AsconiusQUINTUS ASCONIUS PEDIANUS (c. 9 B.C. - c. A.D. 76) 
ORATIONUM CICERONIS QUINQUE ENARRATIO.
 
I. IN SENATU CONTRA L. PISONEM. 
Haec oratio dicta est Cn. Pompeio Magno II M. Crasso II coss. ante paucos dies 
quam Cn. Pompeius ludos faceret, quibus theatrum a se factum dedicauit. Hoc 
intellegi ex ipsius Ciceronis uerbis potest quae in hac oratione posuit. dixit 
enim sic: "Instant post hominum memoriam apparatissimi magnificentissimi ludi 
... quidem posuit hanc inter eas orationes quas dixit Cicero L. Domitio Appio 
Claudio coss. ultimam. Sed ut ego ab eo dissentiam facit primum quod Piso 
reuersus est ex prouincia Pompeio et Crasso consulibus, Gabinius Domitio et 
Appio: hanc autem orationem dictam ante Gabini reditum ex ipsa manifestum est. 
Deinde magis quidem naturale est ut Piso recenti reditu inuectus sit in 
Ciceronem responderitque insectationi eius qua reuocatus erat ex prouincia quam 
post anni interuallum. Apparet autem Ciceronem respondisse Pisoni. In summa, cum 
dicat in ipsa oratione Cicero instare magnificentissimos apparatissimosque 
ludos, non uideo quo modo hoc magis Domitio et Appio coss. dictum sit, quibus 
consulibus nulli notabiliores (p.2) ludi fuerunt, quam Pompeio et Crasso, quo 
anno Pompeius exquisitissimis magnificentissimisque omnis generis ludis theatrum 
dedicauit. 
Argumentum orationis huius breue admodum est. Nam cum reuocati essent ex 
prouinciis Piso et Gabinius sententia Ciceronis quam dixerat de prouinciis 
consularibus Lentulo et Philippo consulibus, reuersus in ciuitatem Piso de 
insectatione Ciceronis in senatu conquestus est et in eum inuectus, fiducia 
maxime Caesaris generi qui tum Gallias obtinebat. Pisoni Cicero respondit hac 
oratione. 
Enarratio 
Circa uers. a primo *** 
Quod minimum specimen in te ingeni? Ingeni autem? immo ingenui hominis ac 
liberi: qui colore ipso patriam aspernaris, oratione genus, moribus nomen. 
Tametsi haec oratio sic inscribitur: "In L. Pisonem"; tamen non puto uos 
ignorare hunc Pisonem ex ea familia esse quae Frugi appellata sit: et ideo dicit 
aspernari eum moribus nomen. 
Circa uers. LXXX 
Hoc non ad contemnendam Placentiam pertinet unde se is ortum gloriari solet: 
neque enim hoc mea natura fert, nec municipi, praesertim de me optime meriti, 
dignitas patitur. 
Magnopere me haesitare confiteor quid sit quae re Cicero (3) Placentiam muni 
cipium esse dicat. Video enim in annalibus eorum qui Punicum bellum secundum 
scripserunt tradi Placentiam coloniam deductam pridie Kal. Iun. primo anno eius 
belli, P. Cornelio Scipione, patre Africani prioris, Ti.Sempronio Longo coss. 
Neque illud dici potest, sic eam coloniam esse deductam quemadmodum post plures 
aetates Cn. Pompeius Strabo, pater Cn. Pompei Magni, Transpadanas colonias 
deduxerit. Pompeius enim non nouis colonis eas constituit sed ueteribus incolis 
manentibus ius dedit Latii, ut possent habere ius quod ceterae Latinae coloniae, 
id est ut petendo magistratus ciuitatem Romanam adipiscerentur. Placentiam autem 
sex milia hominum noui coloni deducti sunt, in quibus equites ducenti. Deducendi 
fuit causa ut opponerentur Gallis qui eam partem Italiae tenebant. Deduxerunt 
IIIuiri P. Cornelius Asina, P. Papirius Maso, Cn. Cornelius Scipio. Eamque 
coloniam LIII deductam esse inuenimus: deducta est autem Latina. Duo porro 
genera earum coloniarum quae a populo Romano deductae sunt fuerunt, ut Quiritium 
aliae, aliae Latinorum essent. De se autem optime meritos Placentinos ait, quod 
illi quoque honoratissima decreta erga Ciceronem fecerunt certaueruntque in ea 
re cum tota Italia, cum de reditu eius actum est.(4) 
Paulo post 
De auo Pisonis materno: 
Hic cum a domo profectus Placentiae forte consedisset paucis post annis in eam 
ciuitatem nam tum erat ascendit. Prius enim Gallus, dein Gallicanus, extremo 
Placentinus haberi coeptus est. 
Hoc quod dicit ciuitatem fuisse Placentiam, ab eadem persuasione ponit 
municipium fuisse. Auum autem maternum Pisonis primo Gallum fuisse ideo ait quod 
uenisse eum in Italiam dicit trans Alpis, dein Gallicanum, quod in Italia 
consederit, Placentinum denique, postquam adscitus sit a Placentinis. Sed 
Pisonis auus multo post ea tempora fuit quibus Placentia colonia est deducta. 
Circa uers. a primo *** 
Lautiorem pater tuus socerum quam C. Piso in illo luctu meo. Ei enim filiam meam 
collocaui quem ego, si mihi potestas tum omnium fuisset, unum potissimum 
delegissem. 
(5) Quis fuerit socer Pisonis patris ipse supra dixit his uerbis: Insuber quidam 
fuit, idem mercator et praeco: is cum Romam cum filia uenisset, adulescentem 
nobilem, Caesonini hominis furacissimi filium, ausus est appellare, eique filiam 
collocauit. Caluentium aiunt eum appellatum. 
Ipsius Pisonis contra quem haec oratio est socerum Rutilium Nudum Fenestella 
tradit. Cicero filiam post mortem Pisonis generi P. Lentulo collocauit, apud 
quem illa ex partu decessit. 
Cir.uer. a primo CCLXX 
[§ 4] Ego in C. Rabirio perduellionis reo XXXX annis ante me consulem 
interpositam senatus auctoritatem sustinui contra inuidiam atque defendi. 
Possit aliquis credere errare Ciceronem, quod dicat quadraginta annis factum 
esse ut ex S.C. arma aduersus L. Appuleium Saturninum tribunum plebis 
sumerentur. C. enim Mario L. Valerio coss. id senatum decreuisse, qui coss. 
annis ante consulatum Ciceronis XXXVII fuerint. Sed hic non subtilis computatio 
annorum facta est uerum summatim (6) tempus comprehensum est, ut proinde 
debeamus accipere ac si dixerit: prope XXXX annis. Haec consuetudo in ipsis 
orationibus est: itaque Cicero in ea quoque quam habuit in Catilinam in senatu, 
ait octauus decimus dies esset postea quam factum est senatus consultum ut 
uiderent consules ne quid res publica detrimenti caperet, dixit uicesimum diem 
habere se S.C. tamquam in uagina reconditum. 
Cir. uers. a primo CCC 
[§ 6] Ego cum in contione abiens magistratu dicere a tribuno plebis prohibe rer 
quae constitueram, cum is mihi tantum modo iurare permitteret, sine ulla 
dubitatione iuraui rem p. atque hanc urbem mea unius opera esse saluam. 
Diximus iam antea a Q. Metello Nepote tr. pl. Ciceronem consulatu abeuntem 
prohibitum esse contionari de rebus quas in eo magistratu gessit. 
Cir. uer. a primo CCCXX 
Dicit de ludia Compitaliciis: 
[§ 8] Quos Q. Metellus facio iniuriam fortissimo (7) uiro mortuo, qui illum 
cuius paucos pares haec ciuitas tulit cum hac importuna belua conferam , sed 
ille designatus consul, cum quidem tr. pl. suo auxilio magistros ludos contra 
S.C. facere iussisset, priuatus fieri uetuit. Tu cum in Kal. Ian. Compitaliorum 
dies incidisset, Sex. Clodium, qui numquam ante praetextatus fuisset, ludos 
facere et praetextatum uolitare passus es. 
L. Iulio C. Marcio consulibus quos et ipse Cicero supra memorauit senatus 
consulto collegia sublata sunt quae aduersus rem publicam uidebantur esse 
constituta. Solebant autem magistri collegiorum ludos facere, sicut magistri 
uicorum faciebant, Compitalicios praetextati, qui ludi sublatis collegiis 
discussi sunt. Post VI deinde annos quam sublata erant P. Clodius tr.pl. lege 
lata restituit collegia. Inuidiam ergo et crimen restitutorum confert in 
Pisonem, quod, cum consul esset, passus sit ante quam lex ferretur facere 
Kal.Ianuar. praetextatum ludos Sex. Clodium. Is fuit familiarissimus Clodii et 
operarum Clodianarum dux, quo auctore postea illato ab eis corpore Clodii curia 
cum eo incensa est. Quos ludos tunc quoque fieri prohibere temptauit L. Ninnius 
tr.pl. Ante biennium autem quam restituerentur collegia, Q. Metellus Celer 
consul designatus magistros uicorum ludos Compitalicios facere prohibuerat, ut 
Cicero tradit, quamuis auctore tribuno plebis fierent ludi; cuius tribuni nomen 
adhuc non inueni. 
(8) Paulo post 
[§ 9] Ergo his fundamentis positis consulatus tui, triduo post, inspectante te 
et tacente, a fatali portento prodigioque rei publicae lex Aelia et Fufia euersa 
est, propugnacula murique tranquillitatis atque oti; collegia non ea solum quae 
senatus sustulerat restituta, sed innumerabilia quaedam ex omni faece urbis ac 
seruitio concitata. Ab eodem homine in stupris inauditis nefariisque uersato 
uetus illa magistra pudoris et modestiae censura sublata est. 
Diximus L. Pisone A. Gabinio coss. P. Clodium tr.pl. quattuor leges perniciosas 
populo Romano tulisse: annonariam, de qua Cicero mentionem hoc loco non facit 
fuit enim summe popularis ut frumentum populo quod antea senis aeris trientibus 
in singulos modios dabatur gratis daretur: alteram ne quis per eos dies quibus 
cum populo agi liceret de caelo seruaret; propter quam rogationem ait legem 
Aeliam et Fufiam, propugnacula et muros tranquillitatis atque otii, euersam 
esse; obnuntiatio enim qua perniciosis legibus resistebatur, quam Aelia lex 
confirmauerat, erat sublata : tertiam de collegiis restituendis nouisque 
instituendis, quae ait ex seruitiorum faece constituta: quartam ne quem censores 
in senatu legendo praeterirent, neue qua ignominia afficerent, nisi qui apud eos 
accusatus et utriusque censoris sententia damnatus esset. 
Haec ergo (9) eius lege censuram, quae magistra pudoris et modestiae est, 
sublatam ait. 
Paulo post 
[§ 11] Persequere continentis his funeribus dies. Pro Aurelio tribunali ne 
coniuente quidem te, quod ipsum esset scelus, sed etiam hilarioribus oculis quam 
solitus eras intuente, dilectus seruorum habebatur ab eo qui nihil sibi umquam 
nec facere nec pati turpe duxit. 
Profecto intellegitis P. Clodium significari. 
Cir. uer. a primo DC 
Dicit de Castoris templo: 
[§ 23] Id autem templum sublato aditu, reuolsis gradibus, a coniuratorum 
reliquiis atque a Catilinae praeuaricatore quondam, tum ultore, armis teneretur. 

Catilinam lege repetundarum absolutum esse accusante P. Clodio iam supra dictum 
est. 
Statim 
Cum equites Romani relegarentur, uiri boni lapidibus e foro pellerentur. 
L. Lamiam a Gabinio consule edicto relegatum esse iam diximus. 
(10) Cir. uer. a primo DCXX 
[§ 24] Seplasia me hercule, te ut primum aspexit, Campanum consulem repu diauit. 

Dictum est in dissuasione legis agrariae apud populum plateam esse Capuae quae 
Seplasia appellatur, in qua unguentarii negotiari sint soliti. Ergo eos quoque 
qui in ea platea negotiarentur dicit inuitos Pisonem uidisse, cum Capuam consul 
uenit, quod eos a quibus ipse expulsus erat adiuuisset. 
Cir. uer. a primo DCXL 
[§ 26] Ecquod in hac urbe maius umquam incendium fuit cui non consul subueniret? 
At tu illo ipso tempore apud socrum tuam cuius domum ad meam exhauriendam 
patefeceras sedebas. 
Post profectionem ex urbe Ciceronis bona eius P. Clodius publicauit; postquam 
direpta sunt omnia quae aut in domo aut in uillis fuerunt, et ex eis ad ipsos 
consules lata complura, domus direpta primum, deinde inflammata ac diruta est. 
Socrus Pisonis quae fuerit inuenire non potui, uidelicet quod auctores rerum non 
perinde in domibus ac familiis feminarum, nisi illustrium, ac uirorum nomina 
tradiderunt. 
(11) Paulo post 
[§ 27] Ac ne tum quidem emersisti, lutulente Caesonine, e miserrimis naturae 
sordibus cum experrecta tandem uirtus celeriter et uerum amicum et optime 
meritum ciuem et suum pristinum morem requisiuit. 
Profecto Cn. Pompeium significari intellegitis. 
Cir. uer. a primo DCCC 
[§ 35] De me cum omnes magistratus promulgassent praeter unum praetorem a quo 
non fuit postulandum, fratrem inimici mei, praeterque duos de lapide emptos 
tribunos, legem comitiis centuriatis tulit P. Lentulus consul. 
Frater ille inimici mei, id est P. Clodi Ap. Claudius, sicut iam saepe 
significaui, tum fuit praetor. Duos tribunos de quibus ipsis quoque iam diximus, 
quos de lapide emptos ait, quia mercede id faciebant, Sex.Atilium Serranum et Q. 
Numerium significat. 
Cir. medium 
[§§ 38. 39] Appellatus est hic uolturius illius prouinciae, si dis placet, 
imperator. Ne tum quidem, Paule noster, tabellas cum laurea Romam mittere 
audebas? 
(12) Confido uos intellegere L. Paulum hunc significari qui fuit pater naturalis 
Africani posterioris, de Macedoniaque ultimum et Perse rege triumphauit. 
Macedoniam autem Piso in quem haec oratio est obtinuit; propter quod Paulum eum 
appellat, irridens eum quod ibi rem non prospere gessit. 
Cir. medium 
[§ 44] M. Marcellus qui ter consul fuit summa uirtute, pietate, gloria militari, 
periit in mari: qui tamen ob uirtutem in gloria et laude uiuit. 
Fortasse quaeratis quem dicat Marcellum. Fuit autem nepos M. Marcelli eius qui 
bello Punico secundo Syracusas uicit et quinque consulatus adeptus est. Hic 
autem Marcellus de quo Cicero dicit naufragio ad ipsam Africam periit paulo ante 
coeptum bellum Punicum tertium. Idem cum statuas sibi ac patri itemque auo 
poneret in monumentis aui sui ad Honoris et Virtutis, decore subscripsit: III 
MARCELLI NOVIES COSS. Fuit enim ipse ter consul, auus quin quies, pater semel: 
itaque neque mentitus est et apud imperitiores patris sui splendorem auxit. 
Cir. uer. a nou. DCCCC 
[§ 52] Me consequentibus diebus in ea ipsa domo qua tu me expulerats, quam 
incenderas, (13) pontifices, consules, patres conscripti conlocarunt, mihique, 
quod antea nemini, pecunia publica aedificandam domum censuerunt. 
Hoc Cicero oratorio more, non historico, uidetur posuisse: nam multis aetatibus 
ante Ciceronem nulli id contigisse uerum est, nemini uero umquam antea uideamus 
ne parum caute dicat. 
Antiquis enim temporibus pluribus idem contigit; nam M. Valerio Maximo, ut 
Antias tradidit, inter alios honores domus quoque publice aedificata est in 
Palatio, cuius exitus quo magis insignis esset in publicum uersus declinaretur, 
hoc est, extra priuatum aperiretur. Varronem autem tradere M. Valerio, quia 
Sabinos uicerat, aedes in Palatio tributas, Iulius Hyginus dicit in libro piore 
de uiris claris, et P. Valerio Volesi filio Publicolae aedium publice locum sub 
Veliis, ubi nunc aedis Victoriae est, populum ex lege quam ipse tulerat 
concessisse. Tradunt et Antiochi regis filio obsidi domum publice aedificatam, 
inter quos Atticus in annali: quae postea dicitur Lucili poetae fuisse. Varro 
quoque in libro III de uita populi Romani, quo loco refert quam gratus fuerit 
erga bene meritos, dicit Mutinae, quod in Sicilia cum equitatu suo transierat ad 
nos, ciuitatem Romae datam aedesque et pecuniam ex aerario. 
