[5,0] LIBER SEXTVS (QVINTVS). 
1 Victores placidam Romani nocte quietem 
non omnes petiere simul, sed castra uicissim 
conseruant lucri uigiles, nec lumina claudunt. 
laeta per insomnes discurrunt gaudia mentes. 
militis indomiti nullus post proelia membris 
torpor inest, quassos reficit uictoria neruos, 
uirtutemque nouat captae spes addita praedae, 
et releuant animos fidi promissa magistri. 
Maurorum interea noctis defensa tenebris 
10 agmina currebant cunctis per deuia terris, 
sparsa metu. nox ipsa iuuat. nox ipsa fatigat. 
eripuit mediis cunctos de faucibus Orci 
occultans obscura uiros. sed rursus easdem 
sollicitat dubias incerto Marte cateruas. 
effugiunt pauidi, nullo post terga sequente, 
dum trepidant, strepitusque suos sonitusque suorum 
esse putant hostes, turbatique ardua quassant 
ilia cornipedum. crebris montana flagellis 
nocte silente crepant. socium terroribus agmen 
20 exagitat solidum quatiens leuis ungula campum. 
altera Phoebeos cogebat currere cursus 
Oceano reserata dies, turbatur anhelis 
aequor et ardet equis, feruescunt stagna profundi, 
aestuat unda tumens, et sacros parturit ignes. 
consurgens solita primum pietate magister 
laetus agit grates, dominum uirtutis adorans 
et meritas reddens tali pro munere laudes. 
tunc laeti uenere duces fortesque tribuni 
et primi procerum. medius quos ipse magister 
30 sic prior alloquitur : 'quae gens durissima uestros 
corruit ante pedes, socii ! sic mortis amicam, 
sic iugulos inferre neci, sic currere in hostes 
non alibi populos, saeua non Perside uidi. 
nam quotiens uictos hostes dare terga subegi, 
intrepido totiens uultu rediere minaci 
cum fremitu saltuque fero. tamen ordine summo 
et nostri uirtute dei confracta recessit. 
nunc Libycos fines solito custode tueri 
ac celerare placet felicia regna referre. 
40 ocius in proprias numerosque reducite sedes 
et munite locos. celsos indagine montes, 
antra, nemus, fluuios, siluarum laxa, latebras 
cingite, et obsessas cauti concludite fauces. 
tempore sub modico periet gens impia Maura 
deficietque fame. aut nostris se protinus armis 
subiciet pacemque petet, si milite pulso 
non ualeat populare casas, aut ultima mundi 
appetet arua fugax, et nostras deseret oras. 
Byzacii geminis ducibus sit maxima cura 

[5,50] Massylas acies acie turbare sequaci, 
sollicitis tristes gladiis urguere phalanges, 
et procul a nostris expellere finibus hostes'. 
dixerat, et cuncti dicto parere fatentur. 
digressus proprias florens exercitus arces 
inde petit. subeunt urbes, castella locosque. 
soluitur a longo miserabilis Africa luctu, 
et placidum gaudens cantat uicisse Iohannem. 
plausibus assiduis felix Carthago magistro 
Iustiniana fauens geminis excepit in ulnis. 
panduntur portae multo iam tempore clausae. 
ingreditur uictor populo gaudente triumphans 
urbem per mediam. palmas laurosque uirentes 
Sidonii patres referunt. concurrit ab omni 
turba uia, expectans acies intrare Latinas. 
conueniunt fessique senes pauidaeque puellae 
uisendi studio, stantes per moenia matres 
aspiciunt, uariisque modis per gaudia plangunt. 
contingunt animos saeui tot tempora belli. 
feminea pietate dolent, casusque priores 
commemorant, narrantque feri malefacta tyranni, 
gentibus ut dubias patefecit in ordine portas 
foedere dirupto, miseram qua mente fefellit 
feruidus aut quantis turbauit cladibus urbem. 
laudibus immensis pueri iuuenesque senesque 
imperiale canunt ductoris munere nomen 
exultantque animis. omnis miratur et aetas 
bellica signa uidens, concretas puluere uestes, 
terribilesque uiros quos fecerat aspera caedes. 
loricas, conos, clipeos gladiosque minaces, 
cingula. frena, comas, arcus pharetrasque sonantes 
pilaque purpureum spectant gestantia ferrum 
sanguine Massylo. captiuas cernere Mauras 
ire iuuat, celsis inscripta ut fronte camelis 
impauidae sedeant, paruosque sub ubere natos 
contineant, ausae geminis ambire lacertis 
sarcinulas super et parui cunabula lecti. 
heu miserae matres ! uultu maerente laborant, 
impia corda gerunt. miseris modo matribus Afris 
iam seruire uolunt. didicerunt corda dolores 
impia, paenituitque malum ; sensere, quod essent 
bella cauenda nimis. damnant sortesque deosque. 
nec color ipse fuit captiuis omnibus unus. 
concolor illa sedet cum nigris horrida natis, 
coruorum ueluti uideas nigrescere pullos 
matre sedente super, solitas cum porrigit escas 
ore cauo pansisque fouens complectitur alis. 
horribiles uultus paruis ostendere natis 
dum patres matresque libet sic, limina templi 
magnanimus ductor signis comitantibus intrans 

