[17,0] XVII. CUPIDO, SIVE ATOMUS.

[17,1] Quae de Cupidine siue Amore dicta sunt a poetis, in 
eandem personam proprie conuenire non possunt : ita tamen 
discrepant, ut confusio personarum reiiciatur, similitudo 
recipiatur. Narrant itaque Amorem omnium deorum 
fuisse antiquissimum, atque adeo omnium rerum, 
excepto Chao, quod ei coaeuum perhibetur ; Chaos autem 
a priscis uiris nunquam diuino honore, aut nomine Dei 
insignitur. Atque Amor ille prorsus sine parente introducitur ; 
nisi quod a nonnullis ouum Noctis fuisse traditur. 
Ipse autem ex Chao et deos et res uniuersas progenuit. 
Eius autem attributa ponuntur numero quatuor, 
ut sit infans perpetuus, caecus, nudus, sagittarius. Fuit 
et Amor quidam alter, Deorum natu minimus, Veneris 
filins ; in quem etiam antiquioris attributa transferuntur, 
et quodam modo competunt.

[17,2] Fabula ad cunabula naturae pertinet et penetrat. Amor 
iste uidetur esse appetitus, siue stimulus materiae primae, 
siue (ut explicatius loquamur) motus naturalis atomi. 
Haec enim est illa uis antiquissima et unica, quae ex materia 
omnia constituit et affingit. Ea omnino sine parente 
est ; id est, sine causa. Causa enim effectus ueluti 
parens est : huius autem uirtutis causa nulla potest esse 
in natura (Deum enim semper excipimus). Nihil enim
hac ipsa prius ; itaque efficiens nulla : neque aliquid naturae 
notius ; ergo nec gens nec forma ; quamobrem 
quaecunque ea tandem sit, positiua est et surda. Atque 
etiam si modus eius et processus sciri daretur ; tamen 
per causam sciri non potest ; cum sit post Deum causa 
causarum, ipsa incausabilis. Neque fortasse modum eius 
intra inquisitionem humanam sisti, aut comprehendi posse 
sperandum est ; itaque merito fingitur ouum a Nocte 
exclusum ; certe sanctus philosophus ita pronuntiat :
"Cuncta fecit pulchra tempestatibus suis, et mundum tradidit 
disputationibus eorum, ita tamen ut non inueniat 
homo opus, quod operatus est Deus a principio usque ad 
finem." Lex enim summaria naturae, siue uirtus istius 
Cupidinis, indita primis rerum particulis a Deo ad coitionem, 
ex cuius repetitione et multiplicatione omnis rerum 
uarietas emergit et conflatur ; cogitationem mortalium 
perstringere potest, subire uix potest. Philosophia autem 
Graecorum inuenitur in rerum materiatis principiis inuestigandis 
magis acuta et solicita; in principiis autem motus 
(in quibus omnis operationis uigor consistit) negligens 
et languida. In hoc autem, de quo agimus, prorsus caecutire 
et balbutire uidetur : etenim Peripateticorum opinio, 
de stimulo materiae per priuationem, fere non ultra 
uerba tendit, et rem potius sonat, quam signat. Qui autem 
hoc ad Deum referunt, optime illi quidem, sed saltu, 
non gradu ascendunt : est enim proculdubio unica et summaria 
lex, in quam natura coit, Deo substituta : ea ipsa, 
quae in superiore textu illo uerborum complexu demonstratur. 
"Opus, quod operatus est Deus a principio usque 
ad finem." Democritus autem, qui altius rem perpendit, 
postquam atomum dimensione nonnulla, et figura 
instruxerat, unicum Cupidinem siue motum primum ei
attribuit simpliciter, et ex comparatione alterum. Omnia 
enim ad centrum mundi ferri putauit proprie ; quod 
autem plus materiae habet, cum celerius ad centrum feratur, 
illud, quod minus habet, percussione summouere 
et in contrarium pellere. Verum ista meditatio angusta 
fuit, et ad pauciora quam par erat respiciens. Neque 
enim aut corporum coelestium in orbem conuersio, aut 
rerum contractiones et expansiones ad hoc principium 
reduci, aut accommodari posse uidentur. Epicuri autem 
opinio de declinatione atomi et agitatione fortuita, ad nugas 
rursus et ignorationem rei lapsa est. Itaque nimio 
plus quam optaremus, illud apparet, istum Cupidinem 
nocte inuolui. Itaque de attributis uideamus. Elegantissime 
describitur Cupido infans, pusillus et perpetuus ; 
composita enim grandiora sunt et aetatem patiuntur; prima 
autem rerum semina, siue atomi, minuta sunt, et in 
perpetua infantia permanent. Etiam illud uerissime, 
quod nudus ; cum composita uniuersa recte cogitanti 
personata et induta sint ; nihilque proprie nudum sit praeter 
primas rerum particulas. Illa autem de caecitate Cupidinis 
sapientissima allegoria est. Iste enim Cupido (qualiscunque 
is sit) minimum uidetur habere prouidentiae ; 
sed secundum illud, quod proximum sentit; gressum et
motum suum dirigere ; ut caeci palpando solent ; quo 
magis admirabilis est prouidentia illa summa diuina, quia 
ex rebus prouidentia maxime uacuis et expertibus et quasi 
caecis, certa tamen et fatali lege, istum ordinem et 
pulchritudinem rerum educit. Ultimum attributum ponitur, 
quod sagittarius sit, hoc est, quod ista uirtus talis 
sit, ut operetur ad distans. Quod enim ad distans operatur, 
tanquam sagittam emittere uidetur : quisquis autem 
atomum asserit, atque uacuum (licet istud uacuum 
intermistum ponat, non segregatum) necessario uirtutem 
atomi ad distans introducit : neque enim, hac dempta, 
aliquis motus (propter uacuum interpositum) excitari posset, 
sed omnia torperent et immobilia manerent. Quod 
autem ad iuniorem illum Cupidinem attinet, merito ut 
minimus deorum natu traditur, cum non ante species 
constitutas uigere potuisset. In illius autem descriptione 
allegoria ad mores deflectit et traducitur. Subest tamen 
quaedam eius cum illo antiquo conformitas. Venus 
enim generaliter affectum coniunctionis et procreationis 
excitat ; Cupido eius filius affectum ad indiuiduum applicat. 
Itaque a Venere est generalis dispositio, a Cupidine 
magis exacta sympathia : atque illa a causis magis propinquis 
pendet ; haec autem a principiis magis altis et 
fatalibus, et tanquam ab antiquo illo Cupidine, a quo omnis 
exquisita sympathia pendet.