Videamus tamen num ideo Cicero dicat sibi, quod antea nulli, domum pecunia 
publica ex aerario aedificatam, quia illis aut locus publice datus sit, aut 
domus quae non fuerant eorum propter illos publico sumptu aedificatae: Ciceroni 
domus quae (14) fuerat ipsius et diruta atque incensa erat et consecrata publico 
sumptu aedificata sit: quod nouum et huic primo et adhuc etiam soli contigit. 
Cir. uer. a nouis. DCCCXX 
[§ 58] O stultos Camillos, Curios, Fabricios, Calatinos, Scipiones, Marcellos, 
Maximos! o amentem Paulum, rusticum Marium, nullius consili patres horum amborum 
consulum qui triumpharunt! 
Diximus hanc orationem esse dictam Cn. Pompeio Magno II M. Crasso II coss. 
Pompeii pater bello Italico de Picentibus, M. Crassi pater P. Crassus ante 
bellum Italicum de Hispanis triumphauit. 
Cir. uer. a nou. DCLX 
[§ 62] Eadem cupiditate uir summo ingenio praeditus, C. Cotta, nullo certo hoste 
flagrauit. Eorum neuter triumphauit, quod alteri illum honorem collega, alteri 
mors peremit. 
Credo uos quaerere et quis hic Cotta et quis ille collega Crassi fuerit. Fuit 
autem C. Cotta orator ille compar P. Sulpici qui est in dialogis Ciceronis de 
Oratore scriptis. Cum decretus ille esset triumphus, mortuus est ante diem 
triumphi, cum cicatrix uulneris eius quod ante plures annos in proelio acceperat 
rescissa esset repente. L. autem Crasso collega fuit Q. Scaeuola pontifex qui, 
cum animaduerteret (15) Crasso propter summam eius in re publica poten tiam ac 
dignitatem senatum in decernendo triumpho gratificari, non dubitauit rei 
publicae magis quam collegae habere rationem ac ne fieret S.C. intercessit. Idem 
prouinciam, cuius cupiditate plerique etiam boni uiri deliquerant, deposuerat ne 
sumptui esset oratio . 
Statim 
[§ 62] Inrisa est a te paulo ante M. Pisonis cupiditas triumphandi a qua te 
longe dixisti abhorrere: qui etiam si minus magnum bellum gesserat, istum 
honorem omittendum non putauit. Tu eruditior quam Piso. 
Quis hic M. Piso fuerit credo uos ignorare. Fuit autem, ut puto iam nos dixisse, 
Pupius Piso eisdem temporibus quibus Cicero, sed tanto aetate maior ut 
adulescentulum Ciceronem pater ad eum deduceret, quod in eo et antiquae uitae 
similitudo et multae erant litterae: orator quoque melior quam frequentior 
habitus est. Biennio tamen serius quam Cicero consul fuit; triumphauit procos. 
de Hispania Q. Hortensio Q. Metello Cretico coss. ante Ciceronis consulatum. 
Paulo post 
[§ 65] Instant post hominum memoriam apparatissimi magnificentissimique ludi, 
quales non (16) modo numquam fuerunt, sed ne quo modo fieri quidem posthac 
possint possum ullo pacto suspicari. 
Cn. Pompeii ludos significat quibus theatrum a se factum dedicauit, quibus ludis 
elephantorum pugnam primus omnium dedit in Circo. 
Ver. a nouis. DLX 
[§ 68] Est quidam Graecus qui cum isto uiuit, homo, uere ut dicam sic enim 
cognoui humanus, sed tam diu quam diu aut cum aliis est aut ipse secum. 
Philodemus significat qui fuit Epicureus illa aetate nobilissimus, cuius et 
poemata sunt lasciua. 
Cir. uer. a nouis. CCCXX 
[§ 82] Quamquam, quod ad me attinet, 
numquam istam imminuam curam infitiando tibi. 
Prope notius est quam ut indicandum sit hunc uersum esse L. Acci poetae et dici 
a Thyeste Atreo. 
Cir. uer. a nouis. CC 
[§ 89] Quod populari illi sacerdoti sescentos ad bestias socios stipendiarios 
que misisti. 
Manifestum est P. Clodium significari. 
(17) Cir. uer. a nouis. CXX 
[§ 94] Ecquid uides, ecquid sentis, lege iudiciaria lata, quos posthac iudices 
simus habituri? 
Legem iudiciariam ante aliquot annos quibus temporibus accusatus est Verres a 
Cicerone tulit L. Aurelius Cotta praetor, qua communicata sunt iudicia senatui 
et equitibus Romanis et tribunis aerariis. Rursus deinde Pompeius in consulatu 
secundo quo haec oratio dicta est promulgauit ut amplissimo ex censu ex 
centuriis aliter atque antea lecti iudices, aeque tamen ex illis tribus 
ordinibus, res iudicarent. 
Cir. uer. a nouis. LXXXX 
[§ 95] L. Opimius eiectus patria est qui et post praeturam et consul maximis 
periculis rem publicam liberarat. Non in eo cui facta iniuria est sed in eis qui 
fecerunt sceleris et conscientiae poena permansit. 
Notum est Opimium in praetura Fregellas cepisse, quo facto uisus est ceteros 
quoque nominis Latini socios male animatos repressisse, eundemque in consulatu 
Fuluium Flaccum consularem et C. Gracchum tribunicium oppressisse, ob quam 
inuidiam postea iudicio circumuentus est et in exsilium actus. 
II. PRO M. SCAURO 
(18) Hanc quoque orationem eisdem consulibus dixit quibus pro Vatinio, L. 
Domitio Ahenobarbo et Appio Claudio Pulchro coss. 
Summus iudicii dies fuit a. d. IIII Nonas Septemb. 
Argumentum hoc est 
M. Scaurus M. Scauri filius qui princeps senatus fuit uitricum habuit Sullam: 
quo uictore et munifico in socios uictoriae ita abstinents fuit ut nihil neque 
donari sibi uoluerit, neque ab hasta emerit. Aedilitatem summa magnificentia 
gessit, adeo ut in eius impensas opes suas absumpserit magnumque aes alienum 
contraxerit. 
Ex praetura prouinciam Sardiniam obtinuit, in qua neque satis abstinenter se 
gessisse existimatus est et ualde arroganter: quod genus morum in eo paternum 
uidebatur, cum cetera industria nequaquam esset par. Erat tamen aliquando inter 
patronos causarum et, postquam ex prouincia redierat, dixerat pro C. Catone, 
isque erat absolutus a. d. IIII Nona Quint. Ipse cum ad consulatus petitionem a. 
d. III Kal. Quint. Romam redisset, querentibus de eo Sardis, a P. Valerio 
Triario, adulescente parato ad dicendum et notae industriae (19) filio eius qui 
in Sardiania contra M. Lepidum arma tulerat et post in Asia legatus Pontoque L. 
Luculli fuerat, cum is bellum contra Mithridatem gereret postulatus est apud M. 
Catonem praetorem repetundarum, ut in Actis scriptum est, pridie Nonas Quintil. 
post diem tertium quam C. Cato erat absolutus. 
Subscripserunt Triario in Scaurum L. Marius L. f., M. et Q. Pacuuii fratres 
cognomine Claudi. Qui inquisitionis in Sardiniam itemque in Corsicam insulas 
dies tricenos acceperunt neque profecti sunt ad inquirendum: cuius rei hanc 
causam reddebant, quod interea comitia consularia futura essent; timere ergo se 
ne Scaurus ea pecunia quam a sociis abstulisset emeret consulatum et, sicut 
pater eius fecisset, ante quam de eo iudicari posset, magistratum iniret ac 
rursus ante alias prouincias spoliaret quam rationem prioris administrationis 
redderet. Scaurus summam fiduciam in paterni nominis dignitate, magnam in 
necessitudine Cn. Pompeii Magni reponebat. Habebat enim filium liberorum Cn. 
Pompeii fratrem: nam Tertiam, Scaeuolae filiam, dimissam a Pompeio in 
matrimonium duxerat. M. Catonem autem qui id iudicium, ut diximus, exercebat 
metuebat admodum propter amicitiam quae erat illi cum Triario: nam Flaminia, 
Triarii mater, et ipse Triarius sororem Catonis Seruiliam, quae mater M. Bruti 
fuit, familiariter diligebat; ea porro apud Catonem maternam obtinebat 
auctoritatem. Sed in eo iudicio neque Pompeius propensum adiutorium praebuit 
uidebatur enim apud animum (20) eius non minus offensionis contraxisse, quod 
iudicium eius in Muciam crimine impudicitiae ab eo dimissam leuius fecisse 
existimaretur, cum eam ipse probasset, quam gratiae adquisisse necessitudinis 
iure, quod ex eadem uterque liberos haberet neque Cato ab aequitate ea quae et 
uitam eius et magistratum illum decebat quoquam deflexit. Post diem autem 
quartum quam postulatus erat Scaurus Faustus Sulla tum quaestor, filius Sullae 
Felicis, frater ex eadem matre Scauri seruis eius uulneratis prosiluit ex 
lectica et questus est propter interemptum esse se a competitoribus Scauri et 
ambulare cum CCC armatis seque, si necesse esset, uim ui repulsurum. 
Defenderunt Scaurum sex patroni, cum ad id tempus raro quisquam pluribus quam 
quattuor uteretur: at post bella ciuilia ante legem Iuliam ad duodenos patronos 
est peruentum. Fuerunt autem hi sex: P. Clodius Pulcher, M. Marcellus, M. 
Calidius, M. Cicero, M. Messala Niger, Q. Hortensius. Ipse quoque Scaurus dixit 
pro se ac magnopere iudices mouit et squalore et lacrimis et aedilitatis effusae 
memoria ac fauore populari ac praecipue paternae auctoritatis recordatione. 
Enarratio 
Circa uer. a prim. XXXX 
[I.§1] Cum enumerat iudicia quae pater Scauri expertus est: 
(21) Subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio tribuno plebis. 
Cn. Domitius qui consul fuit cum C. Cassio, cum esset tribunus plebis, iratus 
Scauro quod eum in augurum collegium non cooptauerat, diem ei dixit apud populum 
et multam irrogauit, quod eius opera sacra populi Romani deminuta esse diceret. 
Crimini dabat sacra publica populi Romani deum Penatium quae Lauini fierent 
opera eius minus recte casteque fieri. Quo crimine absolutus est Scaurus quidem, 
sed ita ut a tribus tribubus damnaretur, a XXXII absolueretur, et in his pauca 
puncta inter damnationem et absolutionem interessent. 
Ibidem 
[§ 2] Reus est factus a Q. Seruilio Caepione lege Seruilia, cum iudicia penes 
equestrem ordinem essent et P. Rutilio damnato nemo tam innocens uideretur ut 
non timeret illa. 
Q. Seruilius Caepio Scaurum ob legationis Asiaticae inuidiam et aduersus leges 
pecuniarum captarum reum fecit repetundarum lege quam tulit Seruilius Glaucia. 
Scaurus tanta fuit continentia animi et magnitudine ut Caepionem contra reum 
detulerit et breuiore die inquisitionis accepta effecerit ut ille prior causam 
diceret; M. quoque Drusum tribunum plebis cohortatus sit ut iudicia commutaret. 
(22) Ibidem 
[§ 3] Ab eodem etiam lege Varia custos ille rei publicae proditionis est in 
crimen uocatus: uexatus a Q. Vario tribuno plebis est. 
Non multo ante, Italico bello exorto, cum ob sociis negatam ciuitatem nobilitas 
in inuidia esset, Q. Varius tr.pl. legem tulit ut quaereretur de iis quorum ope 
consilioue socii contra populum Romanum arma sumpsissent. Tum Q. Caepio uetus 
inimicus Scauri sperans se inuenisse occasionem opprimendi eius egit ut Q. 
Varius tribunus plebis belli concitati crimine adesse apud se Scaurum iuberet 
anno LXXII. Ille per uiatorem arcessitus, cum iam ex morbo male solueretur, 
dissuadentibus amicis ne se in illa ualetudine et aetate inuidiae populi 
obiceret, innixus nobilissimis iuuenibus processit in forum, deinde accepto 
respondendi loco dixit: 
"Q. Varius Hispanus M. Scaurum principem senatus socios in arma ait conuocasse; 
M. Scaurus princeps senatus negat; testis nemo est: utri uos, Quirites, conuenit 
credere? 
Qua uoce ita omnium commutauit animos ut ab ipso etiam tribuno dimitteretur. 
Dicit iterum de patre M. Scauri: 
[§ 4] Non enim tantum admiratus sum ego illum uirum, sicut omnes, sed etiam 
praecipue dilexi. Primus enim me flagrantem studio laudis in spem impulit posse 
uirtute me sine praesidio fortunae quo contendissem labore et constantia 
peruenire. 
(23) Possit aliquis quaerere cur hoc dixerit Cicero, cum Scaurus patricius 
fuerit: quae generis claritas etiam inertes homines ad summos honores prouexit. 
Verum Scaurus ita fuit patricius ut tribus supra eum aetatibus iacuerit domus 
eius fortuna. Nam neque pater neque auus neque etiam proauus ut puto, propter 
tenues opes et nullam uitae industriam honores adepti sunt. Itaque Scauro aeque 
ac nouo homini laborandum fuit. 
[§ 5] Si, me hercule, iudices, pro L. Tubulo dicerem quem unum ex omni memoria 
sceleratissimum et audacissimum fuisse accepimus, tamen non timerem, uenenum 
hospiti aut conuiuae si diceretur cenanti ab illo datum cui neque heres neque 
iratus fuisset. 
L. hic Tubulus praetorius fuit aetate patrum Ciceronis. Is propter multa 
flagitia cum de exsilio arcessitus esset ut in carcere necaretur, uenenum bibit. 

Circa tertiam partem a primo 
[II § 1] Illa audiuimus: hoc uero meminimus ac paene uidimus, eiusdem stirpis et 
nominis P. Crassum, ne in manus incideret inimicorum, se ipsum interemisse. 
Hic Crassus fuit pater Crassi eius qui aemulus potentiae Cn. Pompeii fuit. 
Periit autem in dominatione L. Cinnae, cum ille et alios principes optimatum et 
collegam suum Cn. Octauium occidit. 
(24) [Statim 
[§ 2] Ac neque illius Crassi factum superioris isdem honoribus usus, qui 
fortissimus in bellis fuisset, Mī. Aquilius potuit imitari. 
Haec uerba quibus Cicero nunc utitur, ac neque, eam uidentur habere naturam ut 
semel poni non soleant; quia est coniunctio disiunctiua et semper postulat ut 
rursus inferatur neque, ut cum dicimus neque hoc neque illud. Quo autem casu 
acciderit quaue ratione ut hoc loco Cicero hoc uerbo ita usus sit, praesertim 
cum adiecerit illam appositionem, ut non intulerit postea alterum, neque 
perspicere potui et attendendum esse ualde puto: moueor enim merita uiri 
auctoritate. Neque ignoro aliquando hoc uerbum neque uel semel poni, ut in eadem 
hac oratione ante ipse Cicero posuit: Sic, inquam, se, iudices, res habet; neque 
hoc a me nouum disputatur sed quaesitum ab aliis est. Sed hoc loco et sine 
praepositione illius uerbi uidemus esse positum, et tamen quasi secundum aliquid 
inferri. Nam cum dixerit neque hoc a me nouum disputatur, infert sed quaesitum 
ab aliis est.] 
Paulo post 
[§ 2] Quid uero alterum Crassum temporibus isdem num aut clarissimi uiri Iulii 
aut summo ingenio praeditus M. Antonius potuit imitari? 
(25) Hic alter Crassus idem est de quo supra diximus. Alterum autem eum 
appellat, quia ante mentionem fecit P. Crassi qui fuit pontifex maximus et bello 
Aristonici in Asia dedit operam ut occideretur. Iulios autem cum dicit, duos 
Caesares fratres C. et L. significat: ex quibus Lucius et consul et censor fuit, 
Gaius aedilicius quidem occisus est, sed tantum in ciuitate potuit ut causa 
belli ciuilis contentio eius cum Sulpicio tr. fuerit. Nam et sperabat et id 
agebat Caesar ut omissa praetura consul fieret: cui cum primis temporibus iure 
Sulpicius resisteret, postea nimia contentione ad ferrum et ad arma processit. 
