus 
deputata sibi discurrit. sol anni spatio zodiaci circuli signa praeteruolat. 
astrum Veneris mensibus quindecim spatia concessa transcendit. Mercurius 
uelocitate succinctus tredecim mensibus proposita sibi interualla praeteruehit. 
Luna peculiari nobis uicinitate proximior triginta diebus peragit, quod anni 
spatio sol aureus circumactus impleuerit. <3> Merito ergo laboris finem mortales 
inueniunt, quando, ut philosophi dicunt, et ipsa, quae deficere nequeunt nisi 
cum mundo, cursus sui terminos rationabiliter acceperunt, hac tamen 
interueniente distantia, quod illa opus suum finiunt, ut ad principium redeant, 
humanum genus ideo militat, ut peractis sudoribus conquiescat. <4> Et ideo illi, 
qui inculpabiliter cornicularii est perfunctus officio, septingentos solidos, 
quos ei longaeua consuetudo deputauit, per illam indictionem de Samnii prouincia 
ex illatione tertia sine ambiguitate contrade: quia non potest dubitare de 
praemio, quem uera iudicis commendat assertio. praefuit enim cornibus secretarii 
praetoriani, unde ei nomen est deriuatum, laudatis actionibus comprobatus: eo 
ministrante caliculum scripsimus inempti, quod magnis pretiis optabatur impleri: 
gratificati sumus, cui leges fauerunt: negauimus, cui iustitia non promisit. <5> 
Nemo tristis extitit de uictoria sua, quia saluis facultatibus obtinuit, quando 
ut fieret superior, non redemit. nostis omne quod loquimur: neque enim in 
cubiculis nostris secretaria uestra peracta sunt: quod egimus, cohortes 
nouerunt. fuimus nimirum ad nocendum priuati, ad praestandum iudices. districtio 
nostra in uerbis est habita et in factis sensa benignitas. irascebamur placati, 
minabamur innoxii et ne potuissemus laedere, terrorem uidebamur inferre. 
habetis, ut solebatis dicere, castissimum iudicem: relinquam uos integerrimos 
testes. 
XXXVII. LUCINO V. C. CANCELLARIO CAMPANIAE SENATOR PPO. 
<1> Bene antiqua moderatione prouisum est, ut laboris sui pretia recipiant qui 
publicis utilitatibus obsecundant, ne quis haberetur praeteritus, qui probabili 
fuerat actione laudandus. nam cui officio remuneratio solueretur, si 
praetorianis laboribus praemia tardarentur? quicquid enim paene in re publica 
geritur, eorum strenuitate completur et, quod difficillimum seruiendi genus est 
‚ sic enim omnia cogitur implere, ut non permittatur excedere ‚, exercitibus 
paret, armatis obtemperat et inde reportat gratiam, ubi inuenire potest alter 
offensam. <2> Quid publicas illationes per difficiles minutias referamus esse 
collectas, quas magna subtilitate compositas et ab illis exigunt, quos offendere 
non praesumunt? eorum est etiam sudoribus applicandum, quod uictuales expensae 
longe quidem positae, sed tamquam in urbe regia natae sine querela prouincialium 
congregantur, quia dum suis temporibus aliquid apte quaeritur, danti dispendium 
non putatur. <3> Actus ipsorum nostra gloria est, opinio temporum, uirtus 
explicabilis iussionum, et quicquid pro continendis omnibus gratificationis 
accipimus, eorum iuste prouisionibus applicamus. splendescunt usu ipso laboribus 
attributi, qui reddunt homines semper instructos: labores, inquam, uiolenti 
magistri, solliciti paedagogi, per quos cautior quis efficitur, dum incurri 
pericula formidantur. erudiatur quis forensibus litteris: alter qualibet 
disciplina doceatur: ille tamen instructior redditur, qui actu continuae 
deuotionis eruditur. <4> Et ideo talibus cum honore soluendum est quod merentur, 
ut et sibi aliquando accipiat, qui semper rei publicae utilitatibus adquirebat. 
quocirca illi primiscrinio iam militiae labore perfuncto ex canone prouinciae 
Campaniae tertiae illationis tot solidos sollemniter te dare censemus, ut et 
ille iustis laboribus perfruatur et posteri eius exemplum liberae famulationis 
accipiant, cum eum pro sua fide bene habitum fuisse cognoscunt. 
XXXVIII. IOHANNI CANONICARIO TUSCIAE SENATOR PPO. 
<1> Moderatrix rerum omnium diligenter considerauit antiquitas, ut, quoniam erat 
plurimis per nostra scrinia consulendum, copia non deesset procurata chartarum, 
quatinus, cum iudices multis profutura decernerent, odiosas moras dulcia 
beneficia non haberent. hoc munus supplicantibus datum est, ne auare 
constringerentur ad commodum, pro quibus a largitate publica constabat acceptum. 
ademptus est impudentissimus exactionibus locus: specialiter a damnis exemit 
propter quos principis humanitas dedit. <2> Pulchrum plane opus Memphis 
ingeniosa concepit, ut uniuersa scrinia uestiret quod unius loci labor elegans 
texuisset. surgit Nilotica silua sine ramis, nemus sine frondibus, aquarum 
seges, paludum pulchra caesaries, uirgultis mollior, herbis durior, nescio qua 
uacuitate plena et plenitudine uacua, bibula teneritudo, spongeum lignum, cui 
more pomi robur in cortice est, mollities in medullis, proceritas leuis, sed 
ipsa se continens, foedae inundationis pulcherrimus fructus. <3> Nam quid tale 
in qualibet cultura nascitur, quam illud, ubi prudentium sensa seruantur? 
periclitabantur ante hoc dicta sapientium, cogitata maiorum. nam quemadmodum 
uelociter potuisset scribi, quod repugnante duritia corticis uix poterat 
expediri? ineptas nimirum moras calor animi sustinebat et cum differebantur 
uerba, tepescere cogebantur ingenia. <4> Hinc et priscorum opuscula libros 
appellauit antiquitas: nam hodie quoque librum uirentis ligni uocitamus exuuias. 
erat indecorum, fateor, doctos sermones committere tabulis impolitis et in 
ueternosis ramalibus imprimere, quod sensualis poterat elegantia reperire. 
grauatis manibus paucis memoriam commonebat nec inuitabatur plura dicere, cui se 
talis pagina uidebatur offerre. sed hoc primordiis consentaneum fuit, quando 
rude principium tale debuit habere commentum, quod prouocaret ingenia 
sequentium. inuitatrix pulchritudo chartarum affluenter dicitur, ubi exceptionis 
subtrahi materia non timetur. <5> Haec enim tergo niueo aperit eloquentibus 
campum, copiosa semper assistit et quo fiat habilis, in se reuoluta colligitur, 
dum magnis tractatibus explicetur. iunctura sine rimis, continuitas de minutiis, 
uiscera niuea uirentium herbarum, scripturabilis facies, quae nigredinem 
suscipit ad decorem, ubi apicibus eleuatis fecundissima uerborum plantata seges 
fructum mentibus totiens suauissimum reddit, quotiens desiderium lectoris 
inuenerit: humanorum actuum seruans fidele testimonium, praeteritorum loquax, 
obliuionis inimica. <6> Nam memoria nostra et si causas retinet, uerba commutat: 
illic autem secure reponitur, quod semper aequaliter audiatur. quapropter 
deputatam summam tot solidorum de Tuscia prouincia illi subadiuuae ex illatione 
tertia te praebere censemus tertiae decimae indictionis rationibus imputandam, 
quatenus scrinium publicum integritatem fidei suae laudabili debeat perpetuitate 
seruare. quod defectum inter mortalia nesciens annua cumulatione semper 
augescit, noua iugiter accipiens et uetusta custodiens. 
XXXVIIII. VITALIANO V. C. CANCELLARIO LUCANIAE ET BRUTTIORUM SENATOR PPO. 
<1> Apparet, quantus in Romana ciuitate fuerit populus, ut eum etiam de 
longinquis regionibus copia prouisa satiaret, quatenus circumiectae prouinciae 
peregrinorum uictui sufficerent, cum illi se ubertas aduecta seruaret. nam quam 
breui numero esse poterat, qui mundi regimina possidebat! <2> Testantur enim 
turbas ciuium amplissima spatia murorum, spectaculorum distensus amplexus, 
mirabilis magnitudo thermarum et illa numerositas molarum, quam specialiter 
contributam constat ad uictum. hoc enim instrumentum nisi fuerit usuale, 
necessarium non habetur, quando nec ornatui potest proficere nec parti aliae 
conuenire. denique haec quasi uestimenta pretiosa corporum ita sunt indicia 
ciuitatum, dum nullus adquiescit superflua facere, quae se nouit magnis pretiis 
explicare. <3> Hinc enim fuit, ut montuosa Lucania sues penderet, hinc ut 
Bruttii boum pecus indigena ubertate praestarent. fuit nimirum utrumque 
mirabile, ut et prouinciae tantae ciuitati sufficerent et sic ampla ciuitas 
earum beneficiis uictualium indigentiam non haberet. erat quidem illis gloriosum 
Romam pascere: sed quanto dispendio uidebatur posse constare adducere tam multis 
itineribus quae darentur ad pondus, dum quae probabantur decrescere nullus 
poterat imputare! <4> Redactum est ad pretium, ubi pati non poterant 
detrimentum, quod nec itineribus imminuitur nec laboribus sauciatur. intellegant 
prouinciae bona sua. nam si antiqui eorum fuerunt ad dispendia deuoti, cur isti 
non sint ad compendia soluenda munifici? et ideo ambos titulos in assem publicum 
iam redactos diligentia tua statutis illationibus procurabit, ne meis temporibus 
neglegentes esse uideantur qui alienis dignitatibus laudabili integritate 
paruerunt. <5> Nam licet et alias prouincias studuerim reficere, nihil tamen in 
illis actum est quod uoluerim uindicare. senserunt me iudicem suum et quibus 
priuatus ab auis atauisque praefui, uiuacius nisus sum in meis fascibus 
adiuuare, ut me agnoscerent retinere affectum patriae, quos in meis prouectibus 
sentiebam propensa exultatione gaudere. pareant ergo non compulsione aliqua, sed 
amore, quando et hanc summam illis imminui, quae solebat offerri. nam cum mille 
ducenti solidi annuis praestationibus soluerentur, ad mille eos regia largitate 
reuocaui, ut exultarent gaudiorum crementis de oneribus imminutis. 