[5,100] orauit dominum caeli terraeque marisque, 
obtulit et munus, summus quod more sacerdos 
pro redituque ducis pro uictisque hostibus arae 
imposuit. Christoque pater libamina sanxit. 
Syrticus interea Carcasan agmina ductor 
finibus e cunctis, terror quae sparserat ingens, 
contrahit, et tristes lacrimis affatur obortis. 
'non ita deiectos sperabam cernere Mauros, 
indomitae gentes. nunquam superatus Ilaguas 
nudus adest uictusque redit. matresque nurusque 
perdidimus natosque simul. quid denique restat 
ni mors sola uiris ? quid nunc placet ? esse quietos ? 
an melius bellis armisque lacessere duri 
militis arma placet ? turpe et miserabile crimen 
confractos cessasse semel. non omne deorum 
sublatum auxilium campis discessit in illis. 
non ita uult Ammon. non iam qui numina Gurzil 
sic uiolata dolet. non sic fortuna minatur, 
quae uoluit seruare uiros. pecuaria tantum 
perdidimus. nam robur adest. discernite, quanti 
occubuere uiri. ueluti cadus hauriat undas 
aequoris Oceani : numquid decrescere possit 
aut damnum sentire Thetis ? tot et igne recusso 
astra cadunt : signis plenum tamen omnia caelum 
sidera semper habet, sic nostram laesio gentem 
contigit. haud tamen omnino fortissima sensit. 
consulite, et rebus celeres succurrite uestris '. 
Bruten ut emissas persensit ab ore querelas, 
mente ferox rapuit bellum. 'pater optime', dixit, 
'ingeminans bellum nostros reparare labores, 
uxores natosque potes. cum funere uitam 
et bellis finire placet. quae fama per omnes 
gentis erit populos, si nostrae iniuria caedis 
indefensa manens latum referatur in orbem ? 
absorptas melius subito telluris hiatu 
mors rapiat gentes. extendant Tartara fauces 
et nigrae pallore domus. Proserpina regnum 
patris inops teneat nigri per bella mariti. 
sunt acies, sunt arma tibi. surge, arripe bellum. 
te duce confossus ponam sine crimine uitam. 
haec est certa salus. tu nostrae gloria gentis, 
tu uirtutis honos, tu spes fidissima Mauris'. 
uix ea Bruten ait, cuncti clamore sequuntur 
Carcasanque fremunt, Carcasan omnibus unum 
gentibus esse ducem linguis animisque fatentur. 
ille ut conceptum populis auxisse furorem 
uidit et insani rabiem succrescere Martis. 
Marmaridum fines, habitat qua corniger Ammon. 
inde petit, durique Iouis responsa poposcit. 
semper amat miseras deceptor fallere mentes 

[5,150] Iuppiter hic, quem, uane, rogas. in sanguine gaudet 
horridus, et cunctas quaerit disperdere gentes. 
asper in aduersa percussus fronte bipenni 
taurus ut occubuit, manibus tristissima uates 
tympana rauca rapit, saltusque altaria circum 
cum strepitu lymphata rotat. salit ardua ceruix, 
igne micant oculi, consurgunt fronte capilli, 
ac facies testata deum feruore rubescit. 
nunc maculat pallore genas, nunc lumina torquet, 
nunc caput, alta fremens, saeuos dum colligit ignes. 
ut uero toto percepit pectore numen, 
suspicit excelsam nocturno tempore lunam 
lumine sanguineo, scrutatur fata recensens, 
ardet, anhelat, hiat, pallet, rubet, aestuat, alget, 
fatidicum dum quaerit iter. uox improba tandem 
prodidit ore fero fatorum arcana sub auras. 
'uictor Ilaguantensis acerbo Marte Latinos 
conturbabit agens. aeterno tempore Mazax 
Byzacii campos magna uirtute tenebit. 
tunc erit alma quies. celsas Carthaginis arces 
Carcasan ductor portis ingressus apertis, 
altior et placidus, populo comitante feretur 
urbem per mediam. uultus mirabitur Afer 
terribiles. lauros current palmasque ferentes 
huius in aduentu. felix Carthago per omnes 
dicetur populos. Carcasan terror acerbas 
subiciet gentes, et foedera pacis amabunt'. 
dum canit haec uates, conturbans spiritus ora 
obstruit, et miseras mentes errore fefellit. 
his gentes fallax decepit fraudibus Ammon 
Massylas, dum uera canens caligine uestit 
insidiasque parat, nam Mauri tempore cuncto 
Byzacii tenuere quidem semperque tenebunt 
ossibus arua suis, magni uirtute Iohannis 
quae modo fracta iacent. celsas Carthaginis arces 
Carcasan ductor populis comitantibus altus 
per medias ibat, tunc cum ceruice recisa 
infixum rigido uidit caput Africa conto. 
mentis inops nimium responsis fisus iniquis 
horrida bella parat, discurrens fama per omnes 
it populos, regnum cecinit quod gentibus Ammon. 
excurrunt celeres calidis a Syrtibus alae, 
inuitantque feras regni sub imagine gentes. 
barbara turba coit. numeris augetur et armis. 
tunc equites peditesque ruunt, altisque camelis 
Maurorum qui more sedent nec solus Ilaguas 
aut gentes tantum, egerunt quae bella priores, 
conuenere sibi, sed si quis Syrtica rura 
asper arat Nasamon, si quis Garamantidos aruis 
proximus arua colit, pinguis qui margine Nili 