Idem inter primos temporis sui oratores et tragicus poeta bonus admodum habitus 
est; huius sunt enim tragoediae quae inscribuntur Iuli. Et hi autem Iulii et 
Antonius a satellitibus Mari sunt occisi, cum Crassus, ut supra diximus, eundem 
casum sua manu praeuenisset. 
Cir. medium 
[§ 33 sQ. ] Neque uero haec ipsa cotidiana res Appium Claudium illa humani tate 
et sapientia praeditum per se ipsa mouisset, nisi hunc C. Claudi fratris sui 
competitorem fore putasset. Qui siue patricius siue plebeius esset nondum enim 
certum constitutum erat cum illo sibi contentionem fore putabat. 
Fuerunt enim duae familiae Claudiae: earum quae Marcellorum (26) appellata est 
plebeia, quae Pulchrorum patricia. Sed hoc loco urbane Cicero lusit in C. 
Claudium, cum quo in gratiam non redierat. Nam quia is P. Clodi erat frater qui 
ex patricia in plebeiam familiam transierat per summam infamiam, eum quoque 
dubitare adhuc dixit. 
Post duas partes orationis 
Dicit dein de Scauro quem defendit: 
[§ 45] Nam cum ex multis unus ei restaret Dolabella paternus inimicus qui cum Q. 
Caepione propinquo suo contra Scaurum patrem suum subsignauerat: eas sibi 
inimicitias non susceptas sed relictas et cetera. 
Ne forte erretis et eundem hunc Cn. Dolabellam putetis esse in quem C. Caesaris 
orationes legitis, scire uos oportet duos eodem eo tempore fuisse ewt praenomine 
et nomine et cognomine Dolabellas. Horum igitur alterum Caesar accusauit nec 
damnauit; alterum M. Scaurus et accusauit et damnauit. 
Post tres partes a primo 
Quo loco defendit, quod tam magnificam domum Scaurus habet: 
[§ 45] Praesertim cum propinquitas et celebritas loci suspicionem desidiae 
tollat aut cupiditatis. 
(27) Demonstrasse uobis memini me hanc domum in ea parte Palatii esse quae, cum 
ab Sacra uia descenderis et per proximum uicum qui est a sinistra parte 
prodieris, posita est. Possidet eam nunc Largus Caecina qui consul fuit cum 
Claudio. In huius domus atrio fuerunt quattuor columnae marmoreae insigni 
magnitudine quae nunc esse in regia theatri Marcelli dicuntur. Usus erat iis 
aedilis ut ipse quoque significat in ornatu theatri quod ad tempus perquam 
amplae magnitudinis fecerat. 
Ver. a nou. *** 
[§ 45] Haec cum tu effugere non potuisses, contendes tamen et postulabis ut M. 
Aemilius cum sua dignitate omni, cum patris memoria, cum aui gloria, 
sordidissimae, uanissimae, leuissimae genti ac prope dicam pellitis testibus 
condonetur? 
Auum hunc Scauri maternum significat L. Matellum pontificem maximum, quem postea 
nominat quoque. Nam paternus auus proauusque Scauri humiles atque obscuri 
fuerunt. 
Ver. a. nouis. CLX 
[§ 46] Undique mihi suppeditat quod pro M. Scauro dicam, quocumque non modo mens 
uerum etiam oculi inciderunt. Curia illa uos de grauissimo (28) principatu 
patris fortissimoque testatur; L. ipse Metellus, auus huius, sanctis simos deos 
illo constituisse templo uidetur in uestro conspectu, iudices, ut salutem a 
uobis nepotis sui deprecarentur. 
Castoris et Pollucis templum Metellus quem nominat refecerat. 
Laudauerunt Scaurum consulares nouem, L. Piso, L. Volcacius, Q. Metellus Nepos, 
M. Perpenna, L. Philippus, M. Cicero, Q. Hortensius, P. Seruilius Isauricus 
pater, Cn. Pompeius Magnus. Horum magna pars per tabellas laudauerunt quia 
aberant: inter quos Pompeius quoque; nam quod erat pro cos. extra urbem 
morabatur. Unus praeterea adulescens laudauit, frater eius, Faustus Cornelius 
Sullae filius. Is in laudatione multa humiliter et cum lacrimis locutus non 
minus audientes permouit quam Scaurus ipse permouerat. Ad genua iudicum, cum 
sententiae ferrentur, bifariam se diuiserunt qui pro eo rogabant: ab uno latere 
Scaurus ipse et Mī.Glabrio, sororis filius, et L. Paulus et P. Lentulus, Lentuli 
Nigri flaminis filius, et L. Aemilius Buca filius et C. Memmius, Fausta natus, 
supplicauerunt; ex altera parte Sulla Faustus, frater Scauri, et T.Annius Milo, 
cui Fausta ante paucos menses nupserat dimissa a Memmio, et C. Peducaeus et C. 
Cato et M. Laenas Curtianus. 
Sententiae tulerunt senatores duo et XX, equites tres et XX, tribuni aerarii 
XXV: ex quibus damnauerunt senatores IIII, equites II, tribuni II. 
(29) Cato praetor, Cicero cum uellet de accusatoribus in consilium mittere 
multique e populo manus in accusatores intenderent, cessit imperitae multitudini 
ac postero die in consilium de calumnia accusatorum misit. P. Triarius nullam 
grauem sententiam habuit; subscriptores eius M. et Q. Pacuuii fratres denas et 
L. Marius tres graues habuerunt. 
Cato praetor iudicium, quia aestate agebatur, sine tunica exercuit campestri sub 
toga cinctus. In forum quoque sic descendebat iusque dicebat, idque repetierat 
ex uetere consuetudine secundum quam et Romuli et Tati statuae in Capitolio et 
in rostris Camilli fuerunt togatae sine tunicis. 
III. PRO MILONE 
(30) Orationem hanc dixit Cn. Pompeio III cos. a. d. VII Id. April. Quod 
iudicium cum ageretur, exercitum in foro et in omnibus templis quae circum forum 
sunt collocatum a Cn. Pompeio fuisse non tantum ex oratione et annalibus, sed 
etiam ex libro apparet qui Ciceronis nomine inscribitur de optimo genere 
oratorum. 
Argumentum hoc est 
T.Annius Milo et P. Plautius Hypsaeus et Q. Metellus Scipio consulatum petierunt 
non solum largitione palam profusa sed etiam factionibus armatorum succincti. 
Miloni et Clodio summae erant inimicitiae, quod et Milo Ciceronis erat 
amicissimus in reducendoque eo enixe operam tr.pl. dederat, et P. Clodius 
restituto quoque Ciceroni erat infectissimus ideoque summe studebat Hypsaeo et 
Scipioni contra Milonem. 
Ac saepe inter se Milo et Clodius cum suis factionibus Romae depugnauerant: et 
erant uterque audacia pares, sed Milo pro melioribus partibus stabat. Praeterea 
in eundem annum consulatum Milo, Clodius praeturam petebat, quam debilem futuram 
consule Milone intellegebat. 
Deinde cum diu tracta essent comitia consularia perficique ob eas ipsas perditas 
candidatorem (31) contentiones non possent, et ob id mense Ianuario nulli dum 
neque consules neque praetores essent trahereturque dies eodem quo antea modo 
cum Milo quam primum comitia confici uellet confideretque cum bonorum studiis, 
quod obsistebat Clodio, tum etiam populo propter effusas largitiones impensasque 
ludorum scaenicorum ac gladiatorii muneris maximas, in quas tria patrimonia 
effudisse eum Cicero significat; competitores eius trahere uellent, ideoque 
Pompeius gener Scipionis et T.Munatius tribunus plebis referri ad senatum de 
patriciis conuocandis qui interregem proderent non essent passi, cum interregem 
prodere stata res esset : a. d. XIII Kal. Febr. Acta etenim magis sequenda et 
ipsam orationem, quae Actis congruit, puto quam Fenestellam qui a. d. XIIII Kal. 
Febr. tradit Milo Lanuuium, ex quo erat municipio et ubi tum dictator, profectus 
est ad flaminem prodendum postera die. 
Occurrit ei circa horam nonam Clodius paulo ultra Bouillas, rediens ab Aricia, 
prope eum locum in quo Bonae Deae sacellum est; erat autem allocutus decuriones 
Aricinorum. Vehebatur Clodius equo; serui XXX fere expediti, ut illo tempore mos 
erat iter facientibus, gladiis cincti sequebantur. Erant cum Clodio praeterea 
tres comites eius, ex quibus eques Romanus unus C. Causinius Schola, duo de 
plebe noti homines P. Pomponius, C. Clodius. Milo raeda uehe batur cum uxore 
Fausta, filia L. Sullae dictatoris, et M. Fufio familiari suo. Sequebatur eos 
(32) magnum seruorum agmen, inter quos gladiatores quoque erant, ex quibus duo 
noti Eudamus et Biria. Ii in ultimo agmine tardius euntes cum seruis P. Clodi 
rixam commiserunt. Ad quem tumultum cum respexisset Clodius minitabundus, umerum 
eius Biria rumpia traiecit. Inde cum orta esset pugna, plures Miloniani 
accurrerunt. Clodius uulneratus in tabernam proximam in Bouillano delatus est. 
Milo ut cognouit uulneratum Clodium, cum sibi periculosius illud etiam uiuo eo 
futurum intellegeret, occiso autem magnum solacium esset habiturus, etiam si 
subeunda esset poena, exturbari taberna iussit. Fuit antesignanus seruorum eius 
M. Saufeius. Atque ita Clodius latens extractus est multisque uulneribus 
confectus. Cadauer eius in uia relictum, quia serui Clodi aut occisi erant aut 
grauiter saucii latebant, Sex.Taedius senator, qui forte ex rure in urbem 
reuertebatur, sustulit et lectica sua Romam ferri iussit; ipse rursus eodem unde 
erat egressus se recepit. 
Perlatum est corpus Clodi ante primam noctis horam, infimaeque plebis et 
seruorum maxima multitudo magno luctu corpus in atrio domus positum 
circumstetit. Augebat autem facti inuidiam uxor Clodi Fuluia quae cum effusa 
lamentatione uulnera eius ostendebat. Maior postera die luce prima multitudo 
eiusdem generis confluxit, compluresque noti homines uisi sunt. Erat domus Clodi 
ante paucos menses empta de M. Scauro in Palatio: eodem T.Munatius Plancus, 
frater L. Planci oratoris, et Q. Pompeius Rufus, Sullae dictatoris ex filia 
nepos, tribuni (33) plebis accurrerunt: eisque hortantibus uulgus imperitum 
corpus nudum ac calcatum, sicut in lecto erat positum, ut uulnera uideri possent 
in forum detulit et in rostris posuit. 
Ibi pro contione Plancus et Pompeius qui competitoribus Milonis studebant 
inuidiam Miloni fecerunt. Populus duce Sex.Clodio scriba corpus P. Clodi in 
curiam intulit cremauitque subselliis et tribunalibus et mensis et codicibus 
librariorum; quo igne et ipsa quoque curia flagrauit, et item Porcia basilica 
quae erat ei iuncta ambusta est. 
Domus quoque M. Lepidi interregis is enim magistratus curulis erat creatus et 
absentis Milonis eadem illa Clodiana multitudo oppugnauit, sed inde sagittis 
repulsa est. Tum fasces ex luco Libitinae raptos attulit ad domum Scipionis et 
Hypsaei, deinde ad hortos Cn. Pompeii, clamitans eum modo consulem, modo 
dictatorem. 
Incendium curiae maiorem aliquanto indignationem ciuitatis mouerat quam 
interfectio Clodi. Itaque Milo, quem opinio fuerat iuisse in uoluntarium 
exsilium, inuidia aduersariorum recreatus nocte ea redierat Romam qua incensa 
erat curia. Petebatque nihil deterritus consulatum; aperte quoque tributim in 
singulos milia assium dederat. Contionem ei post aliquot dies dedit M. Caelius 
tribunus plebis ac Cicero ipse etiam causam egit ad populum. Dicebant uterque 
Miloni a Clodio factas esse insidias. 
Fiebant interea alii ex aliis interreges, quia comitia consularia (34) propter 
eosdem candidatorum tumultus et easdem manus armatas haberi non poterant. 
Itaque primo factum erat S.C. ut interrex et tribuni plebis et Cn. Pompeius, qui 
pro cos. ad urbem erat, uiderent ne quid detrimenti res publica caperet, 
dilectus autem Pompeius tota Italia haberet. Qui cum summa celeritate praesidium 
comparasset, postulauerunt apud eum familiam Milonis, item Faustae uxoris eius 
exhibendam duo adulescentuli qui Appii Claudii ambo appellabantur; qui filii 
erant C. Claudi, qui frater fuerat Clodi, et ob id illi patrui sui mortem uelut 
auctore patre persequebantur. 
Easdem Faustae et Milonis familias postulauerunt duo Valerii, Nepos et Leo, L. 
Herennius Balbus P. Clodi quoque familiam et comitum eius postulauit; eodem 
tempore Caelius familiam Hypsaei et Q. Pompeii postulauit. 
Adfuerunt Miloni Q. Hortensius, M. Cicero, M. Marcellus, M. Calidius, M. Cato, 
Faustus Sulla. Verba pauca Q. Hortensius dixit, liberos esse eos qui pro seruis 
postularentur; nam post recentem caedem manu miserat eos Milo sub hoc titulo 
quod caput suum ulti essent. Haec agebantur mense intercalari. 
Post diem tricesimum fere quam erat Clodius occisus Q. Metellus Scipio in senatu 
contra Q. Caepionem conquestus est de hac caede P. Clodi. 
Falsum esse dixit, quod Milo sic se defenderet, sed Clodium Aricinos decuriones 
alloquendi gratia abisse profectum cum sex ac XX seruis; Milonem subito post 
horam (35) quartam, senatu misso, cum seruis amplius CCC armatis obuiam ei 
contendisse et supra Bouillae inoponantem in itinere aggressum. Ibi P. Clodium 
tribus uulneribus acceptis Bouillas perlatum; tabernam in quam perfugerat 
expugnatam a Milone; semianimen Clodium extractum in uia Appia occisum esse 
anulumque eius ei morienti extractum. Deinde Milonem, cum sciret in Albano 
paruolum filium Clodi esse, uenisse ad uillam et, cum puer ante subtractus 
esset, ex seruo Halicore quaestionem ita habuisse ut eum articulatim consecaret; 
uilicum et duos praeterea seruos iugulasse. Ex seruis Clodi qui dominum 
defenderant undecim esse interfectos, Milonis duos solos saucios factos esse; ob 
quae Milonem postero die XII seruos qui maxime operam nauassent manu misisse 
populoque tributim singula milia aeris ad defendendos de se rumores dedisse. 
Milo misisse ad Cn. Pompeium dicebatur qui Hypsaeo summe studebat, quod fuerat 
eius quaestor, desistere se petitione consulatus, si ita ei uideretur; Pompeius 
respondisse nemini se neque petendi neque desistendi auctorem esse, neque populi 
Romani potestatem aut consilio aut sententia interpellaturum. Deinde per C. 
Lucilium, qui propter M. Ciceronis familiaritatem amicus erat Miloni, egisse 
quoque dicebatur ne se de hac re consulendo inuidia oneraret. 
Inter haec cum crebresceret rumor Cn. Pompeium cerari dictatorem oportere neque 
aliter mala ciuitatis sedari posse, (36) uisum est optimatibus tutius esse eum 
consulem sine collega creari, et cum tractata ea res esset in senatu, facto in 
M. Bibuli sententiam S.C. Pompeius ab interrege Seruio Sulpicio V Kal. Mart. 
mense intercalario consul creatus est statimque consulatum iniit. 
Deinde post diem tertium de legibus nouis ferendis rettulit: duas ex S.C. 
promulgauit, alteram de ui qua nominatim caedem in Appia uia factam et incendium 
curiae et domus M. Lepidi interregis oppugnatam comprehendit, alteram de ambitu: 
poena grauiore et forma iudiciorum breuiore. Utraque enim lex prius testes dari, 
deinde uno die atque eodem et ab accusatore et a reo perorari iubebat, ita ut 
duae horae accusatori, tres reo darentur. 