XL. INDULGENTIA. 
<1> Quamuis nomen ipsum iudicis dicatum uideatur esse iustitiae et totius anni 
orbitam aequitatis iubeamur ambulare uestigiis, his tamen diebus in domicilium 
pietatis iure deflectimus, ut ad redemptorem omnium remissionis itinere 
peruenire possimus. ex hac enim uirtute suauissimos fructus legimus et 
remittendo aliis nobis parcimus. nam qui periculose iusti sumus, sub securitate 
semper ignoscimus. quapropter poenas abdicimus, tormenta damnamus et tunc uere 
iudices sumus. <2> Macte, indulgentia, quae soluis et praesules. tu patrona 
humani generis, tu afflictis rebus medica singularis. quis tuo non egeat munere, 
cum sit peccare commune? ab uniuersis necessario peteris, quando sub te spes 
uitae sumitur, quae sub iustitia non habetur. nam dum cum tribus aliis sororibus 
caelesti gratia perfruaris et amabili amplexatione nectamini, omnes tibi, 
quamuis et ipsae uirtutes sint, honorabiliter cedunt, quando te humano generi 
salutiferam esse cognoscunt. sed quid tantum de terrena conuersatione dicamus? 
pietas est, quae regit et caelos. o si tecum liceret longis habitare temporibus! 
totus excluderetur reatus, et parcendo fieret ut parcere tolleretur. <3> Sed 
prouidentissime tanta res sacris solum temporibus uidetur esse concessa, ut 
gratius mundus acciperet, unde pro rerum nouitate gauderet. quapropter abstine 
noxiam, lictor, securem, cui licet impune facere quod in aliis cognosceris 
uindicare: ama paulisper ferrum splendidum, non cruentum. catenas tuas lacrimis 
madidas felicior rubigo suscipiat: illud potius reconde, quod solebat includere. 
auditoria feralium uocum meliore sorte mutescant. sic re uera nomen custodis 
sine mortibus alienis. quid semper inferis laboras? aliquando et superis milita. 
otium tibi clemens actus indicit. qui iustitiae inexorabili excubat necesse est, 
ut eum pietas benigna discingat. <4> Et ideo cella gemituum, tristitiae domus, 
apud superos Plutonis hospitium, locus perpetua nocte caecatus, tandem infusione 
lucis albescat: in quo non unum tormentum sustinet reus, qui antequam incurrat 
necis exitus, a superis probatur abscisus. primum pedor ille collega catenarum 
abominabili maerore discruciat: auditum alieni gemitus et lamenta conturbant: 
gustum ieiunia longa debilitant: tactum pondera prementia defetigant: lumina 
diutinis tenebris obtusa torpescunt. non est unum clausis exitium: multifaria 
morte perimitur, qui carceris squalore torquetur. <5> Nunc ergo reos de Auerno 
tuo uicturos emitte: redeant ad superos, qui ex magna parte inferos pertulerunt: 
atria tua uacuitatibus impleantur. locus ille perennium lacrimarum quondam 
tristes incolas perdat. non sunt inde qui laeti sunt: qui tunc profecto habebit 
gratiam, si desertus appareat. exite, inclusi, uicina semper morte pallentes: 
redite ad lucem, quos caligantes tenebrae possidebant, nihil amplius optata 
morte passuri, nisi quod adhuc poteratis occidi. <6> Sed uos, qui nulla debetis 
ambitione iam decipi, delicta derelinquite cum catenis, dierum beneficiis 
absoluti. uiuite nunc honestate, qui didicistis superstites mori. cognoscite 
quam beneficialis sit bona conuersatio: altera contulit teterrimum carcerem, 
haec nouit splendidam tribuere libertatem: ista praestabit ut uelis uiuere, illa 
dedit ut eligeres iam perire. si leges astringunt, ulterius uos nullus includit. 
secreta pauescite: ad forum sine trepidatione uenite. <7> Illa iuste refugitis, 
per quae tristia pertulistis. mirentur uos liberos, qui uiderunt reos. odisse 
debetis quod uos tradidit neci. pecora ipsa uitare norunt, quae se laesisse 
cognoscunt: itinera illa non repetunt, ubi in foueam corruerunt. tenaces laqueos 
auis cauta declinat, haerentem uiscum ales suspecta non insidet. pisceus lupus 
harenis se mollibus, ut plumbati lini insidias euadat, immergit: cuius ut 
superducta retia eius tergum frustra diraserint, alacer in undas exilit et 
uitati periculi gaudia liberatus agnoscit. <8> Scarus esca pellectus, cum 
iunceum carcerem coeperit introire, mox se ad exitium suum inuitatum fuisse 
cognouerit, in caudam labitur, paulatim se ab angusto subducens. quem si alter 
eiusdem generis cognouerit inretitum, extrema eius mordicus trahit, ut qui sibi 
captus non potest subuenire, alterius solacio probetur euadere. sic et sauri 
argutum piscium genus a uelocitate nominati cum se in insidias nexuosas 
impulerint, quasi quibusdam funibus aequabiliter illigati totis nisibus 
trahentes retrorsum socium conantur liberare captiuum. plura sunt, si talia 
perquirantur. omnia enim, quae possunt habere contraria, facilis casus 
absumeret, si curam salutis propriae non haberent. <9> Ad te, claustrorum 
magister, uerba reuocemus. patere poenale secretarium tuum innocenter esse 
secretum. torqueris quidem, quod nullus affligitur: a communibus gaudiis maestus 
exciperis, dum tibi soli non parcitur uenia generali, liuidae inuidiae 
comparandus. sustine de omnium securitate iacturam, qui habuisti de multorum 
afflictione laetitiam. sed ut tuos quoque gemitus consolemur, illos tibi 
tantummodo uindica, quos lex pietatis gratia non relaxat, ne, cum truculentis 
parceret, asperrima facinora leuigaret. soluamur ergo cuncti saecularibus 
actibus implicati. patitur omnis homo periculosos nexus, quos festinet euadere. 
claustra reos dimittant: nos uincula improbae cogitationis absoluant. 

LIBER DUODECIMUS.
 
I. DIVERSIS CANCELLARIIS PROVINCIARUM SINGULARUM SENATOR PPO. 
<1> Nescio quis magnus esse creditur, qui de penetralibus iudicis destinatur, 
quoniam tanto plus aestimatur quis amare iustitiam, quanto ab illo frequentius 
constat auditam. per milites suos intellegitur iudex et sicut discipuli magistri 
scientiam produnt, sic nos obsequentium mores aperiunt. praeceps non putatur 
obseruasse moderato, auarus paruisse non aduertitur continenti: stultus 
prudentibus seruisse non creditur. <2> Periclitamur, fateor, in actionibus 
nostris, si uos mala intentione tractetis et, quod nulli accidit uestrum, 
alienum uitium nostrum celebratur obprobrium. sustinemus tales casus, quales nos 
in alios iudicare non possumus et lex, qua fruuntur cuncti, in nobis non potest 
custodiri. sed habemus iterum ex alia parte solacium, quod uestra bona nostra 
creduntur esse mandata et nobis otiosis adquiritur, quicquid gloriae uestris 
laboribus expeditur. <3> Si te enim aliquis sapienter agere uideat, statim famam 
tui praeceptoris exaltat, dum tale institutum fuisse creditur, qualia gesta 
nihilominus sentiuntur. una est sententia plebis tales esse iudices, quales uos 
contigerit approbari. et ideo magnopere cauendum est, ne ille de uobis incipiat 
iudicare, cuius uos opinionem contigerit ante lacerasse. ulciscitur poenis quod 
misistis in fabulis et tormentis uestris compensat, quod populus uulneratus 
exaggerat. quam periculosum est pati iudicem rationabiliter iratum et illum de 
fortunis tuis decernere, quem te constat grauiter irritasse! quapropter stude 
magis, ut nostra potius uoce lauderis, quia sicut te potest iudicis uel sermo 
aduersus deprimere, ita prosperrima sententia subleuare. <4> Perge igitur per 
illam indictionem iuuante deo ad illam prouinciam, cancellorum pompa decoratus 
et gloriosa grauitate praecinctus. absens cogita praesentis pudorem. nam quid 
debeas temptare uile, qui militas sub honore? fasces tibi iudicum parent et dum 
iussa praetorianae sedis portare crederis, ipsam quodammodo potestatem 
reuerendus adsumis. edicta nostra tu primus obserua: ostende bonam te 
intendentibus uiam. nam cuius est iudicis custodire mandata, si milites nostra 
uideantur neglegere constituta? <5> Reginam illam procacium uitiorum auaritiam 
fuge, cui cuncta crimina detestabili deuotione famulantur: quae dum pectus 
hominis ingressa fuerit, gregatim quoque maleficas cohortes admittit. ferri non 
potest recepta, quia nescit esse solitaria. agmen habet blandissimum, arma 
suscipit ex talentis et per dulcedinem superat quos amara deceptione captiuat. 
proinde ad utilitates publicas esto sollicitus: iniuncta morali compulsione 
procura. plus agit inculcator rationis quam possit exercere terribilis. persona 
tua refugium sit oppresso, infirmi defensio, praesidium aliqua calamitate 
concluso. sic enim proprie nostros cancellos agitis, si laesorum impia claustra 
soluatis. 
II. UNIVERSIS IUDICIBUS PROVINCIARUM SENATOR PPO. 
<1> Gratias diuinitati refero, quia et prouinciales fecerunt quae monui et ego 
compleui omnia quae promisi. nam nec me sensit quisquam aliqua uenalitate 
pollutum nec ego pertuli tributarios indeuotos. habemus utrimque quod in nobis 
diligere debeamus: illi repererunt affectuosos iudices, nos adquisiuimus 
integerrimos praecones. agamus itaque deo praestante quod coepimus. possessor 
mihi publicas pecunias libens inferat: ego illi in conuentu iustitiae tributa 
persoluam. <2> Vobis autem commode repetitur, quod ueraciter actum esse 
sentitur, quando de rebus praeteritis spes magna redditur in futuris. probastis 
enim, quia nullum coegimus dare quod non debuisset offerre. non publicis, non 
priuatis a me quisquam damnis afflictus est. discussorum terrores fecimus 
ignorari. nec extraordinaria quaesiuimus, qui cuncta geri legibus optabamus. sed 
nec uos sitis in ea parte dissimiles. praesules imitatores esse dignitatis 
nostrae iura uoluerunt, quibus paene eandem quam nobis iurisdictionem per 
prouincias contulerunt. <3> Nullum repudiat sequenda iustitia: omnes clarificat, 
quos sui participatione sublimat: minorem se ille solus facit, qui ab ipsa 
discesserit. cur accipiendi uota sectemur? nullam gloriam recipit qui diues 
uocatur: contra omni laude decoratur qui iustus edicitur. desideremus potius 
quod nos pretiosiores locupletibus facit. fasces accipimus, ut graues esse 
debeamus: tribunalia conscendimus, ut morum gradibus euehamur. <4> Nil uile, nil 
cupidum iudices decet. claras enim suas maculas reddunt, si illi ad quos multi 
respiciunt aliqua reprehensione sordescunt. alioquin expedit non uideri quam 
cunctorum irrisione signari. omnes ergo, qui gremiorum celsa petimus, uitiorum 
humilia deseramus. sit in nobis frons libera, ut aliorum possimus emendare 
peccata. aequat crimen omne quos inquinat et ideo dissimilis ab accusato debet 
esse qui iudicat. haec nos annuo sermone conuenit loqui, quia bonarum rerum 
nulla satietas est. fateor auiditatem desiderii mei: cupio me uobiscum uelle 
praedicari. <5> Veniamus nunc ad consueta: quae ideo debent suscipi grata, quia 
probantur esse sollemnia. quapropter, quod feliciter dictum sit, te officiumque 
tuum cum dei iuuamine possessorem praecipimus ammonere, ut tributa indictionis 
tertiae decimae deuota mente persoluat, quatenus trinae illationis moderamine 
custodito debitam rei publicae inferat functionem. tempora exactionum statuta 
seruentur, ita tamen, ut nullus sub immaturae compulsionis iniuria se ingemiscat 
exactum nec iterum sub turpi uenalitate indutiarum largitas damnosa praebeatur. 
dilatio enim tributi maioris fit causa dispendii, quando irrite suspenditur quod 
nullis protractionibus euitatur. <6> Expensarum quoque fidelem notitiam 
quaternis mensibus comprehensam consuetudine custodita ad scrinia nostra 
dirigere maturabis, ut totius erroris detersa caligine publici ratiocinii possit 
claritas apparere. nam si aliter facias, te damna respiciunt, quae per neglectum 
tuum publicis utilitatibus ingeruntur. et ut facilius possis deo auxiliante quae 
sunt statuta perficere, illum atque illum sedis nostrae milites tibi officioque 
tuo consuetudinarie praecipimus imminere, quatinus ordinatio nostra 
inculpabiliter sortiatur effectum. caue ergo, ne te imparem praestes nostris 
ammonitis, quia nimis foedum est ut a quo laudanda reposcimus, resecanda potius 
approbemus. 