[5,200] stagna bibunt, uenere uiri. quis dicere gentes 
aut numerare queat ? numeres aut aequoris undas 
nimborum aut guttas, aut quantas litus harenas 
alluit, aut pelagus pisces aut terra uolucres 
omnis habet, uarius quot gignit campus aristas 
uere nouo, uel totum ornant quot sidera caelum. 
uiribus inde suis bellorum ductor arene 
securum fortemque putans, simulacra nouauit 
signaque, et extremis acies commouit ab oris, 
plus solita uirtute fremens, ac pergit in hostem. 
uictus ut Herculeis Antaeus saepe lacertis 
contacta lapsum reparabat corpus harena, 
sponte cadens, uictor donec Tirynthius artem 
nosceret, et summis complexus uiribus hostem 
pensasset pronum cum magno pondere corpus, 
guttura saeua premens : ut terram tangere matrem 
non potuit, uictrix miseri mors lumina clausit : 
sic uictus uires Carcasan innouat omnes 
Syrtibus a propriis. sic et moriturus in hostem 
nescius arma parat, tunc liquit pectora terror 
Martis et obscurae tot saeua pericula noctis. 
peruolat ecce leuis, magno mandante Rufino, 
nuntius, et fama Libycas conterritat urbes 
iam placidas, uictas iterum bellasse cateruas, 
finibus occiduis equitum iam currere turmas 
et Tripolis uastare casas. Carthaginis altae 
Carcasan ductore feras ad moenia gentes 
ire docens, nomenque sibi promittere regni. 
missus Sidoniam miles uix contigit aulam, 
ductori mandata ferens : concussit acerbus 
corda furor narrante uiro. sed mentis honestae 
uirtutem indomitam melior sapientia uincens 
consilium quaerit. uoluuntur pectore curae, 
nec mouet obtutus. mentis discurrit acumen. 
omnia prospiciens pensat discrimine causas, 
et uidet infandum cuncta de parte periclum. 
tunc proceres de more uocans consulta requirit, 
talibus et dictis animos curasque retexit. 
' uictus bella mouet rursum uincendus Ilaguas, 
o socii. expertis audens concurrere signis 
hic Tripolis iam rura premit praedasque rebellis 
diripit, in nostros promittens tendere fines. 
signa mouere paro, tot gentibus obuius ire. 
externis cupiens committere proelia terris 
et procul a nostris prosternere iuribus hostes, 
Africa ne saeuis iterum concussa ruinis 
plus pereat. turbant animos impensa locique 
difficilesque uiae. sterilis nam cernitur annus. 
perdidit ipsa suas bellis prouincia uires, 
heu nimium defessa iacens. exercitus ingens 

[5,250] non poterit sufferre famem. si admittimus hostes 
Byzacii extremos tantum contingere fines, 
iam properare uolent, disperdent cuncta rapinis, 
atque iterum fessam turbabunt proelia terram. 
consulite et dubios animos firmate docentes '. 
uix ea ductor ait : populis placet omnibus ire 
longius, atque ipsos Libyae sufferre calores 
occiduos se posse ferunt, promittit et omnis 
turba manus mentesque feras, magnosque labores 
pro patria temptare uolunt, gentesque rebelles 
despiciunt animosque truces 
ductor ut erectas acies uirtute feroci 
uidit et intrepidas sese promittere bellis, 
signa mouenda canit. tunc raucos bucina cantus 
aere gemit ; ciet armatas uox saeua cateruas. 
conueniunt cunctae propriis a sedibus alae 
et pedites iussi, comitesque ducesque Latini, 
Massylasque trahens acies in bella magister 
Cusina, Romanis semper fidissimus armis. 
pergit in australem ductor fortissimus axem, 
qua feruens loca sicca dies sub sidere cancri 
sole perusta tenet nimium, semperque laborant 
arua siti Zephyrisque carent. namque Africus illic 
omnia flammiuomis exiccat rura procellis. 
illic et sitiens calidis exerrat harenis 
Afer anhelus, inops Stygias rimatur et undas. 
Fama per innumeras spargens praeconia linguas 
ante uolat fortem referens properare Iohannem 
cum ducibus cunctis. uagi Ilaguantensis ad aures 
improba tendit iter. fines iam raptor iniquus 
Byzacii uastabat eques. sic pectora rumor 
nominis incutiens magna uirtute Iohannis 
terruit. innumeras acies post terga reflexit. 
iam superesse putant. acti terrore magistri 
experti trepidant. uultus memoratur acerbus 
signaque cuncta uiri. siccas superare Gadaias 
nec dubitant tristesque locos, quis nullus eundi 
uiuendique modus. non illis finibus ulla 
aera per calidum tranat suspensa uolucris. 
armiger ipse Iouis, portat qui fulminis ignis, 
uix impune potest feruentis margine caeli 
flamina posse pati, quae terror iussit adire. 
ductor ut hostiles sensit cessisse cateruas 
per deserta metu. solita uirtute fugaces 
insequitur, calidas terrae sitientis harenas 
acrior ingrediens. iussit tamen omnibus undas 
ferre suis Cereremque sibi. praecepta magistri 
perficiunt celeres. sed quantum posset in illis 
tot populos satiare locis. quantisque diebus 
agmina tanta aleret ! uacuantur fontibus utres, 