His legibus obsistere M. Caelius tr.pl. studiosissimus Milonis conatus est, quod 
et priuilegium diceret in Milonem ferri et iudicia praecipitari. Et cum 
pertinacius leges Caelius uituperaret, eo processit irae Pompeius ut diceret, si 
coactus esset, armis se rem publicam defensurum. Timebat autem Pompeius Milonem 
seu timere se simulabat: plerumque non domi suae des in hortis manebat, idque 
ipsum in superioribus circa quos etiam magna manus militum excubabat. Senatum 
quoque semel repente dimiserat Pompeius, quod diceret timere se aduentum 
Milonis. 
Dein proximo senatu P. Cornificius ferrum Milonem intra tunicam habere ad femur 
alligatum dixerat; postulauerat ut femur nudaret, et ille sine mora tunicam 
leuarat: tum M. Cicero exclamauerat omnia illi similia crimina esse quae in 
Milonem dicerentur alia. 
(37) Deinde T.Munatius Plancus tribunus plebis produxerat in contionem M. Ae 
milium Philemonem, notum hominem, libertum M. Lepidi. Is se dicebat pariterque 
secum quattuor liberos homines iter facientes superuenisse cum Clodius 
occideretur, et ob id proclamassent, abreptos et perductos per duos menses in 
uilla Milonis praeclusos fuisse; eaque res seu uera seu falsa magnam inuidiam 
Miloni contraxerat. Idem quoque Munatius et Pompeius tribuni plebis in rostra 
produxerant triumuirum capitalem, eumque interrogauerant an Galatam Milonis 
seruum caedes facientem deprehendisset. Ille dormientem in taberna pro fugitiuo 
prehensum et ad se perductumn esse responderat. Denuntiauerant tamen triumuiro, 
ne seruum remitteret: sed postera die Caelius tribunus plebis et Manilius 
Cumanus collega eius ereptum e domo triumuiri seruum Miloni reddiderant. Haec, 
etsi nullam de his criminibus mentionem fecit Cicero, tamen, quia ita 
compereram, putaui exponenda. Inter primos et Q. Pompeius et C. Sallustius et 
T.Munatius Plancus tribuni plebis inimicissimas contiones de Milone habebant, 
inuidiosas etiam de Cicerone, quod Milonem tanto studio defenderet. Eratque 
maxima pars multitudini infensa non solum Miloni sed etiam propter inuisum 
patrocinium Ciceroni. Postea Pompeius et Sallustius in suspicione fuerunt 
redisse in gratiam cum Milone ac Cicerone; Plancus autem infestissime perstitit, 
atque in Ciceronem (38) quoque multitudinem instigauit. Pompeio autem suspectum 
faciebat Milonem, ad perniciem eius comparari uim uociferatus: Pompeiusque ob ea 
saepius querebatur sibi quoque fieri insidias et id palam, ac maiore manu se 
armabat. Dicturum quoque diem Ciceroni Plancus ostendebat postea, ante Q. 
Pompeius idem meditatus erat. Tanta tamen con stantia ac fides fuit Ciceronis ut 
non populi a se alienatione, non Cn. Pompeii suspicionibus, non periculo futurum 
ut sibi dies ad populum diceretur, non armis quae palam in Milonem sumpta erant 
deterreri potuerit a defensione eius: cum posset omne periculum suum et 
offensionem inimicae multitudinis declinare, redimere autem Cn. Pompeii animum, 
si paulum ex studio defensionis remisisset. 
Perlata deinde lege Pompei, in qua id quoque scriptum erat ut quaesitor 
suffragio populi ex iis qui consules fuerant crearetur, statim comitia habita, 
creatusque est L. Domitius Ahenobarbus quaesitor. Album quoque iudicum qui de ea 
re iudicarent Pompeius tale proposuit ut numquam neque clariores uiros neque 
sanctiores propositos esse constaret. Post quod statim noua lege Milo postulatus 
est a duobus Appiis Claudiis adulescentibus iisdem a quibus antea familia eius 
fuerat postulata; itemque de ambitu ab iisdem Appiis, et praeterea a C. Ateio et 
L. Cornificio; de sodaliciiis etiam (39) a P. Fuluio Nerato. Postulatus autem 
erat et de sodaliciis et de ambitu ea spe, quod primum iudicium de ui futurum 
apparebat, quo eum damnatum iri confidebant nec postea responsurum. 
Diuinatio de ambitu accusatorum facta est quaesitore A. Torquato, atque ambo 
quaesitores, Torquatus et Domitius, prid. Non. April. reum adesse iusserunt. Quo 
die Milo ad Domiti tribunal uenit, ad Torquati amicos misit; ibi postulante pro 
eo M. Marcello obtinuit ne prius causam de ambitu diceret quam de ui iudicium 
esset perfectum. 
Apud Domitium autem quaesitorem maior Appius postulauit a Milone seruos exhiberi 
numero IIII et L, et cum ille negaret eos qui nominabantur in sua potestate 
esse, Domitius ex sententia iudicum pronuntiauit ut ex seruorum suorum numero 
accusator quot uellet ederet. 
Citati deinde testes secundum legem quae, ut supra diximus, iubebat ut prius 
quam causa ageretur testes per triduum audirentur, dicta eorum iudices 
consignarent, quarta die adesse omnes iuberentur ac coram accusatore ac reo 
pilae in quibus nomina iudicum inscripta essent aequarentur; dein rurusus 
postera die sortitio iudicum fieret unius et LXXX: qui numerus cum sorte 
obtigisset, ipsi protinus sessum irent; tum ad dicendum accusator duas horas, 
reus tres haberet, resque eodem die illo iudicaretur; prius autem quam 
sententiae ferrentur, quinos ex singulis ordinibus accusator, totidem reus 
reiceret, ita ut numerus iudicum relinqueretur qui sententias ferrent 
quinquaginta et unus. 
(40) Primo die datus erat in Milonem testis C. Causinius Schola, qui se cum P. 
Clodio fuisse, cum is occisus esset, dixit, atrocitatemque rei factae quam 
maxime potuit auxit. Quem cum interrogare M. Marcellus coepisset, tanto tumultu 
Clodianae multitudinis circumstantis exterritus est ut uim ultimam timens in 
tribunal a Domitio reciperetur. Quam ob causam Marcellus et ipse Milo a Domitio 
praesidium implorauerunt. 
Sedebat eo tempore Cn. Pompeius ad aerarium, perturbatusque erat eodem illo 
clamore: itaque Domitio promisit se postero die cum praesidio descensurum, idque 
fecit. Qua re territi Clodiani silentio uerba testium per biduum audiri passi 
sunt. Interrogauerunt eos M. Cicero et M. Marcellus et Milo ipse. Multi ex iis 
qui Bouillis habitabant testimonium dixerunt de eis quae ibi facta erant: 
coponem occisum, tabernam expugnatam, corpus Clodi in publicum extractum esse. 
Virgines quoque Albanae dixerunt mulierem ignotam uenisse ad se quae Milonis 
mandato uotum solueret, quod Clodius occisus esset. 
Ultimae testimonium dixerunt Sempronia, Tuditani filia, socrus P. Clodi, et uxor 
Fuluia, et fletu suo magnopere eos qui assistebant commouerunt. Dimisso circa 
horam decimam iudicio T.Munatius pro contione populum adhortatus est ut postero 
die frequens adesset et elabi Milonem non paterentur, iudiciumque et dolorem 
suum ostenderet euntibus ad tabellam ferendam. Postero die, qui fuit iudicii 
summus a. d. VII (41) Idus Aprilis, clausae fuerunt tota urbe tabernae; 
praesidia in foro et circa omnis fori aditus Pompeius disposuit; ipse pro 
aerario, ut pridie, consedit saeptus delecta manu militum. Sortitio deinde 
iudicum a prima die facta est: post tantum silentium toto foro fuit quantum esse 
in aliquo foro posset. Tum intra horam secundam accusatores coeperunt dicere 
Appius maior et M. Antonius et P. Valerius Nepos. Usi sunt ex lege horis duabus. 

Respondit his unus M. Cicero: et cum quibusdam placuisset ita defendi crimen, 
interfici Clodium pro re publica fuisse quam formam M. Brutus secutus est in ea 
oratione quam pro Milone composuit et edidit quasi egisset Ciceroni id non 
placuit ut, quisquis bono publico damnari, idem etiam occidi indemnatus posset. 
Itaque cum insidias Milonem Clodio fecisse posuissent accusatores, quia falsum 
id erat nam forte illa rixa commissa fuerat Cicero apprehendit et contra Clodium 
Miloni fecisse insidias disputauit, eoque tota oratio eius spectauit. Sed ita 
constitit ut diximus, nec utrius consilio pugnatum esse eo die, uerum et forte 
occurrisse et ea rixa seruorum ad eam denique caedem peruentum. Notum tamen erat 
utrumque mortem alteri saepe minatum esse, et sicut suspectum Milonem maior quam 
Clodi familia faciebat, ita expeditior et paratior ad pugnam Clodianorum quam 
Milonis fuerat. 
Cicero cum inciperet dicere, exceptus est acclamatione Clodianorum, qui se 
continere ne metu quidem circumstantium (42) militum potuerunt. Itaque non ea 
qua solitus erat constantia dixit. Manet autem illa quoque excepta eius oratio: 
scripsit uero hanc quam legimus ita perfecte ut iure prima haberi possit. 
Enarratio 
Vers. a primo L 
[§ 3] Unum genus est aduersum infestumque nobis et cetera. 
Ita ut in causae expositione diximus, Munatius Plancus pridie pro contione 
populum adhortatus erat ne pateretur elabi Milonem. 
Ver. a primo CC 
[§ 12] Declarant huius ambusti tribuni plebis illae intermortuae contiones 
quibus cotidie meam potentiam inuidiose criminabatur. 
T.Munatius Plancus et Q. Pompeius Rufus tribuni pl., de quibus in argumento 
huius orationis diximus, cum contra Milonem Scipioni et Hypsaeo studerent, 
contionati sunt eo ipso tempore plebemque in Milonem accenderunt quo propter 
Clodi corpus curia incensa est, nec prius destiterunt quam flamma eius incendii 
fugati sunt e contione. Erant enim tunc rostra non eo loco quo nunc sunt sed ad 
comitium, prope iuncta curiae. Ob hoc T.Munatium ambustum tribunum appellat; 
fuit autem paratus ad dicendum. 
Paulo post 
[§ 13] Cur igitur incendium curiae, oppugnationem (43) aedium M. Lepidi, caedem 
hanc ipsam contra rem publicam senatus factam esse decreuit? 
Post biduum medium quam Clodius ocisus erat interrex primus proditus est M. 
Aemilius Lepidus. Non fuit autem moris ab eo qui primus interrex proditus erat 
comitia haberi. Sed Scipionis et Hypsaei factiones, quia recens inuidia Milonis 
erat, cum contra ius postularent ut interrex ad comitia consulum creandorum 
descenderet, idque ipse non faceret, domum eius per omnes interregni dies 
fuerunt autem ex more quinque obsederunt. Deinde omni ui ianua expugnata et 
imagines maiorum deiecerunt et lectulum aduersum uxoris eius Corneliae, cuius 
castitas pro exemplo habita est, fregerunt, iterumque telas quae ex uetere more 
in atrio texebantur diruerunt. Post quae superuenit Milonis manus et ipsa 
postulans comitia; cuius aduentus fuit saluti Lepido: in se enim ipsae conuersae 
sunt factiones inimicae, atque ita oppugnatio domus interregis omissa est. 
Paulo post 
[§ 14] Quod si per furiosum illum tribunum pl. senatui quod sentiebat perfice re 
licuisset, nouam quaestionem nullam haberemus. Decernebat enim ut ueteribus 
legibus, tantum modo extra ordinem, quaereretur. Diuisa sententia est postulante 
nescio quo. Si reliqua auctoritas senatus empta intercessione sublata est. 
Quid sit diuidere sententiam ut enarrandum sit uestra aetas, filii, facit. 
Cum aliquis in dicenda sententia duas pluresue res complectitur, (44) si non 
omnes eae probantur, postulatur ut diuidatur, id est de rebus singulis 
referatur. Forsitan nunc hoc quoque uelitis scire qui fuerit qui id 
postulauerit. Quod non fere adicitur: non enim ei qui hoc postulat oratione 
longa utendum ac ne consurgendum quidem utique est; multi enim sedentes hoc unum 
uerbum pronuntiant Diuide: quod cum auditum est, liberum est ei qui facit 
relationem diuidere. Sed ego, ut curiosius aetati uestrae satisfaciam, Acta 
etiam totius illius temporis persecutus sum; in quibus cognoui pridie Kal. Mart. 
S.C. esse factum, P. Clodi caedem et incendium curiae et oppugnationem aedium M. 
Lepidi contra rem p. factam; ultra relatum in Actis illo die nihil; postero die, 
id est Kal.Mart., T.Munatium in contione exposuisse populo quae pridie acta 
erant in senatu: in qua contione haec dixit ad uerbum: 
Cum Hortensius dixisset ut extra ordinem quaereretur apud quaesitorem; 
existimaret futurum ut, cum pusillum dedisset dulcedinis, largiter acerbitatis 
deuorarent: aduerus hominem ingeniosum nostro ingenio usi sumus; inuenimus 
Fufium, qui diceret "Diuide"; reliquae parti sententiae (45) ego et Sallustius 
intercessimus. 
Haec contio, ut puto, explicat et quid senatus decernere uoluerit, et quis 
diuisionem postulauerit, et quis intercesserit et cur. Illud uos meminisse non 
dubito per Q. Fufium illo quoque tempore quo de incesto P. Clodi actum est 
factum ne a senatu asperius decerneretur. 
De L. Domitio dicit: 
[§ 22] Dederas enim quam contemneres populares insanias iam ab adulescen tia 
documenta maxima. 
Constantiam L. Domiti quam in quaestura praestitit significat. Nam eo tempore 
cum M. Manilius tribunus plebis subnixus libertinorum et seruorum manu 
perditissimam legem ferret ut libertinis in omnibus tribubus suffragium esset, 
idque per tumultum ageret et cliuum Captitolium obsideret, discusserat 
perruperatque coetum Domitius ita ut multi Manilianorum occiderentur. Quo facto 
et plebem infimam offenderat et senatus magnam gratiam inierat. 
[§ 32] Itaque illud Cassianum indicium in his personis ualeat. 
L. Cassius fuit, sicut iam saepe diximus, summae uir seueritatis. Is quotiens 
quaesitor iudicii alicuius esset in quo quaerebatur de homine occiso suadebat 
atque etiam praeibat iudicibus hoc quod Cicero nunc admonet, ut quaereretur cui 
bono fuisset perire eum de cuius morte quaeritur. 
Ob quam seueritatem, quo tempore Sex.Peducaeus tribunus plebis criminatus est L. 
Metellum pontificem max. totumque (46) collegium pontificum male iudicasse de 
incesto uirginum Vestalium, quod unam modo Aemiliam damnauerat, absoluerat autem 
duas Marciam et Liciniam, populus hunc Cassium creauit qui de eisdem uirginibus 
quaereret. Isque et ultrasque eas et praeterea complures alias nimia etiam, ut 
existimatio est, asperitate usus damnauit. 
[§ 33] Et aspexit me illis quidem oculis quibus tunc solebat cum omnibus omnia 
minabatur. Mouet me quippe lumen curiae! 
Hic est Sex.Clodius quem in argumento huius orationis diximus corpus Clodi in 
curiam intulisse et ibi cremasse eoque incenso curiam conflagrasse; ideo lumen 
curiae dicit. 
[§ 37] Quando illius postea sica illa quam a Catilina acceperat conquieuit? Haec 
intenta nobis est, huic ego obici uos pro me passus non sum, haec insidiata 
Pompeio est. 
Haec intenta nobis est et obici uos pro me non sum passus, manifestum est 
pertinere ad id tempus quo post rogationem a P. Clodio in eum promulgatam urbe 
cessit. Qua re dicat insidiata Pompeio est fortassis quaeratis. 
Pisone et Gabinio coss. pulso Cicerone in exilium, cum III Idus Sextiles 
Pompeius in senatum uenit, dicitur seruo P. Clodi sica excidisse, eaque ad 
Gabinium consulem delata dictum est seruo imperatum a P. Clodio ut Pompeius 
occideretur. 
Pompeius statim domum rediit et ex eo domi se tenuit. Obsessus est etiam a 
liberto (47) Clodi Damione, ut ex Actis eius anni cognoui, in quibus XV Kal. 