III. UNIVERSIS SAIONIBUS QUI SUNT CANCELLARIIS DEPUTATI SENATOR PPO. 
<1> Oportet quidem cuncta sub tranquillitate peragi, quemadmodum pote sit bonis 
moribus conuenire. sed tanta est in re publica de morum uarietate diuersitas, ut 
nemo ualeat leges defendere, nisi terror uideatur aliqua temperare. aegris non 
una causa salutis est: alter cibis reficitur, alter per abstinentiae beneficia 
tenuatur: hic lauacra mollia, ille ferrum quaerit ad uulnera: et uarium poscit 
remedium diuersa qualitas passionum. sic qui populis praeesse cognoscitur, non 
uno consilio praeditus inuenitur. feroces districtione premendi sunt, mansueti 
ciuiliter ammonendi: dolosi caute, simplices sub lenitate tractandi sunt. et 
ideo ubique probatur necessaria esse prudentia, quoniam rebus omnibus adhibere 
uidetur accommoda. <2> Quapropter deuotionem tuam solaciis illius uiri 
clarissimi cancellarii nostri sollemni more deputamus, ut contra nullum alium 
erigaris, nisi qui legibus parere despexerit. ad forum trahe qui iusta non 
recipit: sub continentia irascere, sub maturitate distringe. timeri te amplius 
uolumus quam probari, quia maxime illud uigori tuo reputabitur, si nullius 
praesumptione peccetur. <3> Cogitetur prae omnibus pecuniae publicae fidelis 
exactio. sit tuum commodum contemptus alienus. coactus faciat, quod sponte 
complere neglexerit. causis tantum te delegatis impende. si praecepta sequeris, 
deuia non requiris. caret culpa, qui imperata perfecerit. in executore illud est 
pessimum, si iudicis relinquat arbitrium. non inde iacteris, quod tibi non 
potest obuiari, nec assumere superbiam uelis, quia te multorum humilitas 
pertimescit. uiri fortes semper in pace modesti sunt et iustitiam nimis 
diligunt, qui frequenter proelia tractauerunt. <4> Quam gratum est, si inter 
parentes reuersus querellarum non reportes opprobrium, sed ita te cognoscant 
egisse, quemadmodum diligentes probantur optare! nos etiam gratanter excipimus 
cum laude uenientem et otio uacare non sinimus, quem probabiliter egisse 
sentimus. his etiam et rerum dominus maiora credit, quos bona conscientia 
utilitates suas gessisse probauerit. quanta sunt, quae possunt tollere 
sapientes! nemo amplius adquirit quam qui se bona conuersatione tractauerit. 
IIII. CANONICARIO VENETIARUM SENATOR PPO. 
<1> Mensae regalis apparatus ditissimus non paruus rei publicae probatur 
ornatus, quia tanta dominus possidere creditur, quantis nouitatibus epulatur. 
priuati est habere quod locus continet: in principali conuiuio hoc profecto 
decet exquiri, quod uisum debeat ammirari. destinet carpam Danuuius, a Rheno 
ueniat anchorago, exormiston Sicula quibuslibet laboribus offeratur: Bruttiorum 
mare dulces mittat acernias: sapori pisces de diuersis finibus afferantur. sic 
decet regem pascere, ut a legatis gentium credatur paene omnia possidere. <2> Et 
ideo procuranda sunt uina, quae singulariter fecunda nutrit Italia, ne qui 
externa debemus appetere, uideamur propria non quaesisse. comitis itaque 
patrimonii relatione declaratum est acinaticium, cui nomen ex acino est, 
enthecis aulicis fuisse tenuatum. <3> Et quia cunctae dignitates inuicem sibi 
debent necessaria ministrare, quae probantur ad rerum dominos pertinere, ad 
possessores Veronenses, ubi eius rei cura praecipua est, uos iubemus accedere, 
quatenus accepto pretio competenti nullus tardet uendere quod principali gratiae 
deberet offerre. digna plane species, de qua se iactet Italia. nam licet 
ingeniosa Graecia multifaria se diligentiae subtilitate commendet et uina sua 
aut odoribus condiat aut marinis permixtionibus insaporet, sub tanta tamen 
exquisitione reperitur simile nil habere. <4> Hoc est enim merum et colore 
regium et sapore praecipuum, ut blattam aut ipsius putes fontibus tingi aut 
liquores eius a purpura credantur expressi. dulcedo illic ineffabili suauitate 
sentitur: stipsis nescio qua firmitate roboratur: tactus eius densitate 
pinguescit, ut dicas esse aut carneum liquorem aut edibilem potionem. libet 
referre quam singularis eius uideatur esse collectio. autumno lecta de uineis in 
pergulis domesticis uua resupina suspenditur, seruatur in uasis suis, thecis 
naturalibus custoditur. rugescit, non liquescit ex senio: tunc fatuos humores 
exsudans magna suauitate dulcescit. <5> Trahitur ad mensem Decembrem, donec 
fluxum eius hiemis tempus aperiat, miroque modo incipit esse nouum, quando 
cellis omnibus reperitur antiquum. hiemale mustum, uuarum frigidus sanguis, in 
rigore uindemia, cruentus liquor, purpura potabilis, uioleum nectar deferuet 
primum in origine sua et cum potuerit adulescere, perpetuam incipit habere 
nouitatem. non calcibus iniuriose tunditur nec aliqua sordium ammixtione 
fuscatur, sed, quemadmodum decet, nobilitas tanta prouocatur. defluit, dum aqua 
durescit: fecunda est, cum omnis agrorum fructus abscedit. distillat gemmis 
comparem liquorem: iucundum nescio quid illacrimat et praeter quod eius delectat 
dulcedo, in aspectu singularis eius est pulchritudo. <6> Hoc quantocius 
perquisitum et competentibus pretiis adgregatum chartariis qui in rem directi 
sunt tradite deferendum nec illud neglegendum putetis, quod lacteo poculo 
relucescit, quando plus est mirabile quod potueritis difficilius inuenire. 
albedo ibi decora est et serena puritas, ut illud de rosis, hoc credatur natum 
esse de liliis. colore quidem extraneum, sed sapore germanum est: aspectus 
dispar et similis in utroque suauitas. nam quod acute sapit, quod cito reficit, 
commune illis intellegitur, sed magna est distantia quae uidetur. istud intueris 
rubore laetum, illud conspicis candore festiuum. et ideo procuratio eorum debet 
esse celerrima, quando ambobus inesse cognoscitur quod pariter expetatur. 
V. VALERIANO V. S. SENATOR PPO. 
<1> Generaliter quidem amplissimum cognitorem decet beneficia dilatare, quoniam 
qui omnibus praeesse cognoscitur, cunctis impendere profutura censetur. sed 
gratificante natura illis amplius debemus, qui nobis aliqua proximitate 
iunguntur, dum quoddam genus recti uideatur esse propositi ab aequalitate 
discedi. <2> Nam modestiam collegis impendimus, reuerentiam patribus exhibemus, 
ciuibus debemus gratiam communem, sed affectum filiis singularem: et tanta 
necessitudinum uis est, ut nullus se contemptum esse diiudicet, si sibi aliena 
pignora praelata esse cognoscit. et ideo non est aliquid iniustum de patria plus 
esse sollicitum eo praesertim tempore, cum eius uideamur periculis subuenire. 
plus enim eos diligere credimur, quos eripere festinamus. <3> Veniens itaque 
numerosus exercitus, qui ad defensionem rei publicae noscitur destinatus, 
Lucaniae Bruttiorumque dicitur culta uastasse et abundantiam regionum studio 
tenuasse rapinarum. sed quoniam et illis dare et istis sumere pro temporis 
qualitate necesse est, pretia quae antiquus ordo constituit ex iussione rerum 
domini cognoscite temperata, ut multo artius quam uendere solebatis in assem 
publicum praebita debeant imputari, quatenus nec possessor dispendia nec 
exercitus laborans sustinere possit inopiam. <4> Nolite igitur esse solliciti. 
euasistis exigentium manus, tributa uobis praesens adimit apparatus. sed quo 
facilius instrueretur uestra notitia, imputationum summas infra scriptis 
breuibus credidimus exprimendas, ut nemo uobis uendat beneficium quod publica 
noscitis largitate collatum. continete ergo possessorum intemperantes motus. 
ament quieta, quos nullus ad incerta praecipitat. dum belligerat Gothorum 
exercitus, sit in pace Romanus. felicium uotum est quod iubetur, ne rustici, 
agreste hominum genus, dum laborandi taedia fugiunt, illicitis ausibus 
efferentur et contra uos incipiant erigi, quos uix poteratis in pace moderari. 
<5> Quapropter ex regia iussione singulos conductores massarum et possessores 
ualidos ammonete, ut nullam contrahant in concertatione barbariem, ne non tantum 
festinent bellis prodesse, quantum quieta confundere. arripiant ferrum, sed unde 
agros excolant: sumant cuspides boum stimulos, non furoris. defensorum maxima 
laus est, si, cum illi uideantur praedictas regiones protegere, isti non 
desinant patrioticas possessiones excolere. <6> Sit iudicibus uigor ex legibus: 
subsellia non desinant iura malis moribus intonare: timeat latro iudicium quod 
semper expauit: adulter gremium iudicis intremiscat: falsarius uocem praeconis 
exhorreat: fur fora non rideat, quia tunc libertas gaudet, si talia non 
laetentur. sic enim prosperrime geri non sentiebitis bellum, si uobis sit 
communiter de ciuilitate consilium. nullus opprimat indigentem: inuadite 
peruasores, insequimini persequentes. est uobis competens pugna ciuilis. omnia 
pacata uos redditis, si duces scelerum comprimatis. in annonis uero reputandis 
esto sollicitus, ne aliquem cuiusquam possit fraudare uersutia. <7> Rectoribus 
autem exercitus a rerum dominis sub mea praesentia cognoscite delegatum, ut, dum 
a uobis necessario fuerint commoniti, grauatis per iniuriam debeat subueniri. 
custodiant nihilominus disciplinam, unde robustius armatur semper exercitus. 
additum est etiam beneficii genus, ut a praesenti deuotione praeceptis regiis 
nec diuina domus uideatur excepta, sed totum communiter sustineatur, quod pro 
generalitate censetur. <8> Nunc ergo cum fratribus uestris studiose consurgite 
et sub omni cautela necessaria prouidete, ut prosit re uera nobilissimae patriae 
talia uolumina praetulisse. quieta enim regere et ex usu administrare prouincias 
homines uel mediocris intellegentiae possunt: sed hoc opus, hic labor est illud 
magis regere, quod se relictum non potest continere. cessat enim nautarum in 
tranquillitate peritia nec nomen praestat artifici, nisi fuerit uis magna 
periculi. <9> Habetis ergo tempus, ubi et famam sapientum possitis adquirere et 
in omni parte uos laudabiliter iuuante domino custodire. meos autem ultra 
ceteros minime commendo, quia omnibus hoc cupimus accidere, quod nostris 
desideramus laribus euenire. mihi enim propria cura dilapsa est, postquam 
generalem coepi cogitare custodiam. opto meis bene, sed quod possit esse 
commune, quia magnae iniustitiae genus est aliud sibi iudicem uelle quam potest 
generalitas sustinere. 