[5,300] iamque Ceres nusquam. siccis tunc faucibus ardent, 
deficiuntque fame. heu, miles bacchatur anhelans 
et solis feruore rubens exaestuat, ardens 
ignibus immensis ; et nullis flumen harenis 
inueniens scrutatur aquas uanumque laborat, 
ut Danaum quondam Thebanos inclita campos 
agmina cum peterent, siccatos numine Bacchi 
expauere lacus fontesque, et flumina ductor 
Adrastus latis sitiens quaesiuit in aruis. 
deposuit miseras erumpens uoce querelas 
miles Romanus. 'si tristia fata minantur 
tempore nunc uno Romanam perdere gentem, 
sunt enses, sunt bella ? ferae sunt gentibus irae. 
lancea transfodiat. ueniant uel fulminis instar 
omnia tela simul. contortum uiscera ferrum 
transeat, atque animas, tantum per uulnera, fundat. 
cur nos dira fames ardorque sitisque coartans 
segnibus heu fatis, longa sic morte fatigat ? 
sit gladiis sacrata manus. conuerte retrorsum 
signa. rogat ieiuna fame haec te, o summe magister. 
turba. simul miserere uelis, nostrique tuique. 
respice, magne, tuos. macies iam contrahit artus. 
ossaque nuda rigent siccis tenuata medullis. 
stringuntur nerui, cutis aret, lumine merso 
infectae pallore genae. iam mortis imago 
corpora nostra tenet, sitiens et spiritus ardet'. 
uix ea uulgus inops : populos pater ipse dolentes 
continuit fessosque bonus sermone refecit, 
talia saepe monens. 'o spes Romana decusque 
atque salus patriae, nimios ne sperne labores. 
uince sitim diramque famem. nunc dura memento 
facta patrum. uires populi sensere priorum. 
sic domuere patres propriis uirtutibus orbem, 
aspera dum tolerant. summa est patientia uirtus. 
hanc metuunt gentes. alios haec territat hostes. 
dum necat hos. geminis acies inimica laborat 
exitiis. hinc sicca sitis feruorque famesque 
exagitant, hinc terror agit Romanus et instat 
solis iter temptare truces partesque negatas. 
uestros zona rubens referet testata labores 
confirmante polo ; a magnoque Catone secundum 
me temptasse legent, uosque hanc superasse minores. 
uincat amor patriae mentem, et sitis improba cesset 
flumine purpureo, ac uester satiabitur ardor'. 
sic Latias placida mulcebat uoce cohortes 
egregius ductor, uerbis ceu flumine dulci 
pectora cuncta rigans, epulis aut uiscera replens. 
accidit infelix rebus fortuna Latinis, 
quassato ualidas quae fregit robore uires. 
quadrupedes cunctis quaerentes pabula campis 

[5,350] errabant. nam dira fames atque ardor habebat 
omne genus. non herba uirens, non frondibus ullis 
arbor erat. densis subito cum palluit herbis 
campus et aduersi rubuerunt floribus agri, 
longius optatas cernens grex improbus herbas 
(pulsabat nam dura fames) discurrit et omnes 
tondet ubique locos. nudas iam lambit harenas. 
nec potuit satiare famem, mala gramina pastus, 
quadrupes. ipsis nam cecidit densissimus aruis 
morte noua, pressans gelidis sub dentibus herbas. 
funere cornipedum fracta est Romana iuuentus. 
concidit ira ferox. it tristis et anxius omnis 
miles, et ingentes conturbant pectora curae. 
corruit hoc uno nimium conterrita casu 
uirtus magna uirum. primo tunc castra tumultu 
turbauit fortuna nocens. hoc pondere pressit. 
uidit ut hic ductor tantam euenisse ruinam 
et uires minuisse suis, ad litoris oras 
castra mouens pergit, cupiens releuare dolentes 
et reparare uiros. facilem iamque aera sentit 
miles, et appropians uitales inuenit herbas, 
flumina nulla tamen, siccis tunc faucibus ipsos 
impressant flores, fucisque ardentia tingunt 
ora, nouis epulisque famem uiridantibus implent, 
nec tolerare queunt. captato tempore noctis 
innumeri redeunt. se alii sparsere per arua, 
pabula dum quaerunt. alii pro fontibus errant. 
saeua fames alios diuertere terga coegit, 
cunctaque destituunt contempti signa magistri. 
castra locat ductor monstrati ad fluminis undam. 
incubuit ripis sitiens Romana iuuentus 
et liquidis solatur aquis. huc undique miles 
confluit ad latices et dulcia flumina potat. 
panis inops tondet flores herbasque uirentes. 
his cupiunt satiare famem. mandata per urbes 
litoreas dux ire iubet, deducere puppes 
uectantes alimenta suis. pro tristia fata ! 
aduersos habuere Notos. fors dura negauit 
puppibus aequoreas uelis transire per undas. 
proxima seiunxit. sed tunc male fida Latinis 
Vrceliana manus Romanis addita fatis. 
Astrices illis longo iam tempore terris 
horrentes habuere domos, gens aspera bellis 
et numerosa uiris multosque illaesa per annos. 
haec ubi persentit uenientis signa Iohannis 
finibus esse suis, aduentu territa primo 
mittere legatos humilis pro pace cucurrit. 
accipit hos placidus media in tentoria ductor. 
poscentes ueniam, pacem gentique salutem 
summissi fudere preces. ' tua, maxime rector, 