Sept. L. Nouius tribunus plebis, collega Clodi, cum Damio aduersum L. Flauium 
praetorem appellaret tribunos et tribuni de appellatione cognoscerent, ita 
sententiam dixit: 
Et si ab hoc apparitore P. Clodi uulneratus sum, et hominibus armatis praesidiis 
dispositis a re publica remotus Cn. Pompeius obsessusque est, cum appeller, non 
utar eius exemplo quem uitupero et iudicium tollam, 
et reliqua de intercessione. 
Haec uiam Appiam monumentum nominis sui nece Papiri cruentauit. 
Pompeius post triumphum Mithridaticum Tigranis filium in catenis deposuerat apud 
Flauium senatorem: qui postea cum esset praetor eodem anno quo tribunus plebis 
Clodius, petiit ab eo Clodius super cenam ut Tigranem adduci iuberet ut eum 
uideret. Adductum collocauit in conuiuio, dein Flauio non reddidit Tigranem: 
domum misit et habuit extra catenas nec repetenti Pompeio reddidit. 
Postea in nauem deposuit, et cum profugeret ille, tempestate delatus est Antium. 
Inde ut deduceretur ad se, Clodius Sex. Clodium, de quo supra diximus, misit. 
Qui cum reduceret, Flauius quoque re cognita ad eripiendum Tigranem profectus 
est. Ad quartum lapidem ab urbe pugna facta est in qua multi ex utraque 
ceciderunt, plures tamen ex Flaui, inter quos et M. Papirius eques Romanus, 
publicanus, familiaris Pompeio. Flauius sine comite Romam uix perfugit. 
(48) Haec eadem longo interuallo conuersa rursus est in me: nuper quidem, ut 
scitis, me ad Regiam paene confecit. 
Quo die periculum hoc adierit, ut Clodius eum ad Regiam paene confecerit, 
nusquam inueni; non tamen adducor ut putem Ciceronem mentitum, praesertim cum 
adiciat ut scitis. Sed uidetur mihi loqui de eo die quo consulibus Domitio et 
Messala qui praecesserant eum annum cum haec oratio dicta est inter candidatorum 
Hypsaei et Milonis manus in uia Sacra pugnatum est, multique ex Milonianis ex 
improuiso ceciderunt. De cuius diei periculo suo ut putem loqui eum facit et 
locus pugnae nam in Sacra uia traditur commissa, in qua est Regia et quod 
adsidue simul erant cum candidatis suffragatores, Milonis Cicero, Hypsaei 
Clodius. 
[§ 38] Potuitne L. Caecili, iustissimi fortissimique praetoris, obpugnata domo? 
L. Caecilius Rufus de quo dicitur fuit praetor P. Lentulo Spinthere Q. Metello 
Nepote coss., quo anno Cicero restitutus est. Is cum faceret ludos Apollinares, 
ita infima coacta multitudo annonae caritate tumultuata est ut omnes qui in 
theatro spectandi causa consederant pellerentur. De oppugnata domo nusquam adhuc 
legi; Pompeius tamen cum defenderet Milonem apud populum, de ui accusante 
Clodio, obiecit ei, ut legimus apud Tironem libertum Ciceronis in libro IIII de 
uita eius, oppressum L. Caecilium praetorem. 
(49) Paulo post 
[§ 45] At quo die? quo, ut ante dixi, fuit insanissima contio ab ipsius mercen 
nario tribuno plebis concitata. 
Hoc significat eo die quo Clodius occisus est contionatum esse mercennarium eius 
tribunum plebis. Sunt autem contionati eo die, ut ex Actis apparet, C. 
Sallustius et Q. Pompeius, utrique et inimici Milonis et satis inquieti. Sed 
uidetur mihi Q. Pompeium significare; nam eius seditiosior fuit contio. 
[§ 46] Dixit C. Causinius Schola Interamnanus, familiarissimus et idem comes 
Clodi, P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse. 
Hic fuit Causinius apud quem Clodius mansisse Interamnae uideri uolebat qua 
nocte deprehensus est in Caesaris domo, cum ibi in operto uirgines pro populo 
Romano sacra facerent. 
Paulo post 
[§ 47] Scitis, iudices, fuisse qui in hac rogatione suadenda diceret Milonis 
manu caedem esse factam, consilio uero maioris alicuius. Me uidelicet latronem 
et sicarium abiecti homines ac perditi describebant. 
Q. Pompeius Rufus et C. Sallustius tribuni fuerunt quos significat. Hi enim 
primi de ea lege ferenda populum hortati (50) sunt et dixerunt a manu Milonis 
occisum esse Clodium et cetera. 
[§ 49] Atqui ut illi nocturnus aduentus uitandus fuit, sic Miloni, cum insi 
diator esset, si illum ad urbem noctu accessurum sciebat, subsidendum et cetera. 

Via Appia est prope urbem monumentum Basili qui locus latrociniis fuit perquam 
infamis, quod ex aliis quoque multis intellegi potest. 
[§ 55] Comites Graeculi quocumque ibat, etiam cum in castra Etrusca prope rabat. 

Saepe obiecit Clodio Cicero socium eum coniurationis Catilinae fuisse; quam rem 
nunc quoque reticens ostendit. Fuerat enim opinio, ut Catilina ex urbe 
profugerat in castra Manli centurionis qui tum in Etruria ad Faesulas exercitum 
ei comparabat, Clodium subsequi eum uoluisse et coepisse, tum dein mutato 
consilio in urbem redisse. 
[§ 67] Non iam hoc Clodianum crimen timemus, sed tuas, Cn. Pompei te enim 
appello, et ea uoce ut me exaudire possis tuas, inquam, suspiciones 
perhorrescimus. 
Diximus in argumento orationis huius Cn. Pompeium simulasse timorem, seu plane 
timuisse Milonem, et ideo ne domi quidem suae sed in hortis superioribus ante 
iudicium mansisse, ita ut uillam quoque praesidio militum circumdaret. 
Q. Pompeius Rufus tribunus plebis, qui fuerat familiarissimus omnium P. Clodio 
et sectam illam sequi se (51) palam profitebatur, dixerat in contione paucis 
post diebus quam Clodius erat occisus. 
Milo dedit quem in curia cremaretis: dabit quem in Capitolio sepeliatis. 
In eadem contione idem dixerat habuit enim eam a. d. VIII Kal. Febr. cum Milo 
pridie, id est VIIII Kal. Febr., uenire ad Pompeium in hortos eius uoluisset, 
Pompeium ei per hominem propinquum misisse nuntium ne ad se ueniret. Prius etiam 
quam Pompeius ter consul crearetur, tres tribuni, Q. Pompeius Rufus, C. 
Sallustius Crispus, T.Munatius Plancus, cum cotidianis contionibus suis magnam 
inuidiam Miloni propter occisum Clodium excitarent, produxerant ad populum Cn. 
Pompeium et ab eo quaesierant num ad eum delatum esset illius quoque rei 
indicium, suae uitae insidiari Milonem. Responderat Pompeius: Licinium quendam 
de plebe sacrificulum qui solitus esset familias purgare ad se detulisse seruos 
quosdam Milonis itemque libertos comparatos esse ad caedem suam, nomina quoque 
seruorum edidisse; se ad Milonem misisse utrum in potestate sua haberet; a 
Milone responsum esse, ex iis seruis quos nominasset partim neminem se umquam 
habuisse, partim manumisisse; dein, cum Licinium apud se haberet, Lucium quendam 
de plebe ad corrumpendum indicem uenisse; qua re cognita in uincla eum publica 
esse coniectum. Decreuerat enim senatus ut cum interrege et tribunis plebis 
Pompeius daret operam ne quid res pulica detrimenti caperet. Ob has suspiciones 
Pompeius in (52) superioribus hortis se continuerat; deinde ex S.C. dilectu per 
Italiam habito cum redissent, uenientem ad se Milonem unum omnium non admiserat. 
Item cum senatus in porticu Pompeii haberetur ut Pompeius posset interesse, unum 
eum excuti prius quam in senatum intraret iusserat. Hae sunt suspiciones quas se 
dicit pertimescere. 
[§ 71] Quid enim minus illo dignum quam cogere ut uos eum condemnetis in quem 
animaduertere ipse et more maiorum et suo iure posset? sed praesidio esse et 
cetera. 
Idem T.Munatius Plancus, ut saepe diximus, post audita et obsignata testium 
uerba dimissosque interim iudices uocata contione cohortatus erat populum ut 
clausis tabernis postero die ad iudicium adesset nec pateretur elabi Milonem. 
[§ 87] Incidebantur iam domi leges quae nos seruis nostris addicerent. 
Significasse iam puto nos fuisse inter leges P. Clodi quas ferre proposuerat eam 
quoque qua libertini, qui non plus quam in IIII tribubus suffragium ferebant, 
possent in rusticis quoque tribubus, quae propriae ingenuorum sunt, ferre. 
[§ 88] Senatus, credo, praetorem eum circumscripsisset. Ne cum solebat quidem id 
facere, in priuato eodem hoc aliquid profecerat. 
Significat id tempus quo P. Clodius, cum adhuc quaestor (53) designatus esset, 
deprehensus est, cum intrasset eo ubi sacrificium pro populo Romano fiebat. Quod 
factum notatum erat S.C. , decretumque ut extra ordinem de ea re iudicium 
fieret. 
Ver. a nouis. CLX 
Quo loco inducit loquentem Milonem cum bonarum partium hominibus de meritis 
suis: 
[§ 95] Plebem et infimam multitudinem, quae P. Clodio duce fortunis uestris 
imminebat, eam, quo tutior esset uestra uita, se fecisse commemorat ut non modo 
uirtute flecteret, sed etiam tribus suis patrimoniis deleniret. 
Puto iam supra esse dictum Milonem ex familia fuisse Papia, deinde adoptatum 
esse ab T.Annio, auo suo materno. Tertium patrimonium uidetur significare 
matris; aliud enim quod fuerit non inueni. 
Peracta utrimque causa singuli quinos accusator et reus senatores, totidem 
equites et tribunos aerarios reiecerunt, ita ut unus et L sententias tulerint. 
Senatores condemnauerunt XII, absoluerunt VI; equites condemnauerunt XIII, 
absoluerunt IIII; tribuni aerarii condemnauerunt XIII, absoluerunt III. 
Videbantur non ignorasse iudices inscio Milone initio uulneratum esse Clodium, 
sed compererant, post quam uulneratus esset, iussu Milonis occisum. Fuerunt qui 
crederent M. Catonis sententia eum esse absolutum; (54) nam et bene cum re 
publica actum esse morte P. Clodi non dissimulauerat et studebat in petitione 
consulatus Miloni et reo adfuerat. Nominauerat quoque eum Cicero praesentem et 
testatus erat audisse eum a M. Fauonio ante diem tertium quam facta caedes erat, 
Clodium dixisse periturum esse eo triduo Milonem Sed Milonis quoque notam 
audaciam remoueri a re publica utile uisum est. Scire tamen nemo umquam potuit 
utram sententiam tulisset. Damnatum autem opera maxime Appi Claudi pronuntiatum 
est. 
Milo postero die factus reus ambitus apud Manlium Torquatum absens damnatus est. 
Illa quoque lege accusator fuit eius Appius Claudius, et cum ei praemium lege 
daretur, negauit se eo uti. Subscripserunt ei in ambitus iudicio P. Valerius Leo 
et Cn. Domitius Cn. f. 
Post paucos dies quoque Milo apud M. Fauonium quaesitorem de sodaliciis damnatus 
est accusante P. Fuluio Nerato, cui e lege praemium datum est. Deinde apud L. 
Fabium quaesitorem iterum absens damnatus est de ui: accusauit L. Cornificius et 
Q. Patulcius. 
Milo in exilium Massiliam intra paucissimos dies profectus est. Bona eius 
propter aeris alieni magnitudinem semuncia uenierunt. 
Post Milonem eadem lege Pompeia primus est accusatus (55) M. Saufeius M. f. qui 
dux fuerat in expugnanda taberna Bouillis et Clodio occidendo. Accusauerunt eum 
L. Cassius, L. Fulcinius C. f., C. Valerius; defenderunt M. Cicero, M. Caelius, 
obtinueruntque ut una sententia absolueretur. Condemnauerunt senatores X, 
absoluerunt VIII; condemnauerunt equites Romani VIIII, absoluerunt VIII; sed ex 
tribunis aerariis X absoluerunt, VI damnauerunt: manifestumque odium Clodi 
saluti Saufeio fuit, cum eius uel peior causa quam Milonis fuisset, quod aperte 
dux fuerat expugnandae tabernae. Repetitus deinde post paucos dies apud C. 
Considium quaestiorem est lege Plautia de ui, subscriptione ea quod loca edita 
occupasset et cum telo fuisset; nam dux fuerat operarum Milonis. Accusauerunt C. 
Fidius, Cn. Aponius Cn. f., M. Seius Sex.f.; defenderunt M. Cicero, M. Terentius 
Varro Gibba. Absolutus est sententiis plenius quam prius: graues habuit XVIIII, 
absolutorias duas et XXX; sed e contrario hoc ac priore iudicio accidit: equites 
enim ac senatores eum absoluerunt, tribuni aerarii damnauerunt. 
Sex. autem Clodius quo auctore corpus Clodi in curiam illatum fuit accusantibus 
C. Caesennio Philone, M. Alfidio, defendente T.Flacconio, magno consensu 
damnatus est, (56) sententiis sex et XL; absolutorias quinque omnino habuit, 
duas senatorum, tres equitum. 
Multi praeterea et praesentes et cum citati non respondissent damnati sunt, ex 
quibus maxima pars fuit Clodianorum. 
IV. PRO CORNELIO DE MAIESTATE 
(57) Hanc orationem dixit L. Cotta L. Torquato coss. post annum quam supe 
riores. 
Argumentum 
C. Cornelius homo non improbus uita habitus est. Fuerat quaestor Cn. Pompeii, 
dein tribunus plebis C. Pisone M'.Glabrione coss. biennio ante quam haec dicta 
sunt. 
In eo magistratu ita se gessit ut iusto pertinacior uideretur. Alienatus autem a 
senatu est ex hac causa. Rettulerat ad senatum ut, quoniam exterarum natio num 
legatis pecunia magna daretur usura turpiaque et famosa ex eo lucra fierent, ne 
quis legatis exterarum nationum pecuniam expensam ferret. Cuius relationem 
repudiauit senatus et decreuit satis cautum uideri eo S.C. quod aliquot ante 
annos L. Domitio C. Caelio coss. factum erat, cum senatus ante pauculos annos ex 
eodem illo S.C. decreuisset ne quis Cretensibus pecuniam mutuam daret. 
Cornelius ea re (58) offensus senatui questus est de ea in contione: exhauriri 
prouincias usuris; prouidendum ut haberent legati unde praesenti die darent; 
promulgauitque legem qua auctoritatem senatus minuebat, ne quis nisi per populum 
legibus solueretur. Quod antiquo quoque iure erat cautum; itaque in omnibus S.C. 
quibus aliquem legibus solui placebat adici erat solitum ut de ea re ad populum 
ferretur: sed paulatim ferri erat desitum resque iam in eam consuetudinem 
uenerat ut postremo ne adiceretur quidem in senatus consultis de rogatione ad 
populum ferenda; eaque ipsa S.C. per pauculos admodum fiebant. 
Indigne eam Corneli rogationem tulerant potentissimi quique ex senatu quorum 
gratia magnopere minuebatur; itaque P. Seruilius Globulus tribunus plebis 
inuentus erat qui C. Cornelio obsisteret. Is, ubi legis ferundae dies uenit et 
praeco subiciente scriba uerba legis recitare populo coepit, et scribam subicere 
et praeconem pronuntiare passus non est. Tum Cornelius ipse codicem recitauit. 
Quod cum improbe fieri C. Piso consul uehementer quereretur tollique tribuniciam 
intercessionem diceret, graui conuicio a populo exceptus est; et cum ille eos 
qui sibi intentabant manus prendi a lictore iussisset, fracti eius fasces sunt 
lapidesque etiam ex ultima contione in consulem iacti: quo tumultu Cornelius 
perturbartus concilium dimisit actutum. 
Auctum deinde eadem de re in senatu est magnis contentionibus. Tum Cornelius 
(59) ita ferre rursus coepit ne quis in senatu legibus solueretur nisi CC adfuis 
sent, neue quis, cum solutus esset, intercederet, cum de ea re ad populum 
ferretur. Haec sine tumultu res ascta est. Nemo enim negare poterat pro senatus 
auctoritate esse eam legem; sed tamen eam tulit inuitis optimatibus, qui per 
paucos amicis gratificari solebant. 
