[9,0] IX. De causa motus in tormentis igneis, quod ex parte 
tantum, nec ea potiore, inquisita sit.

[9,1] Tormentorum igneorum causa, et motus tam potentis 
et nobilis explicatio, manca est, et ex parte 
potiore deficit. Aiunt enim puluerem tormentarium, 
postquam in flammam conuersus sit et extenuatus, se 
dilatare et maius spatium occupare : unde sequi, — ne 
duo corpora in uno loco sint, aut dimensionum penetratio 
fiat, aut forma elementi destruatur, aut situs partium 
praeter naturam totius sit (haec enim dicuntur), 
—corporis quod obstat expulsionem uel effractionem. 
Neque nihil est, quod dicunt. Nam et iste appetitus, 
et materiae passio, et huiusmodi motus pars aliqua. 
Sed nihilominus in hoc peccant, quod ad necessitatem 
istam corporis dilatandi rem praepropera cogitatione 
deducunt, neque quod natura prius est distincte considerant. 
Nam ut corpus pulueris, postquam in flammam 
mutatus est, maiorem locum occupet, necessitatem 
sane habet ; ut autem corpus pulueris inflammetur, idque 
tam rapide, id simili necessitate non constringitur ; 
sed ex praecedente motuum conflictu et comparatione 
pendet. Nam dubium non est, quin corpus illud solidum 
et graue, quod per huiusmodi motum extruditur 
uel remouetur, antequam cedat, sedulo obnitatur; et
si forte robustius sit, uictoria potiatur; id est, ut non 
flamma globum expellat, sed globus flammam suffocet. 
Itaque si loco pulueris tormentarii, sulphurem uel caphuram 
uel similia accipias, quae flammam et ipsa cito 
corripiunt, et (quia corporum compactio inflammationi 
impedimento est) ea in grana pulueris, admista cineris 
iuniperi uel alicuius ligni maxime combustilis aliqua 
portione, efformes ; tamen (si nitrum absit) motus iste 
rapidus et potens non sequitur : sed motus ad inflammationem 
a mole corporis renitentis impeditur et constringitur, 
nec se explicat aut ad effectum pertingit. 

[9,2] Rei autem ueritas sic se habet. Motum istum, de quo 
quaeritur, geminatum et compositum reperias. Nam 
praeter motum inflammationis, qui in sulphurea pulueris 
parte maxime uiget, subest alius magis fortis et 
uiolentus. Is fit a spiritu crudo et aqueo, qui ex nitro 
maxime, et nonnihil a carbone salicis concipitur, qui 
et ipse expanditur certe (ut uapores subdito calore 
solent), sed una etiam (quod caput rei est) impetu 
rapidissimo a calore et inflammatione fugit et erumpit, 
atque per hoc etiam inflammationi uias relaxat et 
aperit. Huiusce motus rudimenta et in crepitationibus 
aridorum foliorum lauri uel hederae cernimus, cum in 
ignem mittuntur ; et magis etiam in sale, qui ad rei 
inquisitae naturam propius accedit. Simile etiam quiddam 
et in seuo candolarum madido et in flatulentis 
ligni uiridis flammis saepe uidemus. Maxime autem
eminet iste motus in argento uiuo, quod corpus maxime 
crudum, et instar aquae mineralis est ; cuius uires (si 
ab igne uexetur, et ab exitu prohibeatur) non multo 
pulueris tormentarii uiribus inferiores sunt. Itaque 
hoc exemplo monendi homines sunt et rogandi, ne in 
causarum inquisitione unum aliquod arripiant, et facile
pronuntient ; sed circumspiciant, et contemplationes 
suas fortius et altius figant.