[5,400] fama potens animique uigor uirtusque fidesque 
anteuolans gentes pariter conterruit omnes 
et gratas ad iura trahit. ceruice reflexa 
subicit ipsa tuis sese, fortissime, iussis 
Astricum gens clara uirum. tua foedera patres 
gentis amant optantque simul : seruire uolentes 
ad iuga colla parant. poscentibus, inclite, parce. 
oramus pacem et placidam post bella quietem'. 
has inter uoces ignari murmura uulgi 
in castris sonuere ducis. 'quonam usque necabit 
agmina multa fames ? uitae spes nulla salusque. 
conterimur miseranda manus'. ductoris ut aures 
contigit ille sonus, grauiter commotus in aurem 
sic Recinari ait. 'infaustas nunc arce querelas 
militis ignaui. quaenam dementia cordis 
praecipitat miseras confusa mente cateruas ? 
cernunt legatos. poscunt mea foedera gentes, 
stant humiles precibusque rogant. hi nostra retexunt 
intima secretumque malum. pro pessima uentrem 
turba colens ritu pecudum uel more ferarum'! 
ilicet egrediens placidis celer omnia uerbis 
murmura compressit, referens praecepta magistri. 
postquam facta quies, legatis gnauior ipse 
ductor ait. 'noster quas nunc exercitus iras 
fuderit, audistis. cupidus fera proelia miles 
per gentem transire parat, sed nostra potestas 
parcere subiectis semper studet. arma tenentes 
conterimus populos, humiles ascimus amicos. 
ite, uiri. si certa fides mea foedera poscit, 
tradite uestra meis natorum pignora castris, 
et pacem retinete meam. genus omne manebit 
securum Astricum nostro sub principe pollens'. 
haec fatus donis onerat. seruire fatentur 
Romano imperio, natos pro pignore pacis 
polliciti praestare suos. uirtute Latinos 
et probitate probant. laudant uiresque fidemque 
principis atque ducis. composta pace recedunt. 
at procul in campos squalentes fessus Ilaguas 
errabat sitiens, nec tantos ferre labores 
iam poterat duramque famem. uia nulla salutis 
et nullum monstratur iter. post terga Johannes, 
in faciem nimius solis calor undique genti 
mors erat ante oculos. nec tendere rectum 
nec potis est reuocare gradum. confusa periclis 
anxia turba gemit. mortem orant. ire retrorsum 
persuasit fortuna nocens, gentisque nefandae 
infaustum diuertit iter. redit improba Martis 
Syrtica sorte manus, telis non proelia poscens 
sed dubiam temptare fugam. explorator ubique 
Romanus currebat eques, mistusque Latinis 

[5,450] fidus erat Mazax, pariter uestigia gentis 
inquirens, qua parte forent. nec fama nec ullus 
proximus hostis erat, tecta cum nocte repente 
ardentes uidere focos, dubiique uolutant, 
Astricesne forent an retro uersus Ilaguas. 
fluctibus Oceani nigros Aurora iugales 
tristior extollens radios tendebat in axem, 
luctificum Titana trahens et fata ferentes 
impia solis equos. abscondunt nubila cursus, 
obscuratque diem squalenti lumine Phoebus. 
nuntius ecce uolans retulit sub nocte silenti 
se procul a fossis late uidisse suorum 
innumeros lucere focos, seu fessus Ilaguas 
conuersus post terga redit, seu proxima tendit 
Astricum gens castra locis. manifesta relatu 
non fuerat uox illa. suo dum pectore ductor 
perquirit sollers angusto tempore causas 
et stupet in dubiis, ueniens super ecce repente 
Cusina fidus adest multa stipante caterua, 
atque duci sic laetus ait. 'fugitiuus Ilaguas 
hic furtim transire parat defectus inermis, 
languida castra mouens. tempus uenit – arripe signa, 
maxime ductorum – fessam modo perdere gentem. 
namque est militiae facilis labor. amnis opacus 
alluit umbriferas uiridanti margine ripas, 
arboribus saeptus uariis et arundine glauca. 
huc gentes tendunt. primi ueniamus ad undam 
atque omnes teneamus aquas'. placuere loquentis 
uerba uiri populo. ductor tamen ire uetabat 
defessi retinens iamdudum murmura uulgi 
pectore sollicito. sed quis praecepta iubentis 
certa dei superare queat uel sistere contra ? 
castra mouens ductor comptas iubet ire cohortes 
per numeros turmasque suas. tunc puluis in altum 
conglomerat nubes atque aethera turbat harenis. 
infandum carpebat iter, collesque malignos 
tristis et infaustos monstrabat Gallica campos. 
conscendens Titan altum flammabat Olympum 
curribus igniferis, medium cum fluminis alueum 
alternae posuere acies. sed Syrticus hostis 
continuit terrore gradum, retroque reuertens 
deseruit ripas, optataque flumina liquit. 
praecipit hic ductor fossas et castra locari, 
ac Martem differre mora pugnamque sequenti 
luce mouere parans labentia flumina tantum 
et sumptis latices iussit defendere telis. 
utile consilium, si tunc Romana iubentis 
implesset praecepta manus. miserabile fatum 
audaces dedit esse uiros. passimque iuuentus 
per campos diffusa ruit, primique lacessunt 