Aliam deinde legem Cornelius, etsi nemo repugnare ausus est, multis tamen 
inuitis tulit, ut praetores ex edictis suis perpetuis ius dicerent: quae res 
studium aut gratiam ambitiosis praetoribus qui uarie ius dicere assueuerant 
sustulit. 
Alias quoque complures leges Cornelius promulgauit, quibus plerisque collegae 
intercesserunt: per quas contentiones totius tribunatus eius tempus peractum 
est. 
Sequenti deinde anno M'.Lepido L. Volcacio coss., quo anno praetor Cicero fuit, 
reum Cornelium duo fratres Cominii lege Cornelia de maiestate fecerunt. Detulit 
nomen Publius, subscripsit Gaius. 
Et cum P. Cassius praetor decimo die, ut mos est, adesse iussisset, eoque die 
ipse non adfuisset seu aduocatus propter publici frumenti curam seu gratificans 
reo, circumuenti sunt ante tribunal eius accusatores a notis operarum ducibus 
ita ut mors intentaretur, si mox non (60) desisterent. 
Quam perniciem uix effugerunt interuentu consulum qui aduocati reo descenderant. 
Et cum scalas quasdam Cominii fugissent, clausi in noctem ibi se occultauerunt, 
deinde per tecta uicinarum aedium profugerunt ex urbe. 
Postero die, cum P. Cassius adsedisset et citati accusatores non adessent, 
exemptum nomen est de reis Corneli; Cominii autem magna infamia flagrauerunt 
uendidisse silentium magna pecunia. 
Sequente deinde anno L. Cotta L. Torquato coss., quo haec oratio a Cicerone 
praetura nuper peracta dicta est, cum primum apparuisset Manilius qui iudicium 
per operarum duces turbauerat, deinde quod ex S.C. ambo consules praesidebant ei 
iudicio, non respondisset atque esset damnatus, recreauit se Cominius, ut 
infamiam acceptae pecuniae tolleret, ac repetiit Cornelium lege maiestatis. Res 
acta est magna exspectatione. Paucos autem comites Cornelius perterritus Manili 
exitu in iudicium adhibuit, ut ne clamor quidem ullus ab aduocatis eius 
oriretur. 
Dixerunt in eum infesti testimonia principes ciuitatis qui plurimum in senatu 
poterant Q. Hortensius, Q. Catulus, Q. Metellus Pius, M. Lucullus, M'.Lepidus. 
Dixerunt autem hoc: uidisse se cum Cornelius in tribunatu codicem (61) pro 
rostris ipse recitaret, quod ante Cornelium nemo fecisse existimaretur. Volebant 
uideri se iudicare eam rem magnopere ad crimen imminutae maiestatis tribuniciae 
pertinere; etenim prope tollebatur intercessio, si id tribunis permitteretur. 
Non poterat negare id factum esse Cicero, is eo confugit ut diceret non ideo 
quod lectus sit codex a tribuno imminutam esse tribuniciam potestatem. Quae uero 
arte et scientia orationis ita ut et dignitatem clarissimorum ciuium contra quos 
dicebat non uiolaret, et tamen auctoritate eorum laedi reum non pateretur, 
quantaque moderatione rem tam difficilem aliis tractauerit lectio ipsa 
declarabit. 
Adiumentum autem habuit quod, sicut diximus, Cornelius praeter destrictum 
propositum animi aduersus principum uoluntatem cetera uita nihil fecerat quod 
magnopere improbaretur; praeterea quod et ipse Globulus qui intercesserat aderat 
Cornelio, et quod ipsum quoque diximus quod Cornelius Pompeii Magni quaestor 
fuerat, apud duas decurias profuit equitum Romanorum et tribunorum aerariorum et 
ex tertia quoque parte senatorum apud plerosque exceptis eis qui erant 
familiares principum ciuitatis. 
Res acta est magno conuentu, magnaque exspectatione quis euentus iudicii futurus 
esset a summis uiris dici testimonia et id quod ei dicerent confiteri reum 
animaduertebant. Exstat oratio Comini accusatoris quam sumere in manus est 
aliquod (62) operae pretium, non solum propter Ciceronis orationes quas pro 
Cornelio habemus sed etiam propter semet ipsam. 
Cicero, ut ipse significat, quatriduo Cornelium defendit; quas actiones 
contulisse eum in duas orationes apparet. Iudicium id exercuit Q. Gallius 
praetor. 
[In hac causa tres sunt quaestiones: prima, cum sit Cornelius reus maiestatis 
legis Corneliae, utrum certae aliquae res sint ea lege comprehensae quibus solis 
reus maiestatis teneatur, quod patronus defendit; an libera eius interpretatio 
iudici relicta sit, quod accusator proponit. Secunda est an quod Cornelius fecit 
ne ca maiestatis teneatur. Tertia an minuendae maiestatis animum habuerit.] 
Enarratio 
Ver. a primo circi. CLX 
Postulatur apud me praetorem primum de pecuniis repetundis. Prospectat uidelicet 
Cominius quid agatur: uidet homines faeneos in medium ad temptandum periculum 
proiectos. 
Simulacra effigie hominum ex faeno fieri solebant quibus obiectis ad spectaculum 
praebendum tauri irritarentur. 
Quid? Metellus summa nobilitate ac uirtute, cum bis iurasset, semel priuatim, 
iterum lege, priuatim (63) patris, publice legis deiectus est? ratione an ui? at 
utrimque omnem suspicionem animi tollit et C. Curionis uirtus ac dignitas et Q. 
Metelli spectata adulescentia ad summam laudem omnibus rebus ornata. 
Hoc exemplum affert hoc loco, quod uult probare desistere eum debere ab 
accusatione quamuis neque accusatus sit neque fecerit pactionem nam Metellus et 
postulauerat Curionem et destiterat. Confugit autem orator ad Metelli 
nobilitatem et ad C. Curionis industriam ut tegeret id quod illi utilius quam 
honestius fecerant. 
Res autem tota se sic habet: in qua quidem illud primum explicandum est, de quo 
Metello hoc dicit. Fuerunt enim tunc plures Quinti Metelli, ex quibus duo 
consulares, Pius et Creticus, de quibus apparet eum non dicere, duo autem 
adulescentes, Nepos et Celer, ex quibus nunc Nepotem significat. Eius enim 
patrem Q. Metellum Nepotem, Baliarici filium, Macedonici nepotem qui consul fuit 
cum T.Didio, Curio is de quo loquitur accusauit: isque Metellus moriens petiit 
ab hoc filio suo Metello ut Curionem accusatorem suum accusaret, et id facturum 
esse iure iurando adegit. Metellus fecit reum Curionem; cumque interim quendam 
ciuem idem Metellus seruum suum esse contendens ui arripuisset ac uerberibus 
affecisset, Curio assertorem ei comparauit. Dein cum appareret eum exitum 
iudicii illius futurum ut (64) liber is iudicaretur quem Metellus uerberibus 
affectum esse negare non poterat, inter Metellum et Curionem facta concordia est 
pactione ut neque arbitrium de libertate perageretur, esset tamen ille in 
libertate de quo agebatur, neque Metellus perstaret in accusatione Curionis: 
eaque pactio ab utroque seruata est. 
Huc ergo illud pertinet, cum iurasse dixit semel priuatim iterum lege, tum 
scilicet cum in Curionem calumniam iurauit. Cum hoc autem Metello postea Cicero 
simultates gessit; euasit enim Metellus malus atque improbus ciuis. 
Legem, inquit, de libertinorum suffragiis Cornelius C. Manilio dedit. Quid est 
hoc dedit? Attulit? an rogauit? an hortatus est? Attulisse ridiculum est, quasi 
legem aliquam aut ad scribendum difficilem aut ad excogitandum reconditam: quae 
lex paucis his annis non modo scripta sed etiam lata esset. 
P. Sulpicium in tribunatu hanc eandem legem tulisse iam significamus. Tulit 
autem L. Sulla qui postea Felix appelatus est Q. Pompeio consulibus ante XXIII 
annos quam haec dicta sunt, cum per uim rem p. possedisset et ab initiis bonarum 
actionum ad perditas progressus esset: quod et initium bellorum ciuilium fuit, 
et propter quod ipse Sulpicius consulum armis iure oppressus esse uisus est. 
(65) In quo cum multa reprehensa sint, tum imprimis celeritas actionis. 
Celeritatem actionis significat, quod Manilius, sicut iam ostendimus, post 
pauculos statim dies quam inierat tribunatum legem eandem Compitalibus pertulit. 

Petiuit tamen a me praetor maxima contentione ut causam Manili defende rem. 
C. Attium Celsum significat, sicut iam ante dictum est. 
Ver. a pri. DCCCL 
Dicit de eodem Manili tribunatu: 
Nam cum is tr.pl. duas leges in eo magistratu tulisset, unam perniciosam, 
alteram egregiam: quod summae rei p. nocuisset ab illo ipso tr. abiectum est, 
bonum autem quod summa resp. manet et in uestri ordina dis fuit. 
Dictum est iam supra de his legibus, quarum una de libertinorum suffragiis, quae 
cum S.C. damnata esset, ab ipso quoque Manilio non ultra defensa est: altera de 
bello Mithridatico Cn. Pompeio extra ordinem mandando, ex qua lege tum Magnus 
Pompeius bellum gerebat. 
(66) Dicit de disturbato iudicio Maniliano: 
Aliis ille in illum furorem magnis hominibus auctoribus impulsus est qui aliquod 
institui exemplum disturbandorum iudiciorum reip. perniciosissimum, temporibus 
suis accommodatissimum, meis alienissimum rationibus cupiuerunt. 
L. Catilinam et Cn. Pisonem uidetur significare. Fuit autem Catilina patricius 
et eodem illo tempore erat reus repetundarum, cum prouinciam Africam obtinuisset 
et consulatus dandidatum se ostendisset. Accusator erat eius P. Clodius, 
adulescens ipse quoque perditus, qui postea cum Cicerone inimicitias gessit. Cn. 
quoque Piso, adulescens potens et turbulentus, familiaris erat Catilinae 
omniumque consiliorumque eius particeps et turbarum autor. 
Ver. cir. MX 
Possum dicere hominem summa prudentia spectatum, C. Cottam, de suis legibus 
abrogandis ipsum ad senatum rettulisse. 
Hic est Cotta de quo iam saepe diximux, magnus orator habitus et compar in ea 
gloria P. Sulpicio et C. Caesari Videntur autem in rebus paruis fuisse leges 
illae, quas cum tulisset, rettulit de eis abrogandis ad senatum. Nam neque apud 
Sallustium neque apud Liuium neque apud Fenestellam ullius alterius latae ab eo 
legis est mentio (67) praeter eam quam in consulatu tulit inuita nobilitate 
magno populi studio, ut eis qui tr.pl. fuissent alios quoque magistratus capere 
liceret; quod lex a dictatore L. Sulla paucis ante annis lata prohibebat: neque 
eam Cottae legem abrogatam esse significat. 
Sequitur 
Possum etiam eiusdem Cottae legem de iudiciis priuatis anno post quam lata sit a 
fratre eius abrogatam. 
M. Cottam significat. Fuerunt autem fratres tres: duo hi, C. , M. , tertius L. 
Cotta qui lege sua iudicia inter tres ordines communicauit senatum, equites, 
tribunos aerarios; adeptique sunt omnes consulatum. 
Statim 
Legem Liciniam et Muciam de ciuibus redigendis uideo constare inter omnis, 
quamquam duo consules omnium quos uidimus sapientissimi tulissent, non modo 
inutilem sed perniciosam rei publicae fuisse. 
L. Licinium Crassum oratorem et Q. Mucium Scaeuolam pont. max. eundemque et 
oratorem et iuris consultum significat. Hi enim legem eam de qua loquitur de 
redigendis in suas ciuitates sociis in consulatu tulerunt. Nam cum (68) summa 
cupiditate ciuitatis Romanae Italici populi tenerentur et ob id magna pars eorum 
pro ciuibus Romanis se gereret, necessaria lex uisa est ut in suae quisque 
ciuitatis ius redigeretur. Verum ea lege ita alienati animi sunt principum 
Italicorum populorum ut ea uel maxima causa belli Italici quod post triennium 
exortum est fuerit. 
Quattuor omnino genera sunt, iudices, in quibus per senatum more maiorum 
statuatur aliquid de legibus. Unum est eius modi placere legem abrogari: ut Q. 
Caecilio M. Iunio coss. quae leges rem militarem impedirent, ut abrogarentur. 
Q. Caecilius Metellus Numidicus, M. Iunius Silanus, de quibus facit mentionem, 
consules fuerunt bello Cimbrico quod diu praue simul et infeliciter 
administratum est; atque ipse quoque hic Iunius male rem aduersus Cimbros gessit 
ac plures leges quae per eos annos quibus hec significabantur populo latae 
erant, quibus militiae stipendia minuebantur, abrogauit. 
Alterum, quae lex lata esse dicatur, ea non uideri populum teneri: ut L. Mar cio 
Sex.Iulio coss. de legibus Liuiis. 
Puto uos reminisci has esse leges Liuias quas illis consulibus (69) M. Liuius 
Drusus tribunus plebis tulerit. Qui cum senatus partes tuendas suscepisset et 
leges pro optimatibus tulisset, postea eo licentiae est progressus ut nullum in 
his morem seruaret. Itaque Philippus cos. qui ei inimicus erat obtinuit a senatu 
ut leges eius omnes uno S.C. tollerentur. Decretum est enim contra auspicia esse 
latas neque eis teneri populum. 
Tertium est de legum derogationibus : quo de genere persaepe S.C. fiunt, ut 
nuper de ipsa lege Calpurnia cui derogaretur. 
Lex haec Calpurnia de ambitu erat. Tulerat eam ante biennium C. Calpurnius Piso 
cos., in qua praeter alias poenas pecuniaria quoque poena erat adiecta. 
P. Africanus ille superior, ut dicitur, non solum a sapientissimis hominibus qui 
tum erant uerum etiam a se ipso saepe accusatus est quod, cum consul esset cum 
Ti.Longo, passus esset tum primum a populari consessu senatoria subsellia 
separari. 
Hoc factum est secundo consulatu Scipionis post septimum annum quam 
Carthaginiensibus bello secundo data est pax. 
Factum id esse autem Antias tradidit ludis Romanis quos fecerunt aediles curules 
C. Atilius Serranus, L. Scribonius Libo, et id eos fecisse iussu censorum 
Sex.Aeli Paeti, C. Corneli Cethegi. Et uidetur in hac quidem oratione hunc 
auctorem secutus Cicero dixisse passum esse (70) Scipionem secerni a cetero 
consessu spectacula senatorum. In ea autem quam post aliquot annos habuit de 
haruspicum responso, non passum esse Scipionem, sed ipsum auctorem fuisse dandi 
eum locum senatoribus uidetur significare. 
Verba eius haec sunt: 
Nam quid ego de illis ludis loquar quos in Palatio nostri maiores ante tem plum 
Matris Magnae fieri celebrarique uoluerunt? quibus primum ludis ante populi 
consessum senatui locum P. Africanus II cos. ille maior dedit 
Et collega eius Sempronio Longo hoc tributum esse senatui scribit, sed sine 
mentione Megalesium aediles enim eos ludos facere soliti erant uotiuis ludis 
factum tradit quos Scipio et Longus coss. fecerint. 
Non praeterire autem uos uolo esse oratoriae calliditatis ius ut, cum opus est, 
eisdem rebus ab utraque parte uel a contrariis utantur. Nam cum secundum 
Ciceronis opinionem auctore Scipione consule aediles secretum ante omnis locum 
spectandi senatoribus dederint, de eodem illo facto Scipionis in hac quidem 
oratione, quia causa popularis erat premebaturque senatus auctoritate atque ob 
id dignitatem eius ordinis quam posset maxime eleuari causae expediebat, 
paenituisse ait Scipionem quod passus est id fieri; in ea uero de haruspicum 
responso, quia in senatu habebatur cuius artibus erat blandiendum, et magnopere 
illum laudat et non auctorem fuisse dandi nam id erat leuius sed ipsum etiam 
dedisse dicit. 
(71) Circa medium 
Quo loco enumerat, cum lex feratur, quot loca intercessionis sint, ante quam qui 
legem fert populum iubeat discedere. 
Est utique ius uetandi, cum ea feratur, quam diu ferundi transferuntur; id est 
lex, dum priuati dicunt, dum dum sitella defertur, dum aequantur sortes, dum 
sortitio fit, et si qua sunt alia huius generis. 