VI. UNIVERSIS PRAEFECTURAE TITULOS ADMINISTRANTIBUS SENATOR PPO. 
<1> Quamuis abunde sufficiant quae rerum domini ingenita pietate praeceperunt, 
interminationes tamen importunis et fatuis adhibita districtione geminamus, ut 
qui nequeunt erubescere, saltem se contineant per timorem. quis enim de sua 
praesumptione gratuletur, quando famam perditurus est qui interdicta 
temptauerit? retundatur ambitio caeca cupientum: proterua refrenetur audacia: 
qui lucrum de malo quaerit, poena proposita terreatur: qui honorem per nefanda 
desiderat, amissa potius opinione turbetur. <2> Additur etiam quod nostris 
temporibus sceleratae pecuniae non ualebunt nec culpam suam redimit, qui se reum 
esse cognoscit. iniquis fraudibus non patebit occasio: persequimur, non uendimus 
excedentes. ubi iam, male capientes, spem habebitis, quando uobis et rerum 
domini et uestri iudices comminantur? uos tamen, quos ad publicas 
amministrationes peruenire nostra fecit electio, de actionum honestate 
confidite, quia uos nulla uenalitas excludit, si probitas continuerit actionis. 
<3> Publicis utilitatibus seruite fixi, quando uos nulla priuata damna 
concutient. reddite hanc uicissitudinem iudicio meo, ut qui uos nullo proprio 
suffragio grauari feci, studeatis in uobis mea facta laudari. praefixum itaque 
tempus a rerum dominis noueritis esse seruandum, ita tamen, ut ea, quae uobis 
pro publica utilitate decreta sunt, prouidere ac soluere debeatis. 
VII. CANONICARIO VENETIARUM SENATOR PPO. 
<1> Sub clementia boni principis nihil constat licere fortuitis, quando 
sinistros casus corrigunt, qui praestare prosperrime censuerunt. nam quemadmodum 
ferret nudus saeuam barbariem et districtum principem, quando spoliatus iure 
negat quod affluens inferre didicerat? atque ideo illi uel illi Sueborum 
incursione uastatis fiscum quintae decimae indictionis serenitas regalis 
indulsit, sicut te poterit instruere relecta praeceptio. <2> Unde oboedientiam 
commendantes a supradictis possessoribus de praediis, quae tamen cognoueris esse 
uastata, praesentis indictionis tributa non exigas: reliqua uero sollemni 
compulsione procura, ut constitutis temporibus arcario nostro residuam compleas 
quantitatem. caue ergo, ne grauior fias hostibus, si adhuc nudare uelis exutos: 
chlamydes non pauescant, qui arma timuerunt: rapinas non sentiant post 
praedones. ualidas contra te apochas inuenerunt: inuictas securitates illis 
dedit calamitas sua: uiolentus abstulit quod quaerebas. cui nihil uidetur 
relictum, a tributis constat esse liberatum. 
VIII. CONSULARI PROVINCIAE LIGURIAE SENATOR PPO. 
<1> Nouum genus uidetur esse compendii postulantes adquirere et praestantes 
nulla damna sentire. nam sic accipitur ab uno, ut perire non possit ab altero: 
donatur sine dispendio: ceditur sine imminutione et nomen habet munificentiae 
quod iura domini nescit exire. <2> Quapropter ille casarum suarum fiscum in illa 
prouincia constitutarum, quas breuis subter conscriptus eloquitur, exactorum 
suggerit enormitate uexari, desiderans sine aliqua imminutione publicae 
utilitatis inferre se debere nostris arcariis debitam functionem. quod nos, qui 
nullorum damnis studere cognoscimur, dummodo fisco competentia rationabili 
satisfactione soluantur, libenter annuimus, quia hoc est bona desideria 
suspendere quod illicita perpetrare. <3> Qua de re spectabilitas tua commonitis 
curialibus uel compulsoribus nec non et his, quorum interesse cognoscit, ab illa 
indictione praedictis casis exactionem facies sub hac condicione remoueri, ut, 
si intra illas kalendas summa quae competit non fuerit arcario persoluta, intra 
prouinciam sollemnis exactio peragatur, minus ne, si fidem suae promissionis 
arcariorum apochis probauerit esse completam, ab omni inquietudine compulsorum 
designata praedia liberentur, quia illa magis debent eligi, quae sine suspicione 
damni libenti animo probantur offerri. grata enim nobis est sine instantia 
compulsoris exactio et hoc deuotum facere, quod uix poterat coactus implere. 
atque utinam possessor ultroneus et nobis necessitatem morarum tolleret et sibi 
damna competentibus illationibus abrogaret! ipse enim imminentem necessarium 
facit, qui sollemnia praebere distulerit. 
VIIII. PASCHASIO PRAEFECTO ANNONAE SENATOR PPO. 
<1> Pietate plenum est peregrinam gentem publicis beneficiis obligare et non 
tantum consanguineos ad substantiae lucra permittere quantum ipsos quoque 
aduenas inuitare: hereditas quae est sine proximis, absque parentela successio 
solaque fides generis est patrios sonare sermones. Afer enim sic expetit 
beneficia, ut sibi olim doceat fuisse concessa: donum sine accipientis nomine, 
praeter personam largitas, quia primum collatum est genti, ut postea petentium 
uocabulum potuisset affigi. <2> Hinc est quod iure quodam postulant hereditates 
alienas et illis tantum uidetur competere, quod Romanus non potest in causis 
similibus optinere. beneficium tale non habuerunt in patria sua, sed hic omnes 
sub hac condicione parentes sunt: uniuersa natio, quantum ad successionis 
beneficium, una familia est. <3> Quocirca experientia tua preces illius 
diligenti examinatione discutiat et si re uera ille, quem suggerit de hac luce 
transisse, filios non reliquit nec ab alio constat rationabiliter possideri, 
introductionem memoratae rei officium uestrum celebrato ex more, quatinus 
antiqua pietas regnantum praesentium reparet beneficia dominorum et possit pro 
illis supplicare, sub quibus se magis intellegit uotiua meruisse. resumat 
facultatem, quam se suspirauerat amisisse. peregrinum se ultra dicere non 
potuit, qui optata rura conquirit. habeat possessorum similem dignitatem et iam 
tributa reparatus inferat, qui opem ab alienis manibus expetebat. <4> Gaudeat se 
ad hoc perductum, ut daret quod utique nisi habenti non probatur emergere, 
ceteris dominis in hac tantum sorte deterior, quoniam alienare nequit quod 
possidere praeualuit. sed et hoc quoque magna credimus aequitate repertum, ut 
qui loco succedit pignoris, substantiam suam affectu patris iure seruet 
extraneis. miseratione pastus nunc pascat et alios: felix illi contigit et 
praedicanda captiuitas Romana ciuitate perfrui et Afrorum priuilegiis potuisse 
misceri. 
X. DIVERSIS CANCELLARIIS PROVINCIARUM SENATOR PPO. 
<1> Rationum publicarum reliquiae infaustae sunt aegritudini comparandae, quae 
grauant, debilitant, nisi sub celeritate discedant. reatus quidam est esse sub 
debito nec liber potest ueraciter dici, qui probatur obnoxius reperiri. prudens 
se ipse compellit: minus cautus est, qui urgetur ab altero. nam quid egit totius 
anni suscepta compulsio? summa futurae indictionis et quantitas exigatur. <2> 
Parcendo non parcitis: exonerando praegrauatis et dum uenales moras quaeritis, 
tributi onera duplicatis. relinquite tandem crudelem misericordiam, beneficia 
tota detestatione fellita. grauius percutit qui blandiendo grassatur et sub 
indulgentia laedit, qui consuetis temporibus exigere tributa distulerit. et ideo 
desinite aliquando possessorum damna mercari, quia totum constricti per 
incommoda redditis quod iniquis dilationibus abstulistis. post ista enim non uos 
credatis uerbis iterum commoneri, sed inremissibili exactione compelli. <3> 
Quapropter si ad illum diem arcario nostro, quae de prouinciis sollemniter 
postulantur, dispunctis rationibus non aut per te intuleris aut destinaueris 
quantitatem, degeniatus in prouincia uelociter reddis quae te male distulisse 
cognoscis, quia nimis iniquum est, ut assis publicus sub tua neglegentia iaceat 
et arcarius mutuatam pecuniam publicis utilitatibus incessanter expendat. 
XI. PETRO V. C. EROGATORI OPSONIORUM SENATOR PPO. 
<1> Probatae debet esse conscientiae, qui principalia beneficia praeponitur 
erogare, ne aliqua cupiditatis sorde desiccetur quod a tanta liberalitate 
profunditur. mutant enim quaslibet largitates rapientium manus et sicut fontis 
puritas per limosa corrumpitur, sic affluentia boni regis auaris distributoribus 
immutatur. aurum ipsum cum soluitur in liquorem, nisi mundissimo caliculo 
suscipiatur, inficitur, quando puritatem sui illa sola custodiunt, quae nulla 
sordium ammixtione fuscantur. quam gratum per niueos calculos riuulos uidere 
currentes et ipsam quodammodo naturae liberam ridere puritatem, quando nullis 
maculis iniuriata turpatur! sic dona rerum domini nulla debent pollutione 
fuscari, sed sicut ab ipso exeunt copiosa, ita debent ad Romanos peruenire 
purissima. <2> Nam licet omnis fraus grauis esse uideatur, illa tamen 
importabilis redditur, quae in Romulea plebe grassatur: turba quae uiuit quieta: 
populus qui nescitur, nisi cum laetus est: clamor sine seditione: strepitus 
furoris nescius, quibus sola contentio est paupertatem fugere et diuitias non 
amare. nesciunt enim esse lucripetes nec aliqua se negotiationis calliditate 
discruciant: uiuunt fortuna mediocrium et conscientia diuitum. nonne piaculum 
est talibus rapere, qui nesciunt aliena fraudare? <3> Quapropter opsonia Romano 
populo distribuenda ab illa indictione propitia tibi diuinitate concedimus, ut 
sine aliqua imminutione percipere possit quod regia largitate promeruit. caue ne 
quod illi meruerunt, alter accipiat et tu a gratia nostra peregrinus reddaris, 
si a ciuico amore discesseris. non fiat Latialis pretio, qui ciuitatis illius 
non habet iura nascendo. honorandum semper est quod nomen gentibus dedit, quando 
potior in humanis rebus redditur, de cuius aliquid claritate praestatur. munera 
ista Quiritium sunt. non subripiat locum liberi fortuna seruilis. in maiestatem 
populi Romani peccat, qui sanguinis illius puritatem famulorum societate 
commaculat. 
XII. ANASTASIO CANCELLARIO LUCANIAE ET BRUTTIORUM SENATOR PPO. 
<1> Cum apud dominum rerum sollemni munere pranderemus et diuersae prouinciae de 
suis deliciis laudarentur, ad uina Bruttiorum et Silani casei suauitatem 
currente, ut assolet, sermone peruentum est: quod herbarum beneficio tanta ibi 
naturae iucunditate conficitur, ut non credas deesse mellis gustum, quem nulla 
conspicis qualitate permixtum. manat illic leuiter prouocatum lac uberibus 
fistulosis et quasi in alios uentres naturae ubertate collectum non guttis 
impluit, sed quibusdam repentinis torrentibus influescit. redolet suauis et 
uarius odor herbarum: naribus agnoscitur pecudum pastus, qui fragrans uirtute 
diuersa thuris sentitur inspirare similia. <2> Huic tanta pinguedo sociatur, ut 
arbitreris simul decurrere Palladium liquorem, nisi quod ab illa prasina 
uiriditate niueo candore discernitur. tunc cadis late patentibus copia illa 
mirabilis laeto nimium pastore suscepta cum ammixtione coaguli in callosam 
coeperit teneritudinem condurari, ad pulcherrimum orbem forma perducitur, quae 
subterraneis horreis aliquantulum congregata diuturnam casei facit esse 
substantiam. hoc quantocius superimpositum nauigiis destinabis, ut desideriis 
regalibus paruo munere satisfecisse uideamur. <3> Vinum quoque, quod laudare 
cupiens Palmatianum nominauit antiquitas, nos stipsim, asperum, sed gratum 
suauitate perquire. nam licet inter uina Bruttia uideatur extremum, factum tamen 
est paene generali opinione praecipuum. ibi enim reperitur et Gazeto par et 
Sabino simile et magnis odoribus singulare. <4> Sed quia illud famam sibi 
nobilissimam uindicauit, hoc et in suo genere nimis elegans perquiratur, ne 
prudentia maiorum aliquid appellasse uideatur inproprium. est enim suaui 
pinguedine molliter crassum, uiuacitate firmissimum, nare uiolentum, candore 
quoque perspicuum, quod ita redolet ore ructatum, ut merito illi a palma nomen 
uideatur impositum. <5> Viscera defecta constringit, uulnera madida desiccat, 
lassum reficit pectus et quod uix praeualet implere potus arte compositus, hic 
naturaliter praestat infectus. sed prouide ut supra dictas species exactas 
debeas destinare, quia falli non possumus, qui hoc patriotica ueritate 
retinemus: ad praesens enim de cellariis nostris quae desiderabantur optulimus. 
tu autem tuo periculo dissimilia facis, quorum iam indicia teneri posse 
cognoscis. 