[5,500] agmina prima uiri. concurrunt ordine nullo, 
non acie compti solito clamore Latini. 
non tuba belligeros cecinit clangore tumultus 
praeceptis contacta ducis, non ardua pugnae 
signa locis statuere suis. incompta per hostes, 
heu, male fisa manus fatis currebat iniquis. 
territa cesserunt primo certamine retro 
agmina Marmaridum. sequitur Romana iuuentus, 
aspera non densis permiscens proelia telis. 
corpora certamen fugientum conserit hastis 
per campos Latiaris eques, figitque premitque, 
et subigit uictos inter timor ire camelos. 
at procul armipotens munibat signa Iohannes 
ordine cuncta suo, fossasque et castra locari 
praecipiens, seruandam tantum ob fluminis undam 
rectores iuuenum fort es pugnare iubebat. 
composuere acies. dextrum latus ipse tenebat 
Cusina, Massylis saeptus telisque Latinis, 
Fronimuth hunc iuxta, Romanis fortis in armis, 
et dux ille potens, felici nomine comptus 
ductoris, senior, felix non sorte, Iohannes, 
at laeuum tenuere latus Putzintulus ingens, 
Geisirith arcitenens et celsis Sinduit armis. 
ipse loco medius ductorum maximus auctor 
stabat, et in cassum socios sermone monebat, 
iam fato incumbente graui. quem Tarasis ante 
condensas peditum cingens umbone phalanges 
ueloci uolitabat equo, turmasque parabat. 
nuntius interea uenit celer ecce magistro, 
turbatos hostes referens iam uicta per agros 
uertere terga fuga. sed non his uocibus illum 
consilio iuuenis ualuit depellere iusto. 
mens immota fuit. sed non sic iussa tremendi 
nunc uoluere dei. cunctantem bella subire 
armigeri suasere ducem, fortissimus olim 
Ariarith et Ziper melior, duo maxima belli 
fulmina, Massylae quos tunc tremuere phalanges, 
et uirtute pares, et fatis compar uterque. 
tunc Ziper sic orsus ait. 'succurre Latinis, 
maxime ductorum. socii fera proelia campis 
miscent, sed denso rari turbantur ab hoste, 
imprimit hos numerus. socios in bella sequamur. 
arma cape et succurre tuis'. hic fortis amore 
Ariarith exarsit pugnae, cogitque morantem 
signa mouere ducem. fidi qua uoce ministri 
ductoris compulsi animi. gemit horrida cantu 
bucina letifero, turmasque in proelia cogit. 
it bene compta manus frustra, quia fata premebant. 
sic placitum tibi, summe pater, cum laedere uelles 
peccantes Libyae populos, delicta fuere 

[5,550] tanti causa mali. fuerat non culpa regentis. 
Carcasan longe glomerari puluere nubem 
prospiciens proprium Nasamon ciet impiger agmen, 
talibus et dictis trepidantia pectora firmat. 
'indomitae gentes, quarum me cognita uirtus 
Romanas acies armis temptare suasit, 
haec est illa dies, uobis qua corniger Ammon 
promisit fatale solum. nunc ite per hostes 
intrepidi. telis patrias modo pandite laudes. 
quisque manu pugnate truces, et fidite fatis. 
numina magna iuuant. dabitur uictoria uobis, 
credite, certa, uiri. turpem remouete pauorem, 
et solitas uires animosque in proelia ferte'. 
uix ea Carcasan : clamor per castra cucurrit 
Syrtica terrificus, saeuo crepitante tumultu. 
Marmaridae fremuere acies. sors dura furores 
incitat, et saeuas stimulat Bellona cateruas, 
barbara sanguineo compellens terga flagello. 
tunc rabie fera corda tument. iam linquere castra 
coeperat innumerus sonipes, camposque tenebat. 
amnis erat medius bellorum fraudibus aptus 
Massylisque dolis. densum nemus impedit arma 
frondibus implicitis. steriles tenuere myricae 
inuisas ualles foliisque oleaster amaris. 
Marmaridae hic acies, acies in parte Latinae 
aduersa stabant, et tristia bella ciebant. 
militis arma nemus ferrumque uolatile ramis 
impedit oppositis, tenuis nec transit arundo 
praeualida compulsa manu, nec flectit in hostes 
uber equum domitor, longo nec ludere pilo 
implicitus strictis miles ualet undique ramis. 
sollicitos locus ille duces cautumque magistrum 
abstinuit bellis, aciesque stare coegit. 
continuere gradum. non se committere quisquam 
ausus in abrupta tenuit uestigia ripa. 
{pars truncata}
ductor adit uirtute locum 
armigeris temptare parans 
qua ualeat transire uia 
condensos saltus 
occultus Nasamon 
et tutum seruatur iter 
fida manus compressa fuga 
aduentu properate feri, nec missile torsit. 
aduersum Nasamona uidens fugit ilicet Austro 
ocior et somno uisa non tardior umbra. 
certior ecce uolans magno tunc fama magistro 
pacificos retulit iam linquere proelia Mauros, 
compulsos terrore graui. iussuque Iohannis 
auxilio Paulus sapiens et Amantius una 
accelerant releuare uiros. uestigia nusquam 