Alia populus confusus ut semper alias, ita et in contione. Id peractis, cum id 
solum superest, ut populus sententiam ferat, iubet eum is qui fert legem disce 
dere: quod uerbum non hoc significat quod in communi consuetudine est, eant de 
eo loco ubi lex feratur, sed in suam quisque tribum discedat in qua est 
suffragium laturus. 
Paulo post 
Unum tamen quod hoc ipse tr.pl. factum est praetermittendum non uidetur. Neque 
enim maius est legere codicem, cum intercedatur, quam sitellam ipsum coram ipso 
intercessore deferre, nec grauius incipere ferre quam perferre, nec uehementius 
ostendere se laturum inuito collega quam ipsi collegae magistratum abrogare, nec 
criminosius tribus ad legem accipiendam quam ad collegam (72) reddendum priuatum 
intro uocare: quae uir fortis, huius collega, A. Gabinius in re optima fecit 
omnia; neque cum salutem populo Romano atque omnibus gentibus finem diuturnae 
turpitudinis et seruitutis afferret, passus est plus unius collegae sui quam 
uniuersae ciuitatis uocem ualere et uoluntatem. 
Manifestum est de ea lege Gabini Ciceronem nunc dicere qua Cn. Pompeio bellum 
aduersus piratas datum est. 
L. autem Trebellius est tribunus plebis quem non nominat: quo perseuerante 
intercedere nam senatui promiserat moriturum se ante quam illa lex perferretur 
intro uocare tribus Gabinius coepit ut Trebellio magistratum abrogaret, sicut 
quondam Ti.Gracchus tribunus M. Octauio collegae suo magistratum abrogauit. 
Et aliquam diu Trebellius ea re non perterritus aderat perstabatque in 
intercessione, quod id minari magis quam perseueraturum esse Gabinium 
arbitrabatur; sed post quam X et VII tribus rogationem acceperunt, ut una minus 
esset, et modo una supererat ut populi iussum conficeret, remisit intercessionem 
Trebellius: atque ita legem Gabinius de piratis persequendis pertulit. 
At enim de corrigenda lege rettulerunt. 
Diximus iam in principio Cornelium primo legem promulgasse ne quis per senatum 
lege solueretur, tum tulisse ut tum denique de ea re S.C. fieret, cum adessent 
in senatu non minus CC. Haec est illa quam appellat correctio. 
(73) Idem nisi haec ipsa lex quam C. Cornelius tulit obstitisset, decreuissent 
id quod palam iam isti defensores iudiciorum propugnauerunt, senatui non placere 
is iudicium de Sullae bonis fieri. Quam ego causam longe aliter praetor in 
contione defendi, cum id dicerem quod idem iudices postea statuerunt, iudicum 
aequiore tempore fieri oportere. 
Quia defuerat superioribus temporibus in aerario pecunia publica, multa et saepe 
eius rei remedia erant quaesita; in quibus hoc quoque ut pecuniae publicae quae 
residuae apud quemque essent exigerentur. 
Id autem maxime pertinebat ad Cornelium Faustum dictatoris filium, quia Sulla 
per multos annos quibus exercitibus praefuerat et rem publicam tenuerat 
sumpserat pecunias ex uectigalibus et ex aerario populi Romani; eaque res saepe 
erat agitata, saepe omissa partim propter gratiam Sullanarum partium, partim 
quod iniquum uidebatur post tot annos ut quam quis pecuniam acceperat resque 
redderet rationem. 
Statim 
Antea uero quam multarum rerum iudicia sublata sint, et quia scitis praetereo et 
ne quem in iudicium oratio mea reuocare uideatur. 
Bello Italico quod fuit adulescentibus illis qui tum in re publica uigebant, cum 
multi Varia lege inique damnarentur, quasi id bellum illis auctoribus conflatum 
esset, crebraeque (74) defectiones Italicorum nuntiarentur, nanctus iustitii 
occasionem senatus decreuit ne iudicia, dum tumultus Italicus esset, 
exercerentur: quod decretum eorum in contionibus populi saepe agitatum erat. 
Supererat autem ex eis qui illa iudicia metuerant uigens tum maxime C. Curio, 
pater Curionis adulescentis eius qui bello ciuili Caesaris fuit partium. 
Paulo post 
Non Cn. Dolabella C. Volcacium, honestissimum uirum, communi et cotidiano iure 
priuasset. 
Duo fuerunt eo tempore Cn. Dolabellae, quorum alterum C. Caesar accusauit, 
alterum M. Scaurus. 
Non denique homo illorum et uita et prudentia longe dissimilis, sed tamen nimis 
in gratificando iure liber, L. Sisenna, bonorum Cn. Corneli possessionem ex 
edicto suo P. Scipioni, adulescenti summa nobilitate, eximia uirtute praedito, 
non dedisset. 
Hoc solum hic adnotandum est hunc esse L. Sisennam qui res Romanas scripsit. 
Qua re cum haec populus Romanus uideret et cum a tribunis plebis doceren tur, 
nisi poena accessisset in diuisores, exstingui ambitum nullo modo posse, legem 
hanc Corneli flagitabat, illam quae ex (75) S.C. ferebatur repudiabat, idque 
iure, ut docti sumus duorum consulum designatorum calamitate 
et eadem de re paulo post: 
Ut spectaculum illud re et tempore salubre ac necessarium, genere et exemplo 
miserum ac funestum uideremus. 
P. Sullam et P. Autronium significat, quorum alterum L. Cotta, alterum L. 
Torquatus, qui cum haec Cicero dicebat coss. erant, ambitus damnarant et in 
eorum locum creati erant. 
Quid ego nunc tibi argumentis respondeam posse fieri ut alius aliquis Cornelius 
sit qui habeat Philerotem seruum; uolgare nomen esse Philerotis, Cornelios uero 
ita multos ut iam etiam collegium constitutum sit? 
Frequenter tum etiam coetus factiosorum hominum sine publica auctoritate malo 
publico fiebant: propter quod postea collegia et S.C. et pluribus legibus sunt 
sublata praeter pauca atque certa quae utilitas ciuitatis desiderasset, sicut 
fabrorum fictorumque. 
At enim extremi ac difficillimi temporis uocem illam, C. Corneli, consulem 
mittere coegisti: qui rem p. saluam esse uellent, ut ad legem accipiendam 
adessent. 
C. Piso qui consul eodem anno fuit quo Cornelius tribunus plebis erat, cum legem 
de ambitu ex S.C. grauiorem quam fuerat antea ferret et propter multitudinem 
diuisorum qui per uim aduersabantur e foro eiectus esset, edixerat id (76) quod 
Cicero significat, et maiore manu stipatus ad legem perferendam descenderat. 
Plebem ex Maniliana offensione uictam et domitam esse dicit: 
Aiunt uestros animos propter illius tribuni plebis temeritatem posse adduci ut 
omnino nomine illius potestatis abalienentur; qui restituerunt eam potestatem, 
alterum nihil unum posse contra multor, alterum longe abesse? 
Manifestum puto esse uobis M. Crassum et Cn. Pompeium significari, e quibus 
Crassus iudex tum sedebat in Cornelium, Pompeius in Asia bellum Mithridaticum 
gerebat. 
Tanta igitur in illis uirtus fuit ut anno XVI post reges exactos propter nimiam 
dominationem potentium secederent, leges sacratas ipsi sibi restituerent, duo 
tribunos crearent, montem illum trans Anienem qui hodie Mons Sacer nominatus, in 
quo armati consederant, aeternae memoriae causa consecrarent. Itaque auspicato 
postero anno tr.pl. comitiis curiatis creati sunt. 
Inducor magis librariorum hoc loco esse mendam quam ut Ciceronem parum proprio 
uerbo usum esse credam. 
Illo enim tempore de quo loquitur, quod fuit post XVI annos quam reges exacti 
sunt, plebs sibi leges sacratas non restituit numquam enim tribunos plebis 
habuerat sed tum primum eas constituit. Numerum quidem annorum post reges 
exactos cum id factum est diligenter posuit, isque fuit A. Verginio Tricosto L. 
Veturio Cicurino coss. Ceterum (77) quidam non duo tr.pl. ut Cicero dicit, sed 
quinque tradunt creatos tum esse singulos ex singulis classibus. 
Sunt tamen qui eundem illum duorum numerum quem Cicero ponant: inter quos 
Tuditanus et Pomponius Atticus, Liuius quoque noster. Idem hic et Tuditanus 
adiciunt tres praeterea ab illis duobus qui collegae essent lege creatos esse. 
Nomina duorum qui primi creati sunt haec traduntur: L. Sicinius L. f.Velutus, L. 
Albinius C. f.Paterculus. 
Reliqua pars huius loci quae pertinet ad secundam constitutionem tribunorum et 
decemuirorum finitum imperium et breuiter et aperte ab ipso dicitur. Nomina sola 
non adicit quis ille ex decemuiris fuerit qui contra libertatem uindicias 
dederit, et quis ille pater contra cuius filiam id decreuit; scilicet quod 
notissimum est decemuirum illum Appium Claudium fuisse, patrem autem uirginis L. 
Verginium. Unum hoc tantum modo explicandum, quo loco primum de secunda 
secessione plebis, dehinc concordia facta, sic dicit: 
Tum interposita fide per tris legatos amplissimos uiros Romam armati reuer 
tuntur. In Auentino consederunt; inde armati in Capitolium uenerunt; decem 
tr.pl. per pontificem, quod magistratus nullus erat, creauerunt. 
Legati tres quorum nomina non ponit hi fuerunt: Sp.Tarpeius, C. Iulius, P. 
Sulpicius, omnes consulares; pontifex max. fuit M. Papirius. 
(78) Etiam haec recentiora praetereo: Porciam principium iustissimae liberta 
tis; Cassiam qua lege suffragiorum ius potestasque conualuit; alteram Cassiam 
quae populi iudicia firmauit. 
Quae sit illa lex Cassia qua suffragiorum potestas conualuit manifestum est; nam 
ipse quoque paulo ante dixit legem Cassium tulisse ut populus per tabellam 
suffragium ferret. 
Altera Cassia lex quae populi iudicia firmauit quae sit potest quaeri. Est autem 
haec: L. Cassius L. f. Longinus tribunus plebis C. Mario C. Frauio coss. plures 
leges ad minuendam nobilitatis potentiam tulit, in quibus hanc etiam ut quem 
populus damnasset cuiue imperium abrogasset in senatu ne esset. Tulerat autem 
eam maxime propter simultates cum Q. Seruilio qui ante biennium consul fuerat et 
cui populus, qui male aduersus Cimbros rem gesserat, imperium abrogauit. 
Dicit de nobilibus: 
Qui non modo cum Sulla uerum etiam illo mortuo semper hoc per se summis opibus 
retinendum putauerunt, inimicissimi C. Cottae fuerunt, quod is consul paulum 
tribunis plebis non potestatis dignitatis addidit. 
Hic Cotta, ut puto uos reminisci, legem tulit ut tribunis plebis liceret postea 
alios magistratus capere: quod lege Sullae eis erat ademptum. 
Quam diu quidem hoc animo erga uos illa plebs erit quo se ostendit esse, cum 
legem Aureliam, cum Rosciam non modo accepit sed etiam efflagitauit. 
Aurelia lege communicata esse iudicia inter senatores et equestrem ordinem et 
tribunos aerarios quam L. Roscius (79) Otho biennio ante confirmauit, in theatro 
ut equitibus Romanis XIIII ordines spectandi gratia darentur. 
Memoria teneo, cum primum senatores cum equitibus Romanis lege Plotia 
iudicarent, hominem dis ac nobilitati perinuisum Cn. Pompeium causam lege Varia 
de maiestat dixisse. 
M. Plautius Siluanus tribunus plebis Cn. Pompeio Strabone L. Porcio Catone 
coss., secundo anno belli Italici cum equester ordo in iudiciis dominaretur, 
legem tulit adiuuantibus nobilibus; quae lex uim eam habuit quam Cicero 
significat: nam ex ea lege tribus singulae ex suo numero quinos denos suffragio 
creabant qui eo anno iudicarent. Ex eo factum est ut senatores quoque in eo 
numero essent, et quidam etiam ex ipsa plebe. 
PRO CORNELIO 
Num in eo qui sint hi testes haesitatis? Ego uobis edam. Duo reliqui sunt de 
consularibus, inimici tribuniciae potestatis. Pauci praeterea adsentatores eorum 
atque adseculae subsequuntur. 
M. Lucullum et M'.Lepidum significat. Quinque enim consulares, ut iam diximus, 
in Cornelium testimonium dixerunt: Q. Catulus, Q. Hortensius, Q. Metellus Pius 
pont.max, quos hac secunda oratione tractat, et duo qui nondum dixerant quos 
nunc significat Lucullus et Lepidus. 
Quid? auunculus tuus clarissimus uir, clarissimo patre auo maioribus, credo, 
silentio, fauente nobilitate, (80) nullo intercessore comparato populo Romano 
dedit et potentissimorum hominum conlegiis eripuit cooptandorum sacerdotum 
potestatem. 
Hoc egere enarratione, quia hoc loco nomen non ponit quis fecerit, ei demum 
uideri potest qui oblitus sit minus ante XX uersus haec de eo ipso Ciceronem 
dixisse: 
Sed si familiariter ex Q. Catulo sapientissimo uiro atque humanissimo uelim 
quaerere: utrius tandem tibi tribunatus minus probari potest, C. Corneli, an non 
dicam P. Sulpici, non L. Saturnini, non Gai Gracchi, non Tiberi, neminem quem 
isti seditiosum existimant nominabo, sed auunculi tui, Q. Catule, clarissimi 
patriaeque amantissimi uiri? quid mihi tandem responsurum putatis? 
Sequitur: 
Quid? idem Domitius M. Silanum, consularem hominem, quem ad modum tr.pl. 
uexauit? 
M. Silanus quinquennio ante consul fuerat quam Domitius tr.pl. esset, atque ipse 
quoque aduersus Cimbros rem male gesserat: quam ob causam Domitius eum apud 
populum accusauit. Criminabatur rem cum Cimbris iniussu populi gessisse, idque 
principium fuisse calamitatum quas eo bello populus accepisset; ac de eo 
tabellam quoque eddidit. Sed plenissime Silanus absolutus est; nam duae solae 
tribus eum, Sergia et Quirina, damnauerunt. 
(81) Haec est controuersia eius modi ut mihi probetur tr.pl. Cn. Domitius, 
Catulo M. Terpolius. 
Contemptissimum nomen electum esse ex eis qui tr.pl. fuerant post infractam 
tribuniciam potestatem a Sulla, ante restitutam a Cn. Pompeio apparet. Fuit 
autem is tr.pl. ante XII annos D.Bruto et Mam.Lepido coss.; Cn. Domitius 
tribunus fuerat ante II de XL annos C. Mario II C. Fimbria coss. 
Magno numero sententiarum Cornelius absolutus est. 
V. IN SENATU IN TOGA CANDIDA 
CONTRA C. ANTONIUM ET L. CATILINAM COMPETITORES 
(83) Haec oratio dicta est L. Caesare C. Figulo coss. post annum quam pro 
Cornelio dixerat. 
Argumentum 
Sex competitores in consulatus petitione Cicero habuit, duos patricios, P. 
Sulpicium Galbam, L. Sergium Catilinam; quattuor plebeios ex quibus duos 
nobiles, C. Antonium, M. Antoni oratoris filium, L. Cassium Longinum, duos qui 
tantum non primi ex familiis suis magistratum adepti erant, Q. Cornificium et C. 
Licinium Sacerdotem. Solus Cicero ex competitoribus equestri erat loco natus; 
atque in petitione patrem amisit. 
Ceteri eius competitores modeste se gessere, uisique sunt Q. Cornificius et 
Galba sobrii ac sancti uiri, Sacerdos nulla improbitate notus; Cassius quamuis 
stolidus tum magis quam improbus uideretur, post paucos menses in coniuratione 
Catilinae esse eum apparuit ac cruentissimarum sententiarum fuisse auctorem. 
Itaque hi quattuor prope iacebant. 
Catilina autem et Antonius, (83) quamquam omnium maxime infamis eorum uita 
esset, tamen multum poterant. Coierant enim ambo ut Ciceronem consulatu 
deicerent, adiutoribus usi firmissimis M. Crasso et C. Caesare. Itaque haec 
oratio contra solos Catilinam et Antonium est. Causa orationis huius modi in 
senatu habendae Ciceroni fuit quod, cum in dies licentia ambitus augeretur 
propter praecipuam Catilinae et Antoni audaciam, censuerat senatus ut lex 
ambitus aucta etiam cum poena ferretur; eique rei Q. Mucius Orestinus tr.pl. 
intercesserat. Tum Cicero grauiter senatu intercessionem ferente surrexit atque 
in coitionem Catilinae et Antoni inuectus est ante dies comitiorum paucos. 