XIII. EDICTUM. 
<1> Nisu contineri debet omnium largitas impensa dominorum, quando necesse est 
uniuersis proficere, quod illos impulsu diuinitatis probatum fuerit effecisse. 
pietas siquidem principum totum custodit imperium et dum illis uicissitudo digna 
redditur, incolumia rei publicae membra seruantur. dudum siquidem imperialia 
constituta per Bruttios atque Lucaniam sacrosanctas ecclesias aliqua munerum 
deuotione iuuerunt. sed ut est sacrilegis mentibus familiare et in ipsa quoque 
diuina reuerentia peccare, nonnullam exinde partem numerariorum nomine 
canonicarii subtrahebant, facientes laicum commodum substantiam clericorum. <2> 
Quod sedis nostrae numerarii execratione detestabili respuentes numquam sibi 
illatum fuisse suggerunt, quod de tali scelere manus impiae fraudauerunt. quid 
adhuc, minime humana audacia, temptabis, si et ibi furta porrigis, ubi te minime 
latere posse cognoscis? ut inludas oculis fortasse mortalibus, quamuis iniqua, 
tamen aliqua uidetur esse praesumptio: quanta uero caecitate damnatus est, qui 
se aestimat perpetrare quod diuinitas non possit aduertere! <3> Sed ne ulterius 
similis grassetur forte praesumptio aut diuinam patientiam frequens prouocare 
possit excessus, edictali programmate definimus, ut qui in hac fuerit ulterius 
fraude uersatus, et militia careat et compendium propriae facultatis amittat. 
grauiore siquidem poena plectendus est, qui usque ad iniuriam diuinam suam 
nihilominus tetendit audaciam. habeant pauperes dona regnantum: possideant 
aliquid quibus nulla facultas est. <4> Cur aliena substantia in regali posita 
largitate peruaditur? possessio eius principis munus est. quemadmodum praesumat 
subiectus contingere quod deo respicit humilitatem dominantis offerre? additur 
quod talibus non dare tulisse est, et merito: quando qui potest esurientibus 
subuenire, si non pascit, extinguit. pudeat illis tollere, quibus iubemur 
offerre. ultra omnes crudelitates est diuitem uelle fieri de exiguitate mendici. 
amentur honesta lucra, horreantur damnosa compendia: nullus audeat inde tollere 
quod possit collecta dispergere. addendo perdit, qui retinendo collegerit et 
paupertatem potius ad se trahit, si egentium pecunias non repellit. 
XIIII. ANASTASIO CANCELLARIO LUCANIAE ET BRUTTIORUM SENATOR PPO. 
<1> Regenses ciues ultimi Bruttiorum, quos a Siciliae corpore uiolenti quondam 
maris impetus segregauit, unde ciuitas eorum nomen accepit diuisio enim 'region' 
Graeca lingua uocitatur, iniqua suggerunt exactorum se praesumptione fatigari, 
implorantes non aurium, sed oculorum nostrorum nota remedia, qui possumus scire 
territorium eorum quod petitur non habere. est enim montanis lapillis terra 
rarissima, arida pascuis, sed undosa uindemiis: segetibus aduersa, sed oliuis 
accommoda: et ideo cultura eius omnis in sarculis est, quia superficies ipsius 
sicca nutrire non ualet superne nascentia. tergore illic ager nudus industria 
potius quam natura uestitur. <2> Nam Palladiae siluae uiriditate contegitur qui 
in solo aridissimus approbatur. talibus enim locis illa proficiunt, quae 
radicibus proceris ad humi penetrale descendunt. segetes rigantur, ut uiuant et 
condicione mutata hoc aristis impenditur, quod oleribus exhibetur. quanta seges 
est, quae manu colitur? raro illic ab area uenit umeris grauatus agricola, ut 
non messes in horreis colligere, sed uix possit aliquos cophinos de summa 
ubertate complere. <3> In hortis autem rusticorum agmen habetur operosum, quia 
holus illic omne saporum est dum marina inroratione respersum: quod humana 
industria fieri consueuit, hoc cum nutriretur accepit. contra Maronis autem 
sententiam intiborum illic fibrae dulcissimae sunt, quae praecinctae foliis 
tortuosis callosa teneritudine conglobantur: unde in morem uitri aliquid 
decerptum frangitur, dum a fecundo cespite segregatur. <4> His uictualibus, si 
uis nosse, regio illa fecunda est: nam et marinis deliciis copiosa iucunditate 
perfruitur, quia ibi mare supernum atque infernum, insertis frontibus adunatum, 
delicias utriusque pelagi in unam congregationem sinus sui uolubilitate 
perducit. necesse est enim illic et pisces properare, ubi constat et undam posse 
defluere. <5> Exormiston quoque, inter pisces regium genus, compar murenis 
corpore, sed colore distans, naribus setosis, colostrea delicatitudine 
praeditum, oleoso ac suaui liquore coagulatum, appetibilis grataque pinguedo, 
cum spumis fluctuantibus inter aeris confinia coeperit enatare, nescit ad 
cubilia redire quae deserit: credo aut immemor reuersionis aut teneritudine 
summa mollitus nequit undis eleuantibus contraria obluctatione demergere. fertur 
uelut corpus exanime, nullis nisibus periculum, nulla arte deuitans et hinc 
uiribus destitutus redire non creditur, quia nec fugere posse sentitur. hic 
plane tantae dulcedinis esse dinoscitur, ut ei nemo piscium comparetur. <6> Haec 
sunt in litore Regino quae diximus, quod non alio referente cognouimus, etsi 
uisuali probatione retinemus. quapropter laridi atque tritici species nullis 
temporibus coemptionis nomine inde decernimus postulari, quia nimis calumniose 
petitur, quod loci beneficio non habetur. deinde sufficere debet defensio 
ueritatis et testimonium iudicis, quia nimis execrabile malum est, si, cum aliud 
nouerit conscientia, aliud lingua decernat. additur etiam quod tantis 
commeantium fatigatur aduentibus, tanta excurrentium laceratione deteritur, ut 
rationabiliter illi remitti debuisset uel quod apud ipsam nasci posse constaret. 

XV. MAXIMO V. C. CANCELLARIO LUCANIAE ET BRUTTIORUM SENATOR PPO. 
<1> Scyllaceum prima urbium Bruttiorum, quam Troiae destructor Ulixes legitur 
condidisse, inrationabiliter dicitur praesumentium nimietate uexari, quod nobis 
praesidentibus non oportuisset assumi: quia laesiones eius cogimur plus dolere, 
dum patriotica nos probatur affectione contingere. ciuitas supra sinum 
Hadriaticum constituta in modum botryonis pendet in collibus, non quod difficili 
ascensione turgescat, sed ut uoluptuose campos uirentes et caerula maris terga 
respiciat. <2> Haec nascentem solem ab ipsis cunabulis intuetur, ubi uentura 
dies non praemittit auroram, sed mox ut oriri coeperit, lampadem suam uibrans 
fulgor ostendit. gaudentem respicit Phoebum: propria illic luminis claritate 
resplendet, ut ipsa magis solis putetur esse patria Rhodi opinione superata. 
fruitur luce perspicua: aeris quoque temperatione donata apricas hiemes, 
refrigeratas sentit aestates et sine aliquo maerore transigitur, ubi infesta 
tempora non timentur. hinc et homo sensu liberior est, quia temperies cuncta 
moderatur. <3> Patria siquidem feruens leues efficit et acutos, frigida tardos 
et subdolos: sola temperata est, quae mores hominum sua qualitate componit. hinc 
est quod antiqui Athenas sedem sapientium esse dixerunt, quae aeris puritate 
peruncta lucidissimos sensus ad contemplatiuam partem felici largitate 
praeparauit. numquid enim tale est corpori aquas caenosas sorbere, quale 
perspicuitatem dulcissimi fontis haurire? sic animae uigor oneratur, dum spiritu 
grauiore comprimitur. subiacemus enim necessario talibus rebus, quando nubilo 
tristes efficimur et iterum naturaliter ad serena gaudemus, quia caelestis 
animae substantia ad infecta *** et purissima quaeque laetatur. <4> Fruitur 
marinis quoque copiosa deliciis, dum possidet uicina quae nos fecimus claustra 
Neptunia: ad pedem siquidem Moscii montis saxorum uisceribus excauatis fluenta 
Nerei gurgitis decenter immisimus, ubi agmen piscium sub libera captiuitate 
ludentium et delectatione reficit animos et ammiratione mulcet optutus. currunt 
auidi ad manus hominum et antequam cibi fiant, escas expetunt. pascit homo 
delicias suas et dum habet in potestate quod capiat, frequenter euenit, ut 
repletus omnia derelinquat. <5> Spectaculum quoque pulchre laborantium non 
adimitur in ciuitate sedentibus. cernuntur affatim copiosae uindemiae, arearum 
pinguis tritura conspicitur, oliuarum quoque uirentium uultus aperitur. non eget 
aliquis agrorum amoenitate, cui datum est de urbe cuncta conspicere. hoc quia 
modo non habet muros, ciuitatem credis ruralem, uillam iudicare possis urbanam 
et inter utrumque posita, copiosa noscitur laude ditata. <6> Hanc dum frequenter 
inuisere desiderant commeantes, dum taedia laboris refugere cupiunt, amoenitate 
ciuitatis in paraueredorum et annonarum praebitione proprii ciues fatigantur 
expensis. quapropter ne laedat urbem amoenitas sua aut res praeconii fiat causa 
dispendii, paraueredorum et annonarum praebitionem secundum euectiones concessas 
in assem publicum constituimus imputari. <7> Pulueratica quoque iudicis funditus 
amputantes trium tantum etiam dierum praesulibus annonas praeberi secundum 
uetera constituta decernimus, suis expensis facta tarditate uecturis. leges enim 
administrantes remedio, non oneri esse uoluerunt. qua de re aequitatis intuitu 
ciuitas nostra *** releuare iudiciarium est, quod tibi referimus, non remissum. 
uiue iuuante deo iustitia saeculi et securitatis gaudio singulari. alii dicant 
insulas, ego habitationes tuas appellem potius Fortunatas. 