[5,600] Maurorum tunc uisa. metu nec proelia Mazax 
respexit fugiens, faciem nec torsit in hostem. 
tunc uersi fugere duces, pauidique tribuni 
discedunt cuncti dimisso ad bella magistro. 
insequitur sparsas acies tunc uictor Ilaguas. 
clamor it alta petens. tunc pars inimica resoluit 
uallibus e ruptis per latos agmina campos. 
dirupto credas subito telluris hiatu 
surrexisse uiros. circumdant signa ruentes 
hinc atque hinc, sparsosque super tot milia currunt 
densa duces ; iactisque dies excluditur hastis, 
et campos late noctis pressere tenebrae. 
dat gemitum miseranda manus, telisque cruentis 
per campos funduntur equi. furit impiger hostis 
asper et immitis. posset genus omne Latinum 
illa dies una pariter quassare ruina, 
ni pater omnipotens caelo miseratus ab alto, 
Romanas acies tanta inter milia seruans, 
saluasset magni fugientes uoce Iohannis. 
namque uidens socias campis desistere turmas, 
talibus ore tonans dictis exaggerat iras. 
'si morimur, socii, si fors suprema Latinos 
sorte trahit saeuisque parat prosternere bellis, 
feminea cur morte cadam ? si uita superstes, 
cur timidus fugiam ? frenos iam flectite, ciues. 
figite signa, uiri. furias contemnite gentis, 
et pugna temptate truces. aut uincimus hostes, 
si deus ipse uolet ; uel, si delicta resistunt 
partibus aucta meis, propria non laude caremus, 
dum morimur. reuocate fugam. iam stringite ferrum. 
me, faciat, quod quisque uidet'. sic fatus acerbo 
dentibus infremuit uultu, capulumque coruscum 
corripuit, gladiumque furens ad uulnera traxit. 
ad uocem pars certa redit. tunc proelia surgunt 
aspera, et assiduo discurrit lancea nimbo. 
loricae galeaeque tonant, gemit ictibus umbo 
aereus, et ruptis inter praecordia uenis 
purpuream fundunt animam. uirtute superbus 
Ziper acerba furens ibat per tela, per hostes, 
Syrtica letiferis prosternens agmina telis. 
et Solumuth pariter, fato sed impar uterque, 
pectora multorum contra uenientia longis 
transfodiunt contis. trepidum iecur inserit hasta 
corque uirum. uolucri findunt caua tempora ferro. 
diripit ille caput, magnum femur amputat ille. 
non aliter geminos spectasses ore leones 
in medios saeuire greges. nunc unguibus atrox 
diripit hic praedam ; nunc dentibus ille cruentis 
frangit molle pecus, tepidoque in sanguine gaudet. 
at parte ex alia Bulmitzis et Ariarith ingens 

[5,650] Dorotisque ferox atque armiger ipse Johannes 
funera per latos contra uenientia campos 
uulnere fundebant uario. mucrone superbus 
ille furit, pilo melior ualet arduus ille, 
hic torquet rigidas neruo stridente sagittas, 
hic fremit arte potens et telis pugnat utrisque. 
ipse inter medios ductor mucrone coruscat 
fulmineo, hostiles arcens terrore phalanges. 
carmine non aliter referunt per bella Gigantes 
armatum tremuisse Iouem, cum fulminis ictus 
perderet horribiles flagranti uulnere fratres. 
uinceret illa manus, ni tunc fortuna negasset 
successus irata suos. iam crescit iniquis 
innumerosa manus. peditum uenere cateruae 
Marmaridum. densum circumuolat undique ferrum 
stipitis et grauidi robur, lapidesque minaces 
fulminis instar erant. latet atro puluere campus : 
uix sua tela potest pressus iam cernere miles. 
obnixus ductor contra omnia tela resistit, 
uertere terga uetans. magno impendente tumultu 
armigeri cecidere duo : cadit Ariarith ingens 
missile non uno, et centum per uulnera Ziper 
magnanimus. durus uenientis comminus ictus 
ductoris transfixit equum. quod missile dextra 
acris equi rapiens fortis de corpore ductor 
fregit et in faciem furibundus dirigit hostis. 
hic fusos socios et iam sua uulnera cernens 
infremuit ductor. tunc se super ardua terga 
composuit sublatus equi, uultuque minaci 
terribilis densum dirupit concitus agmen. 
efficit ense uias inimica per agmina ductor 
cum sociis. acies pulsae terrore magistri 
post tergum redeunt. spatium sibi uindicat heros, 
atque suis iter in medios tunc dirigit hostes, 
disponens per signa uiros, arcetque sagittis 
Massylas acies. nulli temptare furentem 
iam potuere uiri. sequitur quicunque magistrum, 
uulnera conuerso redeuntia suscipit arcu. 
aduersus quis forte petit : per pectus anhelum 
longius erecta transfixus funditur hasta. 
qui lateri iungunt, iaculis uolitantibus acres 
dant animas, utrumque latus diffindit arundo. 
tunc metuens Nasamon ductoris iungere signis 
cessat, et in latos feruens indagine campos 
spargit equos, illosque necat, qui signa fugaces 
deseruere, uiros, et primi Martis acerbas 
extimuere minas, ac uersi terga dedere. 
dux erat egregius, ductoris nomine fulgens, 
nec uirtute minor, Romanis clarus in armis. 
hunc procul ut ductor fugientem proelia latis 