Enarratio 
Dico P. C. , superiore nocte cuiusdam hominis nobilis et ualde in hoc largitio 
nis quaestu noti et cogniti domum Catilinam et Antonium cum sequestribus suis 
conuenisse. 
Aut C. Caesaris aut M. Crassi domum significat. Ei enim acerrimi ac potentissimi 
fuerunt Ciceronis refragatores cum petiit consulatum, quod eius in dies ciuilem 
crescere dignitatem animaduertebant: et hoc ipse Cicero in expositione 
consiliorum suorum significat; eius quoque coniurationis quae Cotta et Torquato 
coss. ante annum quam haec dicerentur facta est a Catilina et Pisone arguit M. 
Crassum auctorem fuisse. 
Quem enim aut amicum habere potest is qui tot (84) ciuis tricidauit, aut clien 
tem qui in sua ciuitate cum peregrino negauit se iudicio aequo certare posse? 
Dicitur Catilina, cum in Sullanis partibus fuisset, crudeliter fecisse. 
Nominatim etiam postea Cicero dicit quos occiderit, Q. Caecilium, M. Volumnium, 
L. Tanusium. M. etiam Mari Gratidiani summe popularis hominis, qui ob id bis 
praetor fuit, caput abscisum per urbem sua manu Catilina tulerat; quod crimen 
saepius ei tota oratione obicit. Fuerat uero hic Gratidianus arta necessitudine 
Ciceroni coniunctus. 
Clientem autem negauit habere posse C. Antonium: nam is multos in Achaia 
spoliauerat nactus de exercitu Sullano equitum turmas. Deinde Graeci qui 
spoliati erant eduxerunt Antonium in ius ad M. Lucullum praetorem qui ius inter 
peregrinos dicebat. Egit pro Graecis C. Caesar etiam tum adulescentulus, de quo 
paulo ante mentionem fecimus; et cum Lucullus id quod Graeci postulabant 
decreuisse, appellauit tribunos Antonius iurauitque se ideo eiurare quod aequo 
iure uti non posset. Hunc Antonium Gellius et Lentulus censores sexennio quo 
haec dicerentur senatu mouerunt titulosque subscripserunt, quod socios 
diripuerit, quod iudicium recusarit, quod propter aeris alieni magnitudinem 
praedia manciparit bonaque sua in potestate non habeat. 
(85) Nec senatum respexit cum grauissimis uestris decretis absens notatus est. 
Catilina ex praetura Africam prouinciam obtinuit: quam cum grauiter uexasset, 
legati Afri in senatu iam tum absente illo questi sunt, multaeque graues 
sententiae in senatu de eo dictae sunt. 
In iudiciis quanta uis esset didicit cum est absolutus: si aut illud iudicium 
aut illa absolutio nominanda est. 
Ante annum quam haec dicerentur Catilina, cum redisset ex Africa Torquato et 
Cotta coss., accusatus est repetundarum a P. Clodio adulescente, qui postea 
inimicus Ciceronis fuit. 
Defensus est Catilina, ut Fenestella tradit, a M. Cicerone. Quod ego ut 
addubitem haec ipsa Ciceronis oratio facit, maxime quod is nullam mentionem rei 
habet, cum potuerit inuidiam facere competitori tam turpiter aduersus se 
coeunti: praesertim cum alterum competitorem suum Antonium in eadem hac oratione 
sua admoneat suo beneficio eum ex ultimo loco praeturae candidatum ad tertium 
peruenisse. 
Nescis me praetorem primum esse factum, te concessione competitorum et 
collatione centuriarum et meo maxime beneficio ex postremo in tertium locum esse 
subiectum? 
Qui igitur Antonio suffragationem suam imputandam putat, is si defendisset 
Catilinam, caput eius protectum a se nonne imputaret? Quod ita esse manifestum 
est ex eo quod statim dicit. Q. enim Mucius tr.pl. intercedebat (86) ne lex 
ambitus ferretur; quod facere pro Catilina uidebatur. 
Hunc Mucium in hac oratione Cicero appellans sic ait: 
Te tamen, Q. Muci, tam male de populo Romano existimare moleste fero qui 
hesterno die me esse dignum consulatu negebas. Quid? p.R. minus diligenter sibi 
constitueret defensorem quam tu tibi? Cum tecum furti L. Calenus ageret, me 
potissimum fortunarum tuarum patronum esse uoluisti. Cuius tute consilium in tua 
turpissima causa delegisti, hunc honestissimarum rerum defensorem p.R. auctore 
te repudiare potest? Nisi forte hoc dicturus es, quo tempore cum L. Caleno furti 
depectus sis, eo tempore in me tibi parum esse auxili uidisse. 
Vere cum egerit Muci causam Cicero sicut Catilinae egisse eum uideri uult 
Fenestella, cur iam quamuis male existimet de causa Muci, tamen ei exprobret 
patrocinium suum, non idem in Catilina faciat, si modo pro eo dixit? et cur 
ipsum illud iudicium saepius in infamiam uocat? quod parcius uidetur fuisse 
facturus, si in eo iudicio fuisset patronus. 
Atque ut alia omittam, hoc certe uix uidetur dicturus fuisse, si illo patrono 
Catilina repetundarum absolutus esset: 
Stupris se omnibus ac flagitiis contaminauit; caede nefaria cruentauit; diri 
puit socios; leges quaestiones iudicia uiolauit et postea: 
Quid ego ut uiolaueris prouinciam praedicem? Nam ut te illic gesseris non audeo 
dicere, quoniam (87) absolutus es. Mentitos esse equites Romanos, falsas fuisse 
tabellas honestissimae ciuitatis existimo, mentitum Q. Metellum Pium, mentitam 
Africam: uidisse puto nescio quid illos iudices qui te innocentem iudicarunt. O 
miser qui non sentias illo iudicio te non absolutum uerum ad aliquod seuerius 
iudicium ac maius supplicium reseruatum! 
Verine ergo simile est haec eum Catilinae obicere, si illo defendente absolutus 
esset? Praeterea mouet me quod, cum sint commentarii Ciceronis causarum, eius 
tamen defensionis nullum est commentarium aut principium. 
Ita quidem iudicio absolutus est Catilina ut Clodius infamis fuerit 
praeuaricatus esse: nam et reiectio iudicum ad arbitrium rei uidebatur esse 
facta. 
Populum uero cum inspectante populo collum secuit hominis maxime popula ris 
quanti faceret ostendit. 
Diximus et paulo ante Mari caput Catilinam per urbem tulisse. 
Me qua amentia inductus sit ut contemneret constituere non possum. Utrum aequo 
animo laturum putauit? At in suo familiarissimo uiderat me ne aliorum quidem 
iniurias mediocriter posse ferre. 
Manifestum est C. Verrem significari. 
Alter pecore omni uendito et saltibus prope addictis pastores retinet, ex quibus 
ait se cum uelit subito fugitiuorum bellum excitaturum. 
C. Antonium significat. 
(88) Alter induxit eum quem potuit ut repente gladiatores populo non debitos 
pollicerentur; eos ipse consularis candidatus perspexit et legit et emit; id 
praesente populo Romano factum est. 
Q. Gallium, quem postea reum ambitus defendit, significare uidetur. Hic enim cum 
esset praeturae candidatus, quod in aedilitate quam ante annum gesserat bestias 
non habuerat, dedit gladiatorium munus sub titulo patri se id dare. 
Quam ob rem augete etiam mercedem, si uoltis, Q. Muci ut perseueret legem 
impedire, ut coepit senatus consultum; sed ego ea lege contentus sum qua duos 
consules designatos uno tempore damnari uidimus. 
Legem Calpurniam significat quam C. Calpurnius Piso ante triennium de ambitu 
tulerat. Quod dicit autem damnatos esse designatos consules, P. Sullam et P. 
Autronium, de quibus iam diximus, uult intellegi. 
Cognomen autem Q. Mucio tribuno quem nominat fuit Orestinus. 
Atque ut istum omittam in exercitu Sullano praedonem, in introitu gladiato rem, 
in uictoria quadrigarium. 
De Antonio dici manifestum est. Dicit eum in exercitu Sullae praedonem propter 
equitum turmas quibus Achaiam ab eo uexatam esse significauimus; in introitu 
gladiatorem pertinet ad inuidiam proscriptionis quae tum facta est; in uictoria 
quadrigarium, quod cum Sulla post uictoriam circenses faceret ita ut honesti 
homines quadrigas agitarent, fuit inter eos C. Antonius. 
(89) Te uero, Catilina, consulatum sperare aut cogitare non prodigium atque 
portentum est? A quibus enim petis? A principibus ciuitatis? qui tibi, cum L. 
Volcacio cos. in consilio fuissent, ne petendi quidem potestatem esse uoluerunt. 

Paulo ante diximus Catilinam, cum de prouincia Africa decederet petiturus 
consulatum et legati Afri questi de eo in senatu grauiter essent, superuenisse. 
Professus deinde est Catilina petere se consulatum. L. Volcacius Tullus consul 
consilium publicum habuit an rationem Catilinae habere deberet, si peteret 
consulatum: nam quaerebatur repetundarum. Catilina ob eam causam destitit a 
petitione. 
A senatoribus? qui te auctoritate sua spoliatum ornamentis omnibus uinctum paene 
Africanis oratoribus tradiderunt? 
Diximus modo de hoC. Nam iudicium quoque secutum est repetundarum, quo ipse per 
infamiam liberatus est Catilina, sed ita ut senatorum urna damnaret, equitum et 
tribunorum absolueret. 
Ab equestri ordine? quem trucidasti? 
Equester ordo pro Cinnanis partibus contra Sullam steterat, multique pecunias 
abstulerant: ex quo saccularii erant appellati, atque ob eius rei inuidiam post 
Sullanam uictoriam erant interfecti. 
A plebe? cui spectaculum eius modi tua crudelitas praebuit, ut te nemo sine 
gemitu ac recordatione luctus aspicere possit? 
(90) Eiusdem illius Mari Gratidiani quod caput gestarit obicit. 
Quo loco dicit Catilinam caput M. Mari gestasse: 
Quod caput etiam tum plenum animae et spiritus ad Sullam usque ab Ianiculo ad 
aedem Apollinis manibus ipse suis detulit. 
Omnia sunt manifesta. Ne tamen erretis, quod his temporibus aedes Apollinis in 
Palatio fuit nobilissima, admonendi estis non hanc a Cicerone significari, 
utpote quam post mortem etiam Ciceronis multis annis Imp.Caesar, quem nunc Diuum 
Augustum dicimus, post Actiacam uictoriam fecerit: sed illam demonstrari quae 
est extra portam Carmentalem inter forum holitorium et circum Flaminium. Ea enim 
sola tum quidem Romae Apollinis aedes. 
Loquitur cum Catilina: 
Quid tu potes in defensione tua dicere quod illi non dixerint? at illi multa 
dixerunt quae tibi dicere non licebit 
et paulo post: 
Denique illi negare potuerunt et negauerunt: tu tibi ne infitiandi quidem 
impudentiae locum reliquisti. Qua re praeclara dicentur iudicia tulisse si, qui 
infitiantem Luscium condemnarunt, Catilinam absoluerint confitentem. 
Hic quem nominat L. Luscius, notus centurio Sullanus diuesque e uictoria factus 
nam amplius centies possederat damnatus erat non multo ante quam Cicero dixit. 
Obiectae (91) sunt ei tres caedes proscriptorum. 
Circa eosdem dies L. quoque Bellienus damnatus est quem Cicero ait auuncu lum 
esse Catilinae. Hic autem Lucretium Ofellam consulatum contra uoluntatem Sullae 
ad turbandum statum ciuitatis petentem occiderat iussu Sullae tunc dictatoris. 
His ergo negat ignotum esse, cum et imperitos se homines esse et, si quem etiam 
interfecissent, imperatori ac dictatori paruisse dicerent, ac negare quoque 
possent: Catilinam uero infitiari non posse. Huius autem criminis periculum quod 
obicit Cicero paucos post menses Catilina subiit. Post effecta enim comitia 
consularia et Catilinae repulsam fecit eum reum inter sicarios L. Lucceius 
paratus eruditusque, qui postea consulatum quoque petiit. 
Hanc tu habes dignitatem qua fretus me contemnis et despicis, an eam quam 
reliqua in uita es consecutus? cum ita uixisti ut non esset locus tam sanctus 
quo non aduentus tuus, etiam cum culpa nulla subesset, crimen afferret. 
Fabia uirgo Vestalia causam incesti dixerat, cum ei Catilina obiceretur, eratque 
absoluta. Haec Fabia quia soror erat Terentiae Ciceronis, ideo sic dixit: 
etiam si culpa nulla subesset. 
Ita et suis perpercit et nihilo leuius inimico summi opprobrii turpitudinem 
obiecit. 
Cum deprehendebare in adulteriis, cum deprehendebas adulteros ipse, cum ex eodem 
stupro tibi et uxorem et filiam inuenisti. 
Dicitur Catilina adulterium commisisse cum ea quae ei postea socrus fuit, et ex 
eo natam stupro duxisse uxorem, (82) cum filia eius esset. Hoc Lucceius quoque 
Catilinae obicit in orationibus quas in eum scripsit. Nomina harum mulierum 
nondum inueni. 
Quid ego ut uiolaueris prouinciam praedicem, cuncto populo Romano clamante ac 
resistente? nam ut te illic gesseris non audeo dicere, quoniam absolutus es. 
Dictum est iam saepius Catilinam ex praetura Africam obtinuisse et accusante eum 
repetundarum P. Clodio absolutum esse. 
Praetereo nefarium illum conatum tuum et paene acerbum et luctuosum rei publicae 
diem, cum Cn. Pisone socio, ne quem alium nominem, caedem optimatum facere 
uoluisti. 
Quos non nominet intellegitis. Fuit enim opinio Catilinam et Cn. Pisonem, 
adulescentem perditum, coniurasse ad caedem senatus faciendam ante annum quam 
haec dicta sunt, Cotta et Torquato coss., eamque caedem ideo non esse factam 
quod prius quam parati essent coniuratis signum dedisset Catilina. 
Piso autem, cum haec dicerentur, perierat, in Hispaniam missus a senatu per 
honorem legationis ut auus suus ablegaretur. Ibi quidem dum iniurias 
prouincialibus facit, occisus erat, ut quidem credebant, a Cn. Pompeii 
clientibus Pompeio non inuito. 
An oblitus es te ex me, cum praeturam peteremus, petisse ut tibi primum locum 
concederem? Quod cum saepius ageres et impudentius a me (93) conten deres, 
meministi me tibi respondere impudenter te facere qui id a me peteres quod a te 
Boculus numquam impetrasset? 
Diximus iam supra Sullae ludis quos hic propter uictoriam fecerit quadrigas C. 
Antonium et alios quosdam nobiles homines agitasse. Praeterea Antonius redemptas 
habebat ab aerario uectigales quadrigas, quam redemptionem senatori habere licet 
per legem. Fuit autem notissimus in circo quadrigarum agitator Boculus. 
Dicit de malis ciuibus: 
Qui postea quam illo quo conati erant Hispaniensi pugiunculo neruos incide re 
ciuium Romanorum non potuerunt, duas uno tempore conantur in rem publicam sicas 
destringere. 
Hispaniensem pugiunculum Cn. Pisonem appellat, quem in Hispania occisum esse 
dixi. Duas sicas Catilinam et Antonium appellari manifestum est. 
Hunc uos scitote Licinium gladiatorem iam immisisse capillum Catilinae iudiC. qu 
Q. ue Curium hominem quaestorium. 
Curius hic notissimus fuit aleator, damnatusque postea est. In hunc est 
hendecasyllabus Calui elegans: 
Et talos Curius pereruditus. 
Huic orationi Ciceronis et Catilina et Antonius contumeliose responderunt, quod 
solum poterant, inuecti in (94) nouitatem eius. Feruntur quoque orationes nomine 
illorum editae, non ab ipsis scriptae sed ab Ciceronis obtrectatoribus: quas 
nescio an satius sit ignorare. Ceterum Cicero consul omnium consensu factus est: 
Antonius pauculis centuriis Catilinam superauit, cum ei propter patris nomen 
paulo speciosior manus suffragata esset quam Catilinae.