XVI. CANONICARIA. 
<1> Tempus ammonet humanis rebus indesinenter accommodum, dum res nobis etiam 
asperas captata semper opportunitate conciliat, ut illationum fiscalium curam 
annua festiuitate reparemus, quando rei publicae ordo tali consistere cernitur 
instituto. et merito uotiuum, quod pro cunctorum utilitate praestatur. diligenda 
sunt ista, unde res publica uidetur esse firmissima, quae dum redeunte censu 
reficitur, status sui firmissimo robore continetur. <2> Quapropter magna est 
quolibet tempore monstrata deuotio, sed tunc acceptior redditur, quando 
necessaria plus habetur. praebeant igitur possessores stipendia suae gratiae 
profutura. debitum siquidem quod non potest euitari, prona debet mente semper 
offerri, ut fiat beneficium, quod sine compulsione constat illatum. <3> Atque 
ideo, quod feliciter dictum sit, per indictionem primam in dioecesi tua 
possessorem te praecipimus ammonere, ut trina illatione seruata assem 
tributarium deuotus exsoluat, quatinus nec aliquis se sub immatura compulsione 
ingemiscat exactum nec iterum remissione protelata quisquam se dicat esse 
praeteritum. nullus quantitatem iustae ponderationis excedat sitque libra 
iustissima: modus non erit rapiendi, si pondera fas sit excedi. <4> Expensarum 
quoque fidelem notitiam per quaternos menses ad scrinia nostra sollemniter 
destinabis, ut totius erroris obscuritate detersa rationibus publicis ueritas 
elucescat. sed quo facilius possis iuuante deo quae sunt statuta complere, illum 
atque illum sedis nostrae milites tibi officioque tuo periculorum suorum memores 
praecipimus imminere, quatinus quod agnoscis iussum, inculpabiliter sortiatur 
effectum. caue ergo ne te aut improbae redemptionis aut torpentis desidiae culpa 
respiciat et quod expedire neglexeris, tuis inferat damna fortunis. 
XVII. IOHANNI LIQUATARIO RAVENNATI ATHALARICUS REX. 
<1> Munitio ciuitatum spes est certa cunctorum, quando in pace ab exteris 
gentibus discitur, quod ueraciter in certamine timeatur. plena est enim diuersis 
generibus hominum habitatio urbium singularum. quis nouit cum qua gente 
confligat? ideoque omnes debent agnoscere quod futuris hostibus gratum non sit 
audire. quapropter ex nostra iussione possessores ammonere curabis, ut iuxta 
montem Caprarium et loca circumiecta muris fouearum ingentia ora pandantur 
talisque ibi pateat hiatus, ut nullus ibi relinquatur introitus. cur, nefandi 
homines, perscrutamini accessus inlicitos, quibus portarum permittitur licenter 
ingressus? nescio quid uidemini tegere, qui palam non desideratis intrare. <2> 
Conscientia recta uias publicas tenet, obuiorum collocutione gratulatur et cum 
diuersos gratanter inquirit, laboris taedio non grauatur. amicum est autem 
crimini uelle nesciri et qui uias suas occulit, conscientiam prodit. proinde in 
usus generales itinera prisca reuocentur, ne, dum compendium laboris quaerunt, 
uitae dispendia patiantur. ille enim iure habendus est hostis, qui munimina 
nititur uiolare ciuitatis. 
XVIII. CONSTANTINIANO VIRO EXPERIENTISSIMO SENATOR PPO. 
<1> Regius apparatus sicut neglegentibus affert periculum, sic strenue 
laborantibus praestat ornatum, quia praemium est uitae domino uidente seruire, 
cui nec culpa celari nec bonum possit abscondi. quam gratum est sine offensione 
aliqua iter agere destinatum, uidere indicia diligentiae, dubia sine timore 
transire, gressu facili montuosa conscendere, in pontibus cum trabium mobilitate 
non tremere uiamque sic conficere, ut omnia probentur animo conuenisse! militiam 
uestram transcenditis, si rerum domino placere possitis. nam cui nos parere 
contendimus, magnus prouectus est si mereamini ad eius placidos uenire 
conspectus. <2> Quocirca iter Flaminiae riuis sulcantibus exaratum, hiantes 
ripas latissima pontium interiectione coniungite, oppressas margines platearum 
asperrimis siluis enudate. paraueredorum adscriptus numerus procuretur cum 
electa qualitate membrorum: annonarum designatarum copia sine aliquo possessorum 
dispendio congregetur, quia sic omnia grata redditis, si in nulla parte 
peccetis. res una subtracta cuncta deformat et totum deesse creditur, ubi uel 
minima querela asperitas commouetur. <3> Species praeterea, quae mensis regiis 
apparantur, exactas tota sedulitate perquirite. nam quid proderit exercitui 
satisfacere, si uos contigerit in ipsa dominorum pastione peccare? pareant 
prouinciales ammoniti: ciuitates singulae declarata breuibus subministrent. nam 
quotiens laeto principi occurritur, efficaciter beneficia postulantur. cogitate 
etiam, quod praesens facta uestra diiudico: aut gratias uobis domini gaudens 
reddo aut commotionem principis iratus attribuo. agite ergo, ne mihi imputetur 
uester excessus, quia cunctis de uobis satisfacio, quos culpis uestris 
offendero. persoluat mihi potius gratiam uniuersus exercitus. magna uobis erit 
gloria et me securum reddere et tantorum bona iudicia meruisse. 
XVIIII. MAXIMO VICARIO URBIS ROMAE SENATOR PPO. 
<1> Aduentum quidem regium ex ipsa potestis cognoscere frequentia commeantum, 
quia necesse est ut res magna competentia praemittat semper indicia. uenturum 
diem Lucifer demonstrat exortus: serena secutura fauens uentus ostendit: 
imminentia bona quadam animi praesagatione dinoscimus et difficile magna res 
geritur, quae signorum praecursione minime declaretur. <2> Verumtamen et nos 
necessario commonemus, ut pontis iunctione Tiberinos fluctus sollemniter 
uestiatis, quatenus transitum praebeat intremulum fixum concatenatione nauigium 
et de suo situ celerem nobis praestet excursum. non moueatur pigris funibus, ut 
solebat: non manibus trahentium moles tanta torpescat: celeritatem potius fixa 
conferat, quam se mouens antea non praebebat. ambulent commeantium greges 
profecto, non nauigent: incisa nos unda deportet. sic decet dominum suscipi, ut 
aliqua debeat nouitate gratulari. <3> Tabularum fortiter iunctura constricta 
soliditatem debet praebere necessariam, ut pauorem undas dubitantium terrena 
similitudine possit auferre. optetur quin immo longior fuisse, cum transitur 
innocue. cancellorum tutamen dextra laeuaque decenter aptetur: prosper datur 
transitus, cum fuerit casus asper exclusus. uide quemadmodum reliqua ad te 
pertinentia praepares, qui te occursurum esse cognoscis. quale est enim in tanta 
frequentia non potuisse culpari! uniuersos affligit, qui regi aliquid 
necessarium subtrahit, quia, dum laetus optatur ab omnibus, cunctos contristat, 
si probetur offensus. <4> Adde quod sic praeclarum est sub tanta senatorum 
occursione laudari, principem sic suscipere, ut omnes intellegant nil deesse, 
ante ipsum quoque dominum uenire laetum quam aliqua trepidatione confusum. 
insperatum bonum est, si is ad quem deceptionis pertinet periculum sibi gratiae 
procuret augmentum. in quam rem illum sedis nostrae militem nos direxisse 
cognosce, qui tibi officioque tuo debeat imminere, quatenus nobis omnia parata 
renuntiet, quia committi non potest casui, quod nostro periculo constat 
adscribi. 
XX. THOMATI ET PETRO VV. CC. ARCARIIS SENATOR PPO. 
<1> Retinetis mecum, fidelissimi uiri, sanctum Agapitum urbis Romae papam, cum 
ad Orientis principem legationis gratia mitteretur iussione regia, datis 
pignoribus a uobis tot libras auri facto pittacio sollemniter accepisse, ut cui 
prouidus dominator iussit, ad subitum eius etiam urgeret egressum. primum quidem 
benigne praestitit qui in necessitate mutuas pecunias dedit: sed quanto 
gloriosius fecit etiam illud largiri, quod cum gratiarum actione potuisset 
offerri! <2> Victa est sine damno necessitas: manus papae dabat quod eius 
substantia non habebat et iter illud est indemne redditum, quod donis constat 
expletum. quale, rogo, uidebatur antistitem petentibus profundere et ecclesiam 
nulla detrimenta sentire? distributor fuit potius quam donator, quia necesse est 
illi applicari, de cuius facultatibus uidebatur expendi. quid non agat apud pium 
principem talis legatio, quam destinatam singulari constat exemplo? <3> 
Quapropter nostra praeceptione commoniti et regia iussione securi sanctorum uasa 
cum obligatione chirographi actoribus sancti Petri apostoli sine aliqua 
dilatione refundite, ut lucrose reddita celeriter impetrare uideantur optata: 
referantur manibus leuitarum ministeria toto orbe narranda: donetur quod 
proprium fuit, quando iuste per largitatem recipit quod sacerdos legibus 
obligauit. <4> Superatum est exemplum quod in historia nostra magna intentione 
retulimus. nam cum rex Alaricus urbis Romae depraedatione satiatus apostoli 
Petri uasa suis deferentibus excepisset, mox ut rei causam habita interrogatione 
cognouit, sacris liminibus deportari diripientium manibus imperauit, ut 
cupiditas, quae depraedationis ambitu admiserat scelus, deuotione largissima 
deleret excessum. sed quid mirum, si reuerenda sanctorum diripere noluit, qui 
tanta se urbis uastatione ditauit? <5> Rex autem noster religioso proposito 
reddidit uasa, quae iure pignoris propria uidebantur effecta. et ideo talibus 
factis frequens praestetur oratio, quando laeta concedi posse credimus, cum 
retributionem bonis actibus postulamus. 
XXI. DEUSDEDIT SCRIBAE RAVENNATI SENATOR PPO. 
<1> Scribarum officium securitas solet esse cunctorum, quando ius omnium eius 
sollicitudine custoditur. alios enim depopulantur incendia: alios nudat furtiua 
subreptio: nonnullis neglegentia perit quod diligens auctor adquirit: sed de 
fide publica robustissime reparatur quicquid a priuatis amittitur. <2> 
Diligentior est in alienis quam potest esse cura de propriis: non admonitus 
facit quod uix rogatus impleret et requisitus non potest negare quod is cuius 
interest se fatetur amisisse. armarium ipsius fortuna cunctorum est et merito 
refugium omnium dicitur, ubi uniuersorum securitas inuenitur. ad paterna transit 
officia, si incorrupte sit ueritas custodita. nam sicut diligens genitor seruat 
quod otiosus successor inueniat, sic arbiter partium nullum patitur propria 
utilitate fraudari. <3> Et ideo tantae rei iugiter praecipimus esse custodem, ut 
qui hactenus de integritate placuisti, nulla debeas uarietate fuscari. uide quid 
tibi committitur antiqua fides et cotidiana diligentia. dirimis iurgantium 
litem: apud cunctos praesules de tua cura litigatur et tu potius iudicas, qui 
causarum uincla dissoluis. hoc honorabile decus, indisputabile testimonium: uox 
antiqua chartarum cum de tuis adytis incorrupta processerit, cognitores 
reuerenter excipiunt: litigantes quamuis improbi coacti tamen oboediunt. et cum 
fas sit promulgatam sententiam suspendi, tibi non licet obuiari. <4> Quocirca 
non habeas uenale propositum. tinea documentorum est oblatio maligna redimentis, 
dum quaerunt consumere quod se cognouerint impedire. pascat te editio decora 
ueritatis: facultas tua habeatur integritas. da petentibus quae olim facta sunt. 
translator esto, non conditor antiquorum gestorum. exemplar uelut anulum ceris 
imprime, ut sicut uultus expressa non possunt signa refugere, ita manus tua ab 
authentico nequeat discrepare. <5> Quod si te aliquis iniqua subreptione 
traduxerit, quemadmodum in alia causa tibi adquiescat credi quem scit potuisse 
corrumpi? inpugnat te fraude sua et facile conuincit, quem in una parte 
deceperit. ama iustitiam, de qua nemo queritur, ut etiam iratus testimonium 
salubre possit dicere, qui te in cassum uoluit deuiare. publicum est omne quod 
feceris, dum aut laudatus gratiam aut accusatus inuenire possis offensam. 