[5,700] prospexit campis, tali sic uoce secutus. 
'haec est uestra fides ? sic proelia mouimus', inquit, 
'ut pereat Romana manus ? nunc deseris arma ? 
quo ruis, infelix ? per te miseranda iuuentus 
famaque nostra perit'. ductoris uocibus ille 
erubuit, durisque dolor simul ossibus arsit 
tunc pudor infaustus gentes spectare sequaces 
impulit, hostiles cupientem rumpere turmas 
urguebat mors saeua uirum. defendere certat 
oppressos socios. uictor iam sternitur hostis, 
eripitur uictus, mutantur fata cadentum. 
audentem fors prima iuuat. iam caede superbus 
perfurit, et uariis prosternit corpora fatis. 
mater ut Hyrcanos catulis furit orba per agros 
tigris anhela suis, raptos quos forte cubili 
Caucasio subtraxit eques – spectacula Persis 
regibus ille ferens, ferrata calce fatigat 
cornipedem pauidus – similis tunc illa marito 
et leuior Zephyro, teneros dolet aspera fetus 
atque uolat : sic dux populis concurrere certat. 
hic rapit ense caput morientis, missile torquens 
eminus hunc sternit, ualido per pectora conto 
percutit hunc ? minitans tremula transuerberat hasta 
alterius clipeum pariter palmamque latusque. 
ille femur moriens despectat uulnere raptum 
parte cadens, iuxtaque dolet sua membra superstes. 
saucius ille iacet, casu confractus equino, 
confossusque super sonipes. cruor emicat alte 
spumeus, et tepidis currens miscetur harenis. 
mille modis feruens spargebat uulnera uictor, 
fortuna praebente uias. iam lassus anhelans 
fumat equus cursusque negat. Maurusia crescit 
adueniens acies, Camalusque Cerausque sequuntur 
Stontans atque ferox. ingens exercitus hostem 
ambit, et anterior conturbat lancea campos 
densa uolans. iaculis clipeus uenientibus obstans 
aere gemit raucumque tonat. clamoribus instant, 
conturbantque uirum. fixus contexitur umbo 
missilibus densis. ipso iam tegmine subter 
pondere telorum premitur, fessumque fatigat 
silua grauis, turbaque superueniente laborat. 
paulatim excedens uicinas litoris oras 
arte petit, dextrumque latus subuindicat undis 
aequoreis, laeuum gradiens umbone tuetur 
tergaque. tunc telis faciem defendit iterque. 
ut leo uenantum trepida uallante corona 
impauidus uirtute fremit, rictuque tremendo 
murmura conuoluit saeuus, dum concutit iras 
erecta uirtute furens ; nec currere contra 
est animus uirtusue uiris, sed uocibus hostem 

[5,750] et tantum iniectis pertemptant longius hastis : 
non secus ille furens turbis compressus abibat, 
litora curua tenens clipeoque hastilia uitans. 
est locus in mediis longe praeruptus harenis, 
fluminis in morem pelagi quem margine fluctus 
alluit, atque undis agros concludit amaris, 
egrediens. quibus alga locis limusque relabens 
atque altum tremulo putret sub gurgite caenum. 
hnc ubi peruenit, nigras equus horruit algas 
et pauidus post terga redit. tunc naribus afflans 
erexit geminas (signum formidinis) aures, 
datque latus, fumatque ferox, oculosque retorquet 
prospiciens, nec dirum audet temptare periclum. 
finierat spatium uitaeque uiaeque repugnans 
dux, heu, magnanimus. sequitur clamoribus hostis 
densus agens turbansque uirum. tunc calce frequenti 
pulsat equum geminans et magnos concutit armos. 
extulit impulsus sonipes, cursuque negatam 
temptat adire uiam, absorptusque uoragine mersit 
ipse cadens, dominumque super gluttiuit hiatu 
terra nefanda fero, rapuitque ex hoste receptum 
suscipiens fortuna uirum, ne staret inermis 
aut humilis precibusque rogans, tribuitque sepulcrum, 
773 ne nudum in Libycis iacuisset corpus harenis.