XXII. PROVINCIALIBUS HISTRIAE SENATOR PPO. 
<1> Expensae publicae diuersa temporum uarietate titubantes hac ratione se 
poterunt continere, si prouentum locorum sequatur salubritas iussionum. illic 
enim facilis est procuratio, ubi fuerit fructus uberior. nam si indicatur quod 
sterilitas ieiuna denegauit, tunc et prouincia laeditur et effectus optabilis 
non habetur. commeantium igitur attestatione didicimus Histriam prouinciam a 
tribus egregiis fructibus sub laude nominatam, diuino munere grauidam uini, olei 
uel tritici, praesenti anno fecunditate gratulari. et ideo memoratae species in 
tot solidos datae pro tributaria functione uobis de praesenti prima indictione 
reputentur: reliqua uero propter sollemnes expensas relinquimus deuotae 
prouinciae. <2> Sed quoniam nobis in maiore summa sunt quaerenda quae diximus, 
tot solidos etiam de arca nostra transmisimus, ut res necessariae sine uestro 
dispendio uberrime debeant congregari. frequenter enim, dum extraneis urgemini 
uendere, soletis damna sentire, eo praesertim tempore, cum uobis peregrinus 
emptor ereptus est et rarum est aurum capere, quando mercatores cognoscitis non 
adesse. quanto uero melius est parere dominis quam praestare longinquis et 
debita fructibus soluere quam ementum fastidia sustinere! <3> Prodimus etiam 
amore iustitiae quod nobis suggerere poteratis, quia in pretio laedere non 
debemus, unde naulorum praebitionibus non grauamur. est enim proxima nobis regio 
supra sinum maris Ionii constituta, oliuis referta, segetibus ornata, uite 
copiosa, ubi quasi tribus uberibus egregia ubertate largatis omnis fructus 
optabili fecunditate profluxit. quae non immerito dicitur Rauennae Campania, 
urbis regiae cella penaria, uoluptuosa nimis et deliciosa digressio. fruitur in 
septentrione progressa caeli admiranda temperie. <4> Habet et quasdam, non 
absurde dixerim, Baias suas, ubi undosum mare terrenas concauitates ingrediens 
in faciem decoram stagni aequalitate deponitur. haec loca et garismatia plura 
nutriunt et piscium ubertate gloriantur. Auernus ibi non unus est. numerosae 
conspiciuntur piscinae Neptuniae, quibus etiam cessante industria passim ostrea 
nascuntur iniussa. sic nec studium in nutriendis nec dubietas in capiendis 
probatur esse deliciis. <5> Praetoria longe lateque lucentia in margaritarum 
speciem putes esse disposita, ut hinc appareat, qualia fuerint illius prouinciae 
maiorum iudicia, quam tantis fabricis constat ornatam. additur etiam illi litori 
ordo pulcherrimus insularum, qui amabili utilitate dispositus et a periculis 
uindicat naues, et ditat magna ubertate cultores. reficit plane comitatenses 
excubias, Italiae ornat imperium, primates deliciis, mediocres uictualium pascit 
expensis et quod illic nascitur, paene totum in urbe regia possidetur. praestet 
nunc copias suas sponte magis deuota prouincia: amplius pareat, dum speratur, 
quando gratissime faciebat, dum minime quaereretur. <6> Sed ne aliqua 
iussionibus nostris dubietas nasceretur, Laurentium uirum experientissimum et 
magnis nobis in re publica laboribus comprobatum cum praesenti auctoritate 
direximus, ut secundum breues subter annexos incunctanter expediat quod sibi pro 
expensis publicis iniunctum esse cognoscit. nunc procurate quae iussa sunt. uos 
enim facitis deuotum militem, cum libenter suscipitis iussionem. <7> Pretia uero 
uobis moderata sequenti occasione declaramus, cum nobis praesentium gerulus 
natiuitatis modum missa relatione suggesserit. taxari enim aliquid non potest 
iuste, nisi copia rei euidenter potuerit indagari. inaequalis est quippe 
arbiter, qui sententiam mittit in cassum, et male sibi probatur conscius, qui 
est indeliberata dicturus. 
XXIII. LAURENTIO VIRO EXPERIENTISSIMO SENATOR PPO. 
<1> Deliberatio iudicis probatos uiros debet publicis actionibus adhibere, ut 
facile possit impleri quod sub sterilitate temporis uidetur inquiri. in 
abundantia rerum quaelibet se potest expedire persona: electis opus est 
militibus, cum fuerit necessitatis impulsus. atque ideo experientiam tuam 
frequentibus nobisque tali deuotione gratissimam ad Histriam prouinciam iubemus 
excurrere, ut in tot solidos uini, olei uel tritici species de tributario solido 
debeas procurare, in aliis uero tot solidis, quos a nostro arcario percepisti, 
tam a negotiatoribus quam a possessoribus emere maturabis, sicut te a numerariis 
instruxit porrecta notitia. <2> Quapropter erige nunc animos ad parendum, qui 
tantis excubiis indiscreta sorte placuisti. ammoneat te prioris conuersationis 
exemplum, quia nimis graue est emeritum delinquere, quem tironem nullatenus 
constat errasse. qualis autem supra dictarum specierum ubertas se optata 
laxauerit, ueraci nobis, ut de te credimus, relatione significa, ut nos habito 
modo constituere debeamus quod nec prouinciales laedat nec publicas grauare 
possit expensas. 
XXIIII. TRIBUNIS MARITIMORUM SENATOR PPO. 
<1> Data pridem iussione censuimus ut Histria uini, olei uel tritici species, 
quarum praesenti anno copia indulta perfruitur, ad Rauennatem feliciter 
dirigeret mansionem. sed uos, qui numerosa nauigia in eius confinio possidetis, 
pari deuotionis gratia prouidete, ut quod illa parata est tradere, uos studeatis 
sub celeritate portare. similis erit quippe utrisque gratia perfectionis, quando 
unum ex his dissociatum impleri non permittit effectum. estote ergo promptissimi 
ad uicina, qui saepe spatia transmittitis infinita. <2> Per hospitia quodammodo 
uestra discurritis, qui per patriam nauigatis. accedit etiam commodis uestris, 
quod uobis aliud iter aperitur perpetua securitate tranquillum. nam cum uentis 
saeuientibus mare fuerit clausum, uia uobis panditur per amoenissima fluuiorum. 
carinae uestrae flatus asperos non pauescunt: terram cum summa felicitate 
contingunt et perire nesciunt, quae frequenter inpingunt. putantur eminus quasi 
per prata ferri, cum eorum contingit alueum non uideri. tractae funibus 
ambulant, quae stare rudentibus consuerunt, et condicione mutata pedibus iuuant 
homines naues suas: uectrices sine labore trahunt, et pro pauore uelorum utuntur 
passu prosperiore nautarum. <3> Iuuat referre quemadmodum habitationes uestras 
sitas esse perspeximus. Venetiae praedicabiles quondam plenae nobilibus ab 
austro Rauennam Padumque contingunt, ab oriente iucunditate Ionii litoris 
perfruuntur: ubi alternus aestus egrediens modo claudit, modo aperit faciem 
reciproca inundatione camporum. hic uobis aquatilium auium more domus est. nam 
qui nunc terrestris, modo cernitur insularis, ut illic magis aestimes esse 
Cycladas, ubi subito locorum facies respicis immutatas. <4> Earum quippe 
similitudine per aequora longe patentia domicilia uidentur sparsa, quae natura 
protulit, sed hominum cura fundauit. uiminibus enim flexibilibus illigatis 
terrena illic soliditas aggregatur et marino fluctui tam fragilis munitio non 
dubitatur opponi, scilicet quando uadosum litus moles eicere nescit undarum et 
sine uiribus fertur quod altitudinis auxilio non iuuatur. <5> Habitatoribus 
igitur una copia est, ut solis piscibus expleantur. paupertas ibi cum diuitibus 
sub aequalitate conuiuit. unus cibus omnes reficit, habitatio similis uniuersa 
concludit, nesciunt de penatibus inuidere et sub hac mensura degentes euadunt 
uitium, cui mundum esse constat obnoxium. <6> In salinis autem exercendis tota 
contentio est: pro aratris, pro falcibus cylindros uoluitis: inde uobis fructus 
omnis enascitur, quando in ipsis et quae non facitis possidetis. moneta illic 
quodammodo percutitur uictualis. arti uestrae omnis fluctus addictus est. potest 
aurum aliquis minus quaerere, nemo est qui salem non desideret inuenire, merito, 
quando isti debet omnis cibus quod potest esse gratissimus. <7> Proinde naues, 
quas more animalium uestris parietibus illigatis, diligenti cura reficite, ut, 
cum uos uir experientissimus Laurentius, qui ad procurandas species directus 
est, commonere temptauerit, festinetis excurrere, quatenus expensas necessarias 
nulla difficultate tardetis, qui pro qualitate aeris compendium uobis eligere 
potestis itineris. 
XXV. AMBROSIO V. I. AGENTI VICES SENATOR PPO. 
<1> Plerumque solliciti fiunt, qui mutatos rerum ordines intuentur, quia saepe 
portendunt aliqua, quae consuetudini probantur aduersa. nihil enim sine causa 
geritur nec mundus fortuitis casibus implicatur, sed quicquid uenire uidemus ad 
terminum, diuinum constat esse consilium. suspenduntur homines, cum sua reges 
constituta mutauerint, si aliter induti procedant quam eorum usus inoleuerat. 
quis autem de talibus non magna curiositate turbetur, si uersa uice 
consuetudinum a sideribus aliquid uenire uideatur obscurum? nam sicut certa 
securitas est suis uicibus tempora notare currentia, sic magna curiositate 
complemur, cum mutari talia sentiuntur. <2> Quale est, rogo, stellarum primarium 
conspicere et eius solita lumina non uidere? lunam noctis decus intueri orbe suo 
plenam et naturali splendore uacuatam? cernimus adhuc cuncti quasi uenetum 
solem: miramur media die umbras corpora non habere et uigorem illum fortissimi 
caloris usque ad extremi teporis inertiam peruenisse, quod non eclipsis 
momentaneo defectu, sed totius paene anni agi nihilominus constat excursu. <3> 
Qualis ergo timor est diutius sustinere quod uel in summa solet populos 
celeritate terrere? habuimus itaque sine procellis hiemem, sine temperie uernum, 
sine ardoribus aestatem. unde iam speretur posse uenire temperiem, quando menses 
qui fructus decoquere poterant boreis flatibus uehementer algebant? quid enim 
fertilitatem producat, si terra aestiuis mensibus non calescat? quid germen 
aperiat, si matrix pluuiam non resumat? duo haec elementis omnibus probamus 
aduersa rigorem perpetuum et contrariam siccitatem. mutauerunt se tempora non 
mutando et quod mixtis imbribus solebat effici, ex ariditate sola non potest 
optineri. <4> Atque ideo de ueteribus frugibus prudentia tua futuram uincat 
inopiam, quia tanta fuit anni praeteriti felix ubertas, ut et uenturis mensibus 
prouisa sufficiant. reponatur omne quod ad uictum quaeritur. facile priuatus 
necessaria reperit, cum se publicus apparatus expleuerit. <5> Sed ne te praesens 
causa magna haesitatione discruciet, ad considerationem reuertere naturalium 
rerum et fit ratione certum, quod stupenti uulgo uidetur ambiguum. sic enim 
constat diuina ordinatione dispositum, sic astra praesentis anni in domiciliis 
suis mutuis amministrationibus conuenerunt, ut supra solitum hiems sicca 
redderetur et frigida. hinc aer niuibus nimio rigore densatus ardore solis in 
nulla raritate perductus est, sed in assumpta crassitate perdurans et caloribus 
eius obstitit et aspectum humanae fragilitatis elusit. media enim quae sunt, 
nostris dominantur obtutibus et per ipsa tantum uidere possumus, quantum nobis 
sui corporis tenuitate concedunt. <6> Hoc enim inane magnum, quod inter caelum 
terramque elementi more liquidissimi peruagatur, dum contigerit esse purum et 
solis claritate respersum, nostros ueraciter pandit aspectus: si uero aliqua 
fuerit permixtione congregatum, tunc tenso quasi quodam corio nec colores 
proprios nec calores peruenire facit astrorum. quod etiam aliis saeculis aere 
nubilo pro tempore frequenter efficitur. hinc est quod diutius radii siderum 
insolito colore fuscati sunt, quod nouum frigus messor expauit, quod accessu 
temporis poma duruerunt, quod uuarum senectus acerba est. <7> Sed si hoc diuinae 
prouidentiae tradatur, satagere non debemus, quando ipsius imperio prodigia 
quaerere prohibemur. illud tamen sine dubio terrenis fructibus aduersarium esse 
cognoscimus, ubi alimonia consueta nutriri lege propria non uidemus. proinde 
agat sollicitudo uestra, ne nos unius anni sterilitas turbare uideatur, dum sic 
ab illo primo amministratore dignitatis nostrae prouisum est, ut praecedens 
copia sequentem ualuisset mitigare penuriam. 
XXVI. PAULO VIRO STRENUO SENATOR PPO. 
<1> Frequenter utilitas publica compendiosa pietate seruatur, quando illud magis 
adquirit, quod bonorum intercessione remiserit. ueniens itaque uir uenerabilis 
Augustinus uita clarus et nomine Venetum nobis necessitates flebili allegatione 
declarauit, non uini, non tritici, non panici species apud ipsos fuisse 
procreatas, asserens ad tantam penuriam prouincialium peruenisse fortunas, ut 
uitae pericula sustinere non possint, nisi eis pietas regalis solita humanitate 
prospexerit. quod nobis crudele uisum est aliquid a petentibus postulare et 
illud sperare, quod prouincia cognoscitur indigere. a talibus enim solas 
lacrimas exigit qui quod non inuenitur imponit. <2> Et ideo tanti uiri 
allegatione permoti uinum et triticum, quod uos in apparatum exercitus ex 
Concordiense, Aquileiense et Foroiuliense ciuitatibus colligere feceramus, 
praesenti auctoritate remittimus, carnes tantum, sicut breuis uobis datus 
continet, exinde prouidentes. hinc enim, cum necesse fuerit, sufficientem 
tritici speciem destinamus. <3> Et quoniam in Histria uinum abunde natum esse 
comperimus, exinde, quantum de supra dictis ciuitatibus speratum est, postulate, 
sicut in foro rerum uenalium reperitur, quatenus nec ipsi laedi possint, cum eis 
pretia iusta seruantur. quapropter praesentem indulgentiam nulla credatis 
uenalitate taxandam, ut, dum fuerit remedium gratuitum, possit existere 
nihilominus gloriosum. noueritis enim graui uos subici posse uindictae, si quod 
interdictum est dari, a uobis uideatur acceptum. 
XXVII. DATIO EPISCOPO MEDIOLANENSI SENATOR PPO. 
<1> Minus prodest bonum iubere, nisi hoc per uiros sanctissimos uelimus 
efficere. auget enim beneficium uoluntas recta iustorum et quicquid sine fraude 
geritur, hoc uere donantis meritis applicatur. decet enim, ut munificentiam 
principalem sacerdotalis puritas exequatur. nam cui est studium bonum de proprio 
facere, laudabiliter potest aliena uota complere. <2> Et ideo sanctitatem 
uestram petimus, cuius propositi est diuinis inseruire mandatis, ut de horreis 
Ticinensibus et Dertonensibus panici speciem, sicut a principe iussum est, 
tertiam portionem esurienti populo ad uiginti quinque modios per solidum 
distrahi sub uestra ordinatione faciatis, ne cuiusquam uenalitate ad illos 
perueniat, qui se de proprio uidentur posse transigere. accipiat minus habens 
indulgentiam principalem. egentibus iussum est, non diuitibus, subueniri. fundit 
potius, qui mittit in plenum, nam illud potius reconditur, quod uasis uacuis 
congregatur. <3> Quapropter sanctitas uestra miserationis officia non putet 
iniuriam: quia totum uobis dignum est, ubi pietas inuenitur, siquidem aliena 
desideria fideliter gerere hoc est bona propria perfecisse. ad quam rem deo 
iuuante procurandam illum atque illum curauimus destinare, qui sanctitatis 
uestrae ordinationibus obsecuti nihil ex se faciant, sed tantummodo uobis 
oboedire contendant. solidi uero, quanti ex supra dicta quantitate panici 
potuerint congregari, uestra nobis relatione declarate, ut apud arcarium 
reconditi ad supra memoratam speciem reparandam futuris reseruentur deo 
auxiliante temporibus: more uestis rediuiuae, cuius adunatio per fila 
resoluitur, ut in nouam faciem splendido potius decore texatur. 
XXVIII. EDICTUM. 
<1> Quis nesciat prouidentiam diuinam usibus nostris aliqua uelle subducere, ut 
humanum possit animum comprobare? nam si nullum penitus indigere contingeret, 
locum proinde largitas non haberet. data est prouinciis in regis nostri laudem 
penuria: steriles facti sunt agri, ut ubertas domini possit agnosci. minus esset 
acceptissimum donum, nisi praecessisset incommodum. gaudete, prouinciae, 
malisque uestris potius gratiam referte, quando talem probatis animum principis, 
ut nullis cedat aduersis. en pietas mirabilis, quae ubique nostris repugnat 
incommodis. <2> Nam cum se feritas gentilis prioris temporis animasset, Aemilia 
et Liguria uestra, sicut uos retinere necesse est, Burgundionum incursione 
quateretur gereretque bellum de uicinitate furtiuum, subito praesentis imperii 
tamquam solis ortus fama radiauit. expugnatum se hostis sua praesumptione 
congemuit, quando illum cognouit nominatae gentis esse rectorem, quem sub 
militis nomine probauerat singularem. quotiens se optauit de suis finibus non 
exire Burgundio, ne principe nostro pugnaret aduerso, cuius licet praesentiam 
releuatus euaserit, felicitatem tamen praecipitatus incurrit? <3> Nam mox ut 
Gothi ad belli studium genuina se fortitudine contulerunt, ita prospera 
concertatione caesa est rebellium manus, quasi inde nudos, hinc stare 
contigisset armatos: diuini aequitate iudicii, ut in ipsis campis praedo 
corrueret, quos uastare praesumpsit. exulta, aduersariorum cadaueribus ornata 
prouincia: aceruum ride funerum, quem inimicorum exitio constat effectum. nunc 
melius culta Liguria, cui negato fructu segetis messis prouenit hostilis: nam 
etsi tributa tua minus potuerunt accipi, triumphos in te natos feliciter 
optulisti. <4> His additur Alamannorum nuper fugata subreptio, quae in primis 
conatibus suis sic probatur oppressa, ut simul aduentum suum iunxisset et exitum 
quasi salutaris ferri execatione purgata, quatenus et male praesumentium 
uindicaretur excessus et subiectorum non omnino grassaretur interitus. possem 
quidem uobis dinumerare, quanta in aliis locis hostium turba ceciderit: sed more 
humani animi ad uestra felicia festinantes illud nos tantum dicere cupitis, quod 
ad uos specialiter pertinere sentitis. <5> Redeamus ergo ad suaue principium, 
quando qui uos defendit a belli clade, nec inopiae patitur pericula sustinere: 
nam qui perculit hostem prouinciae, et famem iussit exire. o certamen toto orbe 
praedicandum! contra indigentiam saeuam gloriosi principis pugnat humanitas, 
cuius uere castra sunt horrea referta, quae si claudere uoluisset, tunc 
importabilis intrasset inimica, sed quia magis aperuit, saeuientem aduersariam 
mox fugauit. <6> Nescio quae principis nostri bella mundus potius ammiretur: ego 
tamen dicam quod sentio. in usum est uiris fortibus feliciter egisse pugnas, sed 
supra humanam uirtutem esse constat uicisse penuriam. uerum cum his tantis ac 
talibus bonis nulla potuissent supplicum uota sufficere, adhuc et dimidiam 
relaxare pertulit fiscalis calculi functionem, ne tristes in aliqua parte 
faceret, quibus tot felicia praestitisset. <7> Ioseph legimus contra famem 
funestam emendi quidem tritici dedisse licentiam, sed tale posuisse pretium, ut 
suae subuentionis auidus se potius uenderet alimonia mercaturus. quale fuit, 
rogo, tunc miseris uiuere, quibus acerba subuentio libertatem suam uidebatur 
adimere: ubi non minus ingemuit liberatus quam potuit flere captiuus! credo 
uirum sanctum hac necessitate constrictum, ut et auaro principi satisfaceret et 
periclitanti populo subueniret. pace tanti patris dixerim: quanto praestantius 
est libertate salua frumenta uendere et propter indigentiam tributa laxare! <8> 
Gratis constat ista uenalitas, quando et unde ematis cessit et pretium quod uos 
oblectet imposuit. uendit itaque largitas publica uicenos quinos modios, dum 
possessor inuenire non possit ad denos. ordinem rerum saeculi mutauit humanitas: 
nos iubemur uile distrahere, cum esuriens paratus sit carius comparare. o nouum 
praedicationis euentum! affectu damni negotiatio prouenit et uotum est uendenti 
magis perdere, ut quaestum comparans debeat inuenire. talia profecto regem decet 
tractare commercia: talem conuenit nundinationem exercere pietatem, ut tunc 
minus adquiescat accipere, quando emptor plurima praecipitatur offerre. <9> 
Libet referre, qualis in uobis sit dominantis affectus, quia et primo cessit 
quantum sufficere credidit et nunc iterum postulata geminauit. uerecundum uobis 
erat aliquid sperare post dona, cum se adhuc ad beneficia principis reseruaret 
humanitas: non audita despexit, quando ipse uisa testatus est. felix illa 
calamitas, quae prius miserantem reperit testem, ut post districtum iudicem non 
haberet. gaude igitur, assuete iam bono Ligur: in usu tuo secunda uenerunt: nam 
collatos tibi Aegyptios magna prosperitate uicisti: euadis tempora necessitatis 
et libertatis praemia non amittis: immo illo tempore securus es ab hoste 
redditus, quando et de famis periculo cognosceris esse liberatus. <10> Adhuc te 
praedictum ornat exemplum: adhuc est in qua parte superetur. legitur enim Ioseph 
fratribus suis tantum saccis occulta pretia reddidisse. quid mirum, si natura 
compellente proximis suis humanior uisus est extitisse? hic autem cunctis large 
uendidit, functionem debitam reliquit et plus iste generaliter contulit 
tributariis quam ille solis uisus est praestitisse germanis. breuiter dicantur 
effusa: hinc bona sua discat uniuersitas, quando non regibus comparantur nostra 
saecula, sed prophetis. sed ne diutius beneficiorum regalium cupidos occupemus, 
praecepta nostra ad eos quorum interest manasse cognoscite, ut secundum tenorem 
iussionis ad uos perueniat munificentia